ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ 25 05 2009 Γ Τάξη Ηµερήσιου Γενικού Λυκείου Α. Επειδή λοιπόν η αρετή είναι δύο ειδών, διανοητική και ηθική, η µεν διανοητική κατά κύριο λόγο στηρίζει και τη γέννηση και την αύξησή της στη διδασκαλία, γι αυτό έχει ανάγκη από εµπειρία και χρόνο από την άλλη η ηθική (αρετή) γεννιέται από τον εθισµό, από όπου έχει πάρει και το όνοµα, το οποίο παρουσιάζει µικρή διαφορά από τη λέξη έθος. Από αυτό γίνεται φανερό ότι καµία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει µέσα µας εκ φύσεως. ιότι τίποτα απ όσα είναι από τη φύση έτσι δεν µπορεί να αποκτήσει µε τον εθισµό µια άλλη ιδιότητα, όπως για παράδειγµα η πέτρα που από τη φύση της κινείται προς τα κάτω, δεν θα µπορούσε να αποκτήσει τη συνήθεια να κινείται προς τα πάνω, ακόµα κι αν χιλιάδες φορές προσπαθήσει κάποιος να τη συνηθίσει σ αυτό πετώντας τη προς τα πάνω, ούτε η φωτιά προς τα κάτω (θα µπορούσε να συνηθίσει να κινείται), ούτε τίποτα άλλο από τα πράγµατα που γεννιούνται από τη φύση τους µε µια ορισµένη ιδιότητα είναι δυνατόν να αποκτήσει διαφορετικές συνήθειες. Εποµένως, οι αρετές δε γεννιούνται µέσα µας ούτε εκ φύσεως ούτε όµως και αντίθετα προς τη φύση, αλλά εµείς έχουµε από τη φύση µας την ιδιότητα να τις δεχτούµε και να τελειοποιούµαστε σε αυτές µε τον εθισµό. Β1. Στο συγκεκριµένο απόσπασµα ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συµπέρασµα ότι η ηθική αρετή αποκτιέται µέσω του εθισµού, µέσω δηλαδή της επανάληψης µιας συγκεκριµένης συµπεριφοράς. Για να στηρίξει την άποψή του αυτή είχε νωρίτερα τονίσει την ετυµολογική συγγένεια που υπάρχει µεταξύ των λέξεων ἦθος και ἔθος και είχε κάνει χρήση δύο παραδειγµάτων: α) Η πέτρα που από τη φύση της έχει την ιδιότητα να κατευθύνεται προς τα κάτω δε θα µπορούσε να αλλάξει την ιδιότητά της αυτή, όσο κι αν θα προσπαθούσε κανείς δια του εθισµού, πετώντας τη δηλαδή επαναλαµβανόµενα προς τα πάνω. β) Η φλόγα που από τη φύση της κινείται προς τα πάνω δε θα µπορούσε να εθιστεί στο να κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Επίσης, ο φιλόσοφος εξηγεί πως οι ηθικές αρετές δεν είναι έµφυτες στον άνθρωπο. Ο συλλογισµός τον οποίο ακολούθησε είναι ο εξής: 1

- Οι ηθικές αρετές αποκτώνται µέσω του εθισµού. - Ο,τιδήποτε σχετίζεται µε το εθισµό είναι επίκτητο. - Τίποτα που από τη φύση έχει µια συγκεκριµένη ιδιότητα δεν µπορεί µέσω του εθισµού να την τροποποιήσει. Άρα: Αφού οι ηθικές αρετές αποκτώνται µέσω του εθισµού δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν εκ φύσεως. Τέλος, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι, ενώ καµία ηθική αρετή δεν είναι έµφυτη στον άνθρωπο, δεν υπάρχει δηλαδή εκ φύσεως, ωστόσο δεν είναι ούτε ενάντια στη φύση (παρά φύσιν). Οι άνθρωποι έχουν από τη φύση τους όχι τις ίδιες τις ηθικές αρετές αλλά την ιδιότητα να τις αποκτήσουν µέσω του εθισµού. Έτσι λοιπόν, ο εθισµός ή αλλιώς η άσκηση µας δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξουµε τις προδιαθέσεις µας σε ενέργειες, αυτό που υπάρχει εν δυνάµει να γίνει εν ενεργεία. Έτσι οδηγούµαστε στη ολοκλήρωση, στην ηθική τελείωση (τελειουµένοις δέ διά του ἔθους ). Ο όρος τελειουµένοις µας παραπέµπει στην ηθική τελείωση, στην αρετή µε την έννοια ότι αποτελεί την εκπλήρωση του σκοπού της ύπαρξης του ανθρώπου. Η άποψη, λοιπόν, του Αριστοτέλη σύµφωνα µε την οποία οι ηθικές αρετές αποκτώνται µέσω της επιµονής του ανθρώπου να επαναλαµβάνει την ενάρετη πράξη, άµεσα θέτει σε απόλυτη αµφισβήτηση την αριστοκρατική διδασκαλία ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης, που τελεσίδικα δίνεται ή όχι από τη γέννησή του στον άνθρωπο. (σχολικό βιβλίο σελ. 157) Αυτή η αριστοκρατική αντίληψη εκφράζεται και στο παρατιθέµενο απόσπασµα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή. Εδώ, ο τραγικός ποιητής βάζει την ηρωίδα του να καλεί την αδελφή της Ισµήνη να αποδείξει τη γενναιότητά της, µια αρετή που οφείλει να διαθέτει, αφού κατάγεται από αριστοκρατική γενιά. Φαίνεται από τα λόγια της Αντιγόνης (και κυρίως µέσω του συνδέσµου παρόλο) ότι θα ήταν αντιφατικό, αν η Ισµήνη θα αποδεικνυόταν δειλή παρά τη λαµπρή της καταγωγή. Έτσι, γίνεται φανερή η αντίληψη ότι η αρετή ήταν δώρο της φύσης ή του θεού προς τους λίγους και άριστους. Μια τέτοια θέση απορρίπτεται από τον Αριστοτέλη, ο οποίος δεν κάνει κανένα συσχετισµό µεταξύ της καταγωγής και της αρετής, εκφράζοντας έτσι µια ξεκάθαρη πρόοδο σχετικά µε τις κοινωνικές αντιλήψεις. 2

Β2. Είναι θεµελιώδης στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η διάκριση συχνά αντιθετική- των εννοιών δύναµις και ἐνέργεια. ύναµις είναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγµα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι, ενώ η ἐνέργεια είναι η πραγµάτωση αυτής της δυνατότητας. Γενικά, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η δεύτερη έχει µεγαλύτερη αξία από την πρώτη. Εδώ συνδέει τάς δυνάµεις µε το πρότερον και τάς ἐνεργείας µε το ὕστερον, εννοώντας ότι οι δυνάµεις έχουν χρονική µόνο προτεραιότητα έναντι τῶν ἐνεργειῶν. (Σχολικό βιβλίο σελ. 158) Η παραπάνω διάκριση του Αριστοτέλη τοποθετείται στα πλαίσια µιας γενικότερης διάκρισης που εµφανίζεται στη φιλοσοφία του: ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι κάθε ον αποτελείται από δύο στοιχεία: την ύλη και τη µορφή. Η ύλη περιέχει µέσα της τη µορφή αρχικά δυνάµει και µε τις κατάλληλες προϋποθέσεις ενεργεία. Για παράδειγµα το µάρµαρο είναι δυνάµει άγαλµα και αν δουλευτεί από τον τεχνίτη γίνεται ενεργεία άγαλµα. Οι δύο παραπάνω έννοιες της ενέργειας και της δυνάµεως χρησιµοποιούνται από τον Αριστοτέλη στα πλαίσια παραδειγµάτων που αφορούν τις φυσικές ιδιότητες - αισθήσεις και τις τέχνες. Επίσης, ο Αριστοτέλης δηµιουργεί µέσω των παραδειγµάτων αυτών µια αντιθετική σχέση ανάµεσα στις φυσικές ιδιότητες και τις ηθικές αρετές και µια αναλογία ανάµεσα στις τέχνες και τις ηθικές αρετές. Πιο συγκεκριµένα: α. Στην περίπτωση των φυσικών ιδιοτήτων οι δυνάµεις/ιδιότητες προϋπάρχουν της ενέργειας (πρότερον κοµιζόµεθα... ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδοµεν ). Η διδασκαλία του αυτή επαληθεύεται µε το παράδειγµα των αισθήσεων. Τις αισθήσεις µας τις έχουµε από την αρχή πλήρως ανεπτυγµένες ως δυνάµεις ή ως ιδιότητες και στη συνέχεια τις χρησιµοποιούµε. εν τις αποκτήσαµε εκ των υστέρων δια της χρήσεως, µε το να έχουµε δει ή να έχουµε ακούσει πολλές φορές. β. Αντίθετα, στην περίπτωση των ηθικών αρετών, που δεν υπάρχουν εκ φύσεως, η ενέργεια (εµπειρίες, επαναλήψεις, άσκηση) προϋπάρχει της ιδιότητας (ἐνεργήσαντες πρότερον...[ ὕστερον ] τάς ἀρετάς λαµβάνοµεν ). Πρώτα ασκούµαστε µε την επανάληψη δίκαιων, σωφρόνων, ανδρείων πράξεων και µετά αποκτούµε την αρετή της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης, της ανδρείας ως µόνιµη ιδιότητά µας. Τα σύστοιχα αντικείµενα δίκαια...σώφρονα...ἀνδρεῖα δηλώνουν ότι οι πράξεις οδηγούν στη διαµόρφωση αντίστοιχων αρετών. Ο Αριστοτέλης για να ισχυροποιήσει τα 3

λεγόµενά του, δηµιουργεί µια αναλογία ανάµεσα στις τέχνες (καλές ή πρακτικές) και στις ηθικές αρετές, καθώς αποτελούν και οι δύο ιδιότητες που δεν υπάρχουν εκ φύσεως. Και στην περίπτωση των τεχνών λοιπόν, η ενέργεια, η άσκηση προηγείται της ιδιότητας. Ένας άνθρωπος, για να αποκτήσει την ιδιότητα του οικοδόµου ή του κιθαριστή πρέπει προηγουµένως να επιδοθεί σε επίµονη άσκηση. Β3. Σχολικό βιβλίο σελ. 140 «Η σηµασία της Ακαδηµίας...η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα». Β4. φέρεσθαι: φορείο, οισοφάγος δέξασθαι: δέκτης, δοχείο τελειουµένοις: τέλος, αποτέλεσµα κοµιζόµεθα: συγκοµιδή, κόµιστρα ἰδεῖν: ιδέα, είδωλο Γ. Μετάφραση Αδίδακτου Κειµένου Ε 115. Και τον ίδιο χρόνο εισέβαλαν και οι Αργείοι εις την Φλειασίαν, και αφού έπεσαν σε ενέδρα που στήθηκε από τους Φλειασίους και τους φυγάδες (της πόλης τους), σκοτώθηκαν περίπου ογδόντα. Και οι Αθηναίοι (ορµώµενοι) εκ της Πύλου, έλαβαν πολύ λεία από τους Λακεδαιµονίους. Και οι Λακεδαιµόνιοι εν τούτοις, ούτε καν κατόπιν διέρρηξαν την ειρήνη, ούτε µε αυτό τον τρόπο άρχισαν εχθροπραξίες, όµως εκήρυξαν ότι εάν κάποιος από τους συµπολίτες τους ήθελε να λαφυραγωγεί τους Αθηναίους. Και οι Κορίνθιοι πολέµησαν τους Αθηναίους εξαιτίας κάποιων ιδιαιτέρων διαφορών τους µε αυτούς, οι άλλοι όµως Πελοποννήσιοι δεν έλαβαν µέρος σε αυτόν (τον πόλεµο). Και οι Μήλιοι, εξ άλλου, κατέλαβαν µε νυκτερινή έφοδο το µέρος του περιτειχίσµατος των Αθηναίων, που βρισκόταν η Αγορά τους, και αφού σκότωσαν µερικούς από αυτούς, και αφού εισήγαγαν (µέσα στη πόλη) σιτάρι και όσα άλλα χρήσιµα µπόρεσαν, αποσύρθηκαν και έµειναν αδρανείς. 4

Γ1.α. εἰληφέναι πολέµησον κηρύξοι αἱρῆσθε προσέβαλες Γ1.β. φυγάδι πολύ σπονδήν τινάς περιτειχισµάτων Γ2.α. ὑπό Φλειασίων : εµπρόθετος του ποιητικού αιτίου µέσω της µετοχής λοχισθέντες δι' αὐτό: εµπρόθετος της αιτίας αὐτοῖς: αντικείµενο στο ἐπολέµουν ἰδίων: επιθετικός προσδιορισµός στο διαφορῶν νυκτός: γενική του χρόνου στο προσβαλόντες ἀναχωρήσαντες: χρονική µετοχή συνηµµένη στο υποκείµενο του ρήµατος Γ2.β. Η µετατροπή του ευθύ λόγου σε πλάγιο έχει ως εξής: Οὗτοι ἔλεγον καί τούς ἐκ τῆς Πύλου Ἀθηναίους Λακεδαιµονίων πολλήν λείαν λαβεῖν. Επιµέλεια απαντήσεων: Κατερίνα Κεφαλωνίτου (διδαγµένο) Ελισάβετ Μυαλά (αδίδακτo) 5