1
2
Εξόριστε Ποιητή, στον αιώνα σου, λέγε τι βλέπεις 3 Το Αιγαίο του Γιάννη Ρίτσου επιμέλεια: Δώρα Μέντη (Γυμνάσιο), Γιώργος Θώδης (Λύκειο) σχολικό έτος 2014-15
4
5 Από το στρατόπεδο εξορίας της Λήμνου ως τον κατ οίκον περιορισμό στη Σάμο Ι. Ιούλιος 1948-Αύγουστος 1952 Κοντοπούλι Λήμνου, Ιούλιος 1948-Μάιος 1949 Μακρόνησος, Μάιος 1949-Ιούλιος 1950 Άη Στράτης, Ιούλιος 1950-Αύγουστος 1952 ΛΗΜΝΟΣ Ημερολόγια εξορίας Ι, ΙΙ (Κοντοπούλι, 1948-1949. Ποιήματα, τ. 5, Τα Επικαιρικά, 1979 (3), σ. 199-241) Καπνισμένο τσουκάλι (Κοντοπούλι Λήμνου, 1949. Ποιήματα, τ. 3, 1964, σ. 247-256). ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ Ημερολόγια εξορίας ΙΙΙ (Μακρόνησος 1950. Ποιήματα, τ. 5, σ. 242-258) Πέτρινος χρόνος (Μακρόνησος Αυγ.-Σεπτ. 1951. Ποιήματα, τ. 5, σ. 259-304) [«Αποχαιρετισμός» Γρηγόρης Αυξεντίου] Οι γειτονιές του κόσμου (Μακρόνησος, Αη Στράτης 1949-1951. τ. 5, σ. 7-135). ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ «Γράμμα στο Ζολιό Κιουρί» (Άη Στράτης, 1950. Ποιήματα, τ. 3, σ. 99-116) «Το ποτάμι κ εμείς» (Άη Στράτης, 1951. Ποιήματα, τ. 3, σ. 117-150) «Ακροβολισμός» (Άη Στράτης, 1951. Ποιήματα, τ. 3, σ. 118-164 [Ανυπόταχτη πολιτεία 1 (Αθήνα 1952-1953. Ποιήματα, τ. 3, σ. 259-260).
ΙΙ. Απρίλιος 1967- Οκτώβριος 1970 Γυάρος, τέλη Απριλίου 1967 Παρθένι Λέρου, Μάϊος 1967-Οκτώβριος 1968 Καρλόβασι Σάμου, Δεκέμβριος 1968-Οκτώβριος 1970 6 ΓΥΑΡΟΣ Μαντατοφόρες (Γυάρος, *Σάμος Μάης 1967-Δεκέμβρης 1969, Ποιήματα, τ. 5, σ. 410-458). ΛΕΡΟΣ Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη (Παρθένι Λέρου, Νοέ. 1967-Ιαν. 1968, 56 ποιήματα) Πέτρες (Λέρος, 15.5-21.10. 1968) Επαναλήψεις Β (Λέρος 17 Μαρτίου-29 Οκτ. 1968) 18 λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας (Σεπτέμβριος 1968, Σάμος 1970). ΣΑΜΟΣ Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη (Αθήνα-Σάμος, Μαρτ.-Οκτ. 1971, 77 ποιήματα) Επαναλήψεις Γ (Σάμος Ιούνιος 1969) Κιγκλίδωμα (Σάμος 1968-1969) Χειρονομίες (Σάμος, 1969-1970) Διάδρομος και σκάλα (1970) Χάρτινα Α (1970).
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ (1909-1990) 7 1909 1 Μαϊου. Γέννηση στη Μονεμβασιά Λακωνίας. Τέταρτο παιδί της αρχοντικής οικογένειας του Ελευθερίου Δ. Ρίτσου (1872-1938) και της Ελευθερίας Βουζουναρά (1879-1921). εντούτοις εμένα δε μ άρεσε να δίνω λεπτομέρειες της γενεαλογίας μου τι Βενετσιάνοι και καπεταναίοι Μονοβασιώτες και χωλοί τσιφούτηδες μεγαλογαιοκτήμονες κι αμάξια δεν ξέρω τίποτα μόνο το μέγα βράχο τις ελιές τ αμπέλια και τη θάλασσα ξέρω με τους ξερακιανούς αγρότες με τις ψάθες τους και τις μουστάκες ντάλα μεσημέρι του Αλωνάρη σαν τους αγριότριχους βυζαντινούς αγίους με τα φλωροκαπνισμένα φωτοστέφανά τους φαγωμένα στις άκρες και τις γερόντισσες τις μαυρομαντιλούσες να δαγκώνουν την υπομονή τους μπρος στην άδεια σκάφη του σπιτιού γονατισμένες και το Λευτέρη το μικρόν αλογοδαμαστή που αποπατούσε κάτου απ τη συκιά τρώγοντας ένα μήλο και τους ψαράδες με τις καλαθούνες τους που σεργιανάγαν όρθιοι στο Μυρτώο με τ ολόγιομο φεγγάρι (Το τερατώδες αριστούργημα, Γίγνεσθαι, Ποιήματα τ. 7, Κέδρος 1977, σ. 366-367) 1913-1917 Φοίτηση στο 5ετές Δημοτικό Σχολείο Μονεμβασιάς. Οικονομικές δυσχέρειες και προβλήματα υγείας ταλαιπωρούν την οικογενειακή ζωή.
8 1918-1920 Μαζί με τη αδελφή του Λούλα, εγγράφεται στο τριετές σχολαρχείο της Μονεμβασιάς. 1921 Αύγουστος: Πεθαίνει στη Μονεμβασιά, σε ηλικία 22 ετών, ο αδελφός του Μίμης από φυματίωση. Σεπτέμβριος: Μαζί με την αδελφή του Λούλα εγγράφεται στο Γυμνάσιο Γυθείου. Νοέμβριος: Πεθαίνει στο σανατόριο Πορταριάς του Πηλίου, σε ηλικία 42 ετών, η μητέρα του, από φυματίωση. Ο άνεμος κέρδιζε τα σπίτια μας. Δεν είχαμε πού να γυρίσουμε. Δεν είχαμε ν αποχαιρετήσουμε κανέναν άλλον. Γονατισμένοι σκάψαμε στην άμμο να θάψουμε τα μαντήλια του αποχαιρετισμού ως τη στιγμή που πίσω απ τον ώμο μας ανέβηκε αθόρυβα το φεγγάρι. Ύστερα σταθήκαμε άντικρυ στο πέλαγος ν αναπνεύσουμε τη σκιά και τη σιωπή. Το σχήμα και το βάρος έλιωσε Εσύ που μένεις τώρα μικρέ αδελφέ των γλάρων; («Ο μικρός αδελφός των γλάρων», Ποιήματα, τ. 2, Κέδρος 1961, σ. 383)
1921-1925 Γυμνάσιο Γυθείου. Πολλές οικονομικές δυσκολίες αλλά και αρχή των καλλιτεχνικών ενδιαφερόντων (λογοτεχνία, μουσική, χορός, ζωγραφική). Όταν πήγαινα απ το νησάκι Κρανάη στο γυμνάσιο του Γυθείου και περνούσαμε υποχρεωτικά μπροστά απ τα Σφαγεία, έσφιγγα το χέρι της Λούλας και τρέχαμε κι οι δυο σαν κυνηγημένοι για να μην ακούμε τα βελάσματα των αρνιών και τα μουγκανίσματα των βοδιών. Κι είχε μια τόσο όμορφη πρόσοψη το κτίριο των Σφαγείων, νεοκλασική, με στοές, με γύψινα στολίδια, με την κεντρική πύλη καμπυλωτή, πλατιά, νόμιζες, τις Κυριακές και τις σκόλες, πως είναι καμιά εκκλησιά ή κανένα μουσείο. Μόνο εκείνο το κόκκινο αυλάκι απ όπου κυλούσε το αίμα, διέσχιζε το δρόμο και χυνόταν στη θάλασσα και πιότερο από είκοσι μέτρα κοκκίνιζε η ακρογιαλιά, ω, να μην το δεις ούτε στον ύπνο σου. μα θύμωνα κιόλας με τον εαυτό μου. Τι θηλυκές ευαισθησίες είναι τούτες; -του λεγα. Έτσι θα πας στρατιώτης; (Ο γέροντας με τους χαρταετούς, Κέδρος 1985, σ. 67-68) 9 Το Γυμνάσιο Γυθείου 1925-1930 Σεπτέμβριος 1925. Εγκαθίσταται στην Αθήνα στην οποία μετά τη μικρασιατική καταστροφή κυριαρχούν τα προβλήματα της προσφυγιάς και της εσωτερικής μετανάστευσης. Εργάζεται αρχικά ως δακτυλογράφος και στη συνέχεια ως αντιγραφέας.
10 1926 Προσβάλλεται από φυματίωση. Επιστρέφει για λίγους μήνες στη Μονεμβασιά, όπου, όμως, όλη η οικογενειακή περιουσία έχει πουληθεί. Με την επάνοδό του στην Αθήνα, εγγράφεται, χωρίς να φοιτήσει ποτέ, στη Νομική Σχολή. Εργάζεται ως βοηθός βιβλιοθηκάριου και γραφέας στο Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών. και κάθου τώρα να τα βγάλεις πέρα με τα νομικά ή με τ αρχαία ελληνικά ή μ εκείνα τ άλλα τα ντουμ ντουμ ντουμ σ ένα δωμάτιο της Αγίου Κωνσταντίνου τρανταζόμενο ολάκερο απ τα τραμ ντουμ σπίρο σπέρο ευτυχώς ήρθαν οι αιμοπτύσεις να γλυτώσουμε απ τις άλγεβρες και να συλλογιστούμε απ τα μέσα γιατί ποτές δεν τα κατάφερνα στα μαθηματικά μετρούσα μόνο το αμέτρητο και το πολύ πολύ ως το δέκα (Το τερατώδες αριστούργημα, Γίγνεσθαι, τ. 7, Κέδρος 1977, σ. 365) 1927-1930 Μάιος Εισάγεται στο σανατόριο «Σωτηρία» ως ασθενής γ θέσεως για 3 χρόνια. Γνωρίζει την ποιήτρια Μαρία Πολυδούρη και μυείται στις σοσιαλιστικές ιδέες. Η Μαρία Πολυδούρη
1931 Τον Οκτώβριο επιστρέφει στην Αθήνα με βελτιωμένη υγεία, μετά την παραμονή του σε φθισιατρείο στα Χανιά της Κρήτης. Συνεργάζεται καλλιτεχνικά με την Εργατική Λέσχη. 11 1933 Εργάζεται ως ηθοποιός και χορευτής. 1934 Οργανώνεται στο Κ.Κ.Ε. Εκδίδεται η πρώτη ποιητική συλλογή του Τρακτέρ. 1935 Εργάζεται ως επιμελητής και διορθωτής στον εκδοτικό οίκο «Γκοβόστης». Εκδίδεται η δεύτερη ποιητική του συλλογή Πυραμίδες. Θυμάμαι, σε χρόνια της νεότητάς μας, τις συζητήσεις και τις θαλασσινές εκδρομές μαζί με άλλους φίλους. Θυμάμαι τα θερμά ενδιαφέροντά μας για αληθινή κουλτούρα, ποίηση και κοινωνική δικαιοσύνη, από διαφορετική καθένας μας σκοπιά. (Ζήσης Οικονόμου, «Στον φίλο ποιητή Γιάννη Ρίτσο», Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο, Κέδρος 1981, σ. 102)
12 Η φωτογραφία που συγκλόνισε τον ποιητή 1936 9 Μαϊου. Σε γενική εργατική απεργία στη Θεσσαλονίκη δολοφονείται ο εργάτης Τάσος Τούσης. Ο Ρίτσος γράφει και δημοσιεύει τον Επιτάφιο, Έκδοση «Ριζοσπάστη» 1936. Με την επιβολή της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά, ο Επιτάφιος καίγεται, μαζί με άλλα ανατρεπτικά βιβλία, στους στύλους του Ολυμπίου Διός.
Το εξώφυλλο από την πρώτη έκδοση του Επιτάφιου (1936). Ξυλογραφίες του χαράκτη Τάσσου από μεταγενέστερη έκδοση (Κέδρος, 1979) 13 1937 Εκδίδεται Το τραγούδι της αδελφής μου, ποιητική συλλογή που έγραψε για την αδελφή του Λούλα που είχε εισαχθεί στο Δαφνί (ως το 1939). Ο Κωστής Παλαμάς τον αναγνωρίζει, γράφοντας «Παραμερίζουμε, ποιητή, για να περάσεις». 1938 Εαρινή συμφωνία. Προσλαμβάνεται στο Βασιλικό (Εθνικό) Θέατρο και στη Λυρική Σκηνή. Εκεί θα γνωρίσει τον ηθοποιό Μάνο Κατράκη. 1940 Εκδίδεται Το εμβατήριο του ωκεανού. 1941 Φιλοξενείται κατάκοιτος στο σπίτι του Τάσου Φιλιακού, Παπαναστασίου 56, Άγιος Νικόλαος, Θυμαράκια. Συμμετέχει στο Μορφωτικό τμήμα του Ε.Α.Μ. όπου θα συνεργαστεί με την Ηλέκτρα Αποστόλου (1912-1944).
14 1942-1944 Επιδεινώνεται η κατάσταση της υγείας του. Σε παράνομα έντυπα της Κατοχής δημοσιεύονται αποσπάσματα ποιημάτων του. Δοκιμάζει να γράψει θεατρικό έργο και μυθιστόρημα. Εκδίδονται τα ποιήματα της Δοκιμασίας (1943). 1945 Ιανουάριος. Η Αθήνα εκκενώνεται από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Ακολουθεί τους αντάρτες, με την προοπτική να δημιουργηθεί ένας καλλιτεχνικός θίασος για την ψυχαγωγία των μαχητών. Στα περίχωρα της Λαμίας συναντά τον Άρη Βελουχιώτη. Συμμετέχει στο «Θέατρο του
Λαού» που περιοδεύει στη Θεσσαλία και τη Δυτική Μακεδονία. Εκδίδεται Ο Σύντροφός μας. Νίκος Ζαχαριάδης. 15 1948 Τον Ιούλιο συλλαμβάνεται (Τμήματα Μεταγωγών Αθηνών-Πειραιώς και Θεσσαλονίκης) και εκτοπίζεται στο στρατόπεδο Κοντοπούλι της Λήμνου, όπου αρχίζει, το Δεκέμβριο, να γράφει το Καπνισμένο τσουκάλι. Τα καθημερινά βιώματα της εξορίας καταγράφονται στα Ημερολόγια εξορίας Ι, ΙΙ, με ημερομηνίες εγγραφής από 27 Οχτωβρίου-23 Νοεμβρίου (30, Ι) και 24 Νοεμβρίου 1948-31 Ιανουαρίου 1949 (51, ΙΙ). Γράφει επίσης δύο θεατρικά Τμήμα μεταγωγών και Οι άνθρωποι μοιάζουν με τα δέντρα, τα οποία καταστράφηκαν. Κατά την παραμονή του στη Λήμνο, αλλά και σε όλους τους τόπους εξορίας, καταφεύγει στη ζωγραφική. Οι ακουαρέλες και τα σκίτσα που ζωγραφίζει στη Λήμνο σώζονται κρυμμένα σε ένα σακάκι που έστειλε στην αδερφή του Νίνα μαζί με άλλα προσωπικά του αντικείμενα. Λοιπόν, το να μιλήσεις για τον τρόμο, για τον πανικό, για την αναμονή του θανάτου, όχι ενός θανάτου παλικαρίσιου, να σε στήσουν στον τοίχο και να αντιμετωπίσεις μια και έξω αυτόν τον πόνο και αυτόν τον φόβο, αλλά σε
στήνουν κάθε μέρα. Να σου κλείνουν τα μάτια κι ύστερα να σου ανοίγουν πάλι τα μάτια και να σ αφήνουν και να λένε: ανεβλήθη η εκτέλεση. Ε, αυτό το πράγμα δεν μπορείς να το πεις γιατί δημιουργεί μια τέτοια υπερένταση που αναγκαστικά πρέπει να υπάρξει μια τέτοια υπερένταση όπως υπήρχε και στον ίδιο το λαό και στις εκδηλώσεις. Και γι αυτό πολλές φορές ο πόνος και ο φόβος του κινδύνου, αυτής της επικρεμάμενης απειλής εκφραζόταν με κραυγή. Με κραυγή ή με γέλιο ή με την παραφροσύνη ή κάποτε με έναν τέτοιο πλούτο συναισθηματικό που αδύνατον να ανασυγκροτηθεί και ν απεικονιστεί. Γι αυτό και τα γράμματα πατέρα προς το γιο, δεν είναι γράμματα γιου προς τον πατέρα, δεν είναι γράμματα ερωτευμένου προς την αγαπημένη του. Είναι κάτι που ξεπερνάει κάθε όριο και κάθε μέτρο. Αλλά τότε όλα ευρισκόντουσαν στο πιο τεταμένο, στο πιο υψηλό συναισθηματικό μέτρο και ξέρετε πάρα πολύ καλά ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για κάθε τέχνη είναι η υπερβολή η συναισθηματική. Λοιπόν, γι αυτό σου λέω, δεν είναι δυνατόν να ειπωθούν αυτά τα πράγματα. («Ο Γιάννης Ρίτσος συζητά με τον Γιώργο Σγουράκη για τη Μακρόνησο», Γιάννης Ρίτσος Αυτοβιογραφία, «Αρχείο Κρήτης» Αθήνα 2008, σ. 71-72) 16 Αγαπημένη μου Καιτούλα Είναι μεσημεράκι. Μόλις τώρα πήρα το γραμματάκι σου, μαζί με άλλα δυο. Είναι τα πρώτα που παίρνω. Πόση χαρά, θε μου, λίγες γραμμές. Φυσάει ένας αγέρας έξω, κ εγώ νιώθω τη ζεστασιά της αγάπης ένα τραγούδι ασώπαστο. Πόσο πολύ σας αγαπώ- Τώρα το ξέρω πιότερο από άλλοτε. Ξέρω πως μ αγαπάτε, και τούτη η σιγουριά γεμίζει φως και νόημα τη ζωή μου. Εδώ πέρα γράφω και ζωγραφίζω. Περνάω καλά. Μην ανησυχείς, καλή μου, για μένα. («Πρώτο γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 9.Χ.1948, στο Γιάννης Ρίτσος, Τροχιές σε διασταύρωση. Επιστολικά δελτάρια της εξορίας και γράμματα στην Καίτη Δρόσου και τον Άρη Αλεξάνδρου, Εκδόσεις Άγρα 2008, σ. 119) Αγαπημένη μου Καιτούλα Χαρούμενη μέρα η σημερινή. Πήρα το γραμματάκι σου, πήρα κι απ τον Άρη και τη Λούλα. Σας πεθύμησα. Τώρα που χειμωνιάζει και κλεινόμαστε όλη μέρα στο θάλαμο, ονειρευόμαστε και περιμένουμε. Φτάσαν οι αγέρηδες- σφυρίζουν απ όξω- τριζοβολάν τα τζάμια. Είναι μια αγριάδα και μια δύναμη. Βαθαίνει η ερημιά. Μα η καρδιά είναι γεμάτη το ξέρεις- γεμάτη χαρά κι ομορφιά. Δουλεύω πολύ. Γράφω κάθε μέρα ασταμάτητα- ένας πυρετός-θέλω να σας φιλήσω απ τη χαρά μου- γιατί κ η πίκρα είναι χαρά μπορώ να τη φτιάξω χαρά. Ω, εσύ καταλαβαίνεις. Σου γράφω βιαστικά- με περιμένουν τα χαρτιά μου. Τέλειωσα ένα θεατρικό.
Έβαλα μπροστά και δεύτερο και ποιήματα. Ζωγραφίζω κιόλας. Μου στείλανε νερομπογιές. Έχω και κάτι σχέδια απ τη ζωή μας. Σωστός πυρετός. Είμαι καλά. Χαίρουμαι να με βιτσίζει ο αγέρας στο πρόσωπο. («Δεύτερο γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 10.ΧΙ.1948, σ. 123) 17 Καιτούλα μου τώρα δα πήρα το γραμματάκι σου. Σου απαντώ αμέσως. Βλέπεις τι τακτικός που έγινα εγώ που βαριόμουνα σαν τι την αλληλογραφία. Νιώθω την ανάγκη να κουβεντιάσω μαζί σας. Πούναι οι καλές μας μέρες- η συντροφιά μας- η ζέστα της αγάπης μας. Κι από μακριά ζεσταίνει ε; Καιτούλα μου τι κρύο εδώ πέρα! Αγέρας ασταμάτητος - παγωνιά- χιονίζει. Είναι βράδυ. Έχω αναμμένη μια μικρή λαμπίτσα και σου γράφω. Εδώ σε μια γωνιά. Μ ακούς που σου κουβεντιάζω; Αχ αυτός ο αγέρας άκου τον- αλωνίζει την ερημιά. Μα το γραμματάκι σου είναι δωσιμά μου- ζεστό και λαχανιασμένο- ανασαίνει- σ ακούω. Μίλησε μου κι άλλο. Μη σταματάς. («Τρίτο γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 1.ΧΙΙ.1948, σ. 125) Όλοι με θυμούνται, μου γράφουν. Συχνά αναρωτιέμαι αν αξίζω τόσο την αγάπη μας. Είσαστε τόσο καλοί. Τόσο αγαπημένοι. Τα μάτια μου βουρκώνουν από τρυφεράδα. Εδώ κάνει κρύο. Χιόνισε. Όχι πολύ. Είναι όμορφα. Διαβάζω τα γράμματά σας. Σας νιώθω κοντά μου, γύρω μου. Πόσο σας αγαπάω. Τώρα το νιώθω πιότερο. («Τέταρτο γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 17.ΧΙΙ.1948, σ. 129) Εδώ κάνει κρύο. Οι αγέρηδες δε σταματάνε στιγμή. Ερημιά. Μα η καρδιά μου γεμάτη απ την αγάπη σας και τη θύμησή σας. Τούτη τη στιγμούλα μου φέρανε δυο δελτάριά σου μαζεμένα. Τι χαρά. Τι όμορφα που γράφεις. Κάνεις λοιπόν παρέα με τον ποιητή; Καλά κάνεις και δε δείχνεις τα γραφτά σου. Αν θέλεις στείλε μου κάτι να δω και να το διορθώσω αν χρειάζεται. Εγώ δυστυχώς δεν μπορώ να σου στείλω. Ποιος θα τα λογοκρίνει τόσα πολλά; («Πέμπτο γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 26.ΧΙΙ.1948, σ. 132)
18 Εμένα με έστειλαν εξορία στη Χίο. Εκεί μάθαινα συχνά νέα του Γιάννη, γιατί έστελνε ταχυδρομικά δελτάρια από την εξορία που ήταν κι εκείνος σε μια αγαπημένη φίλη του που μου τα διάβαζε. Ήτανε πού τρυφερά κι έγραφε πως αγναντεύει τη θάλασσα και μαζεύει πέτρες. Η λογοκρισία τον εμπόδιζε να γράψει σχεδόν τίποτα άλλο. Θυμάμαι μια φορά σε κάποιο δελτάριο έγραφε «χαιρετίσματα στο κοριτσάκι» είχε μάθει πως βρισκόμουνα στη Χίο. Τη φίλη την προσφωνούσε «Αδελφούλα μου» και υπέγραφε «Σε γλυκοφιλώ, ο αδελφούλης σου». Ο λογοκριτής του στρατοπέδου που φαίνεται έσπαγε πλάκα με την αλληλογραφία μας κι έκανε σχόλια με κόκκινο μολύβι, σημείωνε κάτω από την υπογραφή του Γιάννη: «Χα χα, ο αδελφούλης», με δυο τεράστια θαυμαστικά. Νόμιζε πως είχε αποκαλύψει παράνομους έρωτες, αφού η κοπέλα που έπαιρνε τα δελτάρια ήτανε παντρεμένη. Τι να καταλάβει ο χωροφύλακας λογοκριτής από την τρυφερότητα του Ρίτσου. (Άλκη Ζέη, «Ο Ρίτσος και το «κοριτσάκι»», Η λέξη, τχ. 182, Χ-ΧΙΙ 2004, σ. 636-639: 637).
19 1949 Ιανουάριος- Μάϊος, Λήμνος. Γράφει και ολοκληρώνει το Καπνισμένο τσουκάλι. Από το Μάιο μεταφέρεται στο Δ τάγμα πολιτικών εξορίστων Μακρονήσου, όπου, από τον Αύγουστο ως το Σεπτέμβρη 1949, γράφει τα ποιήματα της σύνθεσης Πέτρινος χρόνος. Τα χειρόγραφα αυτά έμειναν θαμμένα στο χώμα μέσα σε σφραγισμένα μπουκάλια, ξεθάφτηκαν τον Ιούλιο 1950 και παραδόθηκαν αργότερα στον ποιητή, με τη φροντίδα του συνεξόριστου Μάνου Κατράκη. Ανάμεσα στους συνεξόριστούς του και οι Λειβαδίτης, Δεσποτόπουλος. Αρχίζει να γράφει τη σύνθεση Οι γειτονιές του κόσμου. Δεν υπογράφει δήλωση μετανοίας. 3 Φεβρουαρίου 1949- Καιτούλα μου γλυκιά- τρία δελτάρια σου μαζεμένα (13, 14 και 15 του Γενάρη) χαρές, χαρές- πανηγύρια έτσι μου γράφεις- γεμίζει η μοναξιά μου είμαι κοντά σου- τα λέμε. Σήμερα κρύο κι αγέρας τι αγέρας- δεν μπορείς να βγεις ένα βήμα ατέλειωτη βουή- το χιόνι στροβιλίζεται δε στέκει- μια τρομερή ζωντάνια και δύναμη βρίσκεσαι στην καρδιά της «αιώνιας φύσης», κι από μέσα η καρδιά σου αποκρίνεται βουή στη βουή- κάτι πρέπει να φτιάξουμε μεγάλο πολύ μεγάλο- το νιώθεις αγαπημένη μου «ν αποστομώσουμε την αστραπή να πούμε τ όνομά μας εκεί που οι δρόμοι δεν παίρνουν από λόγια» έτσι λέω κάπου. («Γράμμα στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 3.ΙΙ.1949, σ. 133-134: 133)
20 Εδώ έχουμε πάλι κρύα και κείνον τον τρομερό αέρα δε μας αφήνει να ησυχάσουμε, να ξεμυτίσουμε μια στάλα. Κλεισμένος ολημερίς- διαβάζω, γράφω- η ζωή ίδια ήσυχη, ναι- όπου νάναι θ ανθίσουν πέρα για πέρα οι μυγδαλιές τις σταμάτησε ξανά το κρύο- βλέπεις; Κάθε μικρή αλλαγή ολόγυρα αντιχτυπάει πολλαπλασιασμένη στην ερημιά- ένα σύγνεφο σαν ελάφι στο λιόγερμα- μια φωνή- ένα φύλλο που χαιρέτησε τη σιωπή μας χτες-προχτές- και σε σκέφτουμαι, σε σκέφτουμαι πολύ και σ αγαπάω («Γράμμα στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι (Μούδρου) Λήμνος 25.ΙΙΙ.1949, σ. 139) Πόσο σε πεθύμησα. Καλοκαιριάζει. Τι κάνει η Αθήνα μας. Εδώ πρασίνισε η ερημιά. Μοσκοβολάει ο αγέρας ακακίες. Ετούτα τα ξερόδεντρα που όλο το χειμώνα στέκουν σαν καψαλιασμένα σκιάχτρα- άρχισαν τέτοιες κάτασπρες πομπές ακακίες, ακακίες- δίπλα στα σταχτιά σπιτάκια, στις μάντρες, στα σοκάκια παντού- μοσκοβολιά έχω κ ένα μπουκέτο στο ποτήρι του νερού, εδώ δίπλα στο σανιδένιο τραπεζάκι μου και τι πουλιά!- θε μουκαρδερίνες, κορυδαλλοί, και κουρούνες και γεράκια και σπουργίτια και γλάροι- έρχονται κάθε τόσο και γλάροι- κ η καρδιά μου κ η ποίηση κ η θύμησή σας και τα φιλιά που σου στέλνω πρωί και βράδυ. Μήπως θάταν δυνατόν να μου στέλνατε κάθε φορά τα «Lettres Françaises» και «Nouvelles littéraires» που έρχονται στον Κάουφμαν; («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 15.V.1949, σ. 147)
21 Μούδρος Λήμνου (1916) Εδώ είναι όμορφα κ είμαι καλά. Ανασαίνω και λιάζουμαι. Τι ορίζοντας. Και τούτα τα βράδια γιομάτα αστέρια. Χτες είχαμε πανσέληνο. Σκεφτόμουνα στίχους και σένα. («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 11. VΙ.1949, σ. 153) Εγώ τεμπελιάζω. Ζω τον ήλιο και το γαλάζιο. Τούτες τις μέρες δροσιά. Έβρεξε. Και στην Αθήνα; Θερίσανε τα στάχυα. Τώρα μεγαλώνουν τα καλαμπόκια, οι ντοματιές, οι πεπονιές. Ως τώρα ο κάμπος κ οι μαλακές πλαγιές τετράγωνα-τετράγωνα, καφετιά, κίτρινα και πράσινα. Ο ουρανός δε σταματάει πουθενά. Τα βράδια κοιμάμαι έξω. Πάνω μου ψιχαλίζουν τ άστρα. Είμαι ήσυχος και σίγουρος με κείνη τη βαθιά βεβαιότητα της γης και τ ουρανού. Δεν σκέφτουμαι στίχους είμαι ένας στίχος μέσα στο ποίημα της ανθρωπότητας- νιώθω τούτο το δεσμό- τον ανασαίνω, τον ζω. Αν γίνει κάποτε στίχος- τόσο το καλλίτερο. Και θα γίνει. Δεν μπορεί να μη γίνει. («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Κοντοπούλι Λήμνου 23. VΙ.1949, σ. 155) Μεταφερθήκαμε απ το Κοντοπούλι στο Μούδρο. Βρίσκομαι τώρα κοντά στη θάλασσα. Άρχισα τα μπάνια. Είναι όμορφα. Ίσως μετακινηθούμε κι από δω. Πότε και για πού δεν ξέρω. Τώρα είναι ζήτημα πια αν θα παίρνεις ένα ή δυο γράμματά μου το μήνα. Μη στεναχωριέσαι. Εσύ να συνεχίζεις να μου γράφεις όπως πάντα. Και πιο συχνά ακόμα. Είναι για μένα τόση χαρά. («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Μούδρος Λήμνου 12. VΙΙ.1949, σ. 159)
22 Μη με παρεξηγείς κοριτσάκι μου. Τέσσερα μόνο γράμματα το μήνα μπορώ να γράφω. Κ έχω να συνεννοηθώ για ένα σωρό πεζά μα απαραίτητα πράγματα δέματα, χρήματα κ.λ.π. Ύστερα, ξέρεις, οι αδελφές μου μούχουν μεγάλη αδυναμία, κι όταν αργούν να πάρουν γράμμα μου τρελαίνουνται από ανησυχία. [ ] ΓΡΑΦΕ ΜΟΝΟΝ ΔΕΚΑ ΣΕΙΡΕΣ («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Γ. Κάγκαλος, 12 ον Διαμέρισμα Περιοχή Εκτοπισμένων Μακρόνησος 31. ΙΧ.1949, σ. 161) Πήρα τα τελευταία γραμματάκια σου δεν κατάφερα να σου απαντήσω. Μόλις τώρα μπορώ. Είμαι καλά. Σου φτάνει καλούλα μου; Άνεμοι, άνεμοι βουίζει η τέντα μου- πλαταγίζει- μια άγρια θάλασσα πόσο άγρια- κι όμως, χτες τ απόγευμα- σ έναν μικρό περίπατο στ ακρογιάλι είδα τους γλάρους- άσπροι, ήμεροι, ατάραχοι- ένα στεφάνι κρίνων στα μαλλιά της θάλασσας και της θύελλας. Ευτυχισμένος ο καινούργιος χρόνος. Φιλιάφιλιά, Καιτούλα μου («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», 1 ο Διαμέρισμα 8 ος Λόχος Β Ε.Τ.Ο. 27. ΧΙΙ.1949, σ. 163)
1950 Μακρόνησος, μεταφορά στο Β Τάγμα. Τα καθημερινά βιώματα της εξορίας καταγράφονται στο Ημερολόγιο εξορίας ΙΙΙ, με ημερομηνίες εγγραφής από 18 Ιανουαρίου-1 Ιουνίου (38, ΙΙΙ). Στροφή στο σοσιαλιστικό ρεαλισμό, μετά από απόφαση που πάρθηκε από ομάδα διανοουμένων με επικεφαλής τον Γιάννη Ιμβριώτη και τον Δημήτρη Φωτιάδη. 23 Εγώ ήμουνα στη λεγόμενη κίτρινη παράγκα που ήταν στάβλος αυτοκινήτων των Γερμανών. Εκεί μας είχαν όλους τους άρρωστους, όλους τους ανάπηρους, όλους τους σακατεμένους ύστερα απ το ξυλοκόπημα. Εκεί, μας είχαν μαζέψει. Κι απάνω ήταν το νοσοκομείο. Εκεί, που σου έλεγα πως ήταν μια σκάλα που ανέβηκε ένας ο οποίος είχε τρελαθεί ο καημένος και φώναζε: «φασίστες, ε, ρε φασίστες, μια μέρα θα σας κόψει τα κεφάλια ο μουστάκιας ο Στάλιν». Χα χα και έτρεχαν από χίλιες μεριές να τον πιάσουνε, να τον βουτήξουν. Τι να του κάνουν; Αυτός ήταν, είχε τρελαθεί ο καημένος. Αλλά εμείς νιώθαμε μια αγαλλίαση που ακουγότανε μια τέτοια φωνή. [Και το λεγόμενο «θεραπευτήριο», τι ήταν;] Τους δένανε πόδια-χέρια, μ αυτά, πώς τα λένε, χαρτόνια κι επιδέσμους, έτσι. Και μόλις συνέρχονταν, η τελευταία δοκιμασία ήταν, τους περνούσαν κάτω από τον 7 ο λόχο που υπήρχε ένα θέατρο, υπαίθριο θέατρο. Ανάβαν τους προβολείς νύχτα. Δώδεκα, μία η ώρα. Τα πάνω ήταν τα αντίσκηνα τα δικά μας, όσοι είχαμε περάσει πια εκεί, και τους ανάβαν τους προβολείς επάνω σ εκείνο κι άρχιζαν οι Αλφαμίτες και δέρνανε κι οι άλλοι περίμεναν τη σειρά τους από κάτω. Οι περισσότερες υπογραφές ήταν σ αυτή την τελευταία δοκιμασία. Που βλεπαν να δέρνουν τους άλλους και περίμεναν τη σειρά τους. Κι άκουγες κάτι άντρακλες εκεί πέρα να φωνάζουν «μανούλα μου, Παναγιά μου, πατέρα μου, μάνα μου, μάνα μου». Ν ακούς να βογκάει όλο αυτό το πράγμα. Έβλεπες ανθρώπους εκεί επάνω σακατεμένους από το ξύλο. Κι αυτά να τα βλέπεις φωτισμένα και να περιμένεις από κάτω τη σειρά σου. Και πηγαίνανε όλοι συνέχεια και υπογράφανε. Εκεί ήταν, στα αντίσκηνα πάνω, στο πολιτικό στρατόπεδο, δηλαδή στον Αϊ Γιώργη όταν είμαστε, ήταν δώδεκα κλωβοί όπως τους έλεγαν, με μια σειρά αντίσκηνων και μέναμε κάπου είκοσι δύο. Ήταν το μεγάλο αντίσκηνο, με ορθοστάτες, με τους σπάγκους δεμένους, τεντωμένους. Όταν πέρασα στο στρατιωτικό στρατόπεδο, μας πήραν και μας μετέφεραν. Με είχανε βάλει σε ένα ατομικό αντίσκηνο μονάχο, μακριά από όλους τους άλλους για να μου σπάσουν τα νεύρα. Έμπαινα με την κοιλιά, ένα έτσι ατομικό αντίσκηνο. Ερχόντουσαν κάθε βράδυ, με παίρνανε και με πηγαίνανε επάνω στο διοικητήριο. [Καμιά φορά έρχονταν κρυφά οι άλλοι;]
Πολλές φορές τα βράδια. Ναι, σας έχω διηγηθεί ορισμένες σκηνές τότε που ήρθαν και κλαίγανε ορισμένοι που είχαν υπογράψει οι καημένοι κάτω από τα μαρτύρια και κλαίγανε. «Και πώς θα τα βγάλεις εσύ πέρα; Εμείς που είμαστε οι πιο γεροί, εσύ που είσαι ο πιο καλομαθημένος, ο πιο ευαίσθητος απ όλους μας, πνευματικός άνθρωπος». Ήμουνα και λεπτός, είχα αδυνατίσει τότε πολύ. «Πώς θα τα βγάλεις πέρα μόνος σου, καταμόναχος, χωρίς μια άλλη συντροφιά, χωρίς τίποτα; Πώς τα περνάς;». Και κλαίγανε. Τους παρηγορούσα εγώ. Τους έλεγα, εν πρέπει να κλαίτε και να μη μου ζητάτε συγνώμη γι αυτό που κάνατε γιατί και γω αυτό θέλω να κάνω, αλλά μια άλλη δύναμη ανένδοτη, ανυποχώρητη δε μου το επιτρέπει. Τα αισθήματα μου για αυτόν τον καιρό και μέσα στην απομόνωση τα χω στο ποίημά μου «Αποχαιρετισμός», που το χω καταλογίσει όλη μου την ψυχολογία εκείνου του καιρού στον Γρηγόρη τον Αυξεντίου. Τον Κύπριο που τον είχαν κλείσει μέσα σε σπηλιά του Μαχαιρά και τον κάψανε ζωντανό. Αυτά τα αισθήματα είναι ακριβώς. Μάλιστα, εκείνοι που ξέρανε τη ζωή μου εκεί πέρα, αμέσως μόλις είδαν τον Αυξεντίου είπαν: «είσαι εσύ στη Μακρόνησο». «Ο Γιάννης Ρίτσος συζητά με τον Γιώργο Σγουράκη για τη Μακρόνησο», Γιάννης Ρίτσος Αυτοβιογραφία, «Αρχείο Κρήτης» Αθήνα 2008, σ. 76-78) 24 Καιτούλα-βλέπεις; - το τρίτο μου γράμμα μέσα σε μια βδομάδα σε θυμάμαι Καιτούλα πάντα- πάντα- και πιότερο τούτες τις μέρες τι κρύο πάλι- ε;- μια θάλασσα μελανιασμένη έτσι κλεισμένος στη σκηνή μου - να συλλογιέμαι ν ακούω τη βροχή τόσο κοντά σ όλα- με τον άνεμο μ αυτόν τον ασώπαστο άνεμο είναι έτσι δυνατός κ εκεί πέρα; -πώς να του αποκριθείς;-
μαζεύω τη θύμησή σας, τη θύμησή σου την αγάπη σας και την ποίηση κι ανοίγω ένα παράθυρο στο φως όλο φως. Φιλιά-φιλιά Καιτούλα καλή μου. («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», 1 ο Διαμέρισμα 8 ος Λόχος Β Ε.Τ.Ο., Σ.Τ.Γ. 902β, 2. Ι.1950, σ. 167) 25 Γράφω και σκίζω. Μεγάλη καρδιά, μικρή φωνή. Μια μπουκιά φως πολύ πικρό πώς να μιλήσω και πώς να μ ακούσεις; Έχει πάλι λιακάδα δε θυμάμαι πια που χτες έβρεχε. Γρήγορα που ξεχνάμε. Μα η ρίζα και το αίμα μένει. Σε πεθύμησα ναι, πολύ-πολύ. («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», 8 ος Λόχος Β Ε.Τ.Ο., Σ.Τ.Γ. 902β, 3. ΙΙΙ.1950, σ. 173) Καιτούλα καιρούς και καιρούς έχω να πάρω γράμμα σου- δεν πειράζει δε σου θυμώνω καθόλου- σου γράφω για τη χαρά να κουβεντιάσω μια στιγμούλα με την καλή μου την Καίτη μ όλο που δεν έχω τίποτα να πωγιατί ναι τόσα πολλά μέσα μου όσα κ η σιωπή μα η θάλασσα είναι πάντα θάλασσα την ακούς κι όταν σωπαίνει- την ακούς; - Τι να πεις πια; -μόνο πως εδώ, ανάμεσα στα βράχια, όπου μια στάλα χώμα, κάτι μικρά μαβιάβιολέ λουλουδάκια χιλιάδες και χιλιάδες λουλουδάκια θαλασσολούλουδα τα λένε- δεν είναι παράξενο που μπορώ να τα βλέπω και να τ αγαπώ; Παράξενο ναι- και να σε φιλώ («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Σ.Ν.Μ., Σ.Τ.Γ. 902β, 21. ΙΙΙ.1950, σ. 177) Νοτιάς, Καιτούλα, -χαμηλωμένη συγνεφιά χλιαρή- κάπου σαλεύει το μαντήλι της η Άνοιξη γειά σου, γειά σου, Καιτούλα- χιλιάδες οι αγριοβιολέτες, μαργαρίτες κίτρινες πάνου στην πέτρα- κατάσπαρτη μ αστέρια η γης- μια τρυφεράδα μια χαρά- πώς να την πεις;- μέσα μου κουβεντιάζουνε ένα λιοντάρι αχτένιστο μ ένα καναρινάκι- μπερδεύεται η καρδιά μου μες στους στίχους- σπαρταράει Καιτούλα έρχεται ένα καϊκιφεύγει- ο ορίζοντας λύνει τη ζώνη του-
(«Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Σ.Ν.Μ., Σ.Τ.Γ. 902β, 31. ΙΙΙ.1950, σ. 181) Η θάλασσα ανεβάζει το τραγούδι της άκρη-άκρη στα δάχτυλά μας. Να και τα χαμομήλια που ανάψαν τ άσπρα φαναράκια τους εδώ σερνάμενα στις πέτρες στην ακρογιαλιά- παράξενο- σε τούτο τον ξερότοπο- τόσα χαμομήλια και τόσο μεγάλα σα μαργαρίτες- κοίταξε ένα μπουκέτο, εδώ πλάι μου σ ένα κονσερβοκούτι- δίπλα στο κρεβάτι εκστρατείας μυρίζει ανάρρωση και καλοσύνη όμορφα που μυρίζει τ άσπρο αστρουλάκι της ταπεινοσύνης. («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Σ.Ν.Μ., Σ.Τ.Γ. 902β, 2. Ι.1950, σ. 185) 26 Καιτούλα Καιτούλα μου- μούφερε τον κήπο μας το γράμμα σου τόσα τριαντάφυλλα και κίτρινες μαργαρίτες και φοβόμουνα πως θάχαν ξεραθεί. Αυτές τις μέρες μας κλείσαν οι αγέρηδες μια συγνεφιά όλο θύμησες- δεν πήγα στην ακρογιαλιά σε σκεφτόμουνα- ξαναδιάβασα τα τραγούδια σου και μ άρεσαν ακόμα πιο πολύ («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Σ.Ν.Σ., Σ.Τ.Γ. 902β, 2. Ι.1950, σ. 189) Θα σε παρακαλούσα, αν δε σου κάνει κόπο μέσα στα δέματα να μου βάζεις κανένα περιοδικό: «Αγγλοελληνική Επιθεώρηση», «Ο Αιώνας μας», «Νέα Εστία», «Σκαραβαίοι». Κι ακόμη αν βρίσκονται στο βιβλιοπωλείο του Κάουφμαν ή του Ελευθερουδάκη, τα «Άπαντα» του Μιλόζ στα γαλλικά. Κυκλοφόρησε τώρα τελευταία και η μετάφραση του θεατρικού έργου του άγγλου ποιητή Έλιοτ «Έγκλημα στη Μητρόπολη». Θα θελα πολύ να το διαβάσω. Είδες, αδελφούλα μου, σε τι μπελάδες σε βάζω; Πες στον εκδότη μου να σου τα προμηθέψει. ([Απόσπασμα από επιστολή που στέλνει στη Λούλα στις 2.6.1950], Γιάννης Ρίτσος, Γλυκειά μου Λούλα, επιμ. Δέσποινα Γλέζου, Αθήνα 1997, 38-39) Καλημέρα Καιτούλα τι όμορφος καιρός -μπουνάτσα- ένα λουλακί καϊκι κ η σκια του μέσα στη θάλασσα η βαρκούλα του νοσοκομείου άσπρη μέσα στη γυάλα της ησυχίας- είναι «σα μια παλιά λύπη μέσα σ έναν καινούργιο στίχο» -ένα τοπίο σε ανάρρωση- κ οι ηλεκτρικοί στύλοι κ εγώ- τόση γαλήνη όχι πια θυμός όχι πόνος «ένα φύλλο σου κλείνει το πράσινο ματάκι του ένα συγνεφάκι σου γνέφει με τ άσπρο μαντήλι του ξεσφίγγεις τα δάχτυλα να χαϊδέψεις το μάγουλο της λιακάδας». («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Σ.Ν.Σ., Σ.Τ.Γ. 902β, 16. VΙ. 1950, σ. 195) Το απόγευμα μας μαζέψανε όλους στην προκυμαία. Έπρεπε ν ακούσουμε τους λόγους των ανανηψάντων. Έπρεπε να χειροκροτήσουμε και να ουρλιάξουμε μπράβο. Ήτανε ένα ξέχωρο απόγευμα. Γλυκό το φως ρόδιζε τα μάρμαρα του παλιού ναού, η θάλασσα ήμερη, γαλάζια, χιλιάδες οι γλάροι
κάτασπροι φτερουγίζανε, κι ανάμεσά τους η μαυρίλα των κοράκων. Στο βάθος μαλακιά και χαρούμενη η αττική. Για μια στιγμή σταματήσαν οι ανάσες. Όλα τα μάτια καρφωθήκανε μαζί στην ανηφόρα της διοίκησης. Μέσα σε μια πρωτοφανή σιωπή στον ολοέρημο δρόμο, ανέβαινε ο ποιητής. Δεν ακούγαμε τον ομιλητή, ακούγαμε τη δική του ανάσα. Φαινότανε κουρασμένος και όσο πλησίαζε, γινόντουσαν τα βήματά του πιο μικρά και δισταχτικά, ίσαμε που τον είδαμε να σκύβει, να σκύβει, και να κάθεται πάνω σ ένα βραχάκι. Κάθισε έτσι πάρα πολύ. Μέσα τον περιμένανε. Τον περίμενε όλη η διοίκηση. Καθισμένοι γύρω στο μεγάλο τραπέζι και μια θέση μόνο κενή, η θέση του ποιητή που θα υπέγραφε με το αίμα του την τιμή του. το ένα χέρι στο τηλέφωνο. Μόλις εκείνος θ άφηνε την πένα, θ ανοίγανε οι τηλεφωνικές γραμμές, θα το έγραφαν αμέσως οι εφημερίδες, θα το λεγαν τα ραδιόφωνα. Ο Ρίτσος υπόγραψε. Τελείωσε ο ομιλητής. Πήρε άλλος τη θέση του, εμείς κοιτούσαμε τον ποιητή μας μέσα στο υπέροχο δειλινό. Σηκώθηκε. Μερικά βήματα του μένανε να κάνει. Έκανε κιόλας το πρώτο. Τετέλεσθαι. Μας είχε πει ότι δεν άντεχε άλλο. Ήδη τα τηλέφωνα θα δονούνταν απ τ όνομά του Δεν τον είδα να γυρίζει. Περίμενα να σκοτεινιάσει για να πάω κοντά του. δεν τολμούσα να τον κοιτάξω στα μάτια. Σαν βράδιασε κάπως ξεκίνησα για τη μακρινή σκηνή του. πώς να πω εκείνο που είδα; Η ύλη είχε υποχωρήσει μπροστά στο πνεύμα, μπροστά στην αγάπη. Σ αυτό το τόσο δα τσαντίρι που χωρούσε μόνον έναν άνθρωπο ξαπλωμένο, ήταν 8 άνθρωποι γονατισμένοι γύρω από το Ρίτσο. Έξω από το τσαντίρι έκλαιγαν με λυγμούς ο γέροντας, ο ψαράς της πατρίδας του, σκούπιζε με το μανίκι τα δάκρυά του, ήτανε κι άλλοι («Η διήγηση του Μάνθου Κέτση» [καταγραφή Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, Διαβάζω, τχ. 205, 21-12-1988], Γιάννης Ρίτσος Αυτοβιογραφία, «Αρχείο Κρήτης» Αθήνα 2008, σ. 83-84) 27
«Κύριε Ρίτσο, πρέπει να υπογράψετε γιατί όπου να ναι μεταφέρεστε στο άλλο στρατόπεδο κι εκεί πέρα δε θα είναι όπως είναι εδώ, μια απλή αγγαρεία, να κουβαλάτε πέτρες ή να έχετε το μαρτύριο της δίψας, εκεί θα αντιμετωπίσετε άλλα, αν τυχόν δεν υπογράψετε. Άλλωστε, δεν μας χρειάζονται νέοι Χριστοί, είσαστε υποχρεωμένος να σώσετε τη ζωή σας, όχι για σας τον ίδιον, αλλά για την Ελλάδα, εφόσον είσαστε ένας ποιητής τέλος πάντων που όλοι παραδέχονται ότι είσαστε μεγάλος». Μάλιστα, ένας στρατιωτικός γιατρός, ο οποίος ήξερε και ορισμένα ποιήματά του, του απήγγειλε και ένα ποίημα από τον Επιτάφιο. Η απάντησή του; «Θα είναι τιμή να θυσιάσω τη ζωή μου γι αυτό που πιστεύω, θα είναι το καλύτερο ποίημα που έχω γράψει στη ζωή μου». Ο Μάνος Κατράκης τον περιμένει με κίνδυνο να τιμωρηθεί. Αγωνιά μήπως τον βασάνισαν. Κατευθύνονται μαζί προς τη σκηνή τους. Κλαίνε και γελούν αγκαλιασμένοι. («Αφήγηση του ποιητή στη συγγραφέα», Αγγελική Κώττη, Γιάννης Ρίτσος. Ένα σχεδίασμα βιογραφίας, Ελληνικά Γράμματα 1996, σ. 111-112) 28 Με τους φίλους του Μάνο Κατράκη και Μάνθο Κέτση «Ήμουν με τον Δημήτρη τον Φωτιάδη, με τον Μάνο Κατράκη και με άλλους πολλούς αγαπημένους συντρόφους», αφηγείται, «κι έρχονται από το νοσοκομείο πέντε έξι εφτά σύντροφοι τραυματισμένοι και τους δίνουν ένα μέρος απέναντι από εκεί που ήταν τα δικά μας αντίσκηνα. Και δεν επιτρεπόταν η επαφή. Έπρεπε να στήσουν τα αντίσκηνά τους και να μείνουν εκεί πέρα, χωρίς να έχουν επαφή με μας. Εμείς καθόμαστε στη σειρά περιμένοντας να περάσουμε απ τα ουρητήρια το πρωί. Κι όμως, παρότι ήταν απαγορευμένη η επικοινωνία, τρέξανε τα παιδιά και μου φέρνει ο ένας
μέσα σ ένα χαρτάκι τυλιγμένα πέντε τσιγάρα. Και λέει «τα κρατήσαμε απ την κολεχτίβα μας για να ρθούμε και να τα προσφέρουμε σε σένα». Ένας άλλος φέρνει ένα μήλο, το οποίο ήταν απ το Βόλο. Λέει τους είχαν στείλει τρία κι αποφάσισαν όλοι το ένα μήλο να το φέρουν στο Ρίτσο. Κι ακόμη ένας άλλος μου φερε ένα μπουκαλάκι οινόπνευμα και μου λέει για να κάνεις καμιά εντριβή επειδή εσύ είσαι λεπτός κι αδύνατος και θα κρυολογήσεις εύκολα. Ε, λοιπόν, τέτοια δώρα δέχτηκα στη ζωή μου. Τέτοια δώρα, αναντικατάστατα, μοναδικά. Τι ναι τα χρυσάφια, τι ναι τα βραβεία, τι ναι τα μετάλλια; [ ] Ένιωσα ότι ξαφνικά μου δώσανε όλους τους θησαυρούς του κόσμου». (Συνέντευξη στον Κώστα Πάρλα και την Τέα Βασιλειάδου, Κώττη, σ. 118) 29 Τον Ιούλιο, βαριά ασθενής, απολύεται από τη Μακρόνησο. Περίπου ένα μήνα μετά συλλαμβάνεται και επανεξορίζεται. Συνδέεται με τη, μελλοντική γυναίκα του (1954), σαμιώτισσα γιατρό Φαλίτσα Γεωργιάδου. Μετά τη διάλυση του στρατοπέδου στη Μακρόνησο τον Ιούλιο μεταφέρεται στον Αϊ-Στράτη. Γράφει τα ποιήματα Γράμμα στο Ζολιό Κιουρί, και μεταφράζει ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ. Ο Ρίτσος, ειδικά στον Αϊ-Στράτη, στάθηκε ένας πολύ ουσιαστικός φίλος για όλους όσοι είχαμε αρχίσει να εκφραζόμαστε λογοτεχνικά. Από τα λίγα ευχάριστα για τους ανθρώπους του Αι- Στράτη ήταν η παρουσία του Ρίτσου, ο οποίος βοηθώντας πνευματικά και ψυχολογικά τους έγκλειστους τους έκανε ικανούς να αντιμετωπίζουν με περισσότερη δύναμη τις δυσκολίες. (Τίτος Πατρίκιος, «Μόνο η Αριστερά μπορεί και πρέπει να λέει αλήθειες» [συνέντευξη στην Αριστούλα Ελληνούδη], Κυριακάτικος Ριζοσπάστης, 6.5 1989) Η εγκατάστασή μας στο καινούριο στρατόπεδο συνάντησε πολλές και ποικίλες δυσκολίες, γιατί 3.000 περίπου άνθρωποι έπρεπε να βολευτούμε μέσα σε δυό χαράδρες και κάτω από σκηνές. Μετά το καταλάγιασμα αυτού του σάλου και με την αντιμετώπιση των πρώτων βασικών υλικών αναγκών, άρχισε να προκύπτει η ανάγκη μιας ψυχαγωγίας [ ] Μια πρωτοβουλία που αναλήφθηκε από καλλιτέχνες και διανοούμενους του στρατοπέδου είχε σαν πρώτο αποτέλεσμα τη συγκρότηση μιας Θεατρικής σκηνής και μιας χορωδίας που ο πυρήνας της υπήρχε από τη Μακρόνησο. Σ αυτό συνέβαλε φυσικά και ο Ρίτσος. Ένα βράδυ θυμάμαι πως ήρθε ο Ρίτσος και σε λίγο ο Φοίβος ο Ανωγειανάκης και μου είπαν πως είχαν ρίξει την ιδέα για ένα μικρό συγκρότημα από μαντολίνα, μαντόλες και
κιθάρες στη βάση του κουαρτέτου. Μου είπαν ακόμα πως όσα όργανα έλειπαν θα τα φτιάχναν οι μαστόροι του στρατοπέδου. (Κώστας Τριανταφύλλου, «Μαρτυρίες», Αντί, 23, 19 Ιουλίου 1975, σ. 43) 30 Θαρρώ πως δεν υπάρχει εξόριστος που να κουσε ποτέ το Ρίτσο να βαρυγκομίσει ή να παραπονεθεί. Υπόφερε όλα τα δεινά με το χαμόγελο και την παρηγοριά στα χείλια.για μας ήταν ο μεγάλος ποιητής του αγώνα μας, ο ίδιος ένιωθε σαν αγωνιστής ανάμεσα σε άλλους αγωνιστές που όλοι μαζί ήταν εξόριστοι γιατί πάλευαν για τα ιδανικά τους. Δεν ήθελε ποτέ να ξεχωρίσει. Γι αυτό όλοι τον αγαπούσαμε. Ήταν και είναι ο δικός μας άνθρωπος. (Δ. Καλδής, «Μαρτυρίες», Αντί, 23, 19 Ιουλίου 1975, σ. 44) Κοριτσάκι μου εδώ πέρα τα πράματα έχουν αραιώσει. Δεν έχουν πια κείνη την πυκνότητα και το βάρος και το βάθος που είχαν άλλοτε σα γειτονεύαν με το θάνατο. Τώρα αλαφρώνουν και γυρεύουν τον έρωτα για να ριζώσουν πάλι μεσ στο φως. («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», ΙΙ Τομέας Άγιος Ευστράτιος Λήμνου, 17. ΧΙΙ.1950, σ. 209) Μικρή καλοκαιρινή απόδραση μαζί με την Καίτη Δρόσου
1951 Αη-Στράτης. Συμμετέχει στην κοινή ζωή, παίρνει μέρος στη μαντολινάτα και στο χορευτικό τμήμα του στρατοπέδου. Διεθνής εκστρατεία (Λουί Αραγκόν, Πάμπλο Πικάσο, Πάβλο Νερούντα, κ.α.) στο εξωτερικό για την απελευθέρωσή του. Πέτρινος χρόνος [Μακρόνησος; Αύγουστος- Σεπτέμβρης 1951]. Άη-Στράτης: «Ακροβολισμός», «Το ποτάμι κ εμείς», ολοκλήρωση της σύνθεσης Οι γειτονιές του κόσμου. Αποσπάσματα από το ποίημα Γράμμα στο Ζολιό Κιουρί, που έχει σταλεί στο Βουκουρέστι, μεταφράζονται στα γαλλικά από τη Μέλπω Αξιώτη και κυκλοφορούν εκτός εμπορίου. Είναι η πρώτη μετάφραση έργου του Ρ. σε αυτοτελή μορφή. Βομβαρδείς οι ψύλλοι. Εκατομμύρια ψύλλοι. Είχαμε κάτι ντι τι τι και ρίχναμε, πασαλειβόμαστε ολόκληροι, τίποτα. Ερχόταν λοιπόν όταν έβλεπε ότι είμαι ξύπνιος, μου λεγε: «ένα καφεδάκι, ένα καφεδάκι»; Κι είχε συμπυκνωμένο οινόπνευμα, κουτάκια συμπυκνωμένο οινόπνευμα και μου ψηνε το καφεδάκι. Τις μέρες πια που περιμέναμε από μέρα σε μέρα, δεν ξέραμε πότε θα μας πάρουν εμάς, διάφορες αποστολές. Κάθε μέρα έδιναν ένα κατάλογο που περνούσαμε εκεί πέρα που άρχιζαν πια τα μεγάλα μαρτύρια. Δεν ήταν μόνο οι αγγαρείες, δεν ήταν το κουβάλημα της πέτρας, δεν ήταν η απομόνωση, δεν ήταν η έλλειψη του νερού, αλλά ήταν τα μεγάλα μαρτύρια εκεί στο στρατιωτικό. Και πήγαινε μόνος του, κρυφά, διακινδυνεύοντας κάθε στιγμή και μάζευε χορταράκια και καθόταν και τα βραζε σε μια κατσαρόλα, έριχνε και λίγο λαδάκι και μου λεγε: «φάε, φάε, φάε». Και μου δινε τα χορταράκια εκείνα που τα μάζευε ο καημένος με κίνδυνο της ζωής του να τον βουτούσαν, που πήγαινε κρυφά κρυφά ανάμεσα στα βράχια. Ε, κάτι αγριόχορτα, κάτι ραδικάκια και κάτι αυτά και τα βαζε σε μια κατσαρολίτσα μου ριχνε και λίγο λαδάκι. Είχαμε μια αλληλογραφία όταν μέναμε χωριστά ο ένας από τον άλλο κι ήταν ορισμένοι φαντάροι οι οποίοι τα καημένα τα παιδιά- παρ ότι είχαν υπογράψει ήταν προθυμότατα και έμπιστα παιδιά και δίναμε μηνύματα, μας φέρνανε. Και φέρνανε γράμματα του Μάνου κι άλλων συντρόφων και γράμματα δικά μου. Να διαβάσετε αυτά τα γράμματα, είναι σαν ερωτικές επιστολές, δηλαδή στον υπερθετικό βαθμό έρωτας, δεν είναι πια: «Γονατίζω, να σου φιλήσω τα πόδια, να σου φιλήσω τα χέρια» κλπ. και τέτοια πράγματα. Έτσι μας είχαν αντέξει, μιαν αλληλεγγύη, μια ομοθυμία μοναδική, καταπληκτική. («Μαρτυρία του Γιάννη Ρίτσου για τον Μάνο Κατράκη και την αλληλογραφία τους», Γιάννης Ρίτσος Αυτοβιογραφία, «Αρχείο Κρήτης» Αθήνα 2008, σ. 89) 31
32 (Σύγχρονη άποψη του Άη-Στράτη) 1952 Συγκλονισμένος από την είδηση της εκτέλεσης του Μπελογιάννη, γράφει το ποίημα Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο. Συνεξόριστοι το αντιγράφουν σε τσιγαρόχαρτα και το «φυγαδεύουν» στη Ρουμανία, όπου και εκδίδεται από το εκδοτικό του ΚΚΕ «Νέα Ελλάδα». Στην ίδια πόλη κυκλοφορεί εντός του έτους και η γαλλική μετάφραση του ποιήματος. Είναι σε εξέλιξη αγώνες για την απελευθέρωση του. Επιστρέφει τελικά από την εξορία τον Αύγουστο, μεταφέροντας όλα τα ποιητικά και ζωγραφικά έργα αυτής της περιόδου φυλαγμένα σε δύο βαλίτσες με διπλό πάτο. Εργάζεται και πάλι στις εκδόσεις Γκοβόστη ως επιμελητής και διορθωτής κειμένων. Εκλέγεται στη Διοικούσα Επιτροπή της νεοσύστατης ΕΔΑ. Καιτούλα μου, ναι ήταν η Λούλα εδώ το Πάσχα- μα τι να σου πω, όχι δεν ένιωσα ξέχωρη χαρά. Αλλάξαμε βλέπεις με τα χρόνια, πολλά μας χωρίζουν, άλλη ζωή, άλλες συνήθειες, άλλα ενδιαφέροντα πολλά δικά της δεν τα καταλαβαίνω, δε μ αρέσουν, μ ενοχλούν, κ έχω το κακό να μην μπορώ και να μη θέλω να κρύβουμαι. Δυο-τρεις φορές πικραθήκαμε για τα καλά, και, μη με παρεξηγήσεις, ευχήθηκα να φύγει. Τώρα κ η αλληλογραφία μας είναι σαν πιο συγκρατημένη. («Γράμμα, στην Καίτη Δρόσου», Σ.Ε. ΙΙ Τομέας Άγιος Ευστράτιος Λήμνου, 3. V.1952, σ. 230)
33 Επίσκεψη της αδελφής του Λούλας Λουλίτσα μου, χτες το βράδυ πήρα το τηλεγράφημά σου το σχετικό με την έφεση. Δεν ξέρω αν πρέπει να χαρώ ή όχι. Φοβάμαι μήπως δε γίνει τίποτα και ταλαιπωρηθώ άδικα στα τμήματα μεταγωγών. Θα δούμε ακόμη δεν είχα καμιά ειδοποίηση από τη Διοίκηση. Λες να ανταμώσουμε σύντομα Λουλίτσα; Το ελπίζεις; Εγώ πολύ λίγο. (Αποσπάσματα από επιστολές που στέλνει στη Λούλα, στις 6.6.1952 και στις 8.6.1952 αντίστοιχα], Γλυκειά μου Λούλα, επιμ. Δέσποινα Γλέζου, Νέα Σύνορα 1997, σ. 266) Ο Γιάννης επέστρεψε πρώτος. Μου ζήτησε να του δανείσω βιβλία που αγνοούσε, βιβλία που κυκλοφόρησαν στο διάστημα της αθέλητης απουσίας του. Ξαπλωμένος, όπως το συνήθιζε και όπως έπρεπε, εξαιτίας της παλιάς αρρώστιας του, της φυματίωσης, και για να μην κουράζεται, του διάβαζα. Μα για να ξαναμπεί στην καθημερινότητα χωρίς να φθαρεί από αυτή, να ξαναμπεί στο χώρο που τον ενδιαφέρει, τον μόνο χώρο που μας ενδιαφέρει, που οδηγεί στη ζωή, τα πρώτα βήματα, την ανάσα ως πολίτη, θα του τα δώσει η ποίηση ένας ποιητής: ο Γιώργος Σεφέρης. Την πρώτη κιόλας νύχτα της ελευθερίας του, ξημερωθήκαμε. Με δυό μόνο ποιήματα ως την αυγή. «Piazza San Nicolo» και «Ο βασιλιάς της Ασίνης»: και τα δύο από το Ημερολόγιο καταστρώματος Γ. (Καίτη Δρόσου, «Μνήμη κατά ριπάς. Πρόλογος», Γιάννης Ρίτσος, Τροχιές σε διασταύρωση, Εκδόσεις Άγρα 2008, σ. 13-37: 28)
34 Σκίτσο του Ρίτσου την ημέρα του θανάτου του Σεφέρη 1953 Οι φίλοι του, από το θέατρο και την εξορία, Τάσος και Μιράντα Φιλιακού τον καλούν να μείνει στο νεοκλασικό τους στην οδό Παπαναστασίου. Ο Κώστας Γκοβόστης τον ξαναπροσλαμβάνει στον εκδοτικό του οίκο, επιμελείται μεταφράσεις και διορθώνει δοκίμια. Μετά την επιστροφή του από την εξορία, συνεργάζεται με τον φίλο του Άρη Αλεξάνδρου για τη μετάφραση ποιημάτων του Βλαντιμίρ Μαγιακόβσκι. Αργότερα μεταφράζει (από τα γαλλικά) ποιήματα του τούρκου αριστερού ποιητή Ναζίμ Χικμέτ. Με τους φίλους του Τάσο και Μιράντα Φιλιακού 1954 Το Δεκέμβριο παντρεύεται τη Φαλίτσα (Γαρυφαλιά) Γεωργιάδου, η οποία εγκαταστάθηκε μονίμως και άσκησε το επάγγελμα της ιατρού στην πατρίδα της, το Καρλόβασι Σάμου.
Παντρεύεται το 1954 και έρχεται για πρώτη φορά στη Σάμο. Νιώθει σα στο σπίτι του. Το σαμιώτικο τοπίο δεν διαφέρει απ αυτό της Πελοποννήσου. Η πλούσια βλάστηση που φτάνει μέχρι τη θάλασσα, οι ελιές, τα πεύκα, τα κυπαρίσσια, οι συκιές, είναι γνώριμοί του από παλιά. Αυτοεξόριστος κατά κάποιο τρόπο απ τον τόπο του η οικογενειακή τραγωδία με την οικονομική κατάρρευση της οικογένειας, το σκόρπισμα και το θάνατο τριών μελών της, τον κάνει να βλέπει πίσω του με πίκρα και να μη θέλει να επισκέπτεται τη Μονεμβασία όπου έζησε τόση θλίψη-, πεθυμά τη γενέθλια γη που διστάζει να επισκεφτεί και βρίσκει στη Σάμο, στην ομοιότητα του τοπίου, μια δεύτερη πατρίδα. (Έρη Ρίτσου, «Ο Γιάννης Ρίτσος στο Καρλόβασι», Η Λέξη, τχ. 182, Χ-ΧΙΙ 2004, σ. 748-757: 749) 35 1955 Γέννηση της μοναχοκόρης του Ελευθερίας (Έρης), στην οποία αφιερώνει το Πρωϊνό άστρο. Οικογενειακή φωτογραφία 1956-1962 Γνωριμία με τη Νανά και το Νίκο Καλλιανέση, από τότε συνεργάζεται αδιάλειπτα με τον εκδοτικό τους οίκο «Κέδρος», από τον οποίο κυκλοφορούν 8 ποιητικές του συλλογές. Τα ποιήματα με θέμα την εξορία κυκλοφορούν από τις Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις στο Βουκουρέστι (1957-1959). Ταξίδια σε διάφορες σοσιαλιστικές χώρες (Ε.Σ.Σ.Δ, Ρουμανία, Τσεχοσλοβακία, Βουλγαρία, Ουγγαρία, Ανατολική Γερμανία).
36 Με τη Νανά Καλιανέση στο γραφείο του Κέδρου 1957 Μακρονησιώτικα (Πέτρινος χρόνος), Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, Βουκουρέστι. Η ποιητική συλλογή Μαρτυρίες Α, γραμμένη από το 1957 ως το 1960, είναι αφιερωμένη στη γυναίκα του και είναι στο μεγαλύτερο μέρος της, τουλάχιστον στα μάτια μου, σαν μια σειρά διαφάνειες από σαμιώτικα τοπία και πράγματα. Στο πρώτο κιόλας ποίημα της συλλογής με τίτλο «Διεργασία» περιγράφει πώς απεκδύεται την πανοπλία που τον θωράκιζε στη μάχη του καθήκοντος, δίνοντας το στίγμα της «αναγέννησής» του: Μέρα τη μέρα αφοπλιζόταν. Πρώτα γδύθηκε τα ρούχα του, Αργότερα τα εσώρουχά του, αργότερα το δέρμα του, Αργότερα τη σάρκα και τα οστά του, ώσπου στο τέλος Έμεινε αυτή η απλή, ζεστή, καθάρια ουσία, Που μόνος του, αφανής και χωρίς χέρια, την έπλαθε Μικρά λαγήνια, ποιήματα κι ανθρώπους. Και πιθανόν, ένας ανάμεσα σ αυτούς να ταν κι εκείνος. (Έρη Ρίτσου, «Ο Γιάννης Ρίτσος στο Καρλόβασι», Η Λέξη, τχ. 182, Χ-ΧΙΙ 2004, σ. 748-757: 750-751) Περιοδεία στην ανατολική Ευρώπη
37 1959 Ο Μίκης Θεοδωράκης κυκλοφορεί δίσκο με μελοποιημένα αποσπάσματα από τον Επιτάφιο. 1963 Δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη. Μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη σπεύδει για συμπαράσταση. Ο ειρηνιστής βουλευτής Γρηγόρης Λαμπράκης 1964 Υποψήφιος βουλευτής της ΕΔΑ. Το εξώφυλλο από το δίσκο «Η Ρωμιοσύνη»
1966 Κυκλοφορεί σε δίσκο «Η ρωμιοσύνη», μελοποιημένη από τον Μίκη Θεοδωράκη. ** Ακούστε τον Γιάννη Ρίτσο να διαβάζει ένα απόσπασμα από τη «Ρωμιοσύνη» στην πρώτη επέτειο από την εξέγερση του Πολυτεχνείου https://www.youtube.com/watch?v=8curb8s49da 38 Με τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Μίκη Θεοδωράκη και φίλο του ηθοποιό Μάνο Κατράκη 1967 Δικτατορία 21 ης Απριλίου. Αξημέρωτα τον ειδοποιούν φίλοι του και τον παρακινούν να φύγει για να αποφύγει τη σύλληψη. Αρνείται και ετοιμάζει τη βαλίτσα του. Συλλαμβάνεται στις 6 το πρωί και οδηγείται στην Ασφάλεια. Μετά από τρεις μέρες τον μεταφέρουν μαζί με χιλιάδες άλλους κρατούμενους στον Ιππόδρομο του Νέου Φαλήρου. Στα τέλη Απριλίου μεταφέρεται με αρματαγωγό στη Γυάρο. Το Σεπτέμβρη, με την πρώτη ομάδα εξορίστων, μετάγεται στο Παρθένι της Λέρου. Αρχίζει να γράφει την ποιητική σύνθεση Μαντατοφόρες.
Αργότερα στη δεύτερη εξορία μου, στη Γυάρο, που δεν είχαμε καθόλου ζωγραφικό υλικό, τίποτα, η Βάσω η Κατράκη διάλεγε κάτι ωραία λεία χαλίκια, τα παιρνε όμως σαν ζωγραφικές επιφάνειες και ζωγράφιζε κοριτσόπουλα, ζωγράφιζε ήλιους. Κι από κει λέω, να καλή ιδέα. Μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει την πέτρα, όχι ατόφια όπως είναι, αλλά ακούγοντάς την τι υπαγορεύει. Όχι μόνο σαν γενικό σχήμα, αλλά και σαν ιδιαίτερα σχήματα πάνω στην ίδια πέτρα. Δηλαδή, παίρνοντας τις γλυπτικές ιδιότητες της πέτρας, υπογραμμίζοντας τις εσοχές για να προεξέχουν, να αναδεικνύονται σαν ανάγλυφα οι εξοχές. Έτσι άρχισα από τη μια μεριά στη Γυάρο κι ύστερα, όταν μεταφέρθηκα στο Παρθένι της Λέρου έβρισκα διάφορες πέτρες από την ακρογιαλιά κάθε φορά που μας επέτρεπαν να βγούμε για λίγο υπό φρούρηση βέβαια έξω από τον περίβολο του στρατοπέδου και διάλεγα πέτρες. [ ] Πολλές φορές συνεξόριστοι με ρωτούσανε: Τέλος πάντων Ρίτσο, πώς φτιάχνεις αποκλειστικά μόνον ανθρώπινες μορφές κι ανθρώπινα σώματα γυμνά, δείχνεις τίποτα απ τα βάσανά μας, απ τα μαρτύριά μας, απ τη μοναξιά μας, απ τις στερήσεις μας; Και έλεγα, σκεφτόμουνα και έλεγα: γιατί γινότανε αυτό το πράγμα; Πρώτα από όλα γιατί δε μ αρέσουνε αυτά τα πολύ νατουραλιστικά, τα οποία υποδηλούν ακριβώς ορισμένα αισθήματα, ενώ θα μπορούσα να αντιπαραθέσω σε όλη αυτή τη σκοτεινή ζωή, σε όλο αυτό το μαρτύριο, σε όλη αυτή τη στέρηση, την ερημιά και τη σκλαβιά. Ένιωθα την ανάγκη να αντιπαραθέσω κάτι που είναι ωραίο, κάτι που είναι ζωντανό, κάτι που είναι δυναμικό. Την ομορφιά και τον έρωτα που είναι οι μεγάλες και αιώνιες αξίες της ζωής. («Εικαστικό έργο», Γιάννης Ρίτσος Αυτοβιογραφία, Αρχείο Κρήτης, Αθήνα 2008, σ. 123) 39 Ζωγραφισμένες πέτρες (Συλλογή Μουσείου Μπενάκη)
1968 Η υγεία του επιδεινώνεται, σύμφωνα με τη διάγνωση των στρατιωτικών γιατρών στο Παρθένι. Τον Αύγουστο μεταφέρεται δια της βίας στην Αθήνα και εισάγεται, υπό φρούρηση, στο αντικαρκινικό νοσοκομείο «Άγιος Σάββας». Μετά από χειρουργική επέμβαση, επιστρέφει στο στρατόπεδο. Μετά από προσωπικές διεκδικήσεις της γυναίκας του Φαλίτσας, το Δεκέμβριο του δίνεται η άδεια να πάει στο οικογενειακό τους σπίτι στο Καρλόβασι της Σάμου, υποχρεωμένος σε «κατ οίκον περιορισμό». Όσο ήταν στο Παρθένι γράφει, μέσα σε μια μέρα του Σεπτεμβρίου, τα Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας. Καταφέρνει να στείλει κρυφά στη Γαλλία τα ποιήματα από τη συλλογή Πέτρες Επαναλήψεις Κιγκλίδωμα. Εδώ σωπαίνουν τα πουλιά, σωπαίνουν οι καμπάνες, Σωπαίνει κι ο πικρός Ρωμιός μαζί με τους νεκρούς του 40 Και πα στην πέτρα της σιωπής τα νύχια του ακονίζει Μονάχος του κι αβοήθητος, της λευτεριάς ταμένος. («Ο ταμένος», Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας) Πέτρες, κόκαλα, ρίζες, -ίσως θα ήταν ένας ενδιαφέρων τίτλος για μια ποιητική συλλογή με «φιλοσοφικές» αξιώσεις. Πέτρες απ τα ξερονήσια της εξορίας, κόκαλα ζώων απορριγμένα απ το κύμα στ ακρογιάλι σαν περίεργα ακρωτηριασμένα αγαλμάτια, ρίζες απ τις παραθαλάσσιες καλαμιές που οι χειμωνιάτικες φουρτούνες τις ξεθάβουν και, την άνοιξη, χάσκουν στο φως ασυνήθιστες, τριχωτές, αποθαρρημένες, ωστόσο μυστικές ακόμη και σαν αδιάφορες μπροστά στο ξαφνικό αναπότρεπτο που δεν το χαν στοχαστεί μες στο υγρό τους σκοτάδι, και τώρα η λιακάδα, που τις αποστεγνώνει, το δείχνει ξέσκεπα, και σχεδόν χαρούμενα, και σ αυτές και σ εμάς. Κι αυτά τα κλειστά, σιωπηλά πράγματα αποκτούν φωνή (ή εμείς αποκτούμε βαθύτερη ακοή), μιλούν, υπαγορεύουν αυτό που ήταν, αυτό που θα μπορούσε ακόμη να είναι, ίσως απ τη γενική ανάγκη της έκφρασης που αντιμάχεται τη φθορά και τη μοναξιά και φτάνει στο συμβιβασμό μιας ανακοίνωσης και μετάδοσης που μόνο αυτή μπορεί να εξασφαλίσει μέσα στο σύνολο μιαν ατομική επιβίωση. Κ οι άνθρωποι (απ την ίδια ανάγκη της έκφρασης-επιβίωσης) βρήκαν τις πέτρες, τις άκουσαν, συνομίλησαν μαζί τους, τις χρησιμοποίησαν (για σπίτια και για αγάλματα), συνεργάστηκαν με μιαν αξιοθαύμαστη κάποτε αμοιβαιότητα και ισοτιμία. Ιδίως οι εξόριστοι, οι απομονωμένοι, οι υποχρεωτικά σιωπηλοί, βρήκαν καλή συντροφιά στις πέτρες, αντάλλαξαν μυστικά, δέσαν πραγματικές φιλίες με τις πέτρες. Κ επειδή σ εκείνους
τους τόπους λείπαν (απαγορεύονταν) τα υλικά της ζωγραφικής, η πέτρα, το βότσαλο, το χαλίκι προσφέρθηκαν με τις λείες επιφάνειές τους ή με τις γλυπτικές εσοχές κ εξοχές τους σαν άφθονη πρώτη ύλη που πάνω της μ ένα μαρκαδόρο ή με λίγη σινική μελάνη μπορούσες να εγγράψεις ή να υπογραμμίσεις αυτό που η ίδια η πέτρα υπαγόρευε. Κι ο βαθμός της ομοφωνίας έκρινε το αποτέλεσμα. (Γιάννης Ρίτσος, «Πέτρες-κόκαλα-ρίζες», Αντί, περ. Β, τχ. 23, 19 Ιουλίου 1975) 41 Όταν ήρθε η είδηση της απόλυσής του, η συγκίνηση ήταν γενική. Ώρες εσπερινές με βροχή. Κλεισμένοι στους θαλάμους. Ο Ρίτσος αποχαιρέτησε έναν-έναν τους συντρόφους του. Ήρθαν οι χωροφύλακες να τον πάρουν. Καθώς βγήκε και χάνονταν μες στη βροχή, ξέσπασε ένα ατέλειωτο, ομαδικό χειροκρότημα. Ήταν χειροκρότημα και για τη ζωή του και για την ποίησή του και για τα βάσανά του και, ίσως, για τον θάνατό του. Όμως, και πάλι νίκησε. Για να συνεχίσει το μεγάλο του έργο και τον αγώνα του. (Αλέξης Σεβαστάκης [Η απόλυση του Ρίτσου], Κώττη, σ. 157) Η παραμονή του Ρίτσου στη Σάμο τα επόμενα χρόνια δεν θα αποτελεί περίοδο ευχάριστων καλοκαιρινών διακοπών, αλλά καταναγκαστικής απομόνωσης (ο ίδιος έλεγε πως η απομόνωση στη Σάμο ήταν πιο σκληρή απ τη ζωή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Παρθένι της Λέρου, όπου «εκεί τουλάχιστον είχες τους συντρόφους ν ανταλλάξεις δυο κουβέντες»). Η απομόνωση μαζί με την προσωπική τραγωδία που βιώνει, με το φάσμα του θανάτου πάνω του (έχει διαπιστωμένα καρκίνο και η γνωμάτευση των γιατρών του δίνει ελάχιστα περιθώρια ζωής), τον κάνουν απ τη μια να καταστρέψει πεζά, θεατρικά έργα και ολόκληρες ποιητικές συλλογές, για να μην τις αφήσει πίσω του μισοτελειωμένες, ή επειδή το αποτέλεσμα δεν τον ικανοποιεί και δεν έχει καιρό να τις ξαναδουλέψει (πράγμα για το οποίο αργότερα, όταν με τη δύναμη της θέλησής του ξεπεράσει τον καρκίνο, όπως παλιότερα είχε νικήσει τη φυματίωση, θα μετανιώσει
πικρά), απ την άλλη να γράφει ποιήματα σκοτεινά και ζοφερά. Στο ζόφο που βιώνει η χώρα και ο Ρίτσος προσωπικά, έρχεται να προστεθεί ο πόνος από το σχίσμα της ελληνικής κομμουνιστικής αριστεράς, καθώς και η επέμβαση των Σοβιετικών στην Τσεχοσλοβακία. (Έρη Ρίτσου, «Ο Γιάννης Ρίτσος στο Καρλόβασι», Η Λέξη, τχ. 182, Χ-ΧΙΙ 2004, σ. 748-757: 753-754) 42 Έγραφε πάρα πολύ. Είχε ένα πάρα πολύ αυστηρό και πάρα πολύ σκληρό πρόγραμμα. Θεωρούσε τον εαυτό του εργάτη του λόγου και ότι δεν κάνει τίποτε διαφορετικό από έναν οποιονδήποτε άνθρωπο που εξασκεί ένα οποιοδήποτε επάγγελμα. Έλεγε, εμένα η δουλειά μου είναι το γράψιμο, άρα γράφω. Και έγραφε συνέχεια. Από το πρωί, με το που θα σηκωνόταν, θα έπινε τον καφέ του και θα καθόταν να γράψει. Και μπορούσε να γράφει μέχρι τα ξημερώματα. Αυτός είναι και ο λόγος που έχει αφήσει τόσο πολύ έργο πίσω του - και ένα έργο μάλιστα στο οποίο δεν υπάρχει καμία προχειρότητα. Δούλευε πάρα πολύ τα ποιήματά του. Μέσα στα αρχεία του υπάρχουν πρώτες, δεύτερες, τρίτες, τέταρτες γραφές, άπειρα πράγματα που έγραφε και πέταγε. Όλο αυτό το κομμάτι της δουλειάς του, που έμεινε, είναι ουσιαστικά ένας μικρός παραπόταμος του μεγάλου ποταμού που είχε γράψει αρχικά. Και βέβαια υπάρχουν ακόμη ανέκδοτα κομμάτια από το αρχείο του. (Έρη Ρίτσου, «Ο πατέρας μου είχε πλήρη συνείδηση της αξίας του έργου του» Συνέντευξη στον Βασίλη Πάγκαλο, εφ. Μακεδονία, 1.3.2009) Παιδιά μου, από υγεία είμαι καλά έτσι νιώθω τουλάχιστον. Δεν έχω πια πόνους στα νεφρά ούτε αιματουρίες. Έκανα πολλά μπάνια θαλάσσια και συνεχίζω ακόμη. Η πίεση που ασκούσαν τον πρώτο καιρό επάνω μου, έχει χαλαρωθεί εδώ και πέντε μήνες. Βέβαια με παρακολουθούν πάντα και στον περίπατο και στο μπάνιο και στο σπίτι από κάπως μακριά τώρα και όχι διαρκώς. Η παρακολούθηση δεν είναι πια τόσο «χτυπητή» και εκνευριστική. Δεν έρχονται πια μέσα στο σπίτι, δε μου κάνουν άλλες έρευνες, δε με φωνάζουν στη διοίκηση. Νιώθω αρκετά πιο άνετα. Μου εμποδίζουν όλη μου την αλληλογραφία. Σπάνια μου δίνουν κανένα γράμμα απ το εξωτερικό αν είναι συνήθως μια ανοιχτή καρτ-ποστάλ όπως ήταν η δική σας και των Vitez και η άλλη που μου στείλατε και οι τέσσερις μαζί. Εσείς λάβατε τη δική μου κάρτα; -έγραφα και στους τέσσερις σας και την ταχυδρόμησα στην αντρέσσα του Vitez. Δεν πήρα απάντησή σας, κι αυτό δείχνει πως δεν τη λάβατε ή πως δε μου έδωσαν την καινούργια δική σας. Ωστόσο, χτες μου έδωσαν μια πρόσκληση απ το Λονδίνο για το Διεθνές Φεστιβάλ Ποιήσεως του Camden όπου θα πάρει, όπως μου γράφουν, μέρος κι ο Neruda. Παράξενα πράματα δεν μπορείς να καταλάβεις πώς σκέφτονται κ ενεργούν και γιατί. Τον πρώτο καιρό της «απελευθέρωσής» μου (ας