Γιώργος Σεφέρης «Μυθιστόρημα»

«Όπως τα πεύκα κρατούνε τη μορφή του αγέρα ενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκεί το ίδιο τα λόγια φυλάγουν τη μορφή του ανθρώπου κι όταν ο άνθρωπος έφυγε, δεν είναι εκεί» Γιώργος Σεφέρης «Μυθιστόρημα» 1

Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Κοινωνιολογίας Τίτλος διπλωματικής εργασίας : «Η ελληνική κοινωνία των δεκαετιών του 1950 και 1960, μέσα από τη ποίηση του Γιώργου Σεφέρη» Επιμέλεια εργασίας : Παναγιώτης Κ. Λαγός Αριθμός Μητρώου: 181/01073 Έτος σπουδών : 4 ο Υπεύθυνος καθηγητής : Παναγιώτης Γ. Γρηγορίου Μυτιλήνη, 01 Σεπτεμβρίου 2005 2

3

Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή... σελ.3 Α Κύκλος.σελ.7 Προοίμιο... σελ.7 Η πολιτική κατάσταση στην εμφυλιοπολεμική Ελλάδα ( 1944 1947 ) και η δράση του Γιώργου Σεφέρη......σελ.8 Η πολιτική κατάσταση στην μετεμφυλιοπολεμική Ελλάδα ( 1947 1949 ) και η δράση του Γιώργου Σεφέρη. σελ.15 Επεισόδιο Α... σελ.17 Όψεις υπανάπτυξης στην μετεμφυλιοπολεμική Ελλάδα.. σελ.18 Μια μικρή ιστορία για την Κύπρο... σελ.24 Στάσιμο Α. σελ.26 Η Κύπρος μέσα από την ματιά του Γιώργου Σεφέρη... σελ.26 Επεισόδιο Β... σελ.33 Η κοινωνική και πολιτική κατάσταση Ελλάδας και Κύπρου κατά το έτος 1954 σελ.34 Το ένοπλο κίνημα της Κύπρου. σελ.37 Στάσιμο Β.. σελ.39 Νήσος τις έστι..σελ. 40 Επεισόδιο Γ σελ.42 Η γέννηση της Ε.Ρ.Ε. : Στόχοι και Δράση σελ.43 Οι εξελίξεις στην Κύπρο... σελ.45 Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη η Ελληνική «Νύχτα των Κρυστάλλων».. σελ.47 Στάσιμο Γ.. σελ.49 Κύπρον, ου μ εθέσπισεν, Φοίβος οικείν σελ.50 Επεισόδιο Δ...σελ.59 Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση της Ελλάδας και της Κύπρου το 1956 σελ.60 Στάσιμο Δ.. σελ.63 4

Η αρχή του τέλους ενός λαού.. σελ.64 Έξοδος. σελ.67 Η πτώση σελ.68 Β Κύκλος σελ.75 Επεισόδιο Α.. σελ.75 Το χάραμα της νέας δεκαετίας του 1960 σελ.76 Η περίπτωση Γ. Λαμπράκη... σελ.78 Στάσιμο Α. σελ.80 Ανάγκη για ανανέωση.. σελ.81 Επεισόδιο Β... σελ.87 Οι κυβερνήσεις ανδρείκελα.. σελ.88 Όψεις κοινωνικής αλλαγής και το πολιτικό κουκλοθέατρο του παραλόγου... σελ.89 Στάσιμο Β.. σελ.93 Η αρχή του τέλους της βασιλευόμενης δημοκρατίας. σελ.94 Επεισόδιο Γ... σελ.96 Η Βαβυλώνια αιχμαλωσία σελ.97 Έξοδος... σελ.102 Μνήμη και Αθανασία.. σελ.103 Επίλογος.. σελ.106 Παράρτημα. σελ.109 Βιβλιογραφία.. σελ.152 5

Εισαγωγή 6

Κατά γενική ομολογία, ο όρος Τέχνη δεν υφίσταται, καθώς αποτελεί μια αφηρημένη έννοια που χαρακτηρίζεται από γενικεύσεις ή ειδικεύσεις. Ωστόσο, αυτοί που καθορίζουν την τέχνη, στις όποιες εκφάνσεις της, είναι τα υποκείμενα που την υπηρετούν και την απαρτίζουν, δηλαδή οι καλλιτέχνες, υπό την ευρεία έννοια του όρου. Άτομα που ως σκοπό δεν έχουν μόνο την παραγωγή όμορφων έργων, έναν πίνακα ζωγραφικής, ένα ποίημα, ένα γλυπτό, μία κινηματογραφική ταινία κλπ. Αλλά με πιο προσεκτική ματιά θα δούμε πως κύριος στόχος τους είναι ο προβληματισμός του κοινού στο οποίο και απευθύνονται. Σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης των έργων, θα δούμε πως ανάμεσα στον δημιουργό και το κοινό υπάρχει μία συνεχής σχέση προσφοράς και ζήτησης. Ο καλλιτέχνης ή ποιητή ς συνομιλεί με το κοινό του, ζει όπως όλοι μας, μοιράζεται τα ίδια πάθη με τον καθένα μας, είναι δηλαδή ένας κοινός άνθρωπος που ζει και δρα στο ίδιο κοινωνικό περιβάλλον με μας, ωστόσο διαθέτει μια μοναδική ικανότητα αποτύπωσης των εσωτερικών του συναισθημάτων και κατ'επέκταση και των εξωτερικών παραγόντων-ερεθισμάτων που τα δημιουργούν (κοινωνία, πολιτική, κλπ.) και τα παρουσιάζει, τα προσφέρει στο κοινό σε ένα «άψυχο» κομμάτι χαρτιού ή καμβά. Επειδή λοιπόν το κάθε δημιούργημα ενός καλλιτέχνη, αποτελεί δημιουργία του ανθρώπινου πνεύματος, επηρεάζεται όπως και ο δημιουργός του από την καθημερινότητα. Δέχεται τα ίδια ερεθίσματα, αντιδρά στα κακώς κείμενα της εποχής, περνά φάσεις ακμής και παρακμής, ακριβώς γιατί δεν είναι κάτι άψυχο και άτεγκο, αλλά μια ζωτική πτυχή της προσωπικότητας του δημιουργού. Ένα ποίημα ή γενικότερα ένα έργο πολιτισμικής σημασίας, απορροφά ένα μεγάλο μέρος από τον ψυχικό και πνευματικό κόσμο του ποιητή-καλλιτέχνη, τον οποίο έχει και ως θεωρητικό υπόβαθρο. Συμπερασματικά λοιπόν, αποτελεί μια πνευματική οντότητα, ένα εσωτερικό πάθος ενός ανθρώπου, που παίρνει σάρκα και οστά και παρουσιάζεται με πλήθος τρόπων και μορφών στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Ουσιαστικά λοιπόν, όλοι μας με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο βοηθούμε στην δημιουργία και την προαγωγή της τέχνης, καθώς αποτελούμε το υλικό πάνω στο οποίο βασίζεται. Είμαστε η βάση, ο θεμέλιος λίθος πάνω στον οποίο αναγείρεται το οικοδόμημα του πολιτισμού. Σε αυτό το δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης, ανακαλύπτουμε μια μοναδική και πολύπλευρη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στους καθοριστικούς παράγοντες δομής του πολιτισμού. Το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον δίνει στον καλλιτέχνη εκείνα τα ερεθίσματα, τα οποία με τη σειρά τους μετουσιώνονται σε μοναδικά έργα τέχνης-λογοτεχνίας που παρουσιάζονται στο κοινό. Από τα παραπάνω λοιπόν, προκύπτει ένα κυκλικό σχήμα με αρχή και τέλος τον ίδιο τον άνθρωπο. Έχοντας ως αφετηρία και συνάμα τέλος την ανθρώπινη φύση, ο ρόλος της τέχνης και της λογοτεχνίας-ποίησης είναι μοναδικός. Αναγάγωντας τον παραπάνω συλλογισμό σε ιστορικά παραδείγματα, περίτρανα αποδεικνύεται η άποψη, ότι η τέχνη συνάδει με το πνεύμα της ιστορικής εποχής, και ως απόρροια, και της κοινωνίας στην οποία δρα. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την μοναδική άνθιση των τεχνών και των γραμμάτων στην Ιταλική χερσόνησο κατά την διάρκεια του πολιτισμικού φαινομένου της Αναγέννησης, περίοδο κατά την οποία μοναδικές φυσιογνωμίες όπως ο Λεονάρδος ντα Βίντσι (1452-1519), ο Μιχαήλ Άγγελος (1475-1564), ο Ραφαήλ (1483-1520) από το Ουρμπίνο καθώς για την περίπτωση της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας ποιος μπορεί να μην αναφέρει την Βενετική Σχολή με τους Τιντορέτο (1518-1594), Τισιανό (περ. 1477-1576) και τον Τζιορτζίονε (1478-1510)., καλλιτέχνες που εξύψωσαν το ανθρώπινο γόητρο δημιουργώντας μοναδικά έργα τέχνης που πέρασαν στην αιωνιότητα διατηρώντας όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά για τα οποία προορίζονταν δηλαδή την μοναδικότητα του 7

ανθρώπινου πνεύματος 1. Για την περίπτωση της λογοτεχνίας αρκεί κανείς να ανατρέξει στα μοναδικά έργα της Ύστερο Μεσαιωνικής περιόδου 140ς αιώνας μ.χ. και πιο συγκεκριμένα στο Δεκαήμερο του Βοκκάκιου «Giovanni Boccaccio 1313-1375, Decameron» το οποίο αποτελεί μια συλλογή από 100 διηγήματα, που ως κύριο θέμα έχουν τον έρωτα, το σεξ, διάφορες περιπέτειες και πανούργα κόλπα, και αφηγούνται από μια ομάδα νεαρών και δεσποινίδων της εποχής που έχουν βρει άσυλο σε μια βίλα έξω από την Φλωρεντία για να γλιτώσουν από τον Μαύρο Θάνατο, ο οποίος και μαστίζει τον ευρύτερο Ευρωπαϊκό χώρο και στο ημιτελές έργο του Τσώσερ Ιστορίες του Κάντερμπερυ «Geoffrey Chaucer 1340-1400, Tales from Counterberry», που αποτελούν μια ενότητα με ένα πλαίσιο αναφοράς, για το συγκεκριμένο έργο το πλαίσιο αυτό συνάδει με το πνεύμα της έντονης εκδήλωσης της ευσέβειας των κοσμικών και πιο συγκεκριμένα με την τέλεση επανειλημμένων πράξεων εξωτερικής λατρείας με την ελπίδα ότι ο πιστός θα κέρδιζε τη θεία εύνοια στα εγκόσμια και την σωτηρία της ψυχής του μέσω των ιερών προσκυνημάτων κλπ. Το παραπάνω αποδεικνύεται περίτρανα καθώς η υπόθεση του έργου λαμβάνει χώρο και χρόνο στην ύστερο-μεσαιωνική Αγγλία κατά τη διάρκεια ενός ιερού προσκυνήματος από μια ανομοιογενή, ως προς την κοινωνική τάξη, ομάδα ανθρώπων 2. Συγκεκριμένα ως προς τον ελλαδικό χώρο, ποιος μπορεί να αμφισβητήσει το κύρος και τη διαχρονικότητα των ιδεών που εκφράζονται μέσα από τους στίχους των Ομηρικών Έπων και των τραγικών ποιητών; Ποιος μπορεί να μην παραδεχτεί την αποτύπωση κοινωνικών, πολιτικών καταστάσεων μέσα στην νεώτερη ελληνική ποίηση; Ως προς το φαινόμενο της νεώτερης ελληνικής ποίησης, αξίζει κάποιος να κάνει μια νοητή περιδιάβαση μέσα στο χρόνο, το χώρο και την ιστορία της από την αρχαία κλασσική εποχή μέχρι τις μέρες μας, πλήθος έργων θα είναι εκεί και θα μας αποδεικνύουν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο την άμεση σύνδεση κοινωνίας και ποιητή. Μέσα από τον γραπτό λόγο προκύπτουν εκείνα τα μοναδικά στοιχεία που ουσιαστικά προσδιορίζουν τις σχέσεις δημιουργού και κοινού και που αντανακλούν στο έργο, όλο εκείνο το αξιακό πλαίσιο, την κοινωνική και πολιτική κατάσταση, την οποία βιώνει ο δημιουργός. Η παρούσα εργασία, ήδη από τον τίτλο της, έχει ως στόχο την ανάγνωση εκείνων των κοινωνικών και πολιτικών στοιχείων που χαρακτήρισαν τις δεκαετίες του 1950 και 1960 στον ελλαδικό χώρο και την αποτύπωση τους σε έναν μικρό αλλά ίσως αντιπροσωπευτικό αριθμό ποιημάτων του Γ.Σεφέρη. Η επιλογή του ονόματος του Γ.Σεφέρη δεν είναι τυχαία. Ο Γ.Σεφέρης ουσιαστικά αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα εμπλοκής και συμφωνίας μεταξύ ποιητή και εποχής του. Το υλικό που χρησιμοποιεί ο ποιητής στο έργο του, προέρχεται κυρίως από τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα που χαρακτήρισαν την ελληνική ιστορία και κατ' επέκταση και τα κοινωνικά υποκείμενα της εποχής επεξεργασμένα μέσα από την προσωπική θεώρηση του ποιητή. Σημαντική πηγή έμπνευσης για τα ποιήματα του Γ.Σεφέρη, αποτελούν επίσης και οι μυθολογικοίτραγικοί κύκλοι της Ελλάδας, οι οποίοι μεταστοιχειώνονται σε αλληγορίες, συμβολισμούς και παραλληλισμού ς με την σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα Ο Γ.Σεφέρης αποτελεί μια φυσιογνωμία, η οποία σημάδεψε την πολυτάραχη 1 E. H. Gombrich, το Χρονικό της Τέχνης, σελ. 15-37, (μτφ) Λίνα Κάσδαγλη, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998. 2 E. M. Burns, εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώπης, τόμος Α, σελ. 54-56, (επιμ) Ι.Σ. Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983, 8

ελληνική πολιτική ιστορία καθώς και την ελληνική ποίηση του 200υ αιώνα. Ποιητή ς, δοκιμιογράφος, συγγραφέας ημερολογίων, πεζογράφος αλλά και διπλωμάτης ο Γ.Σεφέρης προσφέρει με το έργο του μια έγκυρη και ανθρώπινη μαρτυρία για τον αιώνα στον οποίο έζησε και έδρασε. Μια προσωπικότητα που χαρακτηρίζεται από μετριοπάθεια, ευαισθησία καθώς και οξυδέρκεια, πίστευε πως αν θέλουμε να κατανοήσουμε το παρόν, αν θέλουμε να ενστερνιστούμε τις ανθρώπινες αξίες, θα πρέπει να γνωρίζουμε το παρελθόν. Μέσω του έργου του προσπάθησε να υποδείξει στον αναγνώστη ότι δεν χρειάζεται να περιμένει τους «βάρβαρους» ή τον άγγελοτον από μηχανής θεό των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών, για να δώσει μια λύση στα προβλήματα του, αντίθετα πίστευε πως μέτρο για όλα είναι ο άνθρωπος, ο οποίος και καθορίζει τη πορεία των πραγμάτων. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, ο Γ.Σεφέρης έζησε μια μακρά και πολυτάραχη ιστορική περίοδο για τον ελληνικό χώρο, που ξεκινά από τους Βαλκανικούς Πολέμους και τερματίζεται με την Δικτατορία των Συνταγματαρχών και την «λύση» του Κυπριακού ζητήματος. Για 40 περίπου χρόνια της ζωής του, ο Γ.Σεφέρης υπηρέτησε τη χώρα του ως επαγγελματίας διπλωμάτης. Ανήλθε στην υψηλότατη επαγγελματική βαθμίδα, ολοκληρώνοντας την καριέρα του ως πρέσβης στο Λονδίνο. Κατείχε επίσης καίριες θέσεις (όχι πάντα διπλωματικές) στις κρίσιμες στιγμές της ιστορίας της χώρας του. Πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, όσο συνεχιζόταν η ρήξη ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Μεγάλη Βρετανία σχετικά με το μέλλον της Κύπρου, ο Γ.Σεφέρης άσκησε όλη του την επιρροή για να κατευθύνει την έκβαση των γεγονότων προς το γενικό καλό. Ως κριτικός παρατηρητής των εξελίξεων στις οποίες αναμείχθηκε, ο Γ.Σεφέρης διέθετε μια συντριπτική διαύγεια βλέμματος, είχε την ικανότητα να προβάλλει στο μέλλον τις μακροχρόνιες συνέπειες μια πολιτικής ή μιας αλληλουχίας γεγονότων, με απόλυτη συνήθως ακρίβεια. Στα επόμενα κεφάλαια, θα παρουσιαστούν όλα εκείνα τα γεγονότα των δεκαετιών του 1950 και 1960 που χαρακτήρισαν την ιστορία της Ελλάδας και της Κύπρου, και τα οποία αποτέλεσαν την βάση για την έγερση του κολοσσιαίου συγγραφικού έργου του Γ.Σεφέρη, (ενός ανθρώπου που συμμετείχε ενεργά στα γεγονότα αυτά) καθώς και ανάλυση μέρους από τα την ποιητική του συλλογή «Ημερολόγιο Καταστρώματος γ'» και «Τα Τρία Κρυφά Ποιήματα». 9

Α κύκλος Προοίμιο 10

Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην εμφυλιοπολεμική Ελλάδα (1944-1947) και η δράση του Γιώργου Σεφέρη. Επιχειρώντας να συνδέσουμε τον ποιητή και πολιτικό Γ.Σεφέρη με τον ιστορικό χώρο της δεκαετίας του 1950, είμαστε να αναγκασμένοι να ανατρέξουμε λίγα χρόνια πριν, συγκεκριμένα στις 22 Οκτωβρίου του 1944 όταν δηλαδή επέστρεψε από εκείνο το μακρύχρονο ταξίδι της εξορίας. Σκοπός αυτής της ιστορικής αναδρομής είναι η καλύτερη ανάγνωση και η κατανόησης της προσωπικότητας και του έργου του Γ.Σεφέρη στη δύσκολη εκείνη περίοδο. Η τελευταία πράξη για τον Γ.Σεφέρη στο μακρύχρονο αυτό ταξίδι της εξορίας του από την Ελλάδα, ξεκινά την Τετάρτη 18 Οκτωβρίου, την ημέρα που αναχωρούν τα περισσότερα μέλη της αυτοεξόριστης ελληνικής κυβέρνησης, ανάμεσα τους και ο Γ.Σεφέρης με την γυναίκα του Μαρώ, για το λιμάνι του Πειραιά και ο Γ.Παπανδρέου εκφωνεί τον θριαμβευτικό του λόγο στην πλατεία Συντάγματος. Ήταν, θα γράψει όταν τελικά φτάσουν στον Πειραιά «η πιο όμορφη, η πιο αλαφριά μέρα του κόσμου». Η ημερολογιακή εγγραφή για την επόμενη ημέρα είναι μόνο μια λέξη «σπίτι». 3 Τις πρώτες εβδομάδες της Απελευθέρωσης, επικρατεί μεγάλη ένταση σε όλη την Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αθήνα. Στις αρχές του Σεπτεμβρίου, η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας εξασφαλίζει την συνεργασία των αριστερών. Για την διαφύλαξη του κύρους της, η κυβέρνηση βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στους 10.000 Βρετανούς στρατιώτες που την είχαν συνοδεύσει από την Ιταλία κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της επιστροφής στην Ελλάδα. Η παρουσία ξένων στρατιωτικών δυνάμεων στην πρωτεύουσα δεν γίνεται αρεστή από μια αρκετά μεγάλη μερίδα του λαού, γενικότερα ένα κύμα ανησυχίας σαρώνει όλη την Αθήνα. Ένα κύμα το οποίο θα αποδειχτεί σαρωτικό ως προς τις κοινωνικές και πολιτικές δομές της χώρας στα επόμενα χρόνια. Ο Γ.Σεφέρης σε μια επιστολή του προς τον Χένρι Μίλερ, αναφέρεται στο κυρίαρχο συναίσθημα των ημερών: «Αν και η λέξη δολοφονία είναι στα χείλη όλων, νιώθω την ανάγκη να ευχαριστώ τον Θεό για κάθε στιγμή που μου επιτρέπει να στέκομαι ορθός στα πόδια μου, κάτω από τον ανοιχτό ουρανό. Κατάσταση ολοσχερούς απόγνωσης και απόλυτης ετοιμότητας για ευτυχία...ακριβώς τότε... ξεκινά ο εμφύλιος» 4. Στις 3 Δεκεμβρίου του 1944, συγκαλείται μαζικό συλλαλητήριο από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) στην πλατεία Συντάγματος. Η κυβέρνηση απαγορεύει το συλλαλητήριο, ωστόσο η απαγόρευση αγνοήθηκε. Το ψυχρό εκείνο κυριακάτικο πρωινό αποτελεί την αρχή του δεύτερου γύρου της αδερφοκτόνου διαμάχης, καθώς αστυνομικοί πυροβολούν χωρίς κανένα δισταγμό άοπλο πλήθος, σκοτώνουν 10 άτομα και τραυματίζουν περισσότερα από 50 άτομα. Έτσι λοιπόν αρχίζουν στους δρόμους της Αθήνας κανονικές μάχες, οι οποίες διαρκούν περίπου ένα μήνα. Η κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας έχει χάσει την εξουσία καθώς αδυνατεί να καταστείλει το κύμα βίας και να ανακτήσει τον έλεγχο. Την ουσιαστική εξουσία έχει ο Βρετανός στρατηγός Σερ Ρόναλντ Σκόμπι. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Ουίστον Τσόρτσιλ δίνει σαφείς οδηγίες: «Μην διστάσετε να φερθείτε. σαν να βρισκόσασταν σε κατεχόμενη πόλη όπου είναι εν εξελίξει τοπική εξέγερσις». 5 Στην αρχή των Δεκεμβριανών, ο Γ. Σεφέρης γράφει στο ημερολόγιο του: «Σαν ξύπνησα σήμερα το πρωί συλλογιζόμουνα ότι η ειδυλλιακή Πλάκα είναι το μέρος όπου έγινε η πρώτη μάχη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας με τη Σοβιετική Ρωσία. Ήταν 3 Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης Περιμένοντας τον Άγγελο, σελ. 378, (μτφ) Μίκα Προβατά, Ωκεανίδα, Αθήνα 2003. 4 Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 380. 5 Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 381. 11

πραγματικά η πρώτη μάχη του Δυτικού και του Ανατολικού κόσμου». 6 Αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος Ψυχρός Πόλεμος υιοθετείται κατά την μεταγενέστερη εποχή, ωστόσο εκείνο το πρωινό ο Γ. Σεφέρης αντιλαμβάνεται και καταγράφει τη νέα πραγματικότητα η οποία και θα κυριαρχήσει για αρκετό καιρό στην παγκόσμια πολιτική σκηνή. Ο φόβος του Γ. Σεφέρη για μια επικείμενη κοινωνική και πολιτική αστάθεια που θα οδηγούσε στην πολεμική σύρραξη μεταξύ των Ελλήνων, πήρε τώρα σάρκα και οστά. Εκείνες οι σκέψεις του τον Αύγουστο του 1943 στο Κάιρο τώρα ενσαρκώνονται και διαδραματίζονται μπροστά στα μάτια του. Συγχρόνως με όλα αυτά, ο Γ.Σεφέρης παρατηρεί στο ημερολόγιο του την ηπιότητα που εκείνος ο Δεκέμβρης είχε. Όπως χαρακτηριστικά γράφει «όλες ετούτες οι μέρες πεντάμορφες, γλυκύτατες, εννοώ αν μπορούσε κανείς να τις κοιτάξει» 7. Η αντιπαράθεση ομορφιάς και φρίκης, φως και σκοτάδι δεν θα τον εγκαταλείψουν ποτέ πια. Όλες αυτές οι εικόνες που καθημερινά βλέπει και ζει, θα αποτελέσουν τον σκοτεινό και αινιγματώδη πυρήνα του επόμενου ποιήματος του, την Κίχλη, αλλά και μια σειρά νέων ποιημάτων και δοκιμίων που θα ακολουθήσουν. Η περίοδος του 1945-1950, υπήρξε καθοριστική για την πορεία του Γ.Σεφέρη τόσο στον πολιτικό στίβο όσο και στην ποίηση, που τόσο αγαπούσε. Ενώ οι συμμαχικές δυνάμεις μέσω διαβουλεύσεων προσπαθούν να εκτονώσουν και να επιλύσουν την εμφυλιακή κρίση που πλήττει τον ελληνικό χώρο με την επαναφορά του βασιλικού θεσμού, μια νέα πολιτική προσωπικότητα εμφανίζεται. Ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός διορίζεται προσωρινός εκπρόσωπος του Ελληνικού κράτους με τον τίτλο του Αντιβασιλέα. Ο Γ.Σεφέρης και ο Δαμασκηνός γνωρίζονται ήδη. Το εθελοντικό έργο της αδερφής του Γ.Σεφέρη, Ιωάννας κατά την διάρκεια της Κατοχής την είχε φέρει σε στενή επαφή με τον αρχιεπίσκοπο. Στις 24 Μαΐου του 1945, Ο Γ.Σεφέρης καλείται στα γραφεία της Αντιβασιλείας, τα οποία στεγάζονταν σε ένα μέγαρο επί της λεωφόρου Κηφισίας στο Χαλάνδρι. Ο Δαμασκηνός ζητά από τον Γ.Σεφέρη να γίνει διευθυντής του Πολιτικού γραφείου, στην ουσία ο ιδιαίτερος γραμματέας του. Το γεγονός αυτό επιτρέπει στον Γ.Σεφέρη να ασκήσει με έναν έμμεσο τρόπο την επιρροή του προς το γενικό καλό της χώρας καθώς και να συνδεθεί στενά με έναν ανερχόμενο πολιτικό άνδρα, στις ικανότητες του οποίου είναι διατεθειμένος για κάποιο διάστημα να πιστέψει. Την δεύτερη εβδομάδα του 1945, οι μάχες στους δρόμους της Αθήνας έχουν σταματήσει. Όπως προέβλεπε το Σύμφωνο της Βάρκιζας, οι αριστεροί καλούνται να. καταθέσουν τα όπλα τους, με ιδιαίτερα εξευτελιστικούς όρους, οι οποίοι θα αποτελέσουν ουσιαστικά την βάση για την επερχόμενη τρίτη πολεμική σύρραξη των Ελλήνων. Την ίδια περίοδο το ιδεολογικό πιστεύω του Γ.Σεφέρη υφίσταται μια λανθάνουσα αλλά σημαντική μεταστροφή. Οι νέες αποστάσεις που παίρνει από το χώρο της αριστεράς, αν και ποτέ δεν δηλώθηκαν ανοικτά, θα προκαλέσουν την έντονη δυσαρέσκεια των αριστερών λογοτεχνικών κύκλων. 8 Τον Ιούλιο του ίδιου έτους, ο κόσμος συγκλονίζεται από την εκλογική ήττα του Τσόρτσιλ. Ο Δαμασκηνός τότε αποφασίζει να επισκεπτεί την Βρετανία καθώς η νέα κυβέρνηση τρέφει συμπάθεια προς το πρόσωπο του. Τον Αντιβασιλέα συνοδεύει ο Γ.Σεφέρης. Σε αυτό το ταξίδι, κορυφώνονται οι ελπίδες του Γ.Σεφέρη ως προς τον 6 Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 4, σελ. 373-380, παρατιθέμενο απόσπασμα από σελ. 378: 20 Δεκεμβρίου 1944, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. 7 Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 382. 8 Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 4, σελ. 383: 20 Δεκεμβρίου 1944. για την κριτική στάση της Αριστεράς στο έργο του Γιώργου Σεφέρη πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 5, σελ. 18: Ιούλιος 1945, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. 12

Δαμασκηνό. Στις συνομιλίες παρευρίσκονται ο Λίπερ, ο Μόντι Γουντχαουζ και ο Χάρολντ Κάτσια, οι οποίοι εργάζονται στο βρετανικό Forein Office και με τους οποίους ο Γ.Σεφέρης διατηρεί άριστες επαγγελματικές σχέσεις. Ο Γ.Σεφέρης παρατηρεί πως η βρετανική κυβέρνηση θα έπρεπε να δείξει ότι προτίθεται να προσφέρει κάποιο αντάλλαγμα για τον συνεχιζόμενοι επεμβατισμό της στα εσωτερικά ζητήματα της Ελλάδας. Ο Γουντχάουζ αναρωτιέται μήπως τα Ελγίνεια Μάρμαρα θα μπορούσαν να βοηθήσουν. Ωστόσο, οι σκέψεις του Γ. Σεφέρη όπως και του υπόλοιπου ελληνικού κόσμου είναι στραμμένη προς εδαφικές διεκδικήσεις. Δίχως άλλο εννοεί τα Δωδεκάνησα, τα οποία είχαν καταληφθεί από την Ιταλία το 1912 και επρόκειτο να επιστραφούν στην Ελλάδα, ικανοποιώντας έτσι ένα μεγάλο αίτημα. Ο Γ.Σεφέρης ονομάζει την Κύπρο, η οποία μέχρι τότε ήταν βρετανική αποικία 9. Πιο συγκεκριμένα, να πως περιγράφει ο Αλεξ. Ξύδης στην εργασία του «Ο πολιτικός Σεφέρης» το παραπάνω περιστατικό: «Πηγαίνοντας στο Λονδίνο με τον Αντιβασιλέα το Σεπτέμβριο 1945 μπόρεσε ο Σεφέρης να αξιοποιήσει προς όφελος της Ελλάδας όλο το κεφάλαιο εκτίμησης και σεβασμού από μέρους των Άγγλων που είχε συσσωρεύσει στη ΜΑ. Έτσι βοήθησε το Δαμασκηνό πρώτος μετά τον πόλεμο να θέσει το Κυπριακό στην αγγλική κυβέρνηση. Ο ίδιος ξεκινάει θέτοντας το σε Άγγλους διπλωματικούς στις 7 Σε4πτεμβρίου, πριν κάνει λόγο γι 'αυτό ο Αντιβασιλεύς στον Μπέβιν: Αν θέλετε να κάμετε πραγματικά κάτι για την Ελλάδα( και για να την έχετε μαζί σας) πρέπει να το κάνετε με τέτοιο τρόπο ώστε να αποδώσει τα περισσότερα δυνατά ωφελήματα. Στην Ελλάδα δεν μπορείτε να εξακολουθήσετε εμφανιζόμενοι ότι ασχολείσθε μόνο με τα εσωτερικά της ζητήματα. Πρέπει να δείξετε ότι θέλετε να την ενισχύσετε και εξωτερικά, αν θέλετε να πιστέψει ο κόσμος ότι το ενδιαφέρον σας είναι γνήσιο. Κι αυτό πρέπει να γίνει τώρα». «Ναι», είπε ο Άγγλος συνομιλητής του «πρέπει να δώσουμε κάτι, ίσως τα Μάρμαρα του Ελγίνου». Παρατήρησα ότι μια τέτοια χειρονομία δεν θα είχε αποτέλεσμα σήμερα που η προσοχή του κόσμου είναι στραμμένη στις εθνικές διεκδικήσεις. Ovόμασα την Κύπρο. Είπε» Λέμε να δώσουμε την Κύπρο στην Ελλάδα, αλλά το ζήτημα δεν είναι ακόμα ώριμο δυστυχώς. Πρέπει πολλά να ξεκαθαρίσουν (Ρωσία, βάσεις κλπ.). «Ίσως να είναι έτσι» του είπα, «αλλά θα μπορούσατε να δεχτείτε να επισκεφθεί ο Αντιβασιλεύς την Κύπρο, χωρίς τίποτε άλλο. Αυτό θα ήταν μια χειρονομία εκ μέρους σας που θα λογάριαζε». «Ναι, αυτό είναι μια καλή ιδέα», είπε, και το επανέλαβε.» Το μεσημέρι τα είπα στον παππού», όπως έλεγε ο Σεφέρης τον Αντιβασιλέα...» Μετά το τέλος των συνομιλιών μεταξύ των διπλωματών, ο Γ. Σεφέρης θα ενημερώσει διεξοδικά τον Αντιβασιλέα, καθώς η πρόταση του ιδίου για την άδεια επίσκεψης του Δαμασκηνού στην Κύπρο, δεν είχε απορριφθεί. Στις 11 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, ο Γ. Σεφέρης γράφει: «ανακεφαλαιώνω στον Αντιβασιλέα πού πρέπει να επιμένει: Κύπρο. Όσο για το εσωτερικό ζήτημα στείλει εν ανάγκη Αγνίδη στο Φ. Ο. τονίσει ότι καιρός δε μας παίρνει και τονίσει κινδύνους»μετά από τις πρώτες διερευνητικές συζητήσεις ο Γ. Σεφέρη θα παρακινήσει τον Δαμασκηνό να καταθέσει επίσημο αίτημα στη βρετανική κυβέρνηση Ο Αντιβασιλέας δηλώνει πως δεν είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει το Λονδίνο χωρίς εγγυήσεις για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ο πρωθυπουργός Άτλι Κλέμεντ, στον οποίο ο Δαμασκηνός καταθέτει προφορικά το αίτημα στις 10 Σεπτεμβρίου, δηλώνει απολύτως σύμφωνος. Κατόπιν συντάσσεται γραπτή ανακοίνωση, την οποία επρόκειτο να ανακοινώσει ο Αντιβασιλέας στον ελληνικό τύπο κατά την επιστροφή του στη χώρα. Όμως παρόλες τις ελπίδες του Γ.Σεφέρη για μια σύγκλιση, οι συναντήσεις του Βρετανού υπουργού εξωτερικών με τον Αντιβασιλέα Δαμασκηνό απέβησαν άκαρπες και το ζήτημα δεν θα παρουσιάσει 9 Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 392. 13

προς το παρόν καμία περαιτέρω εξέλιξη. 10 Την ίδια περίοδο, μια άλλη εξίσου σημαντική συνάντηση, μεταξύ του Αντιβασιλέα Δαμασκηνού και του Βασιλέα των Ελλήνων Γεωργίου Β, που θα καθορίσει την πολιτειακή κατάσταση της Ελλάδας, λαμβάνει χώρα στο Λονδίνο. Το άμεσο πρακτικό ερώτημα είναι εάν πρέπει να αναβληθεί το δημοψήφισμα για το μέλλον της μοναρχίας, το οποίο είχε συμπεριληφθεί στη Συμφωνία της Βάρκιζας. Το ουσιαστικό ζήτημα είναι το ίδιο. Αυτό δηλητηριάζει εδώ και 30 χρόνια την εσωτερική πολιτική ζωή της Ελλάδας, καθώς και τις σχέσεις της χώρας με τη Μεγάλη Βρετανία: είναι απαραίτητο να γυρίσει ο βασιλιάς στην Ελλάδα; Η συνάντηση αντιπροσωπεύει, ένα σημείο μεταστροφής της Αντιβασιλείας αλλά και του ίδιου του Γ. Σεφέρη. Η επίσημη αναφορά προς το Foreign Office καταλήγει ξερά«δεν επετεύχθη συμφωνία». 11 Συνοπτικά, κανένα από τα ζητήματα δεν είχαν επιλυθεί με τον τρόπο που επιθυμούσε ο Γ. Σεφέρης. Το αίτημα για την Κύπρο είχε αναβληθεί επ αόριστον, όπως αποδείχτηκε αργότερα, όσον αφορά τη μοναρχία, ο Δαμασκηνός είχε εξασφαλίσει την έγκριση των Βρετανών για να καθυστερήσει το δημοψήφισμα έως τις κοινοβουλευτικές εκλογές, όμως αρνείται να πάρει οποιαδήποτε πρωτοβουλία πέραν αυτού. Οι κυβερνητικές κρίσεις το φθινόπωρο εκείνο είναι συνεχείς και ο Γ.Σεφέρης βρίσκεται στο επίκεντρο τους. Όταν τον Οκτώβριο του 1945, η πολιτική κρίση κορυφώνεται, ο Γ.Σεφέρης είναι εκείνος που παροτρύνει τον Δαμασκηνό να αναλάβει την πρωθυπουργία και να συγκροτήσει δική του κυβέρνηση. Αν ο δαμασκηνός είχε δεχτεί τον πρωταγωνιστικό τον οποίο ο Γ. Σεφέρης πίστευε πως είχε τη δύναμη να αναλάβει, η επίλυση των προβλημάτων που η μεταπολεμική κρίση δημιούργησε, θα ήταν σύμφωνη με τις πολιτικές φιλελεύθερες βενιζελικές αρχές του. Ωστόσο μετά τα γεγονότα αυτά, βαθαίνει η απογοήτευση που αισθάνεται ο Γ. Σεφέρης για τον Αντιβασιλέα. Στο υπηρεσιακό του ημερολόγιο, ο παππούς γίνεται αρχικά ο γέρος ενώ σταδιακά μέχρι την άνοιξη αναφέρεται τυπικά ως Αντιβασιλέας. Όσο διαρκεί η παρατεταμένη κρίση στα τέλη του 1945, ο Δαμασκηνός δείχνει ότι από πολιτική άποψη είναι ολέθρια αναποφάσιστος, ο Γ. Σεφέρης χαρακτηριστικά γράφει«κουραστικό, πεισματάρικο και μυωπικό παιχνίδι του γέρου» 12. Την τελευταία ημέρα του Μαρτίου του 1946, διεξήχθησαν οι πρώτες κοινοβουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα μετά από 1 Ο ολόκληρα χρόνια. Η αριστερά αποφασίζει να απέχει. Κατά συνέπεια, οι ψηφοφόροι έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε δεξιούς βασιλικούς και δεξιούς βενιζελικούς. Μόνο το 50% του εκλογικού σώματος έκανε χρήση του δικαιώματος του, ωστόσο η λαϊκή θέληση ή ό,τι απέμεινε από αυτή, είναι συντριπτικά υπέρ του βασιλικού Λαϊκού Κόμματος. Το μόνο που απομένει είναι να αποφασιστεί το χρονοδιάγραμμα για την διεξαγωγή του υπεσχημένου δημοψηφίσματος για την μοναρχία. Κανείς πλέον δεν αμφισβητεί την επιστροφή του Γεωργίου Β'. Το δημοψήφισμα ορίζεται για την 1 η Σεπτεμβρίου. 13 Υπέρ της επιστροφής εκφράζεται το 68% όσων συμμετείχαν. Στις 27 Σεπτεμβρίου και υπό κανονιοβολισμούς από τον Λυκαβηττό και τους δρόμους γεμάτους από κόσμο που πανηγυρίζει την επιστροφή του βασιλιά, ο Γ. Σεφέρης θα γράψει στο ημερολόγιο 10 Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 5, σελ. 11-16, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, τόμος 2, σελ. 15-17, (επιμ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος, Αθήνα 1979,1985. 11 Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 393. 12 Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 397. 13 Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, τόμος 2, σελ. 87-98, (επιμ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος, Αθήνα 1979, 1985. 14

του, «έκανα ό, τι μπορούσα, ο Θεός να βάλει το χέρι του» 14. Πολύ περισσότερο από την παλινόρθωση της μοναρχίας, αυτό που οδηγεί τους αριστερούς να πάρουν τα όπλα τους είναι εκτός από την απομόνωση τους, η οικονομική καταστροφή της χώρας, για την οποία δεν λαμβάνεται κανένα μέτρο. Ως προς την πολιτική που ακολουθήθηκε από τον Γεώργιο Β, χαρακτηρίζεται ανεπιτυχές. Ο Γεώργιος Β' δεν κατάφερε να πετύχει τίποτα περισσότερο από τον Δαμασκηνό, στην δική του προσπάθεια να επιστήσει την προσοχή των πολιτικών στο ουσιαστικό έργο της οικονομικής ανασυγκρότησης και της οικοδόμησης σχέσεων αμοιβαίας εμπιστοσύνης ανάμεσα σε αριστερούς και δεξιούς. Στους εξαντλητικούς μήνες που ο Γ. Σεφέρης εργάζεται ως γραμματέας του Αντιβασιλέα, ο χρόνος ενασχόλησης του με άλλα πράγματα είναι μηδαμινός Κατόπιν παράκλησης του υπουργείου, συμμετέχει στα διοικητικά συμβούλια του Εθνικού Θεάτρου και της Εθνικής Ραδιοφωνίας. Γράφει επίσης, μερικά ποιήματα τα οποία δεν θα δημοσιεύσει. Τον Μάιο και τον Ιούνιο κρατά σημειώσεις για απομονωμένους στίχους και αποσπάσματα στροφών. Κατά τους τελευταίους ημέρες των διακοπών του ζεύγους Σεφέρη στον Πόρο, επισκέπτη καν με βάρκα ένα νησάκι απέναντι, για να κολυμπήσουν στην διώρυγα που χωρίζει τον Πόρο από την Πελοπόννησο. Ο βαρκάρης θα σταματήσει, για να δείξει ένα ναυάγιο ενός πλοιαρίου ανεφοδιασμού που είχε βυθιστεί την εποχή της γερμανικής εισβολής. Μόνο η άκρη του φουγάρου του πρόβαλλε τώρα έξω από το νερό. Το όνομα του καταποντισμένου πλοίου είναι Κίχλη. Σύντομα θα γίνει ο τίτλος του επόμενου ποιήματός του Γ. Σεφέρη. Το ποίημα ξεκινά: «Το σπίτι είναι κovτά στη θάλασσα». Ο γυμνός από έπιπλα προσωρινός τόπος ανάπαυσης, όπου βρίσκεται τώρα ο ομιλητής μετά την λήξη του πολέμου, δεν είναι ακριβώς η «Γαλήνη» που εμφανίζεται στην ημερομηνία πρώτης γραφής της τελικής έκδοσης. Το σπίτι στο ποίημα θυμίζει περισσότερο τα σπίτια και τα γραφεία, που είχε εργαστεί και ζήσει στα χρόνια του πολέμου. Σε αυτό το πολυσύνθετο σπίτι, ο πρωταγωνιστής αναλογίζεται το παρελθόν, τους νεκρούς που πέρασαν κι εκείνοι κάποτε από αυτό το ίδιο μέρος, τους ανθρώπους της δικής του προηγούμενης ζωής. «Ξέρεις τα σπίτια πεισμώνουν εύκολα, σαν τα γυμνώσεις». 15 Στο δεύτερο μέρος εμφανίζονται δύο από αυτά τα πρόσωπα του παρελθόντος. Το ένα συγκρίνεται με τον ομηρικό Ελπήνορα, τον νεότερο από τους συντρόφους του Οδυσσέα, ο οποίος μεταμορφώθηκε σε χοίρο από την Κίρκη, ανακτώντας ωστόσο την αρχική του μορφή θα σκοτωθεί υπό την επήρεια μέθης πέφτοντας στο γκρεμό, την ώρα της αναχώρησης του Οδυσσέα από το νησί. Το άλλο πρόσωπο είναι μια ενσάρκωση της Κίρκης, της μάγισσας του Ομήρου Ο μονόλογος του Ελπήνορα είναι γεμάτος πάθος, σαν το νεότερο εαυτό του ποιητή, παλεύει να γίνει κατανοητός σε μια γλώσσα έντονα λυρική: έχει δει το φως του φεγγαριού τα αρχαία αγάλματα να λυγίζουν και να μεταμορφώνονται σε ανθρώπινα κορμιά. Η Κίρκη απαντά κοφτά, επαναλαμβάνοντας: «Τα αγάλματα είναι στο μουσείο». Τον διάλογο ακολουθεί η αναγγελία του πολέμου, κατά συνέπεια πρέπει να υπονοεί ότι τοποθετείται στον προπολεμικό κόσμο. Το τρίτο μέρος ξεκινά και πάλι με τη φωνή του Ελπήνορα. Από τον κόσμο πλέον των νεκρών, δίνει στον ομιλητή ένα ποιητικό φυλαχτό, ένα «ξύλο λεμονιάς»: «Σε ξένα 14 Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, τόμος 2, σελ. 109-110: 28 Σεπτεμβρίου 1946, (επιμ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος, 1979, 1985. 15 Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ. 219-220, Α, στιχ. 1,40, (επιμ) Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972. Για τη «γαλήνη» πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 5, σελ. 50-51: 16 Αυγούστου 1946, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, τόμος 2, σελ.34, (επιμ) Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1974. 15

χέρια θέλει ανθίσει». Δύο χρόνια νωρίτερα, ο Γ. Σεφέρης είχε γράψει οργισμένος, αντικρούοντας την παράδοση του «ελεφάντινου πύργου»: «Για μένα η τέχνη δεν είναι απομονωμένη διασκέδαση. Είναι επιμειξία με τους άλλους». Η κληρονομιά του εσωστρεφούς, «ηδονικού» Ελπήνορα, μια παραλλαγή του παλιότερου εαυτού του ίδιου του ποιητή, μπορεί να ανθίσει και να καρποφορήσει μόνο μέσα από τη συνδιαλλαγή με τους άλλους. Η φαντασμαγορία του φεγγαρόφωτου που κυριαρχεί στο Μέρος Β δίνει τώρα τη θέση της στο εκθαμβωτικό φως του ήλιου. Ο νάρκισσος, αισθητής Ελπήνωρ, που τόσο θυμίζει τον συγγραφέα των πρώτων ποιημάτων του, παραδίδει τώρα τη σκυτάλη στον ποιητή του Ημερολογίου β και της Κίχλης. Το τέλος της Κίχλης είναι εκλεπτυσμένα διφορούμενο. Όπως και σε όλα τα γραπτά του Γ. Σεφέρη, είναι βαθιά ριζωμένο στις προσωπικές του εμπειρίες, ωστόσο Στο δεύτερο μέρος εμφανίζονται δύο από αυτά τα πρόσωπα του παρελθόντος. Το ένα συγκρίνεται με τον ομηρικό Ελπήνορα, τον νεότερο από τους συντρόφους του Οδυσσέα, ο οποίος μεταμορφώθηκε σε χοίρο από την Κίρκη, ανακτώντας ωστόσο την αρχική του μορφή θα σκοτωθεί υπό την επήρεια μέθης πέφτοντας στο γκρεμό, την ώρα της αναχώρησης του Οδυσσέα από το νησί. Το άλλο πρόσωπο είναι μια ενσάρκωση της Κίρκης, της μάγισσας του Ομήρου. 16 Ο μονόλογος του Ελπήνορα είναι γεμάτος πάθος, σαν το νεότερο εαυτό του ποιητή, παλεύει να γίνει κατανοητός σε μια γλώσσα έντονα λυρική: έχει δει το φως του φεγγαριού τα αρχαία αγάλματα να λυγίζουν και να μεταμορφώνονται σε ανθρώπινα κορμιά. Η Κίρκη απαντά κοφτά, επαναλαμβάνοντας: «Τα αγάλματα είναι στο μουσείο». Τον διάλογο ακολουθεί η αναγγελία του πολέμου, κατά συνέπεια πρέπει να υπονοεί ότι τοποθετείται στον προπολεμικό κόσμο. Το τρίτο μέρος ξεκινά και πάλι με τη φωνή του Ελπήνορα. Από τον κόσμο πλέον των νεκρών, δίνει στον ομιλητή ένα ποιητικό φυλαχτό, ένα «ξύλο λεμονιάς»: «Σε ξένα χέρια θέλει ανθίσει». Δύο χρόνια νωρίτερα, ο Γ. Σεφέρης είχε γράψει οργισμένος, αντικρούοντας την παράδοση του «ελεφάντινου πύργου»: «Για μένα η τέχνη δεν είναι απομονωμένη διασκέδαση. Είναι επιμειξία με τους άλλους». Η κληρονομιά του εσωστρεφούς, «ηδονικού» Ελπήνορα, μια παραλλαγή του παλιότερου εαυτού του ίδιου του ποιητή, μπορεί να ανθίσει και να καρποφορήσει μόνο μέσα από τη συνδιαλλαγή με τους άλλους. Η φαντασμαγορία του φεγγαρόφωτου που κυριαρχεί στο Μέρος Β δίνει τώρα τη θέση της στο εκθαμβωτικό φως του ήλιου. Ο νάρκισσος, αισθητής Ελπήνωρ, που τόσο θυμίζει τον συγγραφέα των πρώτων ποιημάτων του, παραδίδει τώρα τη σκυτάλη στον ποιητή του Ημερολογίου β και της Κίχλης. Στο τελευταίο πλέον μέρος, ο πρωταγωνιστής αναλογίζεται την Κίχλη, το «μικρό ναυάγιο» στον βυθό της θάλασσας. Κοιτώντας από την επιφάνεια της θάλασσας το βυθισμένο σκάφος, ακούει, όπως ο Οδυσσέας στον Κάτω Κόσμο, τη φωνή που θα τον οδηγήσει στο τελευταίο στάδιο του ταξιδιού του. Αυτή τη φορά η φωνή θα είναι η φωνή του Σωκράτη, του ορθολογιστή φιλοσόφου που είχε καταδικαστεί σε θάνατο από τους Αθηναίους το 399π.Χ. Σχεδόν αμέσως ακολουθεί το θριαμβευτικό παράδοξο: «Αγγελικό και μαύρο, φως». Στην τελευταία ενότητα του ποιήματος, αντί για τη μάχη μέχρι θανάτου μοιάζει να είναι επιτέλους εφικτή η συμφιλίωση των μυθικών γιων του Οιδίποδα και η αδερφή τους Αντιγόνη, αντί να ταφεί ζωντανή, στέφεται «με τα αγκάθια του ήλιου», θυμίζοντας έτσι τον Χριστό. Αμέσως μετά, «η καρδιά του Σκορπιού βασίλεψε», για να εκπληρωθεί η υπόσχεση που είχε δώσει ο Γ.Σεφέρης στον εαυτό του όταν κοιτούσε τους αστερισμούς από το κατάστρωμα του πλοίου αφήνοντας πίσω του την Αίγυπτο. Μέσα από τα «γέλια των 16 Για περισσότερες πληροφορίες για τον Ελπήνορα πρβλ. Ζαν Ρισπέν, Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία, (μτφ) Άρης Αλεξάνδρου, Τύπος Α.Ε. 16

κυμάτων» γεννήθηκε η Αφροδίτη, η αρχαία θεά του Έρωτα. Πίσω από αυτά τα θεϊκά επιφάνια βρίσκεται ίσως οι αναμνήσεις από τη ζωή του Γ.Σεφέρη. Το ποίημα συνεχίζει παραθέτοντας ένα απόσπασμα από τον αρχαίο λατινικό ύμνο «όποιος ποτέ του δεν αγάπησε, θα αγαπήσει», προσθέτοντας: «στο φως». 17 Το τέλος της Κίχλης είναι εκλεπτυσμένα διφορούμενο. Όπως και σε όλα τα γραπτά του Γ.Σεφέρη, είναι βαθιά ριζωμένο στις προσωπικές του εμπειρίες, ωστόσο τις υπερβαίνει για να μεταμορφωθεί σε ένα πλούσιο σχολιασμό που επικαλείται τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή της χώρας του, αλλά και την επίδραση του ίδιου του ιστορικού γίγνεσθαι. Η«βοή εν τη ερήμω», η ορθολογική φωνή του σύγχρονου Σωκράτη, η φωνή μιας Κασσάνδρας συνάδουν με τη φωνή του ποιητή, η οποία έχει προσπαθήσει,αποτυχημένα ωστόσο, να επηρεάσει τη ροή των πολιτικών γεγονότων. Ό,τι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στον υλικό κόσμο, όπου δρουν οι πολιτικές δυνάμεις, μπορεί ακόμα να δράσει με τις λέξεις επάνω σε ένα κομμάτι χαρτί, μέσα από την ποίηση. 18 17 Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ. 228-229, «Κίχλη», Γ, στιχ. 66-75, (επιμ) Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972. Επίσης, πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, σελ. 65: 8 Ιουλίου 1937, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. 18 Για περαιτέρω ανάλυση της «Κίχλης» πρβλ. Mario Vitti, Φθορά και λόγος: Εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, σελ. 175-240, Εστία, Αθήνα 1989. 17

Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην εμφυλιοπολεμική Ελλάδα (1947-1949) και η δράση του Γιώργου Σεφέρη. Τον Απρίλιο του 1947, ο Γ. Σεφέρης αναλαμβάνει καθήκοντα στη Διεύθυνση Ηνωμένων Εθνών του υπουργείου, σε προσωρινό επίπεδο. Στην ευρύτερη σκηνή, το μέλλον κατά τους πρώτους μήνες του 1947 προμηνύεται πιο δυσοίωνο από ποτέ. Ο τρίτος και πιο ολέθριος γύρος του εμφυλίου πολέμου, ο όποιος έχει ήδη ξεκινήσει στα βουνά, θα συνεχιστεί ως τον Οκτώβριο του 1949. Ο νέο-σχηματισμένος Δημοκρατικός Στρατός υπό την ηγεσία του Αθανάσιου Κλάρα ( Άρης Βελουχιώτης) έχει ξεκινήσει εκστρατεία, αντιδρώντας στην ταπεινωτική για την Αριστερά Συνθήκη της Βάρκιζας, η οποία υποχρέωνε την παράδοση των όπλων από όλες τις αντιστασιακές ομάδες. Σε πολύ λίγο χρόνο, ο Αρχηγός των Ατάκτων θα καταφέρει να έχει με το μέρος του περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού της ελληνικής περιφέρειας. 19 Η βρετανική κυβέρνηση ανακοινώνει στις 31 Μαρτίου πως σκοπεύει να διακόψει κάθε οικονομική βοήθεια προς την Ελλάδα. Σε λόγο του προς το Αμερικανικό Κογκρέσο, ο πρόεδρος Χάρι Σ. Τρούμαν ανακοινώνει στις 12 Μαρτίου την πολιτική περιορισμού της επέκτασης της σοβιετικής επιρροής, «Δόγμα Τρούμαν». Όλα τα παραπάνω αποτελούν ακριβώς εκείνο το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο τρίτος και ίσως ο πιο ολέθριος γύρος της αδερφοκτόνου σύρραξης θα γίνει πραγματικότητα. Κατά την διάρκεια του 1947, ο ίδιος ο Γ.Σεφέρης θα αποτελέσει το επίκεντρο για πλήθος αρνητικών σχολίων από τον Ημερήσιο Τύπο και τα λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής. Στις 26 Φεβρουαρίου θα του απονεμηθεί το Βραβείο Παλαμά για την ποίηση του, γεγονός που θα προκαλέσει ποικίλες αντιδράσεις ανάμεσα στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής. Επίσης η ομιλία του ίδιου στο Βρετανικό Συμβούλιο στα εγκαίνια της πρώτης έκθεσης έργων του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου Χατζημιχαήλ θα οδηγήσει σε σύντομο διάστημα στο «διασυρμό» του Γ. Σεφέρη ως προς τις πολιτικές του πεποιθήσεις. Η Δεξιά τον κατατρέχει επειδή η συμπάθεια του προς την Αριστερά στη διάρκεια του πολέμου τον καθιστά, κατά την άποψη της ως κομμουνιστή, ενώ η Αριστερά του στρέφει τα νώτα ακριβώς γιατί δεν είναι. Χαρακτηριστική είναι η άποψη που εκθέτει στον Γ. Σεφέρης ο λόγιος και φίλος του, Κατσίμπαλης «Η ύπαρξη σας και μόνο τους ενοχλεί και τους δαιμονίζει κι ας μην δημοσιεύετε κι ας λείπετε κι από την Ελλάδα». 20 Το καλοκαίρι του 1947, το μέλλον του Γ. Σεφέρη στο υπουργείο παραμένει αβέβαιο. Τον Ιούνιο παρεμποδίζεται η τακτική του προαγωγή. Το γεγονός αυτό παρακινεί τον Έλληνα πρεσβευτή στην Άγκυρα, Περικλή Σκέφερι, με τον οποίο ο Γ.Σεφέρης είχε υπηρετήσει στην Αλβανία και στη Μέσα Ανατολή, να στείλει τηλεγράφημα στην Αθήνα ζητώντας τις υπηρεσίες του. Η αίτηση γίνεται δεκτή και έτσι στις 4 Φεβρουαρίου 1948, το ζεύγος Σεφέρη αναχωρεί για την Άγκυρα. 21 Η περίοδος των περίπου δύο χρόνων στην Τουρκία, χαρακτηρίζεται ως χειμερία νάρκη 19 Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο Αρχηγός των Ατάκτων, Εξάντας,Αθήνα 1997. Για περαιτέρω δράση του Άρη Βελουχιώτη πρβλ. Γιάννης Γ.Χατζηπαναγιώτου, Η πολιτική διαθήκη του Άρη Βελουχιώτη, κοινωνική και εθνική, Δωρικού, Αθήνα 1975. 20 Γιώργος Σεφέρης, Μέρες τόμος 5, σελ. 104: 11 Ιουλίου 1947, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, τόμος 3, σελ. 282-289, 394-395, ( επιμ. ) Δημήτρης Δασκαλόππουλος, Ικαρος, Αθήνα 1992. Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης περιμένοντας τον άγγελο, σελ. 416-417, ( μτφ. ) Μίκα Προβατά, Ωκεανίδα, Αθήνα 2003. 21 Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, τόμος 2, 119: 17-18 Αυγούστου 1947, σελ. 122-123:Γιώργος Σεφέρης προς τον Συνδίκα 30 Οκτωβρίου 1947, ( επιμ. ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος, Αθήνα 1979, 1985. 18

του διπλωμάτη Γ.Σεφέρη. Στα δύο αυτά έτη μεσολαβεί και ο θάνατος ή καλύτερα η αυτοκτονία του μικρότερου αδερφού του, Άγγελου Σεφεριάδη. Την ίδια εποχή ο Γ.Σεφέρης θα επιστρέψει ως επισκέπτης αυτή τη φορά στην πατρογονική του εστία, στην γενέτειρα πόλη του τη Σμύρνη καθώς και για μια και τελευταία φορά στο χωρίο όπου περνούσε τις καλοκαιρινές του διακοπές, ύστερα από τόσα χρόνια. Ωστόσο δεν είναι η Σμύρνη, η πόλη στην οποία ο ποιητής θα ανατρέχει συνέχεια και με αφοσίωση πιστού για το υπόλοιπο της ζωής του, προσδίδοντας της τόσο στην μνήμη του όσο και στα έργα του την υπόσταση ενός χαμένου παραδείσου. Αντίθετα μάλιστα, η Σμύρνη ανέκαθεν αποτελούσε έναν ιδιότροπο και δυσάρεστο ίσως χώρο για τον Γ.Σεφέρη, το βλέμμα του για την πόλη στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε είναι ένα βλέμμα χωρίς στοργή, η Σμύρνη αναφέρεται ονομαστικά μόνο μια φορά στην ποίηση του. Στον δημιουργικό κόσμο της φαντασίας του και στον έντονα συναισθηματικό κόσμο του, ο Γ. Σεφέρης ανήκει σε ένα ψαροχώρι όπου περνούσε τα καλοκαίρια μέχρι τα 12 έτη του, ένα χωριό 30 περίπου χιλιόμετρα δυτικά της Σμύρνης, την Σκάλα των Βουρλών (ή και του Βουρλά) που σήμερα ονομάζεται Ουρλά-Ισκέλεσι. Όπως και ο ίδιος αναφέρει «Η Σκάλα του Βουρλά[...] ήταν για μένα ο μόνος τόπος που και τώρα ακόμη, μπορώ να ονομάσω πατρίδα με την πιο ριζική έννοια της λέξης: ο τόπος όπου βλάστησαν τα παιδικά μου χρόνια Η Σμύρνη ήταν το ανυπόφορο σχολείο, τα πεθαμένα βροχερά κυριακάτικα απογεύματα πίσω από το τζάμι, η φυλακή. Ένας κόσμος ακατανόητος, ξένος και μισητός. Η Σκάλα ήταν ό,τι αγαπούσα. Όταν κοιτάζω καμιά φορά τα χρόνια εκείνα, δεν υπάρχει, νομίζω στη Σμύρνη ένα πρόσωπο, ένα τοπίο, μια γωνιά που να μπορώ να θυμηθώ με στοργή. Η Σκάλα ήταν ολωσδιόλου διαφορετική υπόθεση. Όπως στη σκηνή των Μυστηρίων του Μεσαίωνα η γης είναι οριζόντια χωρισμένη από τον ουρανό, η Σκάλα ήταν μια περιοχή περιχαρακωμένη, κλειστή, όπου έμπαινα σαν μέσα σ' ένα περιβόλι της Χαλιμάς, όπου όλα ήταν γοητεία. Εκεί, οι άνθρωποι, θαλασσινοί και χωριάτες, ήταν δικοί μου άνθρωποι. Οι δρόμοι, τα δέντρα, τα ακρογιάλια, ήταν οι δρόμοι, τα δέντρα και τ' ακρογιάλια μιας δικής μου χώρας». 22 Στα ποιήματα που γράφει, ο Γ. Σεφέρης επικαλείται συνεχώς τη Σκάλα, χωρίς όμως να την ονομάζει πουθενά. Για τον ποιητή ο τόπος εκείνος ήταν κάποτε οικείος και γνωστός μα τώρα είναι άπιαστος και ανέφικτος. 22 Γιώργος Σεφέρης, Χειρόγραφο Σεπ. 41, σελ. 7-9, ( επιμ. ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972. 19

Επεισόδιο Α 20

Όψεις υπανάπτυξης στην μετεμφυλιοπολεμική Ελλάδα. Όπως έχει ήδη επισημανθεί στο εισαγωγικό σημείωμα, η επιλογή του ονόματος του ποιητή Γ.Σεφέρη δεν είναι τυχαία, καθώς ο Γ.Σεφέρης αδιαμφισβήτητα διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων της Ελλάδας, και ειδικότερα της Κύπρου. Γεγονότα που καταγράφηκαν από τον ίδιο μέσα στα ημερολόγια του, σχολιάστηκαν μέσα από τις επιστολές του με εξέχουσες προσωπικότητες του πολιτικού και πολιτισμικού χώρου και διαδόθηκαν στο ευρύτερο κοινό μέσω των αλληγορικών του ποιητικών συλλογών. Μέσω των παραπάνω τρόπων ο Γ.Σεφέρης παίρνει θέση σε όσα συνέβησαν και διατυπώνει ευθέως και ευθαρσώς την προσωπική του κρίση για καταστάσεις, γεγονότα και πρόσωπα που καθόρισαν το κοινωνικό και πολιτικό μέλλον της πατρίδας του. Το χάραμα της νέας δεκαετίας του 1950, βρίσκει την Ελλάδα νικήτρια από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων, αλλά ουσιαστικά ισοπεδωμένη και έναν λαό διχασμένο από τον αιματηρό αδερφοκτόνο Εμφύλιο πόλεμο των προηγούμενων ετών. Αν μπορούμε να δώσουμε τον χαρακτηρισμό του νικητή σε μια εμφύλια διαμάχη, τότε η Συντηρητική Αστική πολιτική εξουσία της χώρας που εκπροσωπείται από την Δεξιά, εξασφαλίζοντας την νίκη της, μέσω της πρακτικής των εξορισμών πολιτικών της αντιπάλων σε διάφορα ερημονήσια του Αιγαίου, προωθείται άμεσα και σε στενή συνεργασία με ξένες δυνάμεις, στην διακυβέρνηση της χώρας, με εκπρόσωπο της, τον Αρχιστράτηγο του Εμφυλίου Αλέξανδρο Παπάγο. Σε γενικό πλαίσιο είναι φανερό ότι η ελεεινή κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η χώρα στο επίπεδο της εθνικής και πολιτικής εξάρτησης συμβαδίζει με την αθλιότητα της οικονομίας. Με μια βραδύτατη ανάπτυξη, μεγέθους 2%, ένα ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα 156 δολαρίων, η Ελλάδα δίκαια αποκτά τον τίτλο του χαμηλότερου βιοτικού επιπέδου της Ευρώπης. 23 Μιας Ευρώπης που ωστόσο, προσπαθεί να ορθοποδήσει και να ανασυντάξει τις δυνάμεις της ύστερα από την ολοκληρωτική καταστροφή που επέφερε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Κίνητρα που θα ωθούσαν το ξένο και το εγχώριο εμπορικό κεφάλαιο σε επενδύσεις δεν υπήρχαν. Οι ιδιώτες επενδύουν το λιγοστό οικονομικό κεφάλαιο της χώρας σε αποθέματα εμπορευμάτων ευρείας κατανάλωσης ή σε χρυσές λίρες, απαξιώνοντας έτσι οποιεσδήποτε κινήσεις προσέλκυσης κεφαλαίου, το οποίο ήταν απαραίτητο για την ανάπτυξη της χώρας. Στις αρχές του 1953, ο υπουργός εργασίας του Συναγερμού Ελευθέριος Γονής ανακοινώνει ότι η νέα κυβέρνηση παρέλαβε από την προηγούμενη κυβέρνηση Κέντρου, του Γ.Παπανδρέου μια καχεκτική οικονομία της οποίας κύρια χαρακτηριστικά είναι η ανεργία, η έλλειψη επενδυτικού κεφαλαίου καθώς και οι μαζικές απολύσεις εργατών του βιομηχανικού τομέα. Χαρακτηριστική επίσης είναι και η δήλωση των οικονομολόγων της εποχής, οι οποίοι λένε «η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα του Ατλαντικού Συμφώνου που διαθέτει το μικρότερο ποσοστό του εθνικού της εισοδήματος για επενδύσεις στην παραγωγή και το μέγιστο για στρατιωτικές δαπάνες». 24 Στις 9 Απριλίου του 1953, η κυβέρνηση του Συναγερμού μέσω του οικονομικού της εκπροσώπου Σπύρου Μαρκεζίνη, ενός ένθερμου υποστηρικτή της ιδέας της ανατίμησης του νομίσματος, αναγγέλλει την υποτίμηση της δραχμής, γεγονός που ουσιαστικά αποτέλεσε καίριο πλήγμα για το κράτος. 23 Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Από τα πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την ημέρα του πραξικοπήματος των συνταγματαρχών ( 21 Απριλίου 1967 ), σελ. 12, Αφοι Τολίδη, Αθήνα. 24 Τάσος Βουρνάς, ό.π., σελ. 12. 21

Την ίδια περίοδο η κυβέρνηση του Συναγερμού κυρώνει μυστικά και ερήμην του ελληνικού λαού, το καθεστώς «στρατιωτικών διευκολύνσεων προς τας εν Ελλάδι δυνάμεις των Η.Π.Α.», ένα σύμφωνο που ουσιαστικά παραχωρεί ελληνικό έδαφος στις ένοπλες αμερικανικές δυνάμεις για την εγκατάσταση στρατιωτικών και ηλεκτρονικών βάσεων ελέγχου της ευρύτερης περιφέρειας της Μεσογείου, των Βαλκανίων και των Νοτίων περιοχών της ΕΣΣΔ Η εγκατάσταση των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα, είναι προϊόν μιας φτηνής αγοραπωλησίας μεταξύ Η.Π.Α. και κυβέρνήσης Συναγερμού, με εκπρόσωπο τον Σ.Μαρκεζίνη και υλοποιήθηκε με άκρα μυστικότητα κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του υπουργού στην Αμερική, στα τέλη του Απριλίου το 1953. Ο ίδιος κατά την επιβίβαση του στο υπερωκεάνιο «ΗΠΑ», που θα τον μετέφερε στη Νέα Υόρκη, δήλωσε στον Αμερικάνο δημοσιογράφο Kingsbury Smith: «Κομίζω ειδικό σχέδιο, που η φύση του πρέπει να μείνει μυστική για λόγους σκοπιμότητας και ασφάλειας. Το μόνο που μπορώ να είπω είναι ότι συνδυάζεται με τη θέση της Ελλάδος ως χώρας -κλειδιού του ΝΑΤΟ-». 25 Στις 9 Μαΐου του 1953, η αγοραπωλησία ολοκληρώνεται. Η Αμερική εξέδιδε ανακοίνωση υποστήριξης του τετραετούς σχεδίου οικονομικής ανορθώσεως της Ελλάδας με την άνοδο της αμερικανικής βοήθειας στα 75.000.000 δολάρια για το 1953. Αν το 1953 θεωρήθηκε το έτος της αναπροσαρμογής της Ελλάδας στα νέα παγκόσμια δεδομένα, το 1954 χαρακτηρίζεται ως ένα έτος σκλήρυνσης της Δεξιάς έναντι της Αριστεράς. Η περιβόητη πολιτική της λήθης του Αλ. Παπάγου, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μια πρόκληση για την Αριστερά να εγκαταλείψει τις Αρχές και τα πιστεύω της, να ισοπεδώσει το ιδεολογικό της corpus. Στα τέλη του Απριλίου του 1954 εκατοντάδες στελέχη της ΕΔΑ που είχαν την ιδιότητα του αδειούχου πολιτικού εξόριστου επανεκτοπίζονται στον Άγιο Ευστράτιο, ενώ παράλληλα προς αυτά, μια νέα μορφή «κάθαρσης» της κοινωνίας από την Αριστερά και των ιδεών που αυτή πρέσβευε, κάνει την εμφάνιση της με τη μορφή προπαγάνδας πολιτικού τύπου. Μια σειρά γεγονότων και πρακτικών που καταρράκωσαν τον εθνικό ελληνικό πολιτισμό καθώς επέφεραν την παρακμή του βιβλίου. Αυτή τη φορά πληγέντες πληθυσμοί αποτελούν τα βιβλία και όσοι σχετίζονται με αυτά. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι οδηγούνται στην πτώχευση, εκδότες και μεταφραστές δικάζονται και καταδικάζονται σε εξορία με την κατηγορία της προώθησης μαρξιστικών θεωρητικών κειμένων, πλήθος βιβλίων κατάσχονται από βιβλιοθήκες και πολλοί εν ζωή συγγραφείς και ποιητές εξορίζονται εξαιτίας του έργου τους,παράδειγμα αποτελούν ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Μενέλαος Λουντέμης για τη συλλογή διηγημάτων του «Βουρκωμένες Μέρες». Τυπικά λοιπόν η χώρα εξουσιάζεται, όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο Τάσος Βουρνάς, «από πολιτικούς άνδρες που υπήρξαν κατά κανόνα σκεύη εκλογής ξένων και όχι του ελληνικού λαού στα κρίσιμα εκείνα χρόνια». Ουσιαστικά ο Εμφύλιος μπορεί να έχει τερματιστεί, ωστόσο οι διαμάχες συνεχίζονται στο εσωτερικό των κομμάτων, εκεί όπου λαμβάνει χώρα ένας σιωπηλός πόλεμος ομάδων και συμφερόντων επιβολής και εξουσίας, αποδέκτης της οποίας για άλλη μια φορά θα είναι ο ελληνικός λαός. Στις 20 Απριλίου του 1951, ο Γ.Σεφέρης αναλαμβάνει καθήκοντα Συμβούλου στην Πρεσβεία του Λονδίνου. Θα πρέπει να επισημανθεί πως για διάστημα 9 μηνών, υπήρξε επαγγελματικά μετέωρος. Εντούτοις η προσωρινή, όπως αποδεικνύεται, ανάκληση του από το περιθώριο οφείλεται μάλλον στη γενική αλλαγή του πολιτικού 25 Τάσος Βουρνάς, ό.π., σελ. 16-17. 22

κλίματος. Η ζωή του στο Λονδίνο είναι τώρα πολύ διαφορετική από την εμπειρία που είχε στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Την προηγούμενη φορά που έζησε στο Λονδίνο, ήταν άγνωστος και χωρίς επαφές με τους αγγλικούς λογοτεχνικούς κύκλους. Τώρα, έπειτα και από την έκδοση του The king of Asine and Other Poems, ο Γ.Σεφέρης βρίσκει παντού τις πόρτες ανοικτές, και ένας από τους πρώτους ανθρώπους που συναντά είναι ο ίδιος ο Έλιοτ. Την ίδια περίοδο θα διευρύνει τον κοινωνικό του κύκλο καθώς και ανανεώσει μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα τις επαφές του με πολλές από τις παλιές του γνωριμίες. Ο νέος λοιπόν κύκλος περιλαμβάνει πρόσωπα όπως τον ποιητή Γ.Χ. Όντεν, τον Ε.Μ. Φόρστερ, τον Λιούις Μακνίς, τον Ντίλαν Τόμας και τον Ρέτζι Σμίθ. Αξίζει εδώ να σημειωθεί και η θερμή υποδοχή που έτυχε η παρουσία του Γ.Σεφέρη στο Λονδίνο από δύο νεαρούς Έλληνες τον Νάνο Βαλαωρίτη και τον Γιώργο Σαββίδη. 26 Στις αρχές του Αυγούστου του ίδιου έτους δύο περιστατικά θα κλονίσουν τον ψυχικό κόσμο του Γ.Σεφέρη και θα τον αναγκάσουν να επαναδιαπραγματευτεί εκ των έσω σχετικά με τις αξίες ή καλύτερα σε ποιους από τους δύο αφεντάδες θα συνεχίσει να προσφέρει τις υπηρεσίες του, την ποίηση ή την διπλωματική του καριέρα. Το πρώτο γεγονός έρχεται στις αρχές του Αυγούστου, όταν η Ελλάδα θα χάσει τον δεύτερο μετά τον Παλαμά αναγνωρισμένο ποιητή της, τον Άγγελο Σικελιανό, έναν παλαίμαχο ποιητή που μέσω του έργου του έδωσε ξανά νόημα στην αρχαία ελληνική παράδοση και ιστορία, οργανώνοντας με προσωπικά του έξοδα τις Δελφικές Εορτές το 1927 και το 1930. Ο θάνατος του Α.Σικελιανού θα προκαλέσει θλίψη στον Γ.Σεφέρη, καθώς οι δύο αυτοί μεγάλοι ποιητές της χώρας μας γνωρίζονταν προσωπικά. Την ίδια ακριβώς περίοδο έρχεται να προστεθεί και ο θάνατος του Στέλιου Σεφεριάδη, πατέρα του Γ.Σεφέρη. όλα τα παραπάνω θα οδηγήσουν τον ποιητή σε έναν συναισθηματικό διχασμό και σε σκέψεις σχετικά με την αλλαγή πορείας και στην πλήρη αφοσίωση του στην ποίηση. Ως προς την επαγγελματική του πορεία, ο Γ.Σεφέρης παρατηρεί με τη γνωστή του ειρωνική διάθεση, το περιβάλλον. Προσκεκλημένος μαζί με άλλους 600 καλεσμένους στην ετήσια υπαίθρια βασιλική δεξίωση στους κήπους των Ανακτόρων του Μπακινχαμ, εκπλήσσεται βλέποντας τους πλέον επιφανείς πολίτες της χώρας να περιμένουν υπομονετικά στη σειρά «για να πάρουν ένα φλιτζάνι και ένα απαίσιο γλυκό». 27 Παράλληλα στη συνείδηση του Γ.Σεφέρη έχει πλέον «ριζώσει» η ιδέα της εγκατάλειψης του διπλωματικού στίβου όπως αυτό φαίνεται από τις σελίδες των ημερολογίων του, από τις συζητήσεις που κάνει με τη σύζυγο του Μαρώ. Σε κάποια από τις πολλές επιστολές που αντάλλασσε με την αδερφή του Ιωάννα Τσάτσου διαβάζουμε «Δυστυχώς, να βγάλεις το ψωμί σου με τα γράμματα, είναι μεγαλύτερη σκλαβιά παρά να είσαι στην καριέρα. Toυλάχιστoν τώρα αισθάνομαι όλως διόλου ανεξάρτητος σrα πνευματικά ζητήματα[...j». 28 Την άποψη για να εγκαταλείψει την εργασία του την μοιράζεται και με τον πρύτανη των γραμμάτων της εποχής Τ.Ελιοτ, στον οποίο μάλιστα απέβλεπε συμπαράσταση εκείνη την περίοδο, ωστόσο και από εκείνη την πλευρά η απάντηση ήταν αποθαρρυντική, σε μία από τις συναντήσεις των δύο ανδρών στην πρόταση του Γ.Σεφέρη ο Τ.Ελιοτ θα απαντήσει «Αλλά πρέπει να έχει κανείς μιαν άλλη δουλειά. Δεν μπορείς να αφιερώθεις μόνο στην ποίηση, γιατί πιστεύω πως ένα μεγάλο μέρος της ποιητικής δημιουργίας είναι υποσυνείδητο και 26 Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 22-23 για Όντεν Φόρστερ, σελ. 35-36 για Σμιθ, Τόμας και Μακνίς, σελ. 40,47, 56 για φίλους από την Αθήνα, ( επιμ. ) Παναγιώτης Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. 27 Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης περιμένοντας τον άγγελο, σελ. 442, ( μτφ. ) Μίκα Προβατά, Ωκεανίδα, Αθήνα 2003. 28 Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 443-444. 23