1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η λαϊκή παράδοση είναι ο συνδετικός κρίκος που κρατάει τους λαούς σφιχτά δεµένους µεταξύ τους µε κοινές εκδηλώσεις, ήθη και έθιµα. Μια τέτοια εκδήλωση είναι το µυστήριο του γάµου στον τόπο µου. Ο γάµος έχει διπλό χαραχτήρα. Είναι θεσµός πολιτικός και θεσµός θρησκευτικός. Ως θεσµός θρησκευτικός είναι ένα από τα εφτά µυστήρια της εκκλησίας µας. Στη χώρα µας καθιερώθηκε νοµικά και ο πολιτικός γάµος. Έτσι δεν απαιτείται πια ο θρησκευτικός για να έχει εγκυρότητα. Το µυστήριο αυτό είναι µια από τις σηµαντικότερες στιγµές της ζωής που δύο άνθρωποι ενώνονται για να δηµιουργήσουν οικογένεια και να έχουν κοινή πορεία στη ζωή και πλαισιώνεται µε διάφορα έθιµα που στη Νάξο διαφέρουν από τα άλλα µέρη. Πολλά από αυτά έχουν τις ρίζες τους σε δεισιδαιµονικές προλήψεις και δείχνουν την αγωνία των παλαιότερων να αποµακρύνουν τις επιδράσεις «κακών πνευµάτων». 2. ΣΤΡΩΣΙΜΟ ΝΥΦΙΚΟΥ ΚΡΕΒΑΤΙΟΥ Αφού ετοιµασθεί το σπίτι των νεόνυµφων και βγουν οι άδειες του γάµου, την τελευταία εβδοµάδα που πρόκειται να τελεστεί το µυστήριο συγκεκριµένα το βράδυ της πέµπτης, οι συγγενείς και οι καλεσµένοι µαζεύονται στο σπίτι της νύφης για το καθιερωµένο στρώσιµο του κρεβατιού. Μαζεύονται όλοι γύρω από το νυφικό κρεβάτι. ύο ή περισσότερες ανύπαντρες κοπέλες αναλαµβάνουν το στρώσιµό του καθώς έτσι το επιβάλλει το έθιµο. Αρχίζουν µε το σεντόνι. Μόλις το στρώσουν ο γαµπρός το ξεστρώνει. Η διαδικασία αυτή επαναλαµβάνεται για τρεις συνεχόµενες φορές. Τέλος οι κοπέλες στρώνουν την κουβέρτα, την οποία συνήθως έχει κεντήσει στον πατροπαράδοτο αργαλειό η µητέρα της νύφης. Συγγενείς και φίλοι ρίχνουν πάνω στο κρεβάτι ρύζι, ροδοπέταλα, κουφέτα που συµβολίζουν την ευτυχία και ένα µικρό 1
παιδάκι, αγόρι για να φέρει γούρι στο ζευγάρι και να τεκνοποιήσει. Ακολουθεί τραπέζι για φαγητό και γλυκό για τους προσκεκληµένους. Στο τέλος της εβδοµάδας Σάββατο ή Κυριακή γίνεται ο γάµος. Κατά την παράδοση, την προηγούµενη µέρα του γάµου ο γαµπρός δεν πρέπει να δει τη νύφη. εν πρέπει επίσης να τη δει µε το νυφικό. 3. ΤΟ ΚΑΛΕΣΜΑ Στην Απείρανθο το κάλεσµα γίνεται µε τον εξής τρόπο. Το πρωί της µέρας του γάµου βγαίνουν οι καλέστρες (έτσι λένε τις κοπέλες, συγγενείς της νύφης και του γαµπρού) που γυρίζουν όλο το χωριό από πόρτα σε πόρτα και καλούν τους κατοίκους στο γάµο µε τη χαρακτηριστική φράση «στο γάµο µας κοπιάστε». Στα άλλα χωριά ο παπάς αναγγέλλει το γάµο στην εκκλησία την Κυριακή. Έτσι οι χωριανοί είναι όλοι καλεσµένοι στη χαρά του ζευγαριού. 4. ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΠΟΜΠΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Κατά το βραδάκι, όταν πλησιάζει η ώρα του γάµου, πολλοί συγγενείς και φίλοι πάνε στο σπίτι του γαµπρού για να παρακολουθήσουν την προετοιµασία του. Οι άνθρωποι του σπιτιού κερνάνε γλυκά τους καλεσµένους. Στη συνέχεια έρχονται οι βιολιτζήδες και µαζί µε τους συγγενείς, το γαµπρό και τους επισκέπτες ξεκινάνε µε κατεύθυνση το σπίτι της νύφης. Στο σπίτι της νύφης γίνεται η ίδια διαδικασία προετοιµασίας. Μάλιστα τα ανύπαντρα κορίτσια γράφουν κάτω από τα παπούτσια της νύφης τα ονόµατά τους. Όποια ονόµατα σβηστούν πρώτα κατά τη διαδροµή της νύφης λένε ότι κατά την παράδοση τα κορίτσια αυτά θα παντρευτούν σύντοµα. Τόσο ο γαµπρός όσο και η νύφη φοράνε ένα φυλαχτό, για να προστατευτούν από τις κακές γλώσσες και το κακό το µάτι. Ο ήχος του βιολιού αντηχεί σε όλο το χωριό. Όταν ο γαµπρός µε τη συνοδεία του φτάσουν στο σπίτι της νύφης της δίνει την ανθοδέσµη και µετά τους χαιρετισµούς και 2
τις φωτογραφίες παίρνει τη νύφη από το χέρι, πίσω ακολουθούν οι βιολιτζήδες, οι συγγενείς, οι προσκεκληµένοι. Με τη συνοδεία των οργάνων που παίζουν τον παραδοσιακό σκοπό του γάµου, κατευθύνονται προς την εκκλησία. Στην Απείρανθο, προσέχουν να παίρνουν κατηφορικό δρόµο και να µην περάσουν κάτω από στεαστό ( δρόµο µε καµάρες) που συµβολίζει την επιθυµία να µην έχει η ζωή τους ανηφοριές δηλαδή δυσκολίες και βάσανα. 5. Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Όταν φτάσουν στην εκκλησία, οι βιολιτζήδες µένουν έξω από την πόρτα της εκκλησίας µέχρι να τελειώσει το µυστήριο. Ο παπάς παίρνει τον γαµπρό και τον καθοδηγεί στο κέντρο και η νύφη περιµένει στην πόρτα. Στη συνέχεια παίρνει και τη νύφη και την οδηγεί κι αυτή δίπλα στο γαµπρό. Ακολουθούν οι καλεσµένοι και αρχίζει το µυστήριο µέσα στην ανθοστόλιστη εκκλησία. Κατά τη διάρκεια του µυστηρίου κορίτσια από το συγγενικό περιβάλλον του γαµπρού και της νύφης µοιράζουν στους καλεσµένους το ρύζι και ροδοπέταλα για να τα ρίξουν στους νεόνυµφους όταν θα χορεύουν το χορό του Ησαΐα. Στο τέλος του, µυστηρίου ο παπάς βάζει στις τσέπες του γαµπρού τα κουφέτα του δίσκου, τα οποία µε τη σειρά τους θα δοθούν από το γαµπρό στα ανύπαντρα κορίτσια για να τα βάλουν κάτω από το µαξιλάρι τους και να δουν στον ύπνο τους το µέλλοντα σύζυγό τους ( µία από τις προλήψεις). Στη συνέχεια οι προσκεκληµένοι χαιρετούν τους νεόνυµφους µε ευχές, παίρνουν την καθιερωµένη µπουµπουνιέρα και το γλυκό και κατευθύνονται στον αυλόγυρο της εκκλησίας. Στον Κυνίδαρο εξακολουθούν µέχρι σήµερα να προσφέρουν το ξεροτήγανο. Το παραδοσιακό γλυκό του γάµου το «ξεροτήγανο» γίνεται µία εβδοµάδα πριν, για να έχουν να κερνούν τους καλεσµένους, οι οποίοι πάνε τα δώρα στο σπίτι. Στον Κυνίδαρο τελειώνοντας ο γάµος ο κόσµος παίρνει τη µπουµπουνιέρα και το ξεροτήγανο. Για να γίνουν τα 3
«ξεροτήγανα», µαζεύονται συνήθως οι µεγαλύτερες γυναίκες του χωριού αλλά και οι πιο νέες, γιατί θέλει πολλά χέρια. Όλη αυτή η φασαρία συνηθίζεται να γίνεται στο σπίτι της νύφης. Βάζουν λοιπόν 25\30 κιλά αλεύρι και τα υπόλοιπα υλικά, για να φτιάξουν τα «ξεροτήγανα», για να κεραστεί όλος ο κόσµος. Τα υλικά για τα «ξεροτήγανα» είναι: 25 / 30 κιλά αλεύρι 2 κιλά χυµό πορτοκάλι 2 κιλά αλισίβα ( γίνεται από τη στάχτη) λίγη σόδα αλάτι ρακί ( όσο πάρει για να γίνει ένα σφιχτό µίγµα ) στη συνέχεια ανοίγουν το φύλλο, το κόβουν µε ειδικά µαχαιράκια και το τηγανίζουν σε άφθονο λάδι. 6. ΜΕΤΑ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ Φεύγοντας το ζευγάρι από την εκκλησία η νύφη πετάει την ανθοδέσµη και όποια ελεύθερη κοπέλα την πιάσει θεωρείται ότι θα παντρευτεί πρώτη. Μόλις βγουν, αρχίζουν να παίζουν οι βιολιτζήδες, παίρνουν το ζευγάρι και το οδηγούν µαζί µε τους προσκεκληµένους στο σπίτι. Τη στιγµή που οι νεόνυµφοι φτάσουν στο σπίτι πατάνε σε ένα σίδερο, για να είναι σιδερένιοι ενώ η µητέρα του γαµπρού ή της νύφης δίνει να φάνε µέλι για να έχουν γλυκιά ζωή. 7. ΤΟ ΓΛΕΝΤΙ Ο γάµος στα χωριά της ορεινής Νάξου αποτελεί µια ευκαιρία για πολυήµερο εορταστικό ξεσηκωµό, που ξεκινά από την παραµονή µέχρι µια µέρα µετά το γάµο. Ακόµα και σήµερα προσφέρει ψυχαγωγική εκτόνωση στα µέλη της τοπικής κοινωνίας µε φαγοπότι χορό και τραγούδι µέχρι τις πρωινές ώρες. Το χορό ανοίγει ο γαµπρός και η νύφη και ακολουθούν οι κουµπάροι, οι συγγενείς και όλοι οι καλεσµένοι που διασκεδάζουν και 4
ξεφαντώνουν µε τα παραδοσιακά βιολιά. Στα χωριά παλιά γινόταν και η πατινάδα,όπου συγγενείς και χωριανοί την άλλη µέρα το πρωί πήγαιναν µε τα βιολιά έξω από την πόρτα του αντρόγυνου και τραγουδούσαν. Στον Κυνίδαρο το έθιµο αυτό εξακολουθεί µέχρι σήµερα. Μερικά κοτσάκια (αυτοσχέδια τραγούδια) που λέγονται στους νεόνυµφους είναι τα εξής. Σήκω απάνω ρε γαµπρέ κι άνοιξε τα φτερά σου, Και ξύπνησε την πέρδικα που έχεις στην αγκαλιά σου. Σηκωθείτε που να ζείτε να είστε Κι αύριο πάλι κοιµάστε. Πατινάδα θα σας κάνω και να σηκωθείτε απάνω. Γαµπρέ τη νύφη να αγαπάς Να µην την µαλώνεις Σαν το σγουρό βασιλικό Να την καµαρώνεις. Όπως ασπρίζουν τα βουνά Από τα πολλά τα χιόνια Έτσι να ασπρίσετε κι οι δυο Από τα πολλά τα χρόνια. Ένα τραγούδι θα σας πω Και θα σας το φωνάξω Είστε κι οι δυο καλά παιδιά Και είστε από τη Νάξο Ένα τραγούδι θα σας πω Και θα το ακούσουν όλοι Να ζήσει το ζευγάρι µας Κι οι συµπέθεροι όλοι. Ανθισµένο περιβόλι Να είναι η ζωή µας όλη. Κουµπάρα καλορίζικη να είναι η παντρειά σου Σου εύχοµαι µε το καλό Τώρα και στα παιδιά σου. 5
Αφού ανοίξει η πόρτα µπαίνει µία από τις µητέρες του αντρογύνου και δίνει µία κουταλιά µέλι στον καθένα ( συµβολίζει την γλυκιά ζωή που θα περάσουν).ύστερα µπαίνει όλος ο κόσµος που είναι έξω, χαιρετάει το ζευγάρι και παίρνουν όλοι το παραδοσιακό γλυκό του γάµου το «ξεροτήγανο» και ένα ποτηράκι ρακί. Στη συνέχεια, ακολουθεί φαγοπότι που γίνεται σε ένα από τα µαγαζιά του χωριού µε το µεγάλο γλέντι που κρατάει µέχρι την άλλη µέρα. Στα υπόλοιπα χωριά το έθιµο της πατινάδας έχει καταργηθεί. 8. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Όλα τα παραπάνω έθιµα που σχετίζονται µε το γάµο ανήκουν σε µια ευρύτερη κατηγορία εθίµων που σχετίζονται µε τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής. Ο γάµος οδηγεί στη µετάβαση του ανθρώπου από τον ένα σταθµό της ζωής σε ένα άλλο και αποτελεί στη συνείδηση όλων των ανθρώπων ένα πολύ σηµαντικό γεγονός. Η επιθυµία να στεριώσει ο γάµος και να ζήσουν οι νεόνυµφοι µια ευτυχισµένη ζωή δηµιούργησε ένα πλήθος εθίµων προσοχής και απαγορεύσεων που έχουν σκοπό να εµποδίσουν τη δράση «κακών πνευµάτων.» Πολλά λοιπόν από αυτά έχουν τις ρίζες τους σε δεισιδαιµονικούς φόβους που εξακολουθούν να υπάρχουν µέχρι και σήµερα. Στα πλαίσια αυτών των προλήψεων έχουν επιβληθεί πολλές απαγορεύσεις. Για παράδειγµα ο γάµος δεν πρέπει να γίνεται δίσεκτο έτος, η νύφη δεν επιτρέπεται να συναντήσει άλλη νύφη την ηµέρα του γάµου, επίσης για σαράντα µέρες δεν πρέπει να πάει σε άλλο γάµο ή κηδεία και άλλα. 6
1. Η εργασία έγινε στα πλαίσια του µαθήµατος της «Νεοελληνικής Γλώσσας», από τους µαθητές της τάξης Β1: ΚΑΛΑΒΡΟΥ ΕΛΕΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΜΑΡΙΕΤΑ ΖΕΥΓΩΛΗ ΣΟΦΙΑ ΒΛΑΣΕΡΟΥ ΣΟΦΙΑ ΒΙΝΤΖΗΛΑΙΟΥ ΜΑΡΙΑ ΒΑΣΙΛΑΚΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ 2. Εµπλεκόµενα µαθήµατα: Νεοελληνική γλώσσα Οικιακή οικονοµία, Β Γυµνασίου, ΟΕ Β, 2006 Θρησκευτικά Κοινωνική και πολιτική αγωγή Πληροφορική 3. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Κ. Μανιού 7