ΑΘΩΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Περιοδική Επιστημονική Έκδοση. Τεύχος 1 Νοέμβριος 2014

ΑΘΩΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ Περιοδική Επιστημονική Έκδοση Τεύχος 1 Νοέμβριος 2014

ΑΘΩΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ ATHONITE PAPERS Περιοδική Επιστημονική Έκδοση Τεύχος 1 - Θεσσαλονίκη 2014 e-mail: athonikatetradia@gmail.com www.athonikatetradia.gr ISSN: 2241-9861 Συντακτική Επιτροπή: Νικόλαος Μ. Μπονόβας Μιλτιάδης Δ. Πολυβίου Γεώργιος Φουστέρης Φαίδων Χατζηαντωνίου Γραμματεία: Αναστάσιος Ντούρος Σχεδιασμός - Σελιδοποίηση: Αναστάσιος Ντούρος, Ευρυδίκη Μηλιά Χορηγός - Εκδοτική παραγωγή - Διάθεση: Γραφικές Τέχνες - Εκδόσεις Μυγδονία Καμβουνίων 7, ΤΚ 546 21, Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310 231 556, Fax: 2310 231 899 e-mail: kagiasath@gmail.com www.ekdoseismygdonia.gr

Το εγχείρημα που εγκαινιάζεται με την έκδοση του εντύπου αυτού μας απασχολούσε από καιρό. Έχοντας ο καθένας μας θητεία αρκετών χρόνων στη μελέτη των μνημείων και της ιστορίας του Αγίου Όρους, είχαμε από νωρίς την ευκαιρία να συνειδητοποιήσουμε ότι η έλλειψη ενός αυστηρά επιστημονικού περιοδικού αφιερωμένου αποκλειστικά στην ιστορική, φιλολογική και αρχαιολογική έρευνα του μοναδικού αυτού τόπου αποτελεί ένα κενό που, πέρα από το ότι επηρεάζει αρνητικά την ανάδειξη του αθωνικού μνημειακού πλούτου, δεν τιμά όχι μόνον την αντίστοιχη επιστημονική κοινότητα αλλά, θα λέγαμε, ούτε και την πατρίδα μας. Δεν είμαστε τόσο επηρμένοι ώστε να νομίζουμε πως με τις μικρές μας δυνάμεις μπορούμε να εγγυηθούμε με βεβαιότητα ότι το περιοδικό μας θα είναι από την αρχή σε θέση να καλύψει με επάρκεια τις απαιτήσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος και μάλιστα σε καιρούς οι οποίοι κάθε άλλο παρά ευνοούν τέτοιες εκδοτικές κινήσεις. Έχουμε όμως την ελπίδα πως όσοι θητεύουν στον ίδιο ερευνητικό χώρο θα δουν θετικά την πρωτοβουλία μας και θα αντιμετωπίσουν τα Αθωνικά Τετράδια σαν μια κοινή υπόθεση όλων μας, έτσι ώστε, με τη βοήθειά τους, να μπορέσουμε να τα καταστήσουμε τον ελλείποντα πόλο συσπείρωσης και επικοινωνίας της αγιορείτικης επιστημονικής κοινότητας. Η προσέγγιση του στόχου αυτού δεν μπορεί παρά να βασίζεται στην ποιότητα των συνεργασιών, στη σταθερή περιοδικότητα της έκδοσης και στο άνοιγμά της στους νέους επιστήμονες. Αν μη τι άλλο, αξίζει να το προσπαθήσουμε. Η συντακτική επιτροπή

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 9 17 19 33 35 44 45 50 51 66 67 78 MIRjANA ŽIvOjINOvIć, Οι Καταλανοί στο Άγιον Όρος σύμφωνα με τον Βίο του Αρχιεπισκόπου Δανιήλ του Β MIRjANA ŽIvOjINOvIć, Catalans on Mount Athos according to the Life of Archbishop Daniel II ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΠΙΤΣΑΚΗΣ, Σχετικὰ μὲ τὴν πεπλανημένη ἀπόδοση στὸν Ἅγιο Νικόδημο δύο ποιητικῶν κειμένων KONSTANTINOS G. PITSAKIS, On the erroneous attribution to St. Nicodemus of two poetic texts ΜΙλΤΙΑΔΗΣ Δ. ΠΟλυβΙΟυ, Ο σκευοφύλαξ Φιλόθεος ο εκ Μουντανείων και άλλοι Μουδανιώτες μοναχοί της Μονής Βατοπεδίου MIlTIAdES d. POlyvIOu, Skevophylax Philotheos and other Monks of Vatopedi from Moudania, Bithynia Μοναχὸς ΖΑΧΑΡΙΑΣ Ξηροποταμηνός, Ἐπιστολή τοῦ Πέτρου Φιλανθίδη σχετικὰ μὲ τὴν μελοποίηση δοξαστικοῦ τῶν Ἁγίων Τεσσαράκοντα Monk ZACHARIAS XEROPOTAMINOS, Letter of Petros Philanthides about a Doxastikon of Holy Forty Martyrs βασιλησ ΜΕΣΣΗΣ, Τρουλλαία παραβήματα σε ναούς του Αγίου Όρους vasilis MESSIS, Domed Parabemata of Athonite Katholika ΠΕΤΡΟΣ ΚΑψΟυΔΑΣ, Το κωδωνοστάσιο της μονής Αγίου Παύλου στο Άγιον Όρος PETROS KAPSOudAS, The Belfry of St. Paul s Monastery on Mount Athos

79 96 99 107 109 116 117 129 131 164 ΣΩΤΗΡΗΣ βογιατζησ, Το κελλί των Αγίων Θεοδώρων στην Προβάτα SOTIRIS vogiatzis, The Holly Cell of St. Theodores in Provata ΔΗΜΗΤΡΗΣ λιακοσ, Η ξυλογλυπτική στο Άγιον Όρος τον 16 ο και 17 ο αιώνα: από την πρώιμη παραγωγή και τα επείσακτα έργα στους μοναχούς τεχνίτες dimitris liakos, Woodworking on Mount Athos during the 16 th and 17 th Centuries ΘΩΜΑΣ ΖΗΚΟΣ, Η καλλιτεχνική δραστηριότητα του καστοριανού ζωγράφου Αθανασίου Παναγιώτου στο Άγιον Όρος (1848-1938) THOMAS ZIKOS, The Artistic Activity of Painter Athansios Panagiotou (1848-1938) of Kastoria on Mount Athos ΧΡΙΣΤΟΔΟυλΟΣ ΧΑΤΖΗΧΡΙΣΤΟΔΟυλΟυ, Άγνωστες φορητές εικόνες της σχολής του Διονυσίου του εκ Φουρνά στην Κύπρο CHRISTOdOulOS CHATZICHRISTOdOulOu, Unknown Icons of Dionysius from Fourna in Cyprus ΦΑΙΔΩΝ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟυ, Ιωσήφ Γεωργειρήνη Περιγραφή του Όρους Άθω PHAIdON HAdjIANTONIOu, Joseph Georgirenes Description of Mount Athos 165 βιβλιοκρισία ΝΙΚΟλΑΟΣ ΓΡΑΙΚΟΣ: Γεωργίου Τσιμπούκη, Η Αποκάλυψη του Ιωάννη στη μνημειακή ζωγραφική του Αγίου Όρους, Αθήνα 2013

1/2014 9 ΟΙ ΚΑΤΑλΑΝΟΙ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΣυΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ βιο ΤΟυ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟυ ΔΑΝΙΗλ ΤΟυ β Mirjana Živojinović 1. Cf. Archives de l Athos Iv: Actes de Dionysiou, éd. N. Oikonomidès, Paris 1968, p. 8, n. 27. 2. Cf. G. SCHluMbERGER, Éxpédition des Almugavares ou routiers Catalans en Orient, Paris 1902, 339 341; A. Rubio y lluch, «la Compagnie catalane sous le commandement de Thibaut de Chepoy», L Hellénisme contemporain, 2 e série, IX (1955) 45 48; A. laiou, Constantinople and Latins, The Foreign Policy of Andronicus II 1282 1328, Cambridge, mass. 1972, 221 222. 3. Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih napisao arhiepiskop Danilo i drugi, έκδ. dj. daničić, Ζάγκρεμπ 1866. Μετάφραση στην σύγχρονη σερβική: l. MIRKOvIć, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih od arheiskopa Danila II, βελιγράδι 1935. Στο εξής: Βίος. 4. Ο άγιος Δανιήλ ο β Αρχιεπίσκοπος Σερβίας υπήρξε μία από τις πιό σημαντικές προσωπικότητες της μεσαιωνικής Σερβίας. Ήδη από την τοποθέτησή του στην ηγουμενία της μονής Χιλανδαρίου το 1306 έχαιρε της εκτίμησης του κράλη Μιλούτιν λόγω των ικανοτήτων του. Μετά την ηγουμενική του θητεία στο Άγιον Όρος ανέπτυξε εξαιρετική ποιμαντική, κτητορική και συγγραφική δραστηριότητα η οποία συνεχίστηκε και μετά την ανάδειξή του σε Αρχιεπίσκοπο της Σερβικής Εκκλησίας (1324). 5. Βίος, 256. Το Άγιον Όρος, από την άφιξη των πρώτων αναχωρητών, ιδιαίτερα από την εποχή της ίδρυσης των μεγάλων μονών τις τελευταίες δεκαετίες του 10 ου αιώνα, ήταν συνεχώς εκτεθειμένο σε ληστρικές επιδρομές διαφόρων πειρατών και ληστών, στις οποίες από τα τέλη του 13 ου αιώνα πρωτοστατούσαν οι Τούρκοι, απειλώντας τις μονές των ανατολικών ακτών του Όρους 1. Όμως, σε σύγκριση με όλους αυτούς, οι επιθέσεις των Καταλανών, οι οποίοι εισέβαλαν από την χερσαία πλευρά του Αγίου Όρους, ως προς την σφοδρότητα και την διάρκειά τους, από το καλοκαίρι του 1307 έως την άνοιξη του 1309, ξεπέρασαν όλες τις μέχρι τότε επιδρομές. Οι πολυάριθμες βυζαντινές πηγές που αναφέρονται στην άφιξη των Καταλανών στο βυζάντιο, στην αποστασία τους από την αυτοκρατορία και στους πολέμους που διεξήγαγαν στην Θράκη, Μακεδονία, Θεσσαλία και Αττική, μας δίνουν ελάχιστες ειδήσεις για τα δεινά και τις φρικαλεότητες που υπέστησαν οι Αγιορείτες από τις επιθέσεις τους 2. Για τον λόγο αυτό ο Βίος του αρχιεπισκόπου Δανιήλ του Β 3, ο οποίος ήταν ηγούμενος της Mονής Χιλανδαρίου 4 καθ όλη την διάρκεια των επιθέσεων των Καταλανών, αποτελεί μοναδική πηγή για τα γεγονότα αυτά, ιδιαίτερα με την λεπτομερή περιγραφή των επιθέσεων των Καταλανών κατά του Χιλανδαρίου και των πολιορκιών της σερβικής μονής. Ο συγγραφέας του Βίου συνδέει τις αφηγήσεις για τις επιθέσεις των Καταλανών με την αφήγηση για την τοποθέτηση του Δανιήλ ως ηγουμένου του Χιλανδαρίου και την άφιξή του στη Μονή. Έχει σημασία να αναφέρουμε ότι ο Δανιήλ εξελέγη ηγούμενος στη Σερβία σε σύναξη στην οποία παρίστατο ο κράλης Μιλούτιν και ο αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος 5. υποθέτουμε ότι ο κράλης Μιλούτιν και η σερβική σύναξη ήταν ενημερωμένοι για τον κίνδυνο που απειλούσε το Άγιον Όρος από τις επιθέσεις των Καταλανών και, θέλοντας να βοηθήσουν στην υπεράσπιση της μονής, μερίμνησαν να εκλεγεί ηγούμενος άτομο, οι ικανότητες του οποίου ήταν ήδη δοκιμασμένες και πολύ γνωστές. Πιστεύουμε ότι η ζωή και η δράση του Δανιήλ στην Σερβία συνέβαλαν στην εκλογή του ως ηγουμένου. Θεωρούμε ότι οι Καταλανοί, σύμφωνα με τον Βίο, άρχι-

10 MIRjANA ŽIvOjINOvIć σαν τις επιθέσεις κατά του Αγίου Όρους «λίγο διάστημα» μετά την άφιξη του Δανιήλ στο Χιλανδάρι, γεγονός που θα μπορούσε να είχε συμβεί στο δεύτερο μισό του 1306, ή στις αρχές του 1307. Προσελκυσμένοι από τις αφηγήσεις για τον μεγάλο πλούτο των αγιορείτικων μονών, οι Καταλανοί έστρεψαν τις επιθέσεις τους ακριβώς ενάντια σ αυτές: «Διότι οι άπιστοι αυτοί λαοί... αφού ήρθαν στο Άγιον Όρος, πολλούς ιερούς ναούς πυρπόλησαν και άρπαξαν όλα τους τα πλούτη και πήραν αιχμαλώτους στην σκλαβιά, και όσοι έμειναν λιμοκτονούν» (Βίος, 259). Κατά την διάρκεια των επιθέσεων εναντίον των οχυρωμένων μονών οι Καταλανοί εφάρμοζαν την ίδια τεχνική όπως όταν κατακτούσαν τις οχυρωμένες θρακικές πόλεις: πρώτα προσπαθούσαν να τις κατακτήσουν με τα όπλα και στην συνέχεια, σε περίπτωση που δεν το κατάφερναν, προσπαθούσαν με όπλο την πείνα να αναγκάσουν τους κατοίκους τους να παραδοθούν. Σε τέτοιες ιδιαίτερα δύσκολες συγκυρίες ο Δανιήλ ήταν ηγούμενος του Χιλανδαρίου, που σημαίνει όχι μόνο πνευματικός πατέρας της αδελφότητας, αλλά ταυτόχρονα και ηγέτης της άμυνας της Μονής. Το Χιλανδάρι και οι άλλες αγιορείτικες μονές, ακόμη στην αρχή της επίθεσης, άνοιξαν τις πύλες τους σε πολλούς κατοίκους των κοντινών περιοχών της Χαλκιδικής, οι οποίες, περισσότερο από τις μονές, ήταν εκτεθειμένες στις λεηλασίες και στην απειθάρχητη συμπεριφορά των ανδρών της Καταλανικής Εταιρείας. Δεδομένου ότι οι αγιορείτικες μονές προμηθεύονταν τα περισσότερα αναγκαία τρόφιμα από τα απομακρυσμένα μετόχια τους, είχαν μεγάλα αποθέματα. Ο βιογράφος του Δανιήλ περιγράφει πολύ γλαφυρά την επίθεση των Καταλανών στο Χιλανδάρι, στο οποίο έφθασαν, όπως όλα δείχνουν, χωρίς να συναντήσουν κάποια σοβαρή αντίσταση. Και τότε: Εικ. 1. Σερβία, Ναός Πατριαρχείο του Peć, νάρθηκας. Ο αρχιεπίσκοπος Δανιήλ ο β, δεόμενος προς την Θεοτόκο, π. 1330. «Πλήθος από αυτούς άρχισαν, άλλοι μεν να σπάζουν την κεντρική θύρα της ένδοξης μονής του Χιλανδαρίου και άλλοι από την πίσω πλευρά να γκρεμίζουν τα τείχη της οχύρωσης, θέλοντας να εισβάλουν. Γιατί τα βέλη τα έριχναν βροχή τα χέρια των απίστων και οι πολεμικές σάλπιγγες ηχούσαν, και οι ίδιοι έκραζαν με μια φωνή επιτιθέμενοι. Γιατί ήταν φοβερή η θέα της πολεμικής τους στρατιάς» (Βίος, 259). Τα τείχη της Μονής άντεξαν στην επίθεση αυτή. Οι επιδρομείς δεν αποσύρθηκαν και συνέχισαν την πολιορκία. Στην διάρκεια της πολιορκίας: «τα περισσότερα τρόφιμα στην ένδοξη αυτή μονή, στο Χιλανδάρι, καταναλώθηκαν, έτσι ώστε ο ευλογημένος αυτός [Δανιήλ] και όσοι

ΟΙ ΚΑΤΑλΑΝΟΙ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ 11 ήταν μαζί του δεν είχαν τι να γευματίσουν. Μόνο μέσα από το χώμα ξεδιάλεγαν και έτρωγαν φλούδες φακής. και πολλοί από αυτούς παρακαλούσαν τον Θεό να πεθάνουν, και οι υπόλοιποι από αυτούς φεύγοντας έξω πέθαιναν» (Βίος, 260). Για την μοίρα αυτών των τελευταίων, ο βιογράφος του Δανιήλ αναφέρεται σε ένα ακόμη σημείο: «Πολλοί από τους μοναχούς που βρίσκονταν στο μοναστήρι αυτό, μη μπορώντας να αντέξουν τόση θλίψη, εγκατέλειψαν τον κύρη τους, τον κυρ Δανιήλ μου, μόνο του και οι ίδιοι έφυγαν [...] Γιατί αυτούς τους έπιασαν οι άπιστοι. άλλους σκότωσαν και άλλους οδήγησαν στην σκλαβιά» (Βίος, 258). Εικ. 2. Σερβία, Πατριαρχείο του Peć, ναός Παναγίας Οδηγήτριας. Ἀπεικόνιση του Δανιήλ του β σε κτητορική παράσταση, π. 1355. 6. Chronique étrangères relatives aux expéditions françaises pendant le XIIIe siècles, j. A. buchon, éd. Paris 1841, chp. 223 (R. Muntaner); laiou, ό.π., 223. 7. N. RAdOjčIć, O arhiepiskopu Danilu II i njegovim nastavljačima, Εἰσαγωγή στη μετάφραση τοῦ Βίου, viii. Για τον Δανιήλ, ο οποίος διοικούσε την ζωή στη Μονή, χωρίς καμία αμφιβολία άρχιζε μια πολύ δύσκολη στιγμή όταν η Μονή έμεινε χωρίς τρόφιμα. Το στοιχείο αυτό για την έλλειψη τροφίμων δεν είναι αρκετό για να συμπεράνουμε την διάρκεια της πολιορκίας του Χιλανδαρίου, διότι στη Μονή, όπως έχουμε ήδη πει, κατέφυγαν πολλοί άνθρωποι, με αποτέλεσμα τα τρόφιμα να καταναλωθούν γρηγορότερα. Οι πολιορκίες των Καταλανών μπορούσαν να διαρκέσουν και πολλούς μήνες (για παράδειγμα, το οχυρό της Μαδύτου το πολιορκούσαν επί οκτώ μήνες) 6. Στο τέλος, όταν δεν μπόρεσαν να αναγκάσουν τους κατοίκους του Χιλανδαρίου να παραδοθούν ούτε με τα όπλα ούτε με την πείνα, οι επιδρομείς αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν, όμως με την πρόθεση να επιστρέψουν, γεγονός για το οποίο διαβάζουμε στον Βίο: «Και όταν αυτοί οι πανούργοι είδαν ότι δεν μπορούν να εισβάλουν στην μονή, καβάλησαν τα άλογά τους και έφυγαν, γεμάτοι οργή και λύσσα, απειλώντας τον ευλογημένο ότι όταν θα ξαναγυρίσουν θα το καταστρέψουν» (Βίος, 260). Οι Καταλανοί έκαναν νέα επίθεση κατά του Χιλανδαρίου το 1308, όταν έμαθαν ότι ο Δανιήλ το εγκατέλειψε. Αυτός ο «περισσότερο πολεμιστής, διπλωμάτης και διοικητής, παρά μοναχός» 7, με μεγάλη επιτυχία και με πολλή επιτηδειότητα και ικανότητα ηγήθηκε της άμυνας του Χιλανδαρίου, ώστε οι Καταλανοί πίστευαν ότι θα μπορέσουν να διεισδύσουν σ αυτό όταν ο Δανιήλ απουσιάζει. Ο Δανιήλ, επειδή συνειδητοποίησε την σοβαρότητα της κατάστασης και την δύσκολη θέση στην οποία βρέθηκε η Μονή του, αποφάσισε να μεταφέρει τον χρυσό της Μονής και διάφορα πολύτιμα εκκλησιαστικά αντικείμενα στον κράλη Μιλούτιν, ο οποίος βρισκόταν στα Σκόπια, και ταυτόχρονα να φέρει ανθρώπους για να υπερασπίσουν τη Μονή. Για να εφαρμόσει στην πράξη αυτήν του τη σκέψη, ο Δανιήλ, με εμπίστους συνοδούς, εκτέθηκε σε μεγάλες δυσκολίες και πολλούς κινδύνους, διότι οι μετακινήσεις στην Χαλκιδική ήταν πολύ δύσκολες. Ωστόσο κατόρθωσε να μεταφέρει τους θησαυρούς

12 MIRjANA ŽIvOjINOvIć της Μονής στα Σκόπια και στην συνέχεια, αφού αρνήθηκε την πρόταση του κράλη Μιλούτιν να μείνει για ένα διάστημα στην αυλή του μέχρι να απομακρυνθούν οι Καταλανοί, επέστρεψε. Και η επιστροφή ήταν το ίδιο δύσκολη. Όμως, δεδομένου ότι οι πολεμικές επιχειρήσεις των Καταλανών είχαν ληστρικό χαρακτήρα, είναι ολοφάνερο ότι κάποιες περιοχές ήταν εκτεθειμένες σε πρόσκαιρες και όχι σε συνεχείς επιθέσεις. Έτσι ο Δανιήλ με τους ανθρώπους του διέμεινε για ένα χρονικό διάστημα στο νησί της λίμνης Ρεντίνα, περιμένοντας ευνοϊκότερη στιγμή για να συνεχίσει το ταξίδι του. Είναι βέβαιο ότι χάρη στην επιτηδειότητα και το θάρρος του, αυτή η χωρίς καμία αμφιβολία εξαιρετική, και για το Χιλανδάρι τεράστιας σημασίας, επιχείρηση, πέτυχε. Όταν επέστρεψε, ο Δανιήλ βρήκε τη Μονή πολιορκημένη, διότι της επιτέθηκαν οι Καταλανοί, εκμεταλλευόμενοι, όπως είπαμε, την απουσία του ηγουμένου. Πιστεύουμε ότι δεν είναι υπερβολική η εκτίμηση του συγγραφέα του Βίου ότι εάν δεν επέστρεφε ο Δανιήλ η Μονή θα είχε παραδοθεί στους Καταλανούς, καθώς οι υπερασπιστές της είχαν φθάσει στα όρια της εξάντλησής τους από την πείνα και την δίψα. Ο Δανιήλ, «αφού έδωσε πολύ χρυσό», προφανώς την βοήθεια που έλαβε από τον κράλη Μιλούτιν, εξασφάλισε τρόφιμα για τους κατοίκους της Μονής και με την βοήθεια των ανθρώπων που έφερε, αλλά και εκείνων που προσέλαβε σαν μισθοφόρους, ανάγκασε τους Καταλανούς να αποσυρθούν. Την χρονιά εκείνη δεν επιτέθηκαν ξανά στο Χιλανδάρι, αλλά έκαναν επιθέσεις σε άλλες περιοχές του Άθωνα, και: «Αφού πήραν πολλή λεία από ολόκληρο το Όρος, έσερναν άνδρες και γυναίκες, νεαρούς και κοπέλες, σαν τετράποδα ζώα δεμένους σε σχοινιά και τους οδηγούσαν στην σκλαβιά Δύσκολα μπορεί να περιγράψει κανείς το κακό που τους βρήκε, γιατί τα όρη και οι σπηλιές, τα βουνά και τα λιβάδια και όλα τα μονοπάτια ήταν γεμάτα με νεκρούς, γυμνούς και άταφους, παρουσιάζοντας ένα τρομακτικό και θλιβερό θέαμα. Και αυτοί οι άπιστοι τα πάντα ερήμωναν και πίσω έφευγαν» (Βίος, 264). Ο βιογράφος του Δανιήλ αναφέρει μόνο μία ακόμη σύγκρουση των Χιλανδαρινών με τους Καταλανούς, όταν τμήμα των τελευταίων περνούσε κοντά από το Χιλανδάρι. Οι πολεμιστές του Δανιήλ βγήκαν από τη Μονή και αφού τους επιτέθηκαν με ενέδρα: «Πήδηξαν δίπλα τους, πολλούς δε σκότωσαν και άλλους τραυμάτισαν, και τους περισσότερους από αυτούς, αφού τους έπιασαν, τους οδήγησαν στη μονή, στον όσιο, τους δε αιχμαλώτους τους άφησαν ελεύθερους. Τότε άρπαξαν πολύ πλούτο από τους φαύλους (ἐχθρούς)» (Βίος, 264).

ΟΙ ΚΑΤΑλΑΝΟΙ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ 13 8. Cf. M. ŽIvOjINOvIć, «Svetogorski dani danila II (danilo II et le Mont Athos)», Recueil des travaux L archevêque Danilo II et son époque, Colloque scientifique de l Académie serbes des sciences et des arts, vol. lviii, Classe des sciences historiques, vol 17, beograd 1991, 78. 9. Γ. Παχυμέρης, De Michaele et Andronico Palaeologis, II, ed. I. bekker, bonnae 1835, 554, 17 sqq.; Μανουήλ Φιλής, Carmina inedita, έκδ. A. E. Martini, Neapoli 1900, no 44; laiou, ό.π., 168. 10. Archives de l Athos XII: Actes de Saint-Pantéléèmôn, έκδ. P. lemerle et al., Paris 1982, n o 10, l. 19-24. 11. laiou, ό.π., 225 226. Για όλα αυτά οι Καταλανοί έβαλαν στόχο να συλλάβουν τον Δανιήλ 8. Με την πρόθεση να τους παραπλανήσει και οπωσδήποτε να γλυτώσει τη Μονή από νέα επίθεση, και ίσως γιατί επιθυμούσε να δει για μια ακόμη φορά τον πνευματικό του πατέρα στην ρωσική Μονή Αγίου Παντελεήμονος, ο Δανιήλ, διαφεύγοντας από τους επιδρομείς με την ολιγάριθμη συνοδεία του, κατέφυγε στην μονή αυτή. Σύμφωνα με την αφήγηση του Βίου, οι Καταλανοί βρήκαν δύο ανθρώπους από κάποιο μετόχι του Χιλανδαρίου, οι οποίοι φάνηκαν πρόθυμοι, για μεγάλο αντάλλαγμα, να προδώσουν τον Δανιήλ. Όταν έμαθαν ότι είναι στην Μονή Αγίου Παντελεήμονος, οι Καταλανοί κατόρθωσαν να γκρεμίσουν το οχυρωματικό τείχος και άρχισαν τήν λεηλασία, ζητώντας να τους παραδοθεί ο Δανιήλ και απειλώντας ότι σε αντίθετη περίπτωση θα πυρπολήσουν τη Μονή. Η πυρπόληση για την κατάληψη κάποιου οχυρού, ήταν πρακτική την οποία είχαν εφαρμόσει οι Καταλανοί στην Θράκη 9. Γρήγορα άναψαν μεγάλη φωτιά, επειδή ο Δανιήλ, μαζί με πολλούς άλλους, κατέφυγε στον πύργο της Μονής. Προφανώς το ύψος του πύργου συνέβαλε στην σωτηρία τους. Μαρτυρία για την πυρκαγιά αυτή περιέχει και το χρυσόβουλο του Ανδρόνικου β, του Σεπτεμβρίου 1311, στο οποίο διαβάζουμε ότι οι μοναχοί της ρωσικής μονής «έχασαν τα παλιά χρυσόβουλα και τα υπόλοιπα έγγραφα για τα δικαιώματα της μονής σε πυρκαγιά που ξέσπασε ξαφνικά» 10. Σύμφωνα με την αφήγηση του Βίου, οι επιδρομείς ξαφνικά παραιτήθηκαν από την περαιτέρω προσπάθεια να συλλάβουν τον Δανιήλ και όσους βρίσκονταν μαζί του στον πύργο, και αποσύρθηκαν. Αυτό θα πρέπει να το συνδέσουμε με την διχόνοια μεταξύ των αρχηγών της Εταιρείας, του Ροκαφόρτ (berrengar de Rocafort) και του Τεουμπάλντ ντε Σεπόι (Teobald de Cepoy) 11. Ασφαλώς, οι κακές τους σχέσεις επιδεινώθηκαν ακόμη περισσότερο στην διάρκεια του χειμώνα του 1308/1309. Το γεγονός ότι οι Καταλανοί δεν εμφανίσθηκαν πλέον στο Άγιον Όρος θα οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι η προσπάθειά τους να συλλάβουν τον Δανιήλ και η επίθεσή τους στη Μονή Αγίου Παντελεήμονος διαδραματίσθηκαν το 1309, οπωσδήποτε πριν την αναχώρησή τους από την Χαλκιδική την άνοιξη του ιδίου έτους. Μολονότι ο Βίος του Δανιήλ μάς πληροφορεί για τις επιδρομές των πολεμιστών της Καταλανικής Εταιρείας μόνο εναντίον δύο μονών, από το κείμενο σαφώς μπορούμε να δούμε ότι οι επιδρομείς έδρασαν σε ολόκληρο το Άγιον Όρος: «Δύσκολα μπορεί να περιγράψει κανείς το κακό που τους βρήκε, γιατί τα όρη και οι σπηλιές, τα βουνά και τα λιβάδια και όλα τα μονοπάτια ήταν γεμάτα με νεκρούς, γυμνούς και άταφους, παρουσιάζοντας ένα τρομακτικό και θλιβερό θέαμα» (Βίος, 264). Αναφέραμε ότι η πρώτη επιδρομή της Καταλανικής Εταιρείας ενα-

14 MIRjANA ŽIvOjINOvIć ντίον του Αγίου Όρους έλαβε χώρα το καλοκαίρι του 1307. Από τότε και μέχρι την άνοιξη του 1309 το Άγιον Όρος ήταν εκτεθειμένο στις ανελέητες επιθέσεις τους, που σημαίνει ότι διήρκεσαν σχεδόν δύο χρόνια. Για τον λόγο αυτό είναι ολοφάνερα υπερβολικός ο ισχυρισμός του βιογράφου του Δανιήλ ότι: «Αυτά τα άπιστα και φαύλα στίφη [.] όταν ήρθαν στο Άγιον Όρος έμειναν σ αυτό τρία χρόνια και τρεις μήνες, κάνοντας βαναυσότητες» (Βίος, 268). Επειδή έγιναν επιδρομές και τα τρία χρόνια, 1307, 1308 και 1309, ο συγγραφέας του Βίου, σύμφωνα και με την συνήθεια των συγγραφέων του Μεσαίωνα, στρογγυλεύει το διάστημα των επιδρομών σε τρία χρόνια, και για να είναι η αφήγηση πιο πειστική, προσθέτει και τρεις μήνες. Όμως και αυτό ήταν μακρύ χρονικό διάστημα για τέτοιες σκληρές επιθέσεις, για τις οποίες ακόμη και οι αγιορείτικες μονές δεν θα μπορούσαν να προσφέρουν ασφαλές καταφύγιο. «Μεγάλα ήταν τα δεινά και τέτοια τα τραύματα που άρχισαν οι άνθρωποι και όλα τα ζώα να πεθαίνουν από την πείνα. Γιατί θηλάζοντας τις πεθαμένες τους μητέρες και τα παιδιά τα ίδια πέθαιναν και οι άνθρωποι με απλανές βλέμμα από την πείνα συγκρούονταν μεταξύ τους και έπεφταν σαν μεθυσμένοι και, κατεχόμενοι από πείνα, δεν μπορούσαν ούτε να βλέπουν. Και άλλοι από αυτούς γονατισμένοι σαν τα ζώα, έκοβαν χόρτα με τα δόντια τους» (Βίος, 258). Το στοιχείο σχετικά με την παρουσία τόσων λαϊκών, ιδιαίτερα γυναικόπαιδων, στα οποία, σύμφωνα με τα αγιορείτικα τυπικά, ήταν αυστηρότατα απαγορευμένη η πρόσβαση στο Άγιον Όρος, μαρτυρεί με τον πιο εύλογο τρόπο για την έκτακτη κατάσταση στην οποία βρέθηκε η «χώρα των μοναχών» την εποχή των καταλανικών επιδρομών. Τα στοιχεία στον Βίο του Δανιήλ β, αν τα κοιτάξουμε κάτω από το φως των λοιπών μαρτυριών των βυζαντινών συγγραφέων σχετικά με την Καταλανική Εταιρεία, δείχνουν ότι ο συγγραφέας του ήταν καλά ενημερωμένος για τα γεγονότα που περιγράφει. Το γεγονός ότι στο σύγγραμμά του αποκαλεί τον Δανιήλ κύριέ μου - ο κύρης μου 12 και ότι περιγράφει με λεπτομέρειες τις επιθέσεις των Καταλανών στο Χιλανδάρι, την πολιορκία της σερβικής μονής, και την επίθεση και την πυρπόληση στην Μονή του Αγίου Παντελεήμονος, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι και ο ίδιος ήταν υποτακτικός και αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων που εξιστορεί. (Μετάφραση από τα σερβικά: Vukosava Stevović) 12. Βίος, σποράδην.

ΟΙ ΚΑΤΑλΑΝΟΙ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ 15 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸν βίο τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Δανιὴλ τοῦ β (μετάφραση Κ. Simić) Επιθέσεις εισβολέων διάφορων λαών κατά του Αγίου Όρους και οι ταλαιπωρίες εξ αιτίας αυτών και της πείνας Μεσολάβησε λίγος χρόνος ήρεμης ζωής σε ολόκληρο το Άγιον Όρος πριν συμβεί η ακόλουθη θεομηνία, όπως είχε προφητευτεί για την αγαπημένη πόλη των Ιεροσολύμων, αφού είπε: «θα δώσω τους αγαπημένους μου να πατηθούν και να λεηλατηθούν από πολλούς», όπως συνέβη και τότε. Όταν ο ευλογημένος αυτός κύρης μου ήταν στο Άγιον Όρος, όπως προαναφέραμε, σηκώθηκαν πολλοί λαοί και αφού προετοιμάστηκαν με μεγάλη δύναμη για τον πόλεμο, κατέκτησαν πολλά μέρη της ελλαδικής χώρας, μέχρι την ίδια την Βασιλεύουσα, και ερήμωσαν τα πάντα, και τους αιχμαλώτους πήραν μαζί τους στην σκλαβιά. Το θέαμα αυτό ήταν παράξενο και παράδοξο. Διότι αυτοί, όταν κατέκτησαν [τα υπόλοιπα μέρη], ήλθαν με τις δυνάμεις τους στο Άγιον Όρος, και αφού το περικύκλωσαν, λεηλάτησαν όλα τα συγκεντρωμένα σε αυτό πλούτη, και το ερήμωσαν σχεδόν ολόκληρο. Το άγιο αυτό μέρος που λέγεται Χιλανδάρι είχε πολλές προμήθειες και υπέφερε μεγάλα δεινά από τις επιθέσεις των απίστων. Μέσα δε στην μονή οι ευσεβείς και θεοφοβούμενοι άνδρες πολιορκούνταν από αυτούς, ανάμεσά τους και αυτός ο κύρης μου και μεγάλο πλήθος λαϊκών, οι οποίοι είχαν καταφύγει σε αυτήν με τα γυναικόπαιδά τους. Το ίδιο έτος ήρθε να προστεθεί ακόμη χειρότερο κακό, αφού όλο το ανθρώπινο γένος πέθαινε από την πείνα, και όλος αυτός ο πολυπληθής κόσμος συντηρείτο από την ένδοξη αυτή μονή Χιλανδαρίου. Μεγάλα ήταν τα δεινά και τέτοια τα τραύματα που άρχισαν οι άνθρωποι και όλα τα ζώα να πεθαίνουν από την πείνα. Γιατί θηλάζοντας τις πεθαμένες τους μητέρες και τα παιδιά τα ίδια πέθαιναν και οι άνθρωποι με απλανές βλέμμα από την πείνα συγκρούονταν μεταξύ τους και έπεφταν σαν μεθυσμένοι και, κατεχόμενοι από πείνα, δεν μπορούσαν ούτε να βλέπουν. Και άλλοι από αυτούς γονατισμένοι, έκοβαν χόρτα με τα δόντια τους σαν τα ζώα και εξέπνεαν. Πολλοί από τους μοναχούς που βρίσκονταν στο μοναστήρι αυτό, μη μπορώντας να αντέξουν τόση θλίψη, εγκατέλειψαν τον κύρη τους, τον κυρ Δανιήλ μου, μόνο του και οι ίδιοι έφυγαν. Ποιός είναι όμως εκείνος που μπορεί να ξεφύγει από την μοίρα του; Γιατί αυτούς τους έπιασαν οι άπιστοι. άλλους σκότωσαν και άλλους οδήγησαν στην σκλαβιά. Αυτός δε ο ευλογημένος, αγωνιζόμενος για την Εκκλησία του Χριστού, έτοιμος να δεχθεί τον θάνατο υπέρ αυτής, δεν την άφησε βλέποντας τον εαυτό του να υποφέρει τόσο πολύ. Είχε καταλάβει ότι ο Θεός μισεί το τραύμα και

16 MIRjANA ŽIvOjINOvIć ότι όλοι υποφέρουν με αυτόν τον τρόπο από την θεία οργή. Έμεινε στον ίδιο τόπο, διαμένοντας στον πύργο της μονής αυτής τρία χρόνια και τρεις μήνες, υποφέροντας από τέτοια θλίψη και μιζέρια. Μού φαίνεται, αγαπητοί, ότι οι τότε πόλεμοι και φόβοι έμοιαζαν με εκείνα τα δεινά των Ιεροσολύμων τα οποία υπέφεραν από τον Τίτο τον καίσαρα της Ρώμης. Επειδή όταν εκείνος ήρθε στα Ιεροσόλυμα, πάσα ψυχή της πόλης αυτής έπεφτε στη λεπίδα του ξίφους και άλλα ξακουστά δεινά. Διότι οι άνθρωποι μασούσαν τις ζώνες τους και τα ενδύματα, αγγίζοντας ακόμα και τα πλέον ακάθαρτα. Παρόμοια φρίκη μπορούσε να δει κανείς όταν ερημώθηκε το Άγιον Όρος από το χέρι των εχθρών. Διότι οι άπιστοι αυτοί λαοί Φρούζοι, Τούρκοι, Τάταροι, Μογκοβάροι και Καταλανοί, καθώς και άλλοι διάφοροι λαοί, αφού ήρθαν τότε στο Άγιον Όρος, πολλούς ιερούς ναούς πυρπόλησαν και άρπαξαν όλα τους τα πλούτη και πήραν αιχμαλώτους στην σκλαβιά, και όσοι έμειναν λιμοκτονούσαν. Δεν υπήρχε κανείς να τους θάψει, αλλά τα θηρία και πτηνά του ουρανού έτρωγαν το σώμα τους. Όταν έφθασαν εναντίον αυτού του ευλογημένου κυρ Δανιήλ με μεγάλη ορμή, πλήθος από αυτούς άρχισαν, άλλοι μεν να σπάζουν την κεντρική θύρα της ένδοξης μονής του Χιλανδαρίου και άλλοι από την πίσω πλευρά να γκρεμίζουν τα τείχη της οχύρωσης, θέλοντας να εισβάλουν. Τα βέλη τα έριχναν βροχή τα χέρια των απίστων και οι πολεμικές σάλπιγγες ηχούσαν, και οι ίδιοι έκραζαν με μία φωνή επιτιθέμενοι. Ηταν φοβερή η θέα της πολεμικής τους στρατιάς. Και αυτός ο κύρης μου, η γενναία ψυχή, η εγκράτεια του οποίου με εκπλήσσει, θαυμάζω την υπομονή του στους πόνους και εκπλήσσομαι με την επιμονή του στην προσευχή, συν την πείνα, σαν να ήταν σε ξένο σώμα. Παρά τον άγριο πόλεμο, έμεινε ακλόνητος, σαν το πράο πρόβατο βλέποντας την σφαγή του μαζί με τους δικούς του που ήταν εκεί. Διότι πολεμώντας με ανδρεία εναντίον των απίστων από το πρωί έως το βράδυ, κραύγαζε εκ βάθους της ψυχής προς Εκείνον που μπορούσε να τον σώσει, λέγοντας: «Κύριε, δες πως ήρθαν οι άπιστοι λαοί κατά της κληρονομίας σου και βεβήλωσαν τις αγίες σου εκκλησίες, και αυτό το Άγιον Όρος σου έθεντο ως οπωροφυλάκιον, έθεντο τα θνησιμαία των δούλων σου βρώμα τοις πετεινοίς του ουρανού, τας σάρκας των οσίων σου τοις θηρίοις της γης.εξέχεαν το αίμα αυτών ωσεί ύδωρ. Μη δη παραδώης ημάς εις τέλος δια το όνομά σου το Άγιον. τaχύ προκαταλαβέτωσαν ημάς οι οικτιρμοί σου, οτι επτωχεύσαμεν σφόδρα και εταπεινώθημεν έως τέλους ένεκεν των αμαρτιών ημών»*. Και όταν αυτοί οι πανούργοι είδαν ότι δεν μπορούν να εισβάλουν στην μονή, καβάλησαν τα άλογά τους και έφυγαν, γεμάτοι οργή και λύσσα, απειλώντας τον ευλογημένο ότι όταν θα ξαναγυρίσουν θα τον καταστρέψουν. Τέτοια και τόσα ήταν τα δεινά και οι ταλαιπωρίες αυτού του ανδρός, όπως ακούσατε, ωστόσο δεν κλονίσθηκε καθόλου εξ αιτίας τους. Τα περισσότερα τρόφιμα στην ένδοξη αυτή μονή, τό Χιλανδάρι, καταναλώ- * σύνθεση κυρίως εκ των Ψαλμ. 78, 1-3 και 8

ΟΙ ΚΑΤΑλΑΝΟΙ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ 17 θηκαν, έτσι ώστε αυτός ο ευλογημένος [Δανιήλ] και όσοι ήταν μαζί του δεν είχαν τι να φάνε. Μόνο μέσα από το χώμα ξεδιάλεγαν και έτρωγαν φλούδες φακής πολλοί από αυτούς παρακαλούσαν τον Θεό να πεθάνουν, ενώ οι υπόλοιποι φεύγοντας έξω πέθαιναν. Ο δε όσιος αυτός ηγούμενος κυρ Δανιήλ, υποφέροντας με χαρά, ευλογούσε τον Θεό για όλα όσα συνέβησαν. CATAlANS ON MOuNT ATHOS ACCORdING TO THE life OF ARCHbISHOP daniel II Mirjana Živojinović On the raid of the Catalans on Mount Athos, from the summer of 1307 up to the spring of 1309, the byzantine sources give little news. For this reason Life of Archbishop daniel II, who at that time was the abbot of Hilandar Monastery is a unique source for the detailed description of the attacks and continuous sieges of the Catalans against this Serbian Monastery and the rest of the Holy Mountain. In the present article, which includes characteristic excerpts of the Life, it is argued that, as the Catalan invasion was expected, the election of daniel as abbot of the Monastery was made by royal interference, and based on proven and well known military abilities of the man. It is also concluded that the author of life was a submissive to daniel and an eyewitness recounting of the events.

18

1/2014 19 ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΠλΑΝΗΜΕΝΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ ΔυΟ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ* Κωνσταντίνος Γ. Πιτσάκης Ι. * Ἡ πρώτη μορφὴ αὐτῆς τῆς μελέτης παρουσιάστηκε ὡς ἀνακοίνωση στὸ Δ Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας «Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ ἡ ἐποχή του. 200 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμησή του», 6-8 Νοεμβρίου 2009. Ἡ παροῦσα δημοσίευση γίνεται μὲ τὴν εὐγενικὴ ἄδεια τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας. 1. «ὑπὸ τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου». 2. Ὄχι ὅμως, π.χ. στὸ Album βυζαντινῶν ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων (περὶ ἢ μετὰ τὸ 1980) τοῦ Θεοδώρου βασιλικοῦ: «Ἀρχαῖον εὐαγγέλιον εἰς ὁμηρικὴν διάλεκτον ὑπὸ συγκέλλου Προκοπίου Μελᾶ». Εἶναι σὲ ὅλους γνωστὴ ἡ ἔμμετρη παράφραση σὲ ὁμηρικὸ ἑξάμετρο τῆς εὐαγγελικῆς περικοπῆς τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα: Οὔσης ὀψίας τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ τῇ μιᾷ τῶν Σαββάτων... (Ἰω. 20.19-25), ἡ ὁποία ψάλλεται σήμερα σὲ νεώτερη μελοποίηση (ἐπεκράτησε ἡ μελοποίησή της ἀπὸ τὸν σύγκελλο Προκόπιο Μελᾶ) στὴν πρακτικὴ τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ, ἐν συνεχείᾳ τῆς ἀναγνώσεως τῆς περικοπῆς σὲ διάφορες γλῶσσες, καθὼς καὶ σὲ ἄλλους ἐπίσης κατὰ τόπους καθεδρικοὺς ναοὺς ἢ σὲ ὡρισμένες μονές, καὶ ἐπίσης σὲ συναυλίες βυζαντινῶν χορῶν ἱεροψαλτῶν, ὡς λίαν εὐφρόσυνο πράγματι ἄκουσμα. Ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 19 ου αἰώνα ἡ περικοπὴ αὐτὴ ἔχει περιληφθῆ καὶ σὲ διάφορες ἐκδόσεις Συνόψεων καὶ περιλαμβάνεται συχνὰ σὲ χρηστικὲς ἐκδόσεις ἀκολουθιῶν τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος, ἀπαντᾶ δὲ καὶ στὴν ἔκδοση τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὸν πρωτοπρεσβύτερο Κωνσταντῖνο Παπαγιάννη. Ἡ ἀπόδοση τοῦ στιχουργήματος αὐτοῦ στὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη ἐμφανίζεται σήμερα οὐσιαστικὰ ὁμόφωνη. Ἔτσι, κατὰ κανόνα, στὶς Συνόψεις καὶ στὶς ἀκολουθίες τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος, ἔτσι στὴν ἔκδοση Κωνσταντίνου Παπαγιάννη τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας 1, ἔτσι ἐνίοτε στὸ ἔντυπο ὑλικὸ ποὺ συνοδεύει τὶς δισκογραφικὲς ἐκτελέσεις τῆς μελοποιημένης παραφρασεως 2, ἔτσι στὰ σχετικὰ εἰδικὰ ἢ γενικὰ δημοσιεύματα. Ἡ πρώτη χρονολογημένη ἀπόδοση τοῦ στιχουργήματος στὸν Νικόδημο φαίνεται νὰ ἀπαντᾶ σὲ ὑποσημείωση ἐκδόσεως τῆς Συνόψεως στὴν Ἀθήνα τὸ 1896: «Τὸ εἰς ἡρωικὸν ἑξάμετρον Εὐαγγέλιον εἶναι ποίημα Νικοδήμου μοναχοῦ Ἁγιωρείτου, δημοσιευθὲν τὸ πρῶτον ἐν ἔτει 1801 ἐν τῷ Συμβουλευτικῷ αὐτοῦ Ἐγχειριδίῳ». Δὲν γνωρίζω ἂν αὐτὴ εἶναι καὶ ἡ πρώτη πραγματικὰ ἀπόδοση στὸν Νικόδημο, γιατὶ συχνὰ οἱ ἐκδόσεις τῆς Συνόψεως εἶναι ἀχρονολόγητες. περιέχεται πάντως σὲ ἀχρονολόγητες ἐκδόσεις τῆς Συνόψεως τῆς βιβλιοθήκης μου, ἀπὸ τὴν οἰκογενειακή μου

20 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΠΙΤΣΑΚΗΣ παράδοση, οἱ ὁποῖες εἶναι αὐτῆς περίπου τῆς ἐποχῆς: σύγχρονες ἢ κατά τι παλαιότερες ἢ νεώτερες τῆς Συνόψεως τοῦ 1896. Ἔχουμε ὅμως ἕνα καλὸ terminus post quem γιὰ τὴ χρονολόγηση τῆς ἀποδόσεως αὐτῆς, ποὺ μᾶς ὁδηγεῖ πάλι στὴ δεκαετία 1886-1896: τὸ 1887 (Μάρτιος-Ἀπρίλιος) ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ἐξαίρετος γνώστης τῶν λατρευτικῶν πραγμάτων καὶ τῶν λειτουργικῶν βιβλίων, διορθωτής τους καὶ ἐπικριτὴς διορθωτῶν τους 3, ἱεροψάλτης ὁ ἴδιος, στὴ σειρὰ τῶν χρονογραφημάτων «Ἡ Μεγάλη Ἑβδομὰς ἐν Ἀθήναις» ποὺ δημοσιεύει στην Ἐφημερίδα μὲ τὴν ὑπογραφὴ Π., τελειώνοντας μὲ τὴν περιγραφὴ τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Πάσχα 4, γνωρίζει καλὰ καὶ μνημονεύει τὴν παράφραση σὲ ἡρωικὸ ἑξάμετρο τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ ἑσπερινοῦ, ἀλλὰ οὔτε ποὺ ὑποπτεύεται ἀπόδοσή της στὸν Νικόδημο καὶ ἂν ὄχι ὁ Παπαδιαμάντης, μποροῦμε, περίπου, νὰ εἴμαστε βέβαιοι ὅτι καὶ κανεὶς ἄλλος. Ἄρα ὁ χρόνος post 1887 - ca. 1896 φαίνεται νὰ ἐπιβεβαιώνεται. Ὄψιμη λοιπὸν ἡ ἀπόδοση. Μπορεῖ ὅμως νὰ εἶναι ὀρθή; Ἡ ἐντύπωση, ὅπως εἴδαμε, γεννᾶται λόγῳ τῆς ἐντάξεως τῆς παραφράσεως στὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον τοῦ Νικοδήμου τοῦ ἔτους 1801. Στην πραγματικότητα ἡ πρώτη δημοσίευσή της ἀπὸ τὸν Νικόδημο ἀνάγεται στὸ προηγούμενο ἔτος (1800): Ἐγχειρίδιον περιέχον τὰ ᾀσματικὰ ἐγκώμια καὶ τὸν κανόνα τοῦ Ἐπιταφίου... μετὰ καὶ τοῦ ἀναστασίμου κανόνος τῆς λαμπροφόρου ἡμέρας τοῦ Πάσχα... ἐπιμελείᾳ δὲ καὶ διορθώσει Νικοδήμου μοναχοῦ. Ἐν τῷ τοῦ Πατριαρχείου τῆς Κωνσταντινουπόλεως τυπογραφείῳ, ἔτει 1800. Στὰ προλεγόμενα «Τοῖς ἀναγινώσκουσι» [σ. 4] ὁ ἐκδότης ἀναφέρεται στην παράφραση τοῦ Εὐαγγελίου: «Εἰς χάριν δὲ τῶν φιλολόγων προσεθήκαμεν καὶ ἐκ τῶν Ὁμηροκέντρων τινά, καὶ τὸ Ἡρωικὸν Εὐαγγέλιον τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα, καί τινα σημειωμάτια, οἱονεὶ τῶν ἀναγινωσκόντων καρύκευμα». Τὸ κείμενο τῆς παραφράσεως ἀντιστοιχεὶ στὸ κυρίως κείμενο τῆς εὐαγγελικῆς περικοπῆς, καὶ ἀρχίζει, κανονικά, μὲ τὸν στίχο: Εὖτε δὴ ἠέλιος φαέθων ἐπὶ ἕσπερον ἦλθε... Δημοσιεύεται ὑπὸ τὴν ἐπιγραφὴ: «Εὐαγγέλιον τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Κυριακῆς τοῦ Πάσχα, ἡρωικόν, ἀναγινωσκόμενον ἐν αὐτῇ παρὰ τῶν βουλομένων. Μεταποιηθὲν ἐπὶ τὸ βέλτιον ὑπὸ τοῦ Διορθωτοῦ εἰς δόξαν τοῦ ἀναστάντος Χριστοῦ» (σσ. 47-48). Ὅταν ἡ παράφραση ἀναδημοσιεύεται στὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, βιέννη 1801 (στὸν τίτλο τοῦ βιβλίου:...προσετέθη δὲ παρ αὐτοῦ... τὸ ἡρωικὸν εὐαγγέλιον τοῦ Ἑσπερινοῦ τοῦ Πάσχα), ἔχουν πλέον προταχθῆ τὰ προκαταρκτικὰ τῆς ἀναγνώσεως τοῦ Εὐαγγελίου: Καὶ ὑπὲρ τοῦ καταξιωθῆναι ἡμᾶς τῆς ἀκροάσεως... Σοφία, ὀρθοὶ ἀκούσωμεν... Εἰρήνη πᾶσι. Ἐκ τοῦ κατὰ Ἰωάννην... Πρόσχωμεν, παραφρασμένα καὶ αὐτά, πάντοτε σὲ ἡρωικὸ ἑξάμετρο: Ὄφρα κε νωιτέροισιν ἐν οὔασι πάγχυ βάλωμεν... 3. Ν. ΚΑλΟΣΠυΡΟΣ, Οἱ παπαδιαμαντικὲς διορθώσεις στὰ ἐκκλησιαστικὰ λειτουργικὰ βιβλία, Ἀθήνα 2006. βλ. καὶ τὸ ἄρθρο τοῦ Παπαδιαμάντη, «Ἐκκλησιαστικαὶ ἐκδόσεις ἐν Ἀθήναις» στὸ Ἄστυ (1900). ἡ δεύτερη καὶ ἡ τρίτη συνέχεια τοῦ ἄρθρου (β. «Ἡ διορθωσιμανία καὶ τὰ θύματά της» καὶ Γ. «Τὰ Δώδεκα Μηναῖα τοῦ ἐνιαυτοῦ») δὲν δημοσιεύθηκαν τότε, ἴσως μὲ τὴν παρέμβαση τοῦ Ἀλεξάνδρου Μωραϊτίδη: δημοσιεύθηκαν ἀπὸ τὸν ΙΩ. Ν. ΦΡΑΓΚΟυλΑ, Νέα Ἑστία 35 (1944), 279-282 καί στὰ Ἅπαντα, ἔκδ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τ. Ε, 217-225 καὶ ὑπομνηματισμὸ τοῦ ἐκδότη, 386-388. πρβλ. Κ. Γ. ΠΙΤΣΑΚΗΣ, «Γύρω ἀπὸ ἕνα παπαδιαμαντικὸ θέμα...», Εὐκαρπίας Ἔπαινος. Ἀφιέρωμα στὸν Καθηγητὴ Παναγιώτη Δ. Μαστροδημήτρη, (ἐπιμ. Γ. Ἀνδρειωμένος), Ἀθήνα 2007, (887-921), 919-921. 4. Αλ. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ, «Ἡ Κυριακὴ τοῦ Πάσχα», Ἅπαντα, ἔκδ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τ. Ε, Ἀθήνα 1992, 115-118.

ΠΕΠλΑΝΗΜΕΝΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ ΔυΟ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 21 5. ²1885, ἀνατύπωση βόλος 1958, σ. 200. 6. Ἡ παράλειψη τοῦ ἐπὶ τὸ βέλτιον μπορεῖ πράγματι νὰ δημιουργήσει αὐτὴ τὴν ἐντύπωση, ὅτι τὸ Ἤδη μπορεῖ νὰ σημαίνει: ἤδη προηγουμένως. Ἂν τὸ Ἤδη ἔχει τὴ φυσικότερη, φραστικά, ἔννοια: ἤδη πλέον, ἤδη τώρα, θὰ πρέπει νὰ δεχθοῦμε ὅτι εἴτε ἀγνοεῖται ἠθελημένα ἢ ἀποσιωπᾶται ἡ πρώτη δημοσίευση (ὅποτε ἡ παράλειψη ἐδῶ τοῦ ἐπὶ τὸ βέλτιον θὰ εἶναι μᾶλλον τυχαία) εἴτε ὅτι ἡ «μεταποίησις» παραπέμπει (τώρα) ἀκριβῶς στὴν προσθήκη τῆς παραφράσεως τῶν προκαταρκτικῶν της ἀναγνώσεως τοῦ Εὐαγγελίου. 7. Σημειωτέον ὅτι καὶ στὶς σύγχρονες ἐκτελέσεις, ὄχι μόνον σὲ συναυλιακὲς ἐκδηλώσεις, ἀλλὰ ἀκόμη καὶ στὸ πλαίσιο τῆς ἐπίσημης λειτουργικῆς πρακτικῆς, τὰ προκαταρκτικὰ αὐτά, ποὺ ἀνήκουν στὸν διάκονο καὶ στὸν ἱερέα ἢ τὸν ἐπίσκοπο, ψάλλονται πλέον ἀνέτως ἀπὸ τοὺς χορούς, χωρὶς νὰ διακρίνονται ἀπὸ τὸ ὅλον. λεπτομέρεια: στὴν προσθήκη αὐτὴ τῶν προκαταρκτικῶν περιέχεται (ἂν παραμερίσουμε ἁπλᾶ φραστικά, συντακτικὰ ἢ μετρικὰ προβλήματα) τὸ μόνο τυπικὸ γραμματικὸ λάθος τοῦ ὅλου κειμένου ποὺ ἔχει ἐπισημανθῆ (βασιλοπουλοσ [κατωτέρω σημ. 13]): ἡ γενικὴ δευτέρας κλίσεως Ἰωάννοιο, σὲ ὄνομα πρώτης κλίσεως, Ἰωάννης, σὰν τὸ ὄνομα νὰ ἦταν Ἰωάννος λάθος τυπικὸ ποὺ ὑπερβαίνει τὴν εὐελιξία ποὺ παρατηρείται στὴ μετρικὴ τῶν κυρίων ὀνομάτων (κυρίως τῶν nomina sacra), καὶ δὲν φαίνεται νὰ ἐπιβάλλεται ἐδῶ ἀπὸ συγκεκριμένη μετρικὴ ἀνάγκη. 8. Ν. Ι. ΓΙΑΝΝΟΠΟυλΟΣ, «Σημειωτάριον πολλῶν ἀναγκαίων καὶ ἄνθος φιλοσόφων ἐπιστολῶν», Νέος Ἑλληνομνήμων 19 (1925), (370-373) 371 ἀρ. ιε. πρβλ. [λ. Πολίτης-Ἀγ. Τσελίκας], Μικροφωτογραφήσεις χειρογράφων καὶ ἀρχείων, [Α ], Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 1978, (23-) 24, ἀρ. 27 (γιὰ τὸν κώδικα : «χαρτ. 21Χ15,5 φφ 95 18 ος αἰ. Σύμμεικτα». ΣΠυΡΙΔΑΚΙΣ 152: «γενόμενον κατὰ τὸ τέλος τοῦ ΙΗ αἰ.»). Εὐχαριστῶ καὶ ἀπὸ ἐδῶ τὸν φίλο καὶ συνάδελφο κ. Ἀγαμέμνονα Τσελίκα, ποὺ μοῦ διευκόλυνε τὴ χρήση τῆς μικροταινίας τοῦ χειρογράφου τοῦ Ἁλμυροῦ. Ἡ προσθήκη αὐτὴ ρητὰ μνημονεύεται στὴν ἐπιγραφὴ τῆς παραφράσεως στὴν ἔκδοση τοῦ Συμβουλευτικοῦ Ἐγχειριδίου, ποὺ παίρνει τώρα τὴ μορφή: «Εὐαγγέλιον τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Κυριακῆς τοῦ Πάσχα, ἡρωικόν, ἀναγινωσκόμενον ἐν αὐτῇ ὑπὸ τῶν βουλομένων. Ἤδη μεταποιηθέν, εἰς δόξαν τοῦ ἀναστᾶντος Χριστοῦ. Ἄρχεται δὲ ἀπὸ τοῦ. Καὶ ὑπὲρ τοῦ καταξιωθῆναι ἡμᾶς» (σσ. 300-301) 5. Οἱ γνήσιες αὐτὲς νικοδήμειες ἐπιγραφές, ὄχι μόνον δὲν ἀντιποιοῦνται τὴν πατρότητα τῆς παραφράσεως, ἀλλὰ τὴν ἀποκλείουν: μεταποιηθὲν ἐπὶ τὸ βέλτιον ὑπὸ τοῦ διορθωτοῦ. Στην ἀναδημοσίευση τῆς παραφράσεως στὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον τοῦ 1801, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀσημάντη ἀλλαγὴ τῆς προθέσεως παρὰ σὲ ὑπό, μὲ τὴν ὁποίαν εἰσάγεται τὸ ποιητικὸν αἴτιον, ἡ προσθήκη τῆς λέξεως Ἥδη (μεταποιηθέν)... προσιδιάζει στὴ δεύτερη πλέον δημοσίευση, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν παράλειψη ἐδῶ τῆς φράσεως ἐπὶ τὸ βέλτιον ἀφοῦ ἤδη ἡ «μεταποίησις ἐπὶ τὸ βέλτιον» εἶχε συντελεσθῆ, καὶ δὲν ὑπάρχει περαιτέρω «βελτίωσις» μεταξὺ τῆς πρώτης δημοσιεύσεως καὶ τῆς δεύτερης 6. Σημαντικὴ εἶναι ἡ παράλειψη τῆς φράσεως ὑπὸ τοῦ διορθωτοῦ, ἡ ὁποία δὲν θὰ εὐωδοῦτο πλέον, ἀφοῦ ὁ Νικόδημος στὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον εἶναι ὁ συγγραφεὺς τοῦ βιβλίου, ὄχι ὁ διορθωτής, ὅπως στὸ Ἐγχειρίδιον περιέχον τὰ ᾀσματικὰ ἐγκώμια τοῦ 1800. Καὶ βέβαια οὐσιωδέστερη ἡ ἀναφορὰ στὴν προσθήκη τῶν προκαταρκτικῶν τῆς ἀναγνώσεως τοῦ Εὐαγγελίου: Ἄρχεται δὲ ἀπὸ τοῦ. Καὶ ὑπὲρ τοῦ καταξιωθῆναι ἡμᾶς (μὲ διαφορετικά, καὶ μάλιστα μεγαλύτερα στοιχεῖα, στὴν πρώτη ἔκδοση τοῦ Συμβουλευτικοῦ Ἐγχειριδίου). Εὔλογα θὰ μποροῦσε νὰ ὑποτεθῆ ὅτι αὐτὸ ποὺ θὰ ἦταν δυνατὸν νὰ «διεκδικήσει» ὁ Νικόδημος καὶ τὸ μόνο ποὺ στην πραγματικότητα διεκδικεῖ εἶναι ἀκριβῶς ἡ σύνταξη σὲ ἑξάμετρο (κάτι ποὺ ἀσφαλῶς θὰ ἦταν σὲ θέση νὰ πράξει) τῶν προκαταρκτικῶν αὐτῶν ἢ τοὐλάχιστον ἡ πρωτοβουλία τῆς συντάξεώς τους καὶ τῆς ἐντάξεώς τους στὸ σύνολο 7 καὶ βέβαια ἡ «διόρθωσις» ἐπὶ τὸ βέλτιον τῆς (προϋπαρχούσης) μεταφράσεως τῆς κυρίως περικοπῆς. Ἡ χειρόγραφη παράδοση φαίνεται νὰ ἐπιβεβαιώνει αὐτὴ τὴ διαπίστωση, ἂν καὶ ἡ χρονολόγησή τους, συνήθως ἐμπειρική, στὸν 18ο αἰῶνα, δὲν θὰ ἀπέκλειε, καθ ἑαυτήν, τὴν πατρότητα τοῦ Νικοδήμου. ὁπωσδήποτε ποτὲ δὲν ἀναφέρουν ὄνομα τοῦ στιχουργοὺ. Ἐκδεδομένη εἷναι ἡ ἐκδοχὴ ποὺ περιέχεται στὸν σύμμεικτο κώδικα Ἁλμυροῦ (Φιλαρχαίου Ἑταιρείας Ὄθρυος), 27 (23): «Σημειωτάριον πολλῶν ἀναγκαίων καὶ ἄνθος φιλοσόφων ἐπιστολῶν» 8 φ. 78ν. Ἐκδίδεται ἀπὸ τὸν ἑλληνοδιδάσκαλο Ἀθ. Ἰ. Σπυριδάκι, «Ἀνέκδοτα χειρόγραφα τῆς Ἑταιρείας Ὄθρυος» Ἐπετηρὶς Φιλολογικοὺ Συλλόγου Παρνασσὸς 5 (1901), (151-156) 155-156 ἀρ. Iv, ὅπου καὶ γιὰ πρώτη φορά, ἀπὸ ὅ,τι γνωρίζω, σὲ φιλολογικὸ δημοσίευμα, μνημονεύεται ἡ ἀπόδοση στὸν Νικόδημο βάσει Συνόψεως: «Ἐν τῇ ἱερᾷ Συνόψει ἐν Ἀθήναις 1896 ὑποσημειούται ὅτι τὸ εἰς ἡρωικὸν ἑξάμετρον Εὐαγγέλιον εἶναι ποίημα Νικοδήμου

22 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΠΙΤΣΑΚΗΣ μοναχοῦ Ἁγιωρείτου [sic], δημοσιευθὲν τὸ πρῶτον ἐν ἔτει 1801 ἐν τῷ Συμβουλευτικῷ αὐτοῦ Ἐγχειριδίῳ». Ἡ ἐπιγραφὴ ὑπὸ τὴν ὁποία περιέχεται στὸν κώδικα ἡ παράφραση: Εὐαγγέλιον τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Κυριακῆς τοῦ Πάσχα, ἡρωικόν, ἀναγινωσκόμενον ἐν αὐτῇ παρὰ τῶν βουλομένων, μεταποιηθὲν ἐπὶ τὸ βέλτιον ὑπὸ διορθωτοῦ εἰς δόξαν τοῦ ἀναστάντος Χριστοῦ εἶναι, μὲ τὴ διαφορὰ μιᾶς ἐλάχιστης ἀλλὰ οὐσιώδους λεπτομερείας, ὅμοια ἀκριβῶς μὲ τὴν ἐπιγραφὴ τῆς πρώτης δημοσιεύσεως τῆς παραφράσεως ἀπὸ τὸν Νικόδημο, στὸ Ἐγχειρίδιον περιέχον τὰ ᾀσματικὰ ἐγκώμια τοῦ 1800. Τὸ κείμενο φυσικά, καὶ στὶς δύο περιπτώσεις, εἶναι τῆς κυρίως παραφράσεως τοῦ Εὐαγγελίου (Εὖτε δὴ ἠέλιος φαέθων... ), χωρὶς τὰ προκαταρκτικὰ τῆς ἀναγνώσεως (Ὄφρα κε νωιτέροισιν... ). Μεταξὺ τῶν δύο σχεδὸν συγχρόνων παραδόσεων, τῆς χειρόγραφης καὶ τῆς ἔντυπης, εἶναι ἡ δημοσίευση τοῦ 1800 τοῦ Νικοδήμου ποὺ ἀντλεῖ ἀπὸ τὸ χειρόγραφο τοῦ Ἁλμυροῦ (ἢ ἀπὸ ἄλλο συγγενὲς) ἢ τὸ χειρόγραφο ἀντιγράφει ἀπὸ τὸ ἔντυπο; Ἡ ἀπάντηση εἶναι μὲ ἀσφάλεια ὑπὲρ τῆς δεύτερης ἐκδοχῆς. Πράγματι, στὸ ἔντυπο ἡ φράση μεταποιηθὲν ἐπὶ τὸ βέλτιον ὑπὸ τοῦ διορθωτοῦ παραπέμπει σαφῶς στὸν τίτλο τοῦ βιβλίου καὶ στὸν γνωστὸ ἀπὸ ἐκεῖ διορθωτή του: ἐπιμελείᾳ δὲ καὶ διορθώσει Νικοδήμου μοναχοῦ. Ἡ ἐπιγραφὴ τῆς παραφράσεως μεταφέρεται, ὅπως εἴδαμε, αὐτούσια στὸ χειρόγραφο, ἀλλὰ ἐκεῖ, βέβαια, ἡ φράση ὑπὸ τοῦ διορθωτοῦ δὲν ἔχει νόημα, ἀφοῦ ὁ διορθωτὴς εἶναι ὁ διορθωτὴς τοῦ βιβλίου (ὁ ὁποῖος βέβαια δὲν μνημονεύεται ἐδῶ) καὶ ὄχι, φυσικά, τοῦ χειρογράφου τὸ ὁποῖο, ἄλλωστε, δὲν ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὸ ἀντίγραφο ἑνὸς συγκεκριμένου βιβλίου, οὔτε καὶ εἶναι, κατ ἀκρίβειαν 9. Ἔτσι, ὁ τίτλος μεταβάλλεται ἐλαφρῶς: μεταποιηθὲν ἐπὶ τὸ βέλτιον ὑπὸ διορθωτοῦ. Ἑπομένως καὶ ἡ χρονολόγηση τοῦ χειρογράφου του Ἁλμυροῦ στὸν 18 ο αἰώνα ἤ, ἀκριβέστερα, «κατὰ τὸ τέλος τοῦ ιη αἰῶνος», γίνεται πιὸ συγκεκριμένη: post 1800 (μᾶλλον ἀρχὲς τοῦ 19 ου αἰώνα). Διαφορετικὴ εἶναι ἡ περίπτωση μεταγενεστέρων χειρογράφων, ὅπως τοῦ κώδικος Παντελεήμονος 720 (λάμπρος 6227).10, τοῦ 19 ου αἰώνα, φ. 100r, ὅπου τὸ Εὐαγγέλιον ἀρχίζει πλέον μὲ τὰ προκαταρκτικὰ τῆς ἀναγνώσεως: Ὄφρα κε νωιτέροισιν... «Γέγραπται δὲ ὁ κῶδιξ χειρὶ Δωροθέου τοῦ Βουλησμᾶ» (λάμπρος, ΙΙ, 419-420). Ὁ βουλησμᾶς (1740;-1818) θὰ μποροῦσε εὐχερῶς νὰ ἔχει παραλάβει τὴν περικοπή, στὴν συμπληρωμένη μὲ τὰ προκαταρκτικὰ τῆς ἀναγνώσεως μορφή της, ἀπὸ τὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, ὅπως θὰ ἦταν δυνατὸν ὁ βουλησμᾶς, γνώριμος ἀσφαλῶς, ἴσως καὶ κατὰ ἰδιάζοντα τρόπο φίλος, τοῦ Νικοδήμου, ὁ κριτής, κατ ἐντολὴν τοῦ Πατριαρχείου, τοῦ Πηδαλίου, ὡς γνώστης αὐτῆς τῆς μορφῆς τῆς παραφράσεως, ἡ ὁποία συμπεριλαμβάνει καὶ τὰ προκαταρκτικὰ τῆς ἀναγνώσεως, νὰ εἶχε αὐτὸς ὑποδείξει στὸν Νικόδημο τὴ συμπλήρωση τῆς περικοπῆς μὲ τοὺς στίχους τῶν προκαταρκτικῶν 9. Ἴσως πάντως καὶ ὁ τίτλος τοῦ χφ: Σημειωτάριον πολλῶν... νὰ εἶναι ἐμπνευσμένος ἀπὸ τὴ φράση τῶν προλεγομένων τοῦ Νικοδήμου: καί τινα σημειωμάτια.

ΠΕΠλΑΝΗΜΕΝΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ ΔυΟ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 23 ὁπότε, βέβαια, ἡ ὑποτιθεμένη πατρότης τοῦ Νικοδήμου θὰ ὑποχωροῦσε ἀκόμη καὶ ὡς πρὸς τὴν παράφραση τῶν προκαταρκτικῶν. Ὅπως εἴδαμε, τὸ 1887, ὁ Παπαδιαμάντης δὲν ἔχει ἀκόμη τὴν ἐλαχίστη ὑποψία ὅτι συντάκτης τῆς παραφράσεως μπορεῖ νὰ εἶναι ὁ Νικόδημος: «Φέρονται δὲ καί τινες εἰς ἑξαμέτρους ἢ εἰς ἰαμβείους παραφράσεις τοῦ εὐαγγελίου τούτου, ὧν ἡ μία: Εὖτε δὴ ἠέλιος... ἴσως εἶναι ἔργον τῆς βασιλίσσης Εὐδοκίας τῆς λεοντιάδος. Ἀλλ ἔν τινι παλαιῷ εὐαγγελίῳ, ὅπερ εἶχον κατὰ τὴν παιδικήν μου ἡλικίαν, ὑπῆρχεν ἄλλη τις παράφρασις, λιτοτέρα καὶ προσφυεστέρα. Τὸ ὄνομα τοῦ ποιητοῦ μοῦ διαφεύγει τὴν μνήμην, ἀλλ ἐνθυμοῦμαι στίχους τινάς: Καὶ σκιερὴ[ν] ὅτε γαῖαν ὅλην ἐμέλαινεν ὁμίχλη...» 10 10. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ, Ἅπαντα, ἔνθ ἀνωτ., 118. 11. XlIX. Περὶ Θωμᾶ (A. ludwich). Κριτικὲς ἐκδόσεις: Α.-l. REy, Eudocie, Patricius, Optimus, Côme de Jérusalem, Centons homériques [= Sources Chrétiennes, 437], Παρίσι 1998. M. d. usher, Eudocia, Homerocentones, λειψία-στουτγάρδη 1999. 12. Xlv. Περὶ τῆς ταφῆς τοῦ Κυρίου. [= Νόννος Πανοπολίτης PG 43, 912] Ἡ ἀπόδοση στὴν Εὐδοκία εἶναι βέβαια πεπλανημένη. Στὰ Ὁμηρόκεντρα τῆς Εὐδοκίας ἡ παράφραση τοῦ Εὐαγγελίου ἔχει ἐντελῶς διαφορετικὸ κείμενο 11. Θὰ μποροῦσε βέβαια ὁ Παπαδιαμάντης νὰ ἔχει ἁπλῶς ὑποθέσει οἴκοθεν ὅτι πρόκειται γιὰ τὴν παράφραση τῆς Εὐδοκίας, ἐφ ὅσον τὰ Ὁμηρόκεντρά της στὰ Εὐαγγέλια εἶναι εὐρέως γνωστά. Ἀπόσπασμα ὅμως ἀπὸ τὰ Ὁμηρόκεντρα τῆς Εὐδοκίας (γιὰ τὸν ἐπιτάφιο θρῆνο) 12 περιέχεται ἐπίσης, ὅπως εἴδαμε, στὸ Ἐγχειρίδιον περιέχον τὰ ᾀσματικὰ ἐγκώμια τοῦ 1800 καὶ μνημονεύονται καὶ στὰ προλεγόμενά του, μαζὶ μὲ τὴν μνεία τῆς παραφράσεως τῆς εὐαγγελικῆς περικοπῆς τοῦ ἑσπερινοῦ του Πάσχα: «Εἰς χάριν δὲ τῶν φιλολόγων προσεθήκαμεν καὶ ἐκ τῶν Ὁμηροκέντρων τινά, καὶ τὸ Ἡρωικὸν Εὐαγγέλιον τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα, καί τινα σημειωμάτια οἱονεὶ τῶν ἀναγινωσκόντων καρύκευμα». Ἡ φράση θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει παρασύρει τὸν Παπαδιαμάντη πρὸς τὴν κατεύθυνση ὅτι καὶ ἡ παράφραση τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Ἑσπερινοῦ του Πάσχα ἀνήκει στὰ (γνωστά) Ὁμηρόκεντρα τῆς Εὐδοκίας καὶ δὲν πρέπει νὰ μας ἀπασχολήσει ἄλλο. λεπτομέρεια κατὰ παρέκβαση: τὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὰ Ὁμηρόκεντρα τῆς Εὐδοκίας, ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ 1800, μεταφέρεται καὶ αὐτὸ στὸ χειρόγραφο τοῦ Ἁλμυροῦ. Ἀλλὰ καὶ τὰ προλεγόμενα αὐτὰ τοῦ βιβλίου τοῦ 1800 μᾶς ἀπομακρύνουν ἐπίσης ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἰδέα ποὺ θὰ συνέδεε τὸν Νικόδημο μὲ τὴ σύνταξη τῆς παραφράσεως: Εἰς χάριν δὲ τῶν φιλολόγων προσεθήκαμεν..., ὡς φιλολογικὸ curiosum, οἰονεὶ τῶν ἀναγινωσκόντων καρύκευμα τὸ ἴδιο ἀπομάκρυνε καὶ τὸν Παπαδιαμάντη, ὁ ὁποῖος δὲν σκέφθηκε νὰ ἀποδώσει στὸν Νικόδημο τὴν παράφραση, ἐνῶ φαίνεται ὅτι εἶχε πρόσβαση εἰδικὰ στὴν ἔκδοσή του τοῦ 1800, καὶ παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Νικόδημος σαφέστατα μνημονεύεται στὸν τίτλο της. Ἡ πρόσβαση τοῦ Παπαδιαμάντη στὴν ἔκδοση τοῦ 1800 πιθανολογεῖται καὶ ἀπὸ τὴν ἀναφορὰ, ποὺ εἴδαμε, στὰ Ὁμηρόκεντρα τῆς Εὐδοκίας καὶ ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀρχὴ Εὖτε δὴ ἠέλιος... ποὺ παραθέτει, ἐνῶ ἀπὸ τὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον καὶ ἐφεξῆς τὸ κείμενο δημοσιεύεται πλέον σταθερὰ, ὡς

24 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΠΙΤΣΑΚΗΣ ἑνιαῖο σύνολο, μὲ τὴν ἀρχή: Ὄφρα κε νωιτέροισιν... Ὁ Παπαδιαμάντης, μελετητὴς τῶν λειτουργικῶν κειμένων καὶ τῆς ἱστορίας τους, θὰ ἦταν εὔλογο νὰ ἔχει ἐνδιαφερθῆ γιὰ αὐτὴν τὴν πρώιμη νικοδήμεια ἔκδοση τῶν Ἐγκωμίων (καὶ τοῦ κανόνος τοῦ Μεγάλου Σαββάτου). Ἡ ἀπόδοση στὸν Νικόδημο ἔμεινε, ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 19 ου αἰώνα, κυρίως μέσῳ τῶν ἐκδόσεων τῶν ἀκολουθιῶν τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος καὶ τῶν Συνόψεων, ἀδιασάλευτη. Τὸ ἴδιο ὅμως καὶ στὰ γενικὰ ἔργα γιὰ τὸν Νικόδημο, ἀλλὰ καὶ στὰ ὀλίγα εἰδικὰ δημοσιεύματα γιὰ τὴν παράφραση: τὸ ἐξαιρετικὰ ἐπιφανειακὸ καὶ ἐλλιπὲς στὴν παρουσίαση τοῦ στιχουργήματος δημοσίευμα τοῦ Στυλ. Δ. βασιλοπούλου 13, ὅπου καὶ ἐπανέκδοση τῆς παραφράσεως, βεβαρημένη μὲ πολλὰ νέα λάθη (Σοφίῃ, ἡμετέροισι λόγοις...). καὶ τὸ μὴ βασιζόμενο σὲ χωριστὴ ἔρευνα δημοσίευμα τοῦ jean-jacques Richard 14 ὁ ὁποῖος ὡς πρὸς τὰ ἱστορικὰ τῆς ἀποδόσεως βασίζεται ἀποκλειστικὰ σὲ εἰδήσεις ἀπὸ τὸν π. Γεώργιο Μαρνέλλο 15. Ἐν τῷ μεταξὺ στὴν ἔκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλοπούλου τῶν Ἁπάντων τοῦ Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη εἶχε συμπεριληφθῆ σημείωμα στὸ ὁποῖο ἤδη προέβαινα σὲ πρόδρομη, καὶ πρώιμη ἀκόμη, ἀνακοίνωση τῶν ἀρχικῶν συμπερασμάτων μου (ἀκόμη δὲν εἴχαμε ἐντοπίσει τὴ δημοσίευση τοῦ 1800, γιὰ τὴν ὁποία εἴμαστε ὀφειλέτες στὸν ἔγκριτο μελετητὴ τοῦ Νικοδήμου, μητροπολίτη Σουηδίας κ. Παῦλο Μενεβίσογλου): «Ἀλλὰ δὲν εἶναι ἐξ ἴσου σαφὲς ὅτι ὁ Νικόδημος ὑπῆρξε ὁ συντάκτης. Ἴσως μόνο ὁ διασκευαστὴς ἢ ἐκεῖνος ποὺ προσέθεσε τοὺς ἑπτὰ στίχους Ὄφρα κε νωιτέροισιν... ποὺ ἀποδίδουν τὰ προκαταρκτικὰ τῆς ἀναγνώσεως τοῦ Εὐαγγελίου» 16. Τώρα, νομίζω, μποροῦμε νὰ εἴμαστε βέβαιοι ὅτι ὁ Νικόδημος δὲν εἶναι ὁ συντάκτης τῆς παραφράσεως. 13. Σ. βασιλοπουλου, «Ἡ ὑπὸ Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου εἰς ἡρωικὸν ἑξάμετρον ἀπόδοσις τῆς κατὰ τὴν ἀκολουθίαν τῆς Ἀγάπης ἀναγινωσκομένης εὐαγγελικῆς περικοπῆς (Ἰωάν. κ, 19-25)», Ριζάρειος Ἐκκλησιαστικὴ Παιδεία, Α, Ἀθήνα 1978, 275-290. Ὁ συγγραφέας γνωρίζει μόνον τὴν ἔκδοση τοῦ κειμένου στὸ Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον καὶ σὲ Συνόψεις. - Ἀπὸ τὰ νέα λάθη τῆς ἐκδόσεως αὐτῆς ποὺ σημειώνονται ἐδῶ, τὸ ἠμετέροισι ὀρθὰ ἀναγράφεται ὡς ὑμετέροισι στὸν ὑπομνηματισμὸ (σ. 288), ἀλλὰ τὸ Σοφίῃ ἐπαναλαμβάνεται πάντοτε μὲ αὐτὴν τὴν μορφὴ (σ. 278) καὶ προφανῶς ἀποτελεῖ ἠθελημένη ἐπιλογή, ἀπὸ παρανόηση. 14. j.-j. Richard, «l apparition du Christ ressuscité aux disciples, paraphrase versifiée du récit évangélique composée en dialecte homérique par le bienheureux Nicodème l Hagiorite», Βουκόλιον, τιμητικὸς τόμος γιὰ τὸν bertrand bouvier, Γενεύη 1995, 155-177. 15. Πρβλ. G. MARNEllOS, Saint Nicodème l Hagiorite, maître de la nation grecque, et docteur de l Eglise orthodoxe [= Ἀνάλεκτα βλατάδων 64], Θεσσαλονίκη 2003. τὸ βιβλίο δὲν εἶναι, καὶ γενικότερα, ἀπαλλαγμένο ἀπὸ ἐπιπόλαιες ταυτίσεις ἢ ἀποδόσεις. πολλὰ ἄλλα νικοδημικὰ δημοσιεύματα τοῦ ἴδιου: βλ. Γ. ΜΑΡΝΕλλΟΣ, Ἁγιονικοδημικὰ Μελετήματα, β, Ἅγιος Νικόλαος Κρήτης 2007. 16. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ, Ἅπαντα, ἔνθ ἀνωτ., 376-377.

ΠΕΠλΑΝΗΜΕΝΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟ ΔυΟ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 25 ΙΙ. Ὅπως εἶναι γνωστό, ἂν καὶ ἡ ἀναγραφὴ τῆς μνήμης τοῦ πατριάρχη Φωτίου στὸ ἑορτολόγιο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως γίνεται ἀρκετὰ νωρίς 17, σύνταξη ἀκολουθίας πρὸς τιμήν του δὲν ὑπῆρξε πρὶν ἀπὸ τὸ 1848: πρόκειται γιὰ τὴν ἀκολουθία στὸν ἅγιο Φώτιο ποὺ συνέθεσε ὁ πρῶτος σχολάρχης τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Χάλκης μητροπολίτης Σταυρουπόλεως Κωνσταντῖνος Τυπάλδος-Ἰακωβάτος (1795-1867) 18. Ἡ σύνταξη τῆς ἀκολουθίας συνδέεται μὲ τὴν ἐπιδίωξη καθιερώσεως τῆς μνήμης τοῦ Φωτίου ὡς σημαντικῆς ἑορτῆς στὸ Πατριαρχεῖο, παράλληλα μὲ τὴν διάδοση τοῦ θρύλου σχετικὰ μὲ τὸν Φώτιο ὡς ἀρχαῖο ἱδρυτὴ τῆς μονῆς τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὅπου καὶ ἡ σχολὴ τῆς Χάλκης. Ὣς τότε ἡ λειτουργικὴ μνημόνευση τοῦ Φωτίου περιωριζόταν στὴν ἁπλῆ ἀναγραφὴ τοῦ ὀνόματός του 19 σὲ συναξαρικὰ κείμενα, τὴν 6 Φεβρουαρίου, ἡμερομηνία τοῦ θανάτου του, καὶ μάλιστα σὲ περιωρισμένο μᾶλλον ἀριθμὸ χειρογράφων μόνον συναξαρίων. Ἡ σταθερὴ ἀναγραφή του στὰ ἔντυπα συναξαρικὰ κείμενα φαίνεται νὰ καθιερώνεται μόλις μὲ τὴ δημοσίευση τοῦ Συναξαριστοῦ τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ τοῦ Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη (βενετία 1819) 20. Ἡ ἀναγραφὴ τῆς μνήμης τοῦ Φωτίου στὸν Συναξαριστὴ τοῦ Νικοδήμου συνοδεύεται μὲ τὴ δημοσίευση, γιὰ πρώτη, ἀπὸ ὅ,τι εἶναι γνωστό, φορά, τῶν ἰαμβικῶν στίχων ποὺ συνοδεύουν, στὴν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου, τὸ Μηνολόγιον, πρὶν ἀπὸ τὸ κυρίως κείμενο τοῦ Συναξαρίου κάθε μνημονευομένου ἁγίου κατὰ τὸ πρότυπο ποὺ εἰσήγαγαν στὴν ἐκκλησιαστικὴ πρακτικὴ οἱ ἰαμβικοὶ στίχοι τοῦ Χριστοφόρου τοῦ Μυτιληναίου. Οἱ στίχοι γιὰ τὸν Φώτιο ποὺ εἰσάγονται στὸν Συναξαριστὴ τοῦ Νικοδήμου εἶναι: 17. H. delehaye, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae [= Acta Sanctorum, Propylaeum Novembris], βρυξέλλες 1902, στ. 448: Καὶ τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν καὶ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου. Τελεῖται δὲ ἡ αὐτοῦ σύναξις ἐν τῷ προφητείῳ τοῦ ἁγίου Προφήτου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου τῷ ὄντι ἐν τοῖς Ἠρεμίας. j. MATEOS, Le Typicon de la Grande Église. Ms. Sainte-Croix No 40 (X e siècle) [= Orientalia Christiana Analecta 165], 1, Ρώμη 1962, 228: ἐν τοῖς Ἠρεμίας, ἐκεῖθεν ἀπὸ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ἐξιούσης τῆς λιτῆς καὶ ἀπερχομένης ἐν τῷ Φόρῳ καὶ μετὰ τὰς ἐκεῖσε συνήθεις εὐχὰς παραγινομένης ἐν τῇ εἰρημένῃ συνάξει. Γιὰ τὸν ναὸ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου ἐν τοῖς Ἠρεμίας: R. janin, La géographie ecclésiastique de l Empire Byzantin. I. Le siège de Constantinople et le Patriarcat Œcuménique. 3. Les églises et les monastères, Παρίσι 1953, 41. 18. l. PETIT, Bibliographie des acolouthies grecques [= Subsidia Hagiographica 16], βρυξέλλες 1926, 244-245. Δ. ΣΤΡΑΤΗ- ΓΟΠΟυλΟΣ, Ἔντυπες ἀκολουθίες ἁγίων. Συλλογὴ Ντόρης Παπαστράτου, ἐπιμ. Κρ. Χρυσοχοΐδης, Ἀθήνα 2007, 332-334. 19. Γιὰ τὸν ἅγιο Φώτιο στὴ λατρεία βλ. Σ. Α. ΠΑΣΧΑλΙΔΗΣ, «Ἡ συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὴν ἁγιότητα τοῦ Μεγάλου Φωτίου καὶ ἡ ἐντάξή του στὸ ἑορτολόγιο», Μνήμη Ἁγίων Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Μεγάλου Φωτίου ἀρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως, Θεσσαλονίκη 1994, 367-397. ΑΠ. ΓλΑβΙΝΑΣ, Ἀσματικὲς ἀκολουθίες πρὸς τιμὴ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Κατερίνη 1999, (στό ἐξῆς: ΓλΑβΙΝΑΣ, Ἀκολουθίες ἱεροῦ Φωτίου) ὅπου καὶ ἡ προηγούμενη βιβλιογραφία [εἰδικά: ΧΡυΣΟΣΤΟΜΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟυλΟΣ, «Ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Φωτίου», Πάνταινος 13 (1921), 81-85. M. jugie, «le culte de Photius dans l Église byzantine», Revue de l Orient Chrétien, 3 e série, 3 (1922-1923) 105-122. Π. ΧΡΗΣΤΟυ,«Ἡ μνήμη τοῦ ἱεροῦ Φωτίου», Κληρονομία 23 (1991) 129-154]. 20. Παραπέμπω, ἐδῶ, στὴν πιστὴ ἐπανέκδοση (μὲ ἐπιμέλεια λαμπρινῆς Ν. Τριανταφυλλοπούλου), Ἀθήνα 2005: τόμ. β, 204. Διάφορες, ἐνδιαμέσως, διασκευασμένες ἐκδόσεις τοῦ ἀρχικοῦ κειμένου.