Ι ΕΚΘΕΣΗ Ι ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΕ ΤΟ ΦΩΣ ΣΤΗ ΜΑΔΡΙΤΗ οιος δεν δlασk~δασε,παίζ~ στο έπαιφο το συμβολιl<ό ΚΟΙ μυστηριώδες θηκε για λίγο με τις οπτασίες που γλιστρούν πάνω στη σκηνή; Αθώες, παιχνιδιάρικες αλλά πανάρχαιες χειρονομίες. ανάγονται σε εποχές πρωτόγονες. όπως μαρτυρούντόσα αποτυπώματαχεριών από χρωματισμένεςσκιές, σχεδιασμένες στο φως της φωτιάς σε παλαιολιθικά σπήλαια. Π ντος μετη σκια του η ΦTlα ΧΝοντας φιγούρες με τα χέρια στον τοίχο; Ποιος δεν βρέθηκε.τυχαία ή όχι, μπρο στά στο φως ενός προβολέα και δεν ενώ δυναμικό της. ΟΙ αιγύπτιοι καλλιτέχνες, όπως κοι οι Κινέζοι, ζωγράφιζαν χωρίς σκίαση, οι Ελ/ηνες ήταν οι πρώτοι που έδωσαν σημασία στις σκιές. Στην "πολιτεία» του ο Πλάτων επι νόησε το μύθο της σπηλιάς για να εξηγήσει, βασισμένος στις σκιές και τα είδωλα, τη σχέ ση ανάμεσα στην ύπαρξη-ουσία ΚΟΙ την εξω τερική εμφάνισή της, ανάμεσα στην πραγ ματικότητα και την εικόνα-εντύπωση που έχουμε από αυτήν. Αρl<ετούς αιώνες αργό τερα, ο ρωμαίος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στη Φυσlκή Ιστορία του αναφέρεl τον ελληνικό μύθο της 1<0 Π έλα ς στην αρχαία Κόρινθο, ι<ό Η τέχνη στηρίχτηκε στη συμβολή της ρης του αγγειοπλάστη Βουτόδη οπό τη Σισκιάς για να δώσει βάθος 1<01 αληθοφάνεlα ιωώνα. που ζωγράφισε το περίγραμμα του στην εικόνα, αλλά στη συνέχεια αξιοποίησε αγαπημένου της στοντοίχο του σπιτιού της Ο Αντl Γουόρχολ. χρπσιμοποιώντας τπν άυλπ κοι διφορούμενπ lδιότπτα της σκιάς, έστρεψετο πορτρέτο του σε εlκόνσ φσσμστlκι'ί: το πορτρέτο σβι'ίνει σσν σκιά κσι εξσχνώνεται σε virtual image. Ο Γουόρχολ άνοιξε το δρόμο στο μετσμοντέρνα πορτρέτα, στα οποίσ n απεικόνισπ δεν αναφέρεταl πια στπν πραγμστικότπτα. αλλά μάλλον προπγείτσι αυτι'ίς. Pίχνovτας φως πάνω στις σκιές ζωγραφικών, φωτογραφικών και κινηματογραφικών έργων, η πρόσφατη έκθεση στο MuseoThyssen Bornemisza και του Foundacion Caja Madrid στη Μαδρίτη έδωσε για πρώτη φορά πρωταγωνιστικόρόλο σε κάτι που συνήθως αρκείται σχεδόν στο ρόλο του αφανούς: στη σκιά. Στους εκθεσιακούς χώρους ο επισκέπτης ανακάλυψε μυστήρια, κρυφούς συμβολισμούςκαι, ίσως, τη σημασίαόσων κρύβει η δική του σκιά. -------++ ΣΤΗ ΣΙ<ΟΤΕΙΝΗ ΠΛΕVΡΑΤΗΣΤΕΧΙ\JΗΣ Ι<ΕΙΜΕΝΟ Ι ΚΑΤΕΡΙΝΑ KAZOI\EA (οοτορ'κό, Τέχνης, kkazolea@hol.gr), Ε 60
Ι ΕΚΘΕΣΗ Ι ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΕ ΤΟ ΦΩΣ ΣΤΗ ΜΑΔΡΙΤΗ
Η σκιά αποτέλεσε το αντικείμενο εντατικής μελέτης και πειραματισμών - αρχικά στα ατελιέ των καλλιτεχνών και αργότερα σε ζωγραφlκές ακαδημίες, με την ακαταμάχητη πρόκληση να τη ζωγραφίσουν. Επειδή, όμως, ένα μαύρο σημάδι, ένα μουντζούρωμα, λογικά δεν συνεισφέρεl στην ομορφιά ενός έργου τέχνης, οι ζωγράφοl συχνά την απέφευγαν προς όφελος των διαυγέστερων χρωμάτων στις εικόνες τους. Σκιές Απέναντι, «Η κραυγπ» ταυ Frantisek Drtikal. Ο ταέχος φωταγράφος όnμιαύργnσε μοντέρνες συνθέσεις του γυμνού σώμοτας με γεωμετρικές όισκασμπσεις κοι ρlγμένες σκιές, δnμιουργώντος παραλλnλισμούς με έργα Tn, αβάν γκαρντ τnς εποχπς. Δίπλσ, «Το οτπθος» του Man Ray. Η φωτογραφία προέρχεται από Tnv τρίλεmn ταινία «Le Retour ala Raison» που γύρισε ο Ray τα 1923 με πρωτοποριακές τεχνικές. Στα τέλος τnς ταινίας ο καλλlτέxvn, δnμιουργείnapaloenαlακές εικόνες, φωτίζοντας με ραβδωτό φως το γυμνό στπθος του διάσnμου μοντέλου και ερωμένnς του, Tn, Kiki de Montparnasse. Ε 63
Ι ΕΚΘΕΣΗ Ι ΠΑΙΧΝ ΙΔΙΑ Μ Ε ΤΟ ΦΩΣ ΣΤΗ ΜΑΔΡΙΤΗ πάνω στη σl<ιά που σχηματιζόταν από το φως ενός κεριού. Για να διαφυλάξει την εικόνα του, επειδή εκείνος θα έφευγε στον πόλεμο. Αυτή η σκιά έδρασε, σε μια πρώιμη στιγμή, σαν ανάμνηση μιας παρουσίας όμως, μετά το θάνατο του νέου, μετατράπηκε σε κάτι πολύ περισσότερο' στο αποτύπωμά του, που τον διατήρησε οτην αιωνιότητα. Η σύ μπτωση τη ς σκι άς με την πρώτη ζωγραφική δημιουργία φαίνεται ήδη να εισάγει στο ερώτημα αν είμαστε εμείς που δίνουμε ζωή στη σκιά ως πηγή της, ως δημιουργοί της και 1<oλ/ITέχvες, ή αν είναι εκείνη που δημιουργεί το ίχνος που αφήνουμε πίσω μας Σκιές στη γη. Εμείς την καθορίζουμε. αλλά εκείνη εκ των υστέρων μαc: προσδιορίζει. «\οως δεν υπάρχει ούτε μια πράξη ούτε ένα όνειρο που να μη piχvei πίσω του άπειρη σl<lά» αναφέρει κάπου ο Μπόρχες Η σκιά έκανε την πραγματική της είσοδο στην ευρωπαική τέχνη με την Αναγέννηση. Ο Αλμπέρτι, αρχιτέκτονας και θεωρητικός της πρώιμης αναγέwησης, διεύρυνε τη διάδοση αλλά και τη σπουδαιότητα των σκιών, θεωρώντας ΤΕς βαοικές για το σχηματισμό της γραμμll<ής προοπτικής. Στη ουνέχεlα, κλασικισμός, μανιερισμός ΚΟΙ μπαρόκ, αλλά lωρίως ο τενεμπρισμός του καραβάτζιο και των ουνεχιστών του πρόσθεσαν καινούργια χαρακτηριστικά Ο ({Μοναχικός άντρας» τπς Dorothea lange μ ι;άνπ παρέα τπ σκιά ταυ. Δεξιά πάνω, «Τα Δείπνο στους Εμμαούς» του Καροβάτζιο. Ο ζωγρόφος τολμά νο λεκιάσει τπν αγνάτπτα τπς μορφr\ς τού Χριατού αναμειγνύαντάςτπ με ακιές. Δεξιά κάτω, οι «Μετομαρφώαειςταυ Ναρκίααου» του Σαλβαντόρ Νταλί. Σ' οιnό το έργο α καταλανός ζωγράφος, αυνδυάζοντας αριστοτεχνικάτα δύο αυτά περίεργα αδέλφια, τπ ακιά KOI τπν αυτανάκλοαπ, χτίζει τπ μαγεία ΤΓ1ς onίikr\, παραίσθπσπς. ~ =::::::: ---. ---.., ---.., --, : : --, ;, :-. ~ :-l,. -ι ~ στη σκιά, από τη συναρπαστική ψευδαίσθηση ώς την εξπρεσιονιστll<ή παραμόρφωση. Την αιφαία και απόλυτη αντiθεση στη διαλεκτι ι<ή φωτός και σl<ιάς εισήγαγε. βέβαlo, ο Καραβάτζιο Η σκιά είνol μια προβολή και ως τέτοια αποτέλεσε το αντικείμενο εντατιl<ής μελέτης και πειραματισμών, αρχικά στο ατελιέ των καλλιτεχνών ΚΟΙ αργότερα σε ζωγραφll<ές ακαδημίες, με την αl<οταμάχητη πρόκληση να τη ζωγραφίσουν. Επειδή όμως ένα μαύρο σημάδι, μια αμφιτολάντευση, ένα τρεμούλιασμα, ένα μουντζούρωμα λογικά δεν συνεισφέρει στην ομορφιά ενός έργου τέχvης, οι ζωγράφοι συχνά την απέφευγαν προς όφελος των διαυγέστερων χρωμάτων στις εll<όνες τους. Οι tenebrists του μπαρόκ, όμως, κατάφεραννα ε'<μεταλλευτούν και να αξιοποιήσουνστο έπακρο το θεαματικό δυναμικό της Τον 180 αιώνα η σκιά εκτιμήθηκε πολύ ως εργαλείο κοτάλληλο να επωμιστεί αρνητικές αφηγηματιι<έςέννοιες,οδηγώντας τελικό σε μια «οισθητικήτου σl<otelν~~> Η νέα τάση περιστρέφεταιγύρω από όρους όπως η σlωτεlνότητα.ο φόβος l<οι ο θάνα ΤΟζ και θα καταξιωθείλίγο αργότερασε αρνητιl<ούςήρωες, όπως ο Φάουσττου Goethe, ο Peter Schlemihl του Chamisso, ο Δράκουλας του Bram StoI<er Στον ιμπρεσιονισμό δlαlφίνπol αλλαγή στην προσέγγιση της σκιάς Παρόλο που οι σκιές των δέντρων έχο υν κυρ ία ρχο ρόλο στα πρώιμα έργα του Monet, είνol οι Camille Pissarro και AIfred Slsley που αντικαθιστούν το παραδοσιακό μαύρο με χρώμα κοι έτσι μειώνουν την αρνητική σημασiα των σκιών. ΟΙ νεο-ιμπρεσιονlστές Σεζάν, Γκογκέν, Βαν Γκογκ και Σερά προχώρησαν σε όλο και μεγαλύτερη πλαστική αυτονομία της σκιάς, ενώ εξπρεσιονισμός και νεορεαλισμός χρησιμοποίησαν μαζιι<ά τις σl<iές με περιεχόμενο εξπρεσιονιστικό. Αν στην ιστορία της σκιάς στην τέχvη σημαντικός σταθμός υπήρξε σίγουρα ο Καραβάτζιο, ένας άλλος εξίσου σημαντικός σταθμός είναι αναμφισβήτητα και η ζωγραφική του Τζιόρτζιο ντε Κίρll<ο, που το 1913 δήλωνε πως «υπάρχουν περισσότερα αινίγματα στη σl<ιά ενός ανθρώπου που περπατάει στον ήλιο απ' ό,τι σε όλες τις θρησκείες παρελθόντοζ, παρόντος 1<01 μέλλοντοζ)). Αλλά είνα ι στο σουρεαλισμό που η σκιά Ε 64
Ι ΕΚΘΕΣΗ Ι ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΕ ΤΟ ΦΩΣ ΣΤΗ ΜΑΔΡΙΤΗ βρήκε την αποθέωσή της Τόσο με τεχνική μεγάλης ακρίβειας και λεπτομέρειας όσο και με χονδρική χρήση των σκιών, καλλιτέχνεζ όπως οι Νταλί, Τανγκί, Μαγκρίτ και Ντελβό εμπλούτισαν την απεικόνιση των ονείρων με μεγάλη πειστικότητα. Επιπλέον, με τη λεγόμενη «παρανοϊκή κριτικήll μέθοδο, ο Νταλί χρησιμοποιούσε σκιές ως μέσο επανασύνθεσης αντιφατιl<ών εικόνων. Στο έργο του Πικάσο «Η σκιά πάνω στη γυναίκα», σε μια πρώτη ανάγνωση η σκιά του ίδιου του ι<ολλιτέχνη πλημμυρίζει τον καμβά εντελώς κυριαρχικά πάνω στην ξαπλωμένη γυμνή γυναίκα, ταυτόχρονα όμως ουμπυκνώνει ερμητικό συμβολισμό για τη σχέση των δύο φύλων και οδηγεί πολύ μακριά σε ερμηνείες. Η σκιά είχε εξίσου κομβικό ρόλο στη ζωγραφική του δεύτερου μισού του 200ύ αιώνα, ενισχύοντας την επιτυχία της ποπ αρτ στη διεθνή σl<ηνή το 1960. Με μοτίβα από Το «Πορτρέτο του Dr. Haustein» του πορτρετίστα Christian Schad. Ο δερματαλόγας Haus Haustein ειδικευόταν στα οφροδίσια νοσnμοτο κοι θεράπευε τις πόρνες του περίφπμοu Kurfurstendamm οτο Βερολίνο. Η απειλητικι'> σκιά πίοω του είναι το προφίλ τπς ερωμένης του. Η σχέση ταυς ανοφέρετοl ως θυελλώδπς. Αριστερά, το εξώφυλλο του κατσλόγου της έκθεσης Sombras. Σκιές τη διαφήμιση και τα μίντια, οι ΓουόρχολΚΟΙ Lίchtensteinδούλεψαντελικά με πορτρέτα σl<ιών, ενώ ο πρώτος αφιέρωσε μια ολόκληρη οειρά οτη σκιά. Αλλά και η φωτογραφία, που περιγράφετol ως η τέχνη του φωτός και της σκιάς, εκπροσωπήθηl<εστην έκθεση από τσυς Man Ray, Brassai, Andre I<ertesz, Umbo, Ralph Steiner, Dorothea Κ.ά. Όπως κοι ο κινηματογράφος- με προβολή αποσπασμάτων ταινιών, από τσν Fritz Lang και τον Sergei Eisenstein ώς τον PeterGreenaway και TovQuentin Tarantino. Παρόλο που μια σκιά είναι σκούρα, δημιουργείται από το φως Το ίδιο ισχύει για την ευτυχία 1<αl τη λύπη. Πώς μπορεί κανείς να νιώσει την ευτυχία αν δεν έχει αισθανθεί τη λύπη; Οι σκιές, όμως, συμβολίζουν-κατά παράδοση- και το παρελθόν. Είναι παραμορφωμένες εικόνες που σέρνονται πίσω από ανθρώπους και μέσα στο μυαλό τους σε όλους τους καιρούς. Αλλά ο συμβολισμός της σκιάς δεν θα εξερευνηθεί ποτέ επαρκώς. Θα μείνει γαντζωμένος στην απόρθητη εκείνη διαδικασία που YEwQEI μέσα σε βαθύ σl<οτάδl αυτό που τελll<ά l<οταζιώνετol στο φως. Το άγνωστο είναι πάντα σαγηνευτικό κοι η προσπάθεια διείσδυσης σ' αυτό μας αvταμείβει, KάνOVΤάς μας συμμέτοχους στο απόlφυφο. Αλλά πού βρίσκεται, τελικά, η γοητεία; Στη γνώση ή στο μυστήριο; Ε 66