ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΚΔΟΣΗ (Δ )
ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΚΔΟΣΗ (Δ )...1 ΕΠΙΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ...6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η δυναμική του τουρισμού στην Ελλάδα...53 1.1 Το διεθνές περιβάλλον...53 1.2 Η περίπτωση της Ελλάδας...56 1.2.1 Η Ελλάδα ως τουριστικός προορισμός...56 1.2.2 «Ελληνικό τουριστικό προϊόν»: Τα χαρακτηριστικά και η θέση αυτού στην παγκόσμια αγορά...66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Τουρισμός και η παροχή εκπαίδευσης στο θεματικό πεδίο της «Διοίκησης Επιχειρήσεων και Φορέων Τουρισμού»...71 2.1 Η σημασία του ανθρώπινου παράγοντα στην αγορά τουριστικού προϊόντος...71 2.2 Η διεθνής επιστημονική εμπειρία...73 2.2.1 Ενδεικτικά προγράμματα σπουδών διεθνών Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων...84 2.3 Η ελληνική επιστημονική πραγματικότητα...93 2.3.1 Ενδεικτικά προγράμματα σπουδών εγχώριων εκπαιδευτικών φορέων...96 2.3.2 Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα: Οι ελλείψεις στις τουριστικές σπουδές...103 2.4 Ίδρυση Πανεπιστημιακών Τμημάτων στο θεματικό πεδίο της «Διοίκησης Επιχειρήσεων και Φορέων Τουρισμού» : Η αναγκαιότητα...105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η δυναμική του τουρισμού στην Περιφέρεια Κρήτης.109 3.1 Το προφίλ της Περιφέρειας Κρήτης...109 3.1.2. Μορφολογικά και πληθυσμιακά στοιχεία...109 3.1.3. Οικονομικά μεγέθη...111 3.2 Τουριστική γεωγραφία...119 3.3 «Νέες Μορφές Τουρισμού»...124 3.4 Προσφορά Εκπαίδευσης, Έρευνας και Τεχνολογίας...127 1
3.4.1 Πανεπιστημιακά Ιδρύματα Σύντομο προφίλ...129 3.4.2 Ερευνητικά Ινστιτούτα και Ιδρύματα Σύντομο προφίλ...137 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Ίδρυση Τμήματος Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης και Στρατηγικός σχεδιασμός Πανεπιστημίου Κρήτης...147 4.1 Στρατηγικός σχεδιασμός και αποστολή του Πανεπιστημίου Κρήτης...147 4.1.1 Στρατηγικός Σχεδιασμός στην Εκπαίδευση...150 4.1.2 Στρατηγικός Σχεδιασμός στην Έρευνα...151 4.1.3 Στρατηγικός Ακαδημαϊκός Σχεδιασμός...151 4.2 Το Τμήμα Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης στα πλαίσια του αναπτυξιακού σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Κρήτης...152 4.2.1 Το Τμήμα Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης...153 4.2.2 Ανάλυση σκοπιμότητας, σημείο εκκίνησης: Η οικονομία της Περιφέρειας Κρήτης...153 4.2.3 Σημείο προσανατολισμού: Η παγκόσμια ψηφιακή οικονομία...154 4.2.4 Γεφυρώνοντας την τοπική με την παγκόσμια οικονομία...154 4.3 Ίδρυση Τμήματος Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης: Αιτιολόγηση υιοθέτησης της πρότασης από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων...155 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Το Τμήμα Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης...161 5.1 Το όραμα...161 5.2 Η αποστολή...161 5.3 Οι εισακτέοι...162 5.4 Οι απόφοιτοι...162 5.5 Προοπτικές επαγγελματικής αποκατάστασης των πτυχιούχων...164 5.6 Πρόγραμμα Σπουδών...166 5.6.1 Διάρκεια Προγράμματος Σπουδών...168 5.6.2 Διάρθρωση Προγράμματος Σπουδών...169 5.7 Ενδεικτικό Πρόγραμμα Σπουδών Περιγραφή Μαθημάτων...170 2
5.7.1 Η δομή των μαθημάτων ανά τομέα / θεματική ενότητα...172 5.8 Υποστήριξη του επιστημονικού υπόβαθρου των φοιτητών...204 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Η συμβολή του υπό πρόταση Τμήματος Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Κρήτης στην πλήρωση του ακαδημαϊκού χώρου και στην εγχώρια ανάπτυξη...207 6.1 Παροχή πανεπιστημιακής εκπαίδευσης υψηλής στάθμης στο θεματικό πεδίο της «Διοίκησης Επιχειρήσεων και Φορέων Τουρισμού»...207 6.2 Κέντρο αριστείας για τη μελέτη και έρευνα του αναπτυξιακού ρόλου του τουρισμού...208 6.3 Συνεισφορά στην αναπτυξιακή δυναμική της Ελλάδας και της Περιφέρειας Κρήτης...209 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Αναγκαίος εξοπλισμός και λειτουργικό κόστος υλοποίησης: Το απαιτούμενο ανθρώπινο δυναμικό και οι υλικοί πόροι για τη λειτουργία του Τμήματος Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης...213 7.1 Εισαγωγή...213 7.2 Παραδοχές για τη διάγνωση και καταγραφή των αναγκών...214 7.3 Ανάγκες σε ανθρώπινο δυναμικό...215 7.3.1 Διδακτικό Προσωπικό...216 7.3.2 Διοικητικό Προσωπικό...221 7.3.3 Ειδικό Τεχνικό Εργαστηριακό Προσωπικό (ΕΤΕΠ)...221 7.4 Ανάγκες σε υλικοτεχνική υποδομή...221 7.4.1 Κτιριακές υποδομές...222 7.4.2 Εξοπλισμός γραφείων...223 7.4.3 Εξοπλισμός εργαστηρίων...225 7.4.4 Εξοπλισμός αιθουσών διδασκαλίας και βοηθητικών χώρων...226 7.4.5 Εξοπλισμός πληροφορικής και επικοινωνιών...226 7.4.6 Υποδομές φοιτητικής μέριμνας...227 7.5 Λειτουργικό κόστος υλοποίησης...228 3
7.5.1 Κόστος ανθρωπίνου δυναμικού...229 7.5.2 Κόστος υλικοτεχνικής υποδομής...232 7.5.3 Κόστος ανά κατηγορία Φοιτητικής Μέριμνας...238 7.5.4 Λοιπές λειτουργικές δαπάνες...240 7.5.5 Συγκεντρωτική δαπάνη υλοποίησης...242 7.6 Κατανομή και χρονική εξέλιξη του λειτουργικού κόστους υλοποίησης....243 7.6.1 Κατανομή και χρονική εξέλιξη του κόστους ανθρωπίνου δυναμικού....246 7.6.2 Κατανομή και χρονική εξέλιξη του κόστους υλικοτεχνικής υποδομής....249 7.6.3 Κατανομή και χρονική εξέλιξη του κόστους ανα κατηγορία φοιτητικής μέριμνας....252 7.6.3 Κατανομή και χρονική εξέλιξη των υπολειπόμενων λειτουργικών δαπανών....254 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Έρευνα αγοράς για την ίδρυση του Τμήματος Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης...257 8.1 Εισαγωγή...257 8.2 Στοιχεία της έρευνας αγοράς...257 8.3 Η σύσταση του ερωτηματολόγιου...258 8.4 Τα αποτελέσματα της έρευνας αγοράς...258 Πίνακας 8.1: Αναγκαιότητα ίδρυσης του Τμήματος...259 Πίνακας 8.3: Απόψεις για χωροθέτηση του Τμήματος στην Κρήτη...262 Πίνακας 8.5: Μορφές υποστήριξης στο υπό πρόταση Τμήμα...265 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: Απόφαση Συγκλήτου για την ίδρυση του Τμήματος Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης...267 9.1 Εισαγωγή...267 9.2 Απόσπασμα πρακτικών 240 ης / 22-03-07 συνεδρίας της Συγκλήτου Πανεπιστημίου Κρήτης...267 4
9.3 Απόσπασμα πρακτικών 241 ης / 26-04-07 συνεδρίας της Συγκλήτου Πανεπιστημίου Κρήτης...284 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: Πίνακας Πανεπιστημίων που διαθέτουν διεθνώς αναγνωρισμένες Τουριστικές Σπουδές...289 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β: Πίνακας εγχώριων Τεχνολογικών και Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων που προσφέρουν αναγνωρισμένες Τουριστικές Σπουδές...293 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ: Εντοπισμός και κατανομή στο εξαετή χρονικό ορίζοντα των διαφόρων αποφάσεων και ανα κατηγορία δαπανών...295 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ: Ερωτηματολόγιο έρευνας για τη δημιουργία Τμήματος Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης (ΤΔΑ) στο Πανεπιστήμιο Κρήτης...301 Βιβλιογραφικές Αναφορές...303 5
ΕΠΙΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ Βάσει των προκαθορισμένων εκ του Συμβουλίου Ανώτατης Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης (ΣΑΠΕ) προδιαγραφών για την ίδρυση νέων Τμημάτων ή Σχολών, ή την αναδιάρθρωση ήδη λειτουργούντων Τμημάτων ή Σχολών (συγχώνευση, κατάτμηση, μετονομασία ή αλλαγή γνωστικού αντικειμένου), η υποβαλλόμενη από το Πανεπιστήμιο Κρήτης μελέτη σκοπιμότητας για την ίδρυση Τμήματος Τουριστικής Διοίκησης και Ανάπτυξης πρέπει να παραθέτει επαρκή στοιχεία για τα κάτωθι σημεία: Τον στρατηγικό σχεδιασμό του Πανεπιστημίου Κρήτης. Την αιτιολόγηση υιοθέτησης της από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (ΥπΕΠΘ). Την εθνική και διεθνή επιστημονική εμπειρία στο εν λόγω γνωστικό αντικείμενο. Την συμβολή της στην πλήρωση του ακαδημαϊκού χώρου και την ανάπτυξη της χώρας καθώς και της Περιφέρειας Κρήτης. Το προτεινόμενο πρόγραμμα σπουδών. Ενδεικτικά προγράμματα σπουδών σχετικών τμημάτων από το εθνικό και διεθνή χώρο. Τη δομή σε τομείς. Την διάρκεια σπουδών. Τις επαγγελματικές δυνατότητες των πτυχιούχων. Τον προτεινόμενο αριθμό φοιτητών. Το αναγκαίο επιστημονικό και διοικητικό-τεχνικό προσωπικό. Το λειτουργικό κόστος υλοποίησης της. Τις αναγκαίες υποδομές. Την τεκμηριωμένη απόφαση της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Κρήτης. Εκτενής ανάλυση των ανωτέρω σημείων πραγματοποιείται στο κύριο μέρος της παρούσας μελέτης. Ωστόσο τα βασικά σημεία αυτών αναπτύσσονται συνοπτικά στο α- κόλουθο μέρος. 6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η δυναμική του τουριστικού τομέα στην διεθνή και εγχώρια αγορά Αναμφίβολη είναι η σπουδαιότητα του τουριστικού τομέα τόσο για τη μελλοντική οικονομική ανάπτυξη, όσο και για την απασχόληση του ανθρωπίνου δυναμικού. Τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο έχουν παρατηρηθεί τα κάτωθι: 1) Ο τουρισμός ως δυναμική παγκόσμια αγορά Ο τουρισμός έχει εξελιχθεί παγκοσμίως σε μία από τις σημαντικότερες βιομηχανίες, αποτελώντας σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης και απασχόλησης. Εκτιμάται ότι η τουριστική βιομηχανία συντελεί, άμεσα και έμμεσα, στο 10,3% του παγκόσμιου α- καθάριστου εγχώριου προϊόντος, 8,7% των συνολικών θέσεων εργασίας και 9,3% των συνολικών επενδύσεων. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (WTO): Οι διεθνείς αφίξεις αυξήθηκαν κατά 18 φορές την περίοδο 1950-1991. Το 2005 οι διεθνείς αφίξεις έφτασαν τον αριθμό ρεκόρ των 681,5 εκατομμυρίων έπειτα από μία συνεχή άνοδο 21 ετών. Σε επίπεδο σε Ευρωπαϊκής Ένωσης ο τουρισμός απασχολεί άμεσα 9 εκατομμύρια ευρωπαίους πολίτες, μέγεθος που αντιπροσωπεύει το 6% της συνολικής απασχόλησης, συνδράμοντας στο 5.5% τουλάχιστον του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος και στο 30% των εξαγωγών σε υπηρεσίες. Συνάμα εκτιμάται ότι στα τέλη της επόμενης δεκαετίας οι θέσεις εργασίας σχετιζόμενες με τον τουρισμό και τα ταξίδια, θα αυξηθούν κατά 2 εκατομμύρια, αντιπροσωπεύοντας το 9% της συνολικής απασχόλησης στην Ένωση. 7
Η τουριστική αγορά όντας επιρρεπής σε δομικές αλλαγές, προερχόμενες ιδίως από την παγκοσμιοποίηση των αγορών, διέπεται από ένα σύνολο συνεχών μεταβολών. Χαρακτηριστικές μεταβολές αποτελούν: Η φιλελευθεροποίηση των αεροπορικών μεταφορών. Η μείωση της τιμής των ναύλων ενθαρρύνει τα ταξίδια σε μακρινούς, εξωτικούς προορισμούς. Η αυξανόμενη ανταγωνιστικότητα νέων προορισμών. Το χαμηλό κόστος εργασίας και η χρήση περιβαλλοντικών πόρων με τρόπο που δεν συνάδει με τις αρχές αειφόρου ανάπτυξης επιτρέπει την προσφορά ελκυστικών πακέτων διακοπών. Οι νέες μορφές προώθησης και διαχείρισης του τουριστικού προϊόντος με τη χρήση των τεχνολογιών της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών. Καθώς νέοι προορισμοί εισέρχονται στη διεθνή τουριστική αγορά, ο ανταγωνισμός για την προσέλκυση τουριστών και την αύξηση των εσόδων εντείνεται σε παγκόσμιο επίπεδο. Για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας ενός τουριστικού προορισμού υπάρχουν ποικιλόμορφες προσεγγίσεις. Η σύγχρονη προσέγγιση εστιάζει στην ποιοτική αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών, η οποία ωστόσο πρέπει να αυξάνεται περισσότερο από το κόστος (value for money). 2) Η σημασία του τουρισμού στην Ελληνική οικονομία Εξετάζοντας την πολύπλευρη συμβολή του τουριστικού τομέα στην οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας από τα μέσα της δεκαετίας του 60 και έπειτα, παρατηρείται ότι ο τουρισμός έχει εξελιχθεί σε κύρια πηγή ανάπτυξης και σε έναν εκ των σημαντικότερων κλάδων της ελληνικής οικονομίας. Η δε συνολική συνεισφορά της τουριστικής βιομηχανίας στον ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) κυμαίνεται στο 15 με 20%. Συγκεκριμένα, το έτος 2005 η συνεισφορά της εν λόγω δραστηριότητας στην ελληνική οικονομία εκφράζεται με το 15,1% του ΑΕΠ, το 15,9% των συνολικών θέσεων εργασίας και το 12,6% των συνολικών επενδύσεων. Επισημαίνεται επίσης ότι οι εισπράξεις κατά το ίδιο έτος, από την παροχή πάσης φύσεως υπηρεσιών προς τους 8
αλλοδαπούς επισκέπτες ανήλθαν στα 11 δισεκατομμύρια, μέγεθος που αντιστοιχεί περίπου στο 6% του ΑΕΠ. Η σπουδαία συμβολή του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη υπογραμμίζεται επίσης, τονίζοντας ιδίως τη συνεισφορά αυτού στην άμβλυνση της ανισοκατανομής του εθνικού προϊόντος προς την περιφέρεια καθώς δε και στη συγκράτηση του εγχώριου πληθυσμού στην ύπαιθρο. Αν και το τουριστικό προϊόν «ήλιος & θάλασσα» στο οποίο στηρίχθηκε η εγχώρια τουριστική ανάπτυξη δεν έχει διαφοροποιηθεί ουσιαστικά, την τελευταία δεκαετία ο συνολικός αριθμός των αφίξεων αλλοδαπών επισκεπτών υπερβαίνει αισθητά το συνολικό ημεδαπό πληθυσμό. Συγκεκριμένα, ενώ το 1970 οι αφίξεις αλλοδαπών ε- πισκεπτών ήταν λιγότερες από 2 εκατομμύρια, κατά το έτος 2005 ο ετήσιος αριθμός αλλοδαπών επισκεπτών ανήλθε στις 15,45 εκατομμύρια αφίξεις, κατατάσσοντας την Ελλάδα στη 17η θέση της κατάταξης με τους κυριότερους τουριστικούς προορισμούς παγκοσμίως. Εκ των κυριότερων χαρακτηριστικών τόσο του προσφερόμενου ελληνικού τουριστικού προϊόντος όσο και του ζητούμενου προϊόντος από τους αλλοδαπούς επισκέπτες στην ελληνική επικράτεια είναι τα ακόλουθα: 1. Η έντονη εποχικότητα της ζήτησης τουριστικού προϊόντος. Το 50% των αλλοδαπών τουριστών επισκέπτεται την ελληνική επικράτεια κατά το τρίμηνο Ιουλίου Σεπτεμβρίου, ενώ την περίοδο Μάιο Σεπτέμβριο το εν λόγω ποσοστό ανέρχεται στο 70%. 2. Το τουριστικό προϊόν «ήλιος & θάλασσα» αποτελεί το βασικό λόγο επισκεψιμότητας. Η συντριπτική πλειοψηφία των τουριστών επισκέπτονται τη χώρα για να καταναλώσουν το προϊόν «ήλιος και θάλασσα». Αντίθετα μορφές τουρισμού όπως ο συνεδριακός ή ο αγροτοτουρισμός δεν κατέχουν αξιοσημείωτα μερίδια αγοράς, εντείνοντας το πρόβλημα της εποχικότητας. 3. Η σύσταση του εισερχόμενου τουρισμού, αναφορικά με τη χώρα προέλευσής, δεν έχει μεταβληθεί στο χρόνο. 9
Οι Ευρωπαϊκές χώρες αποτελούν τις σημαντικότερες χώρες προέλευσης αλλοδαπών τουριστών. Κατά φθίνουσα σειρά τα μεγαλύτερα ποσοστά προσέλευσης τουριστών κατέχουν: το Ηνωμένο Βασίλειο (19% του εισερχόμενου τουρισμού το 2005), η Γερμανία (15,7%), η Ιταλία (7,9%) και ακολουθούν με μικρότερα ποσοστά η Ολλανδία, η Γαλλία και οι Σκανδιναβικές χώρες. Τα ποσοστά προσέλευσης τουριστών από χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ιαπωνία διατηρούνται σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα, ενώ το δυναμικό των χωρών της πρώην ΕΣΣΔ παραμένει ουσιαστικά αναξιοποίητο. 4. Η προσφορά ξενοδοχειακών κλινών είναι γεωγραφικά συγκεντρωμένη στη νησιωτική Ελλάδα. Η Περιφέρεια Κρήτης κατέχει το 21% των συνολικών ξενοδοχειακών κλινών, τα Δωδεκάνησα το 17,3%, τα Ιόνια Νησιά περίπου το 12% και οι Κυκλάδες το 6%. Στην υπόλοιπη Ελλάδα, η Αττική κατέχει το 9% των κλινών και η δε Περιφέρεια Μακεδονίας (κυρίως η Χαλκιδική) το 14%. 5. Δυσμενές επενδυτικό περιβάλλον. Όπως διαφαίνεται από τους δείκτες των μελετών ανταγωνιστικότητας, η Ελλάδα κατατάσσεται στις χαμηλότερες θέσεις όσον αφορά την ανταγωνιστικότητα. Αποτέλεσμα είναι η χαμηλή προσέλκυση μεγάλου ύψους επενδύσεων και στον τομέα του τουρισμού. 6. Χαμηλοί ρυθμοί εισαγωγής και υιοθέτησης νέων τεχνολογιών κυρίως από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και φορείς του τουρισμού. 7. Η ελληνική τουριστική αγορά θεωρείται πλέον μια ώριμη αγορά (η Ελλάδα ώριμος τουριστικός προορισμός). Εκ των ανωτέρω συνεπάγεται ότι ενώ το ελληνικό τουριστικό προϊόν κατέχει σημαντική θέση στην παγκόσμια τουριστική αγορά, εντούτοις παρουσιάζει προβλήματα ιδιαίτερης διαρθρωτικής φύσης, όπως: Συγκέντρωση προσφοράς. Εποχικότητα. 10
Ανεπάρκεια ειδικών υποδομών. Μεγάλος αριθμός μη νόμιμων τουριστικών γραφείων. Ελλιπές θεσμικό πλαίσιο. Συνεπώς, από τις προτεραιότητες της εθνικής τουριστικής πολιτικής αποτελεί ο εμπλουτισμός και η ποιοτική αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος, η περιφερειακή ανάπτυξη, χωροταξικά ζητήματα αλλά και η ενίσχυση του ρόλου της τοπικής αυτοδιοίκησης στην υποστήριξη και προστασία της τουριστικής δραστηριότητας. Τέλος, εστιάζοντας στην περίπτωση της Περιφέρειας Κρήτης, παρατηρείται ότι ο τουρισμός αποτελεί νευραλγικό τομέα της τοπικής οικονομίας. Συγκεντρώνοντας το 25% των ιδιωτικών τουριστικών υποδομών σε πανελλαδικό επίπεδο, η Περιφέρεια Κρήτης παρέχει τουριστικά προϊόντα τα οποία κινούνται σε αγορές υψηλού ανταγωνισμού. Αν και η απόδοση του τουριστικού τομέα θεωρείται ικανοποιητική, το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών δεν ταυτίζεται πάντοτε με τις ποιοτικές απαιτήσεις του καταναλωτικού κοινού. 11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Τουρισμός και η παροχή εκπαίδευσης στο θεματικό πεδίο της «Διοίκηση Επιχειρήσεων και Φορέων Τουρισμού» Εκ των ανωτέρω μεγεθών εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο τουριστικός τομέας αναπτύσσεται σε ένα ιδιαιτέρως δυναμικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον, στο οποίο οι τουριστικές επιχειρήσεις μπορούν να αντεπεξέλθουν επαρκώς μέσω της προσφοράς υπηρεσιών υψηλού ποιοτικού επιπέδου. Στο διεθνές περιβάλλον, η συνολική ποιότητα του τουριστικού προϊόντος εξαρτάται από την ποιότητα των επιμέρους συνθετικών του μερών. Συγκεκριμένα, η ποιότητα: Των υποδομών, Των μεταφορών, Των συνθηκών υγιεινής, Του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, και Της συμπεριφοράς του ανθρώπινου στοιχείου στη διαδικασία της παραγωγής του τουριστικού προϊόντος. διαμορφώνουν την τελική ποιοτική εικόνα του παρεχόμενου τουριστικού προϊόντος. Η ανάπτυξη νέων πιο εξειδικευμένων τουριστικών προϊόντων και οι αυξημένες απαιτήσεις των καταναλωτών τουριστικών προϊόντων, έχουν θέσει το τουριστικό τομέα σε μια τροχιά συνεχούς και γοργής ανάπτυξης. Το γεγονός ότι η παραγωγή και κατανάλωση του τουριστικού προϊόντος συντελείτε άμεσα, την ίδια χρονική στιγμή, καθιστά τον ανθρώπινο παράγοντα ζωτικής σημασίας, δεδομένου δε ότι στην τουριστική βιομηχανία η υποκατάσταση του ανθρώπινου παράγοντα δεν καθίσταται δυνατή. Είναι εμφανές συνεπώς ότι για να αντεπεξέλθει επαρκώς η εγχώρια αγορά τουριστικού προϊόντος στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες της αγοράς, απαιτείται ειδικά καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό με κατάλληλη εξειδίκευση στα τουριστικά ζητήματα και εκπαίδευση σε ευρύτερα και σύγχρονα γνωστικά αντικείμενα. 12
Δεδομένου του καίριου ρόλου του ανθρώπινου δυναμικού στην παραγωγή και διάθεση του τουριστικού προϊόντος, η προσφορά σύγχρονων εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο θεματικό πεδίο της «Διοίκηση Επιχειρήσεων και Φορέων Τουρισμού» καθίσταται επιβεβλημένη για την παροχή των καταλλήλων γνωστικών εφοδίων για τη δημιουργία στελεχών υψηλής ποιότητας, ικανών να ανταποκριθούν σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο και εξελισσόμενο περιβάλλον. Πλέον οι συνθήκες είναι ώριμες και οι κατάλληλες προϋποθέσεις έχουν διαμορφωθεί ούτως ώστε η τουριστική εκπαίδευση να ενταχθεί ως ξεχωριστό γνωστικό αντικείμενο στα ελληνικά Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. 1) Διεθνής επιστημονική εμπειρία στο θεματικό πεδίο της «Διοίκηση Επιχειρήσεων και Φορέων Τουρισμού» Αξίζει να σημειωθεί ότι εδώ και αρκετές δεκαετίες σε χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Αγγλία, ο τουρισμός (σε όλες του τις εκφάνσεις) αποτελεί αντικείμενο ανώτερης εκπαίδευσης. Μόνο κατά την εκπόνηση της παρούσας μελέτης εντοπίσθηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο παραπάνω από εκατό Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, στα οποία λειτουργούν είτε αμιγή Τμήματα Τουρισμού είτε προσφέρουν προπτυχιακά προγράμματα σπουδών στο γνωστικό αντικείμενο του τουρισμού. Στο κάτωθι πίνακα συνοψίζονται τα κυριότερα εκ των διεθνών Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων που προσφέρουν τόσο προπτυχιακά όσο και με μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών προσανατολισμένα στο γνωστικό αντικείμενο του τουρισμού: ΒΟΡΕΙΑ ΑΜΕΡΙΚΗ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ: - Cornell University - University of South Carolina - University of Hawaii - Boston University - George Washington University - Purdue University - University of Delaware - Florida International University - University of Illinois - University of New Orleans - University of Massachusetts - Michigan State University 13
- University of Ohio - New York University - Pennsylvania State University ΕΥΡΩΠΗ ΜΕΓΑΛΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ: - The University of Surrey - Bournemouth University - Oxford Brookes - Strathclyde University - Liverpool John Moores University - Sheffield Hallam University - University of Plymouth - University of Brighton ΕΛΒΕΤΙΑ: - Glion Institute of Higher education - Swiss Education Group - Hotel Institute Montreaux (HIM) - Swiss Hotel Management School - IHTTI ΜΑΛΤΑ: - University of Malta ΙΣΠΑΝΙΑ: - University of Alcala-Madrid - University of Valencia - Autonomous University of Barcelona - University of Girona - Polytechnic University of Valencia - University of Deusto - University of Ramon Llull - University of Jaume I (Castellón) - University of Málaga - University of Cantabria - University of Alicante - University of Illes Balears - University of Oviedo - Universidad de A Coruña ΙΤΑΛΙΑ: - University of Bologna - University of Napoli - University of Perugia - University of Milano 14
ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: - University of Aveiro - University of Fernando Pessoa ΓΑΛΛΙΑ: - University of Perpignan - University of Blaise Pascal - University of Tulon And Var ΓΕΡΜΑΝΙΑ: - Freie University of Berlin - University of Lueneburg - University of Dresden - University of Munich - University of Trier ΑΣΙΑ - Hong Kong: ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΙΣΡΑΗΛ: - The Hong Kong Polytechnic University - University of Haifa ΩΚΕΑΝΙΑ Αυστραλία: - The University of Queensland Νέα Ζηλανδία: - Lincoln University - University οf Waicato - University οf Otago Στο παράδειγμα των προαναφερθέντων διεθνών Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων οφείλει να κινηθούν λίαν συντόμως και τα εγχώρια Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα προκειμένου να υιοθετηθεί μια ευρύτερη πολιτική τουριστικής εκπαίδευσης, δεδομένου ότι: Η Μεσόγειος αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης τουριστών παγκοσμίως. Πολλές από τις μεσογειακές χώρες αποτελούν τις σημαντικότερες πηγές α- νταγωνισμού του ελληνικού τουριστικού τομέα. 15
2) Εθνική επιστημονική εμπειρία στο θεματικό πεδίο της «Διοίκηση Επιχειρήσεων και Φορέων Τουρισμού» Εκπαίδευση το γνωστικό αντικείμενο του τουρισμού παρέχεται από το εθνικό εκπαιδευτικό τόσο σε επίπεδο δευτεροβάθμιας όσο και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα τουριστικές σπουδές παρέχονται από τους ακόλουθους φορείς: 1. Οργανισμός Τουριστικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (Ο.Τ.Ε.Κ.). 2. Ανώτατα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, και τα 3. Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Συγκεκριμένα, ο Οργανισμός Τουριστικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης παρέχει επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση σε επίπεδο τόσο δευτεροβάθμιας όσο και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ συνάμα συνδράμει στην μετεκπαίδευση (επιμόρφωση) εργαζομένων και εποχιακά ανέργων μέσω των σχολών και των ινστιτούτων που υπάγονται στην δικαιοδοσία αυτού, τα οποία και συνοψίζονται το κάτωθι πίνακα: Οργανισμός Τουριστικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: - Επαγγελματικές Σχολές (ΕΠΑ.Σ) ΜΕΤΑ-ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: - Ινστιτούτα Εκπαιδευτικής Κατάρτισης (ΙΕΚ) - Σχολές Ξεναγών ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: - Ανώτερη Σχολή Τουριστικών Επαγγελμάτων ΜΕΤΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ: - Τμήματα μετεκπαίδευσης εμπειροτεχνών εργαζομένων και εποχιακά ανέργων. 16
Σε επίπεδο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης τουριστικές σπουδές παρέχονται σε προπτυχιακό επίπεδο και από οκτώ (8) Ανώτατα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ι- δρύματα (Α.Τ.Ε.Ι.) στα οποία λειτουργούν Τμήματα Τουριστικών Επιχειρήσεων. Τα εν λόγω Ιδρύματα παραθέτονται συνοπτικά στον κάτωθι πίνακα. ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Ανωτάτων Τεχνολογικών Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων - ΤΕΙ Αθηνών - ΤΕΙ Κρήτης (Ηράκλειο) - ΤΕΙ Λάρισας - ΤΕΙ Θεσσαλονίκης - ΤΕΙ Λαμίας Παράρτημα Άμφισσας - ΤΕΙ Πατρών - ΤΕΙ Ηπείρου Παράρτημα Ηγουμενίτσας - ΤΕΙ Πειραιά Παράρτημα Σπετσών Σε επίπεδο Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων (Α.Ε.Ι.) οι τουριστικές σπουδές υφίστανται μόνο ως κατεύθυνση εξειδίκευσης στο θεματικό πεδίο της διοίκησης επιχειρήσεων και όχι ως ξεχωριστό γνωστικό αντικείμενο. Τα εγχώρια Πανεπιστημιακά Ιδρύματα που παρέχουν προπτυχιακή εξειδίκευση στις τουριστικές σπουδές είναι τα ακόλουθα: Πανεπιστήμιο Αιγαίου - Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων / Κατεύθυνση Τουρισμού. Πανεπιστήμιο Πατρών - Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων / Τομέας Διοίκησης Υπηρεσιών. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού / «Αθλητισμός, Τουρισμός και Περιβάλλον» Μάθημα Υποχρεωτικής επιλογής. Συνεπάγεται εκ των ανωτέρω, ότι το γεγονός ότι η Ελλάδα αποτελεί πρωτεύων τουριστικό προορισμό δεν αντανακλάται στο επίπεδο της προσφερόμενης τουριστικής εκπαίδευσης η οποία είναι κατακερματισμένη, παρουσιάζοντας σημαντικές ελλείψεις και ασυνέχειες. Αν και υπάρχει ανάπτυξη των τουριστικών σπουδών σε όλες τις κλίμακες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, και κυρίως στη δευτεροβάθμια 17
εκπαίδευση, μελανό σημείο αποτελούν τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα στα ο- ποία οι τουριστικές σπουδές υφίστανται μόνο ως εξειδίκευση και όχι ως αυθύπαρκτο γνωστικό αντικείμενο. Ενδεικτικά προγράμματα σπουδών διεθνών και εγχώριων Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων Για την διαμόρφωση μιας πλήρους εικόνας αναφορικά με την διάρθρωση των προπτυχιακού επιπέδου προγραμμάτων σπουδών στο γνωστικό αντικείμενο του τουρισμού τόσο εγχωρίων όσο και διεθνών Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων, παραθέτονται ενδεικτικά τα ακόλουθα: 1) Ενδεικτικό πρόγραμμα σπουδών διεθνούς εκπαιδευτικού ιδρύματος Στο Κεφάλαιο 2.2.1 της παρούσας μελέτης παραθέτονται αναλυτικά τα προπτυχιακού επιπέδου προγράμματα σπουδών των κάτωθι Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων: 1. University of Boston. 2. University of Cornell. 3. Oxford Brookes University. 4. University of Barcelona. Συγκεκριμένα, η Σχολή Διοίκησης Ξενοδοχειακών Μονάδων του Πανεπιστήμιου του Cornell προσφέρει ένα τετραετές προπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών στην «Διοίκηση Ξενοδοχειακών Μονάδων», το οποίο καλύπτει όλες τις πτυχές της διαχείρισης φιλοξενίας. Οι σπουδαστές μπορούν να εστιάσουν σε έξι (6) κατευθύνσεις: - Εκπαίδευση. - Χρηματοοικονομική, λογιστική και ακίνητη περιουσία. - Ανέσεις και λειτουργίες φιλοξενίας. - Επιστήμη της πληροφορίας. - Στρατηγική μάρκετινγκ και πληροφοριακά συστήματα. 18
- Οργανωτική διαχείριση, επικοινωνία και δίκαιο. Η επιλογή των μαθημάτων γίνεται σύμφωνα με το σύστημα των πιστώσεων (modules). Για την τελική απονομή του τίτλου σπουδών στην διοίκηση ξενοδοχειακών μονάδων, οι σπουδαστές καλούνται να επιλέξουν από τα κάτωθι προσφερόμενα υ- ποχρεωτικά και κατ επιλογήν υποχρεωτικά μαθήματα και να συμπληρώσουν το προαπαιτούμενο αριθμό πιστώσεων. Τα υποχρεωτικά μαθήματα ανά θεματική ενότητα / τομέας είναι: Βασικά μαθήματα Διαχείριση εγκαταστάσεων: προγραμματισμός και σχεδιασμός: - Ανάπτυξη και σχεδιασμός της φιλοξενίας. - Εφαρμογές εγκαταστάσεων φιλοξενίας Μάρκετινγκ, τουρισμός και στρατηγική: - Μικροοικονομική για την βιομηχανία υπηρεσιών. - Διαχείριση μάρκετινγκ για υπηρεσίες. - Στρατηγική διαχείριση. Διαχείριση και οργανωτική συμπεριφορά, διαχείριση ανθρώπινων πόρων: - Βελτιστοποιητική συμπεριφορά και διαπροσωπικές δεξιότητες. - Διαχείριση ανθρώπινων πόρων. Πληροφοριακά συστήματα: - Μικρουπολογισμοί (Microcomputing). - Εισαγωγή στα πληροφοριακά συστήματα. - Διαχείριση. Δίκαιο: - Το δίκαιο των επιχειρήσεων και της φιλοξενίας. Χρηματοοικονομικά και λογιστική; ανάπτυξη ακίνητης περιουσίας: - Χρηματοοικονομική λογιστική. - Διαχειριστική λογιστική. - Χρηματοοικονομική. - Χρηματοοικονομική διαχείριση της φιλοξενίας. Διαχείριση ειδών διατροφής: - Μαγειρική τέχνη: θεωρία και πρακτική. Λειτουργίες: - Εισαγωγή στις λειτουργίες των ξενοδοχειακών μονάδων - Εισαγωγή στις λειτουργίες της υπηρεσίας τροφίμων. - Ποσοτική ανάλυση της φιλοξενίας. - Διαχείριση λειτουργιών υπηρεσιών. - Διαχείριση εστιατορίων Διευθυντική επικοινωνία: - Διευθυντική επικοινωνία Ι. - Διευθυντική επικοινωνία ΙΙ. Τα κατ επιλογήν υποχρεωτικά μαθήματα ανά τομέα / θεματικό πεδίο είναι: 19
Διαχείριση εγκαταστάσεων: προγραμματισμός και σχεδιασμός: - Σχεδιασμός εφαρμογών φιλοξενίας. - Προγραμματισμός ξενοδοχειακών μονάδων και εσωτερικός σχεδιασμός. - Σχεδιασμός υποβοηθούμενος από ΗΥ. - Ανάπτυξη εστιατορίων. - Βιώσιμη ανάπτυξη και η διεθνής βιομηχανία της φιλοξενίας. - Σχεδιασμός εφαρμογών υπηρεσιών διατροφής. - Προχωρημένος σχεδιασμός υποβοηθούμενος από ΗΥ και τρισδιάστατη απεικόνιση. - Ανάπτυξη ξενοδοχειακών μονάδων. - Ανάπτυξη διεθνούς φιλοξενίας. Διαχείριση ειδών διατροφής: - Αρχές συνδυασμού και προώθησης οίνου και γευμάτων - Εισαγωγή στην οινολογία. - Σύγχρονη υγιεινή διατροφή. - Επιλογή, προμήθεια και διαχείριση εφοδιασμού. - Διαχείρίση ποτών. - Σεμινάριο στην ποιότητα παρασκευμάτων και εκλεκτών ηδύποτων. - Σεμινάριο στο πολιτισμό και μαγειρική τέχνη. Διαχείριση και οργανωτική συμπεριφορά: - Ηγεσία υψηλής απόδοσης. - Σεμινάριο στην διαχείριση φιλοξενίας. - Διαπραγματεύσεις στην βιομηχανία της φιλοξενίας. - Οργανωτικά συστήματα και λειτουργίες. Λειτουργίες: - Διαχείριση λεσχών. - Επιχειρηματικότητα εστιατορίων. - Λειτουργίες ειδικών ειδών διατροφής. - Τροφοδοσία και διαχείριση ειδικών εκδηλώσεων. - Εισαγωγή στις λειτουργίες των καζινό. - Ανάπτυξη και διαχείριση ξενοδοχειακών μονάδων και θέρετρων θαλασσοθεραπίας. - Διαχείριση αποδόσεων. - Διαχείριση εσόδων εστιατορίων. - Σχεδιασμός διαδικασίας υπηρεσιών. - Διαχείριση αεροπορικών υπηρεσιών Χρηματοοικονομικά / Λογιστική: - Βασικές αρχές χρηματοοικονομικού προγραμματισμού. - Φορολογία και διαχειριστικές αποφάσεις. - Προχωρημένα εταιρικά χρηματοοικονομικά. - Πολυεθνική χρηματοοικονομική και διαχείριση διεθνών κρίσεων. - Ανάλυση επενδύσεων και διαχείριση χαρτοφυλακίου. - Διαχείριση ακίνητης περιουσίας φιλοξενίας. - Υποβολή εκθέσεων και ανάλυση χρηματοοικονομικών λογαριασμών. Μάρκετινγκ, τουρισμός και στρατηγική: - Σύμβαση δικαιοχρησίας στην βιομηχανία φιλοξενίας. - Έρευνα αγοράς για τους λήπτες αποφάσεων (Decision Makers). - Συμπεριφορά του καταναλωτή. - Στρατηγικό μάρκετινγκ. - Καινοτομία και δυναμική διαχείριση. - Διαχείριση στρατηγικών διανομής της φιλοξενίας. Ανάπτυξη ακίνητης περιουσίας: - Εσωτερικός έλεγχος σε εφαρμογές φιλοξενίας. - Χρεογραφημένα και δομημένα χρηματοοικονομικά προϊόντα. - Τα χρηματοοικονομικά της ακίνητης περιουσίας της φιλοξενίας. Δίκαιο: - Επιχειρηματικό Δίκαιο Ι. - Δίκαιο για τις διακρίσεις στην αγορά εργασίας και εργασιακές σχέσεις διαχειριζόμενες μέσω συνδικάτων. - Δίκαιο ακίνητης περιουσίας. - Δίκαιο του διαδικτύου και ηλεκτρονικού ε- μπορίου. Διευθυντική επικοινωνία: - Διευθυντική επικοινωνία. - Διαπολιτισμική επικοινωνία στη βιομηχανία φιλοξενίας. 20
Πληροφοριακά συστήματα: - Βασικές αρχές στην διαχείριση βάσεων δεδομένων και ανάλυση δεδομένων. - Στρατηγικά πληροφοριακά συστήματα. - Visual Basic για εφαρμογές: προγραμματισμός τελικού χρήστη. - Προχωρημένος σχεδιασμός επιχειρήσεων. Λοιπά: - Διερευνώντας την κοινωνική ευθύνη: Πείνα και έλλειψη στέγης. - Εφαρμογή στρατηγικών για την σύνδεση των πρακτικών ευημερίας με τα εταιρικά κέρδη. 2) Ενδεικτικό πρόγραμμα σπουδών εγχώριου εκπαιδευτικού ιδρύματος Στο εγχώριο εκπαιδευτικό σύστημα τουριστική εκπαίδευση και κατάρτιση παρέχεται σε επίπεδο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης από: Ανώτερες Σχολές Τουριστικής Εκπαίδευσης (Α.Σ.Τ.Ε.). Η φοίτηση στις εν λόγω Σχολές διαρκεί επτά (7) εξάμηνα, όπου κάθε εκπαιδευτικό έτος περιλαμβάνει το θεωρητικό και πρακτικό κύκλο σπουδών. Τα ανά εξάμηνο προσφερόμενα μαθήματα ορίζονται ως εξής: Α Εξάμηνο Εισαγωγή στον Τουρισμό. Μαγειρική. Εστιατοριακή τεχνική. Υπηρεσία ορόφων. Οικονομικά Μαθηματικά. Αρχές Διοίκησης. Αρχές Οικονομικής. Γ Εξάμηνο Οργάνωση και λειτουργία επισιτιστικών μονάδων. Υπηρεσία υποδοχής και κρατήσεων. Τουριστική Οικονομία. Αρχιτεκτονική - εξοπλισμός ξενοδοχείων. Λογιστική εταιρειών. Στοιχεία δικαίου. Επιλογή ανάμεσα στη: Τουριστική Κοινωνιολογία. Τουριστική Ψυχολογία. Β Εξάμηνο Μαζική παραγωγή φαγητών. Μπαρ - Ποτά Οινολογία. Εισαγωγή στους Η/Υ. Διαχείριση τροφίμων και ποτών. Στατιστική επιχειρήσεων. Γενικές αρχές Λογιστικής. Δ Εξάμηνο Τήρηση λογαριασμών πελατών. Μηχανοργάνωση ξενοδοχείων. Τουριστική Γεωγραφία της Ελλάδας. Εργασιακές σχέσεις. Αγγλική Τουριστική Ορολογία. Δεύτερη ξένη γλώσσα (Τουριστική Ο- ρολογία). 21