Οι μεταμορφώσεις των αρχαιοελληνικών μύθων στα κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Λυκείου ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΚΑΤΩ ΑΧΑΙΑΣ Σχ. έτος 2011-2012 Α τετράμηνο Υπεύθυνη καθηγήτρια Μαίρη Σιδηρά 1
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος Σελ. 3 Ομάδες μαθητών Σελ. 6 ΜΥΘΟΠΛΗΚΤΟΙ Σελ. 7 Μύθος, μυθικό και αληθινό Σελ. 7 Αίσωπος και Προμηθέας: ένας γοητευτικό παραμυθάς και ένας υπερτιμημένος (;) ευεργέτης Σελ. 9 Μια σύντομη ιστορική αναδρομή Σελ. 11 ΜΥΘΟΜΑΝΕΙΣ Σελ. 13 «Η Λυγερή στον Άδη» ως Περσεφόνη που παρακαλά τον Πλούτωνα Σελ. 13 «Ο θάνατος τον πολεμά» μα «όσα κάμει δεν μπορεί τον πόλεμο να φύγει» Σελ. 15 Ο Ήλιος ως μαντατοφόρος του Χάρου Σελ. 18 Ιστορικά δημοτικά τραγούδια και οιωνοσκοπία Σελ. 19 Η Ηλέκτρα του Ευριπίδη και η παραλογή «του νεκρού αδελφού» Σελ. 20 ΜΥΘΟΧΑΡΕΙΣ Σελ. 22 Ορφέας και Ευρυδίκη, Δάντης και Βεατρίκη, Ρωμαίος και Ιουλιέτα: Μια συγκριτική μελέτη του ερωτευμένου ζευγαριού, με αφορμή το απόσπασμα «Το τέλος του Σελ. 22 Οδυσσέα» από την Κόλαση του Δάντη Αλιγκέρι Επιλογικά: α. Ζητήματα ταυτότητας και μυθολογικού υλικού Σελ. 32 Επιλογικά: β. Παρατηρήσεις Σελ. 34 ΕΡΓΑ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑΣ Σελ. 35 Το λουλούδι του Ερμή Σελ. 35 Μικρό παιδί μεγάλος άγγελος Σελ. 36 Η γιορτή του Ποσειδώνα Σελ. 37 Η Κλεονίκη και ο στρατιώτης της Σελ. 38 Πλούτωνας και Περσεφόνη: μια μεταμοντέρνα εμφάνιση Σελ. 39 Ο Άδης, ο Πλούτωνας και η Ελένη Σελ. 40 Ο Ηρακλής σε νέους άθλους Σελ. 42 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σελ. 44 2
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θέμα της ερευνητικής μας εργασίας είναι «οι μεταμορφώσεις των αρχαιοελληνικών μύθων στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Λυκείου». 1 Άξονας της σκοποθεσίας μας υπήρξε η διανοητική και βιωματική πρόσληψη της αρχαιόμυθης παρακαταθήκης, όπως εμφανίζεται σε νεώτερες μυθοπλαστικές απόπειρες, παραδοσιακές ή έντεχνες. Στο ανωτέρω πλαίσιο, επιχειρήσαμε να θίξουμε σημαντικά ερωτήματα, που, οπωσδήποτε, δεν εξαντλήσαμε ερευνητικά. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τα εξής: Πού οφείλεται η βιωσιμότητα συγκεκριμένων μυθικών τύπων και ιστοριών; Ποιες τέχνες, πέραν της λογοτεχνίας, αξιοποίησαν το αρχαίο υλικό και με ποιες, ανά εποχή, μορφικές επενδύσεις; Πώς αντιμετωπίζει η σύγχρονη επιστημονική κοινότητα το θέμα των μεταμορφώσεων, παραλλαγών ή και μεταλλάξεων των μυθικών αρχετύπων; Με τα αναφερόμενα ερωτήματα ασχολήθηκε η 17μελής ομάδα στο σύνολό της, καθώς οι συγκεκριμένες αναζητήσεις προσφέρονται για μια γοητευτική πρώτη μύηση των μαθητών στον χώρο της έρευνας, συναιρώντας την επιστημονική και τη βιωματική μέθοδο. Όσον αφορά στην ομαδοκεντρική οπτική που διέπει τη φιλοσοφία της Ερευνητικής Εργασίας, επιτεύχθηκε αφενός με την τριμερή διαίρεση του τμήματος και αφετέρου με την εικαστική ομάδα που συγκροτήθηκε στην πορεία, απαρτιζόμενη από τέσσερις μαθητές και από τις τρεις κύριες ομάδες, η οποία και φιλοτέχνησε πίνακες που κοσμούν πλέον το σχολείο μας και διακοσμούν την παρούσα ηλεκτρονική έκδοση της δουλειάς μας. Οι τρεις κύριες ομάδες έφεραν τα ονόματα «Μυθοχαρείς», «Μυθομανείς» και «Μυθόπληκτοι», ήταν δε επιφορτισμένες -πέραν της συμμετοχής τους στη βασική έρευνα και την επεξεργασία των γενικών ερωτημάτων- με την κυρίως ερευνητική εφαρμογή, δηλαδή το συσχετισμό της ύλης των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Λυκείου με το αρχαιόμυθο υλικό. Διευκρινίζουμε πως η εξαντλητική προσπέλαση της ύλης δεν υπήρξε στόχος μας, καθώς η ενδεικτική επιβεβαίωση της επιβίωσης των μύθων αρκεί για μια πρώτη βιωματική και επιστημονική επαφή με τον χώρο της 1 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., 2011. 3
έρευνας και, πιο συγκεκριμένα, της συγκριτικής αντιμετώπισης των πολιτιστικών μορφωμάτων. Εξάλλου, η εξάντληση της θεματικής μας ενότητας θα συνιστούσε ουτοπία και εξαιτίας της περιορισμένης χρονικής διάρκειας του Project και χάριν της παιδαγωγικής οπτικής του που απαιτεί μύηση σε βασικές μεθοδολογικές αρχές (ποικίλη αναζήτηση βιβλιογραφικών πηγών, προσπέλαση αυτών, εκμάθηση συγγραφής βιβλιογραφικών παροραμάτων, εκμάθηση σύνταξης μιας ερευνητικής αναφοράς, σύνταξη αυτής, κ.λπ.). Είναι γεγονός ότι οι μαθητές ήρθαν σε επαφή με ένα βιβλιογραφικό corpus πολύ μεγαλύτερο από αυτό που τελικά αξιοποίησαν στα δοκίμιά τους, καθώς επιτακτική υπήρξε η ανάγκη παράλληλης μελέτης των εννοιολογικών σημάνσεων του όρου «μύθος» αλλά και των πλέον συχνά εμφανιζόμενων μύθων στα λογοτεχνικά κείμενα της Α Λυκείου. Η βιβλιογραφία αυτή παρατίθεται στην παρούσα έκδοση ως «Βιβλία αναζήτησης» στο τέλος του σχετικού παροράματος και, βέβαια, παραμένει στους υποφακέλους των μαθητών που δραστηριοποιήθηκαν για την ανεύρεσή της. Σε κάθε περίπτωση, θεωρούμε ότι αποκρυσταλλώνεται ένα κεφαλαιώδες κέρδος, καθώς τα παιδιά, με την ευρεία χρήση της σχολικής μας βιβλιοθήκης και την επίσκεψή μας στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών, αποκόμισαν την απαραίτητη για κάθε έρευνα τεχνογνωσία, κατανόησαν τις βασικές βιβλιογραφικές αρχές και τον τρόπο λειτουργίας μιας βιβλιοθήκης, γνώρισαν το βιβλιοθηκονομικό σύστημα Dewey και απέκτησαν ευχέρεια στην αναζήτηση μιας γνωστικής πληροφορίας. Κατά το πρώτο τρίωρο του Project, προβάλλαμε στα παιδιά την ταινία Ηλέκτρα (1962) του Μιχάλη Κακογιάννη, ώστε να κινητοποιηθούν πιο σύνθετα, κατανοώντας εξαρχής και εμπειρικά τις καλλιτεχνικές εφαρμογές του θέματος και τη διαπλοκή τόσο των τεχνών όσο και της επιστήμης πάνω στο εύκαμπτο και ανθεκτικό σώμα του αρχαίου μύθου. Τέλος, κατά το τελευταίο τρίωρο, ζητήθηκε από τα παιδιά η ομαδική ή ατομική σύνθεση έργου μυθοπλασίας (διηγήματος, σύγχρονου μυθολογικού επεισοδίου, ποιήματος, παραμυθιού, θεατρικού κειμένου) που να εμπνέεται από την ενασχόλησή τους με 4
το θέμα, αποδομώντας τον αποδεικτικό λόγο με τον οποίο επιφορτίστηκαν κατά την κύρια (ερευνητικά και χρονικά) φάση των τρίωρων συναντήσεών μας. Και αυτά τα κείμενα παρατίθενται στο Β μέρος της ηλεκτρονικής έκδοσης. Θεωρούμε πως επιτεύχθηκαν σημαντικά αποτελέσματα από την όλη διαδικασία, βασιζόμενοι στις εξής παρατηρήσεις: Οι μαθητές είναι πλέον σε θέση να προσδιορίζουν αρχαιομυθικούς μορφότυπους σε νεώτερα μυθοπλαστικά κείμενα, συνειδητοποιώντας, παράλληλα, τη μεταμορφωτική δυνατότητα του μύθου. Δικαιολόγησαν, με κριτήρια ανθρωπολογικά, φιλοσοφικά και ποιητικά, την επιβίωση συγκεκριμένων μυθικών συλλήψεων. Ανίχνευσαν ακροθιγώς τη σχέση των μύθων με τις κοινωνικές, πολιτικές και υπαρξιακές ανάγκες του ιστορικού ανθρώπου. Συνέλαβαν τον αρχαίο μύθο ως το πεδίο στο οποίο τέμνονται όλες οι τέχνες. Προσπέλασαν μια ικανοποιητική βιβλιογραφία, ενώ, συγχρόνως, κατέκτησαν τις βασικές μεθοδολογικές αρχές που διέπουν την ερευνητική διαδικασία. Κατανόησαν την ανάγκη διαρκούς ερωτηματικής διάθεσης, προκειμένου να επιτευχθεί οποιαδήποτε ερευνητική προσπάθεια. Παρήγαγαν μαθητικά δοκίμια, τα οποία, αν και δεν εξαντλούν ούτε την ύλη ούτε την επιχειρούμενη σύγκριση, αντιπροσωπεύουν σοβαρές προσπάθειες σύνθεσης ερευνητικού λόγου. Τέλος, δημιούργησαν έργα ζωγραφικής και μυθοπλασίας που περικλείνουν την πιο σύνθετη ενεργοποίησή τους πάνω στο θέμα. Η υπεύθυνη καθηγήτρια Μαίρη Σιδηρά 5
ΟΜΑΔΕΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΜΥΘΟΜΑΝΕΙΣ ΜΥΘΟΧΑΡΕΙΣ ΜΥΘΟΠΛΗΚΤΟΙ Διονυσία Γκοτσοπούλου Ανδρέας Αγγελόπουλος Μαρία Κανελλοπούλου Νίκος Δημητρακόπουλος Αλεξάνδρα Αγγελοπούλου Ανδρέας Κατριμπούζας Σοφία Κατσούδα Γιάννης Γκιώνης Ευαγγελία Μπαλάφα Λιάνα Μακρυγιάννη Ματίνα Κοτσανοπούλου Αλεξάνδρα Μπούνια Αναστασία Μενούνου Λαουρέτα Παλάι Νίκος Ντουφεξής Νίκος Σούρας Μάρω Ρεμπούτσικα ΟΜΑΔΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ 2 Σοφία Κατσούδα Ματίνα Κοτσανοπούλου Λαουρέτα Παλάι Νίκος Ντουφεξής 2 Τα έργα που φιλοτεχνούν το ερευνητικό μέρος της παρούσας εργασίας ανήκουν στους μαθητές της ομάδας εικαστικών. 6
ΜΥΘΟΠΛΗΚΤΟΙ Στην Πιερία γέννησε τις Μούσες, σμίγοντας με τον γιο του Κρόνου,/ τον πατέρα τους, η Μνημοσύνη, δέσποινα στις ράχες του Ελευθήρα / να γίνουν λησμοσύνη των κακών, ανάπαυλα της κάθε μέριμνας. Ησίοδος 3 Μύθος, μυθικό και αληθινό 4 Μόνο αν διατηρηθεί η αυθεντία του μύθου, θα μπορέσουμε να τον απολαύσουμε, να απορήσουμε, να εμβαθύνουμε σε αυτόν και, τέλος, να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε. Να σκεφτούμε, για παράδειγμα, ότι ο μύθος δεν αποτελεί μιαν εφήμερη διασκέδαση αλλά κάτι σημαντικό, σοβαρό ή, ακόμα, και ιερό. Για να το αντιληφθούμε αυτό, μπορούμε να ανατρέξουμε στην αρχαιότητα. Θα διαπιστώσουμε πως ήδη από τότε οι άνθρωποι «αναζητούσαν [στον μύθο] μια υποθετική, πρωταρχική, πραγματική σημασία έναντι του φαινομενικού παραλογισμού και της επιπολαιότητας του παραμυθιού». 5 Με λίγα λόγια, οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι πήγαζαν από την πραγματικότητα, είχαν, δηλαδή, ως κύριο άξονα την καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων και, κατά συνέπεια, δε βασίζονταν ή, τουλάχιστο όχι αποκλειστικά- στο πλαστό, το παραμυθένιο και το παράλογο. Οι βασικές επιδιώξεις που ώθησαν τον αρχαίο κόσμο στη δημιουργία μύθων ήταν αφενός η ανάγκη ερμηνείας των φυσικών φαινομένων και αφετέρου η ανάγκη αναφοράς στην ιστορική 3 Εκλογές από τον Ησίοδο. Θεογονία, Έργα, Ηοίαι, Μετάφραση, επιλεγόμενα, Δ.Ν. Μαρωνίτης, Αθήνα, Το Ροδακιό, 1995, σ. 14. 4 Σύνοψη των βασικών παραμέτρων περί μύθου και μυθικού, όπως τις αναγνωρίσαμε στη βιβλιογραφία στην οποία ανατρέξαμε. 5 Walter Burkert, Ελληνική μυθολογία και τελετουργία. Δομή και Ιστορία, Μετάφραση Ηλέκτρα Ανδρεάδη, Αθήνα, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1997, σ. 21. 7
διαδρομή. Για να τεκμηριώσουμε την παραπάνω διττή θέση αρκεί να εξετάσουμε τον συμβολισμό διαφόρων αρχαιοελληνικών θεοτήτων. Σε αδρές γραμμές, ο Δίας είναι ο ουρανός, ο Απόλλωνας ο ήλιος, η καταστροφή του Φαέθοντα συνυποδήλωνε ένα ηλιοβασίλεμα ή και ένα θεαματικότερο ιστορικό φαινόμενο, όπως η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας: «Ο ίδιος», εξάλλου, «μύθος μπορεί να εφαρμοστεί στη φύση ή την ιστορία, στη μεταφυσική ή την ψυχολογία και να έχει νόημα σε κάθε πεδίο, ακόμα και παράξενο νόημα, σύμφωνα με τις προτιμήσεις του ερμηνευτή του». 6 Εκτός από το περιεχόμενό τους, σημαντικό στοιχείο των μύθων συνιστούν τα κύρια ονόματα, η εκλογή των οποίων συχνά γινόταν αποσκοπώντας στην «προδοσία» της ταυτότητας των ηρώων τους. Για παράδειγμα, ο Οιδίποδας ήταν αυτός με τα πρησμένα πόδια, ο Πολύφημος αυτός με τη μεγάλη φήμη. 7 Αρκετά, όμως, με τα παραδείγματα. Από τη μελέτη μας συμπεράναμε πως η δημιουργία των αρχαίων ελληνικών μύθων δεν αντιπροσωπεύει μιαν αυθόρμητη επινόηση. Πρέπει, επομένως, να απορρίψουμε την ιδέα πως μιαν εκλεκτή φυλή των προγόνων μας, με διάνοια ξεχωριστή και με ποιητική αίσθηση, άρχισε να «μιλά» με μύθους και όχι με λόγο απλό. Η άποψη που υιοθετήσαμε, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία και την κρίση μας, είναι πως οι μύθοι τοποθετούνται σε μιαν εποχή κατά την οποία ο άνθρωπος προσπαθεί να ανακαλύψει έναν θεμελιώδη λεκτικό τρόπο έκφρασης μιας πολυεδρικής πραγματικότητας, έναν διαφορετικό, πιο ικανοποιητικό τρόπο επικοινωνίας, έχοντας συσσωρεύσει προβλήματα, προβληματισμό και ερωτήματα. 8 Προβληματιζόμενοι από τη σκέψη του Marcel Detienne, θίξαμε, επίσης, και τη σχέση του μύθου και της γλώσσας, κατανοώντας ότι «όπως κάθε φώνημα έχει μια σημασία αυτό καθαυτό, έτσι και η κάθε μυθική εικόνα φέρει μια πανάρχαια θεότητα που προεικονίζει τις ξεκάθαρες και εναργές δυνάμεις των μεγάλων μυθολογιών που μας είναι οικείες». 9 6 Burkert, ό.π., σ. 23. 7 Burkert, ό.π., σ. 51-52. 8 Burkert, ό.π., σ. 53. 9 Marcel Detienne, Η ανακάλυψη της μυθολογίας, Μετάφραση Μ.Ι. Γιόση, Αθήνα, Σμίλη, 2006, σ. 246. 8
Τέλος, παρακολουθήσαμε τη σκοποθεσία των μύθων και από μια άλλη οπτική. Μπορούμε να αναλογιστούμε πως η προϊστορική και η πρώιμη ιστορική σκέψη συνέλαβε κατά τέτοιον τρόπο τη μυθολογία, ώστε να ερμηνεύσει τα μελλούμενα, τα άγνωστα. Η γνωστή ρήση «η ιστορία επαναλαμβάνεται» ενισχύει δραστικά την τελευταία άποψη. Αυτήν ακριβώς την επανάληψη επιχείρησε να εσωκλείσει και να αποδώσει η αρχαία μυθολογία, μέσω των ποικίλων αποτυπώσεών της. Για να κατανοήσουμε καλύτερα το προαναφερόμενο σχόλιο, αρκεί μία αναδρομή στο μύθο του Προμηθέα: Σύμφωνα με τον Ησίοδο, είναι αυτός που συνέβαλλε στην παρακμή της ανθρωπότητας, στον αφανισμό της, στην εγκαθίδρυση της Ύβρης. Κι ενώ για πολλούς αιώνες οι παρατηρήσεις αυτές δεν έβρισκαν απήχηση, συγκρουόμενες με την εδραιωμένη πεποίθηση ότι ο Προμηθέας ενσαρκώνει τον ευεργέτη του ανθρώπου, καθώς προήγε την πρόοδο, σήμερα, εξαιτίας της γενικευμένης υποδούλωσης του ανθρώπου στην τεχνολογία, ο Ησίοδος επανέρχεται στην επικαιρότητα της διανόησης. Στα κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Λυκείου, που καταλαμβάνουν ένα ευρύ ιστορικό πεδίο λογοτεχνικών εφαρμογών, από τις απαρχές της νεώτερης ελληνικής λογοτεχνίας ώς και το 19 ο αιώνα, καθώς και κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας της ίδιας περιόδου (10 ος 19 ος ), συναντήσαμε με έκπληξη τεράστια κλίμακα μεταμορφώσεων ή και ευθέων αναγωγών και αναφορών στους αρχαιοελληνικούς μύθους. Τα θεωρητικά συμπεράσματα της εργασίας αυτής χρησιμοποιήθηκαν στην προσπάθειά μας να δικαιολογήσουμε το πλήθος της έμμεσης και άμεσης παρουσίας του αρχαιόθεμου μύθου και να αιτιολογήσουμε την αντοχή του στο χρόνο της λογοτεχνίας και, άρα, της ιστορίας. Της μυθόπληκτης Μαρίας Κανελλοπούλου Αίσωπος και Προμηθέας: ένας γοητευτικός παραμυθάς κι ένας υπερτιμημένος (;) ευεργέτης Όλοι γνωρίζουμε ότι οι μύθοι των προγόνων μας είναι πολλοί, πολυσχιδείς και πολλαπλοί στις παραλλαγές τους. Στη διάρκεια του project, οι μύθοι που αρχικά μας απασχόλησαν διακρίνονταν για το θαυμαστό, το εξωφυσικό, το απόκοσμο περιεχόμενό τους. Η αλλόκοτη και δραματική τους 9
πλοκή, η εξωτική τους χροιά και ο θαυμαστός κόσμος που ξετυλίγουν μας συνεπήρε. Φανταστήκαμε την ζωή υψηλή, μαγική και μεγάλη. Μια ζωή που μας αποξενώνει από τη «μικροζωή» και τις περιορισμένες εμπειρίες μας. Στη συνέχεια, οι μύθοι που μας απασχόλησαν ήταν αισθητά διαφορετικοί από τους προηγούμενους. Πολλοί απλοί, πολύ κοντά στην ζωή μας και καθόλου ξένοι από τη νοοτροπία και την ιδιοσυγκρασία μας. Η δημιουργία του σύμπαντος, οι κοσμογονικές μάχες, οι παθιασμένοι θεοί, οι υπεράνθρωποι ήρωες που διάβηκαν το άβατο, όπως ο Ορφέας και ο Οδυσσέας, αντικαταστάθηκαν από διδακτικές ιστορίες ζώων, από όντα δηλαδή στα οποία η μυθική και παραμυθένια σκέψη του δημιουργού τους τούς προσδίδει ιδιότητες κοινωνικές και, βέβαια, ανθρώπινες. Αναμφίβολα, ο Αίσωπος είναι πολύ γνωστός και φημισμένος μυθοποιός. Είπανε γι αυτόν πως έζησε τον 6 ο π.χ. αιώνα στη Μικρά Ασία ή στα νησιά του Αιγαίου, κατά πάσα πιθανότητα στη Σάμο. Είπανε ακόμη πως ήταν αγράμματος, κακοφτιαγμένος, καμπούρης και δούλος, που διηγιόταν τους μύθους του στα παιδιά του αφεντικού του, τις μακριές χειμωνιάτικες νύχτες. 10 Ό,τι και να ήταν ο Αίσωπος, σημασία έχει το έργο του. Και με αφορμή το απόσπασμα από Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς 11 του Ανδρέα Λασκαράτου, συνειδητοποιήσαμε την παραλλαγμένη επιβίωση του αισωπικού υλικού. Άλλωστε, όπως είδαμε, στο χαρακτηρολογικό του έργο Ιδού ο άνθρωπος (1886), κατεξοχήν χρησιμοποιεί ο Κεφαλλονίτης Λασκαράτος μοτίβα και παραλληλισμούς του Αιγαιοπελαγίτη προγόνου. Ένας ακόμη από τους πολύ ενδιαφέροντες στη νοηματοδότησή τους μύθους της αρχαιότητας είναι ο μύθος του Τιτάνα Προμηθέα. «Ο Προμηθέας», διατείνεται ο Walter Burkert, «είναι ένας μυθικός χαρακτήρας, λόγω της γενικής σπουδαιότητας της φωτιάς και της τεχνολογίας για τον άνθρωπο». 12 Ο μύθος αυτός, κατά ορισμένους μελετητές, έχει την έννοια της καθυστέρησης και της οπισθοδρόμησης -κάτι που πρώτος διαπιστώνει ο Ησίοδος, λόγω της συμβολικής απομάκρυνσης του 10 Νίκος Μαραγκός, Αρχαίοι ελληνικοί μύθοι και Αίσωπος, Αθήνα, Δωρικός, 1987, σ. 91-93. 11 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς (απόσπασμα από το «Η προίκα»), Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., 2011, σ.267-271. 12 Burkert, ό.π., σ. 52. 10
ανθρώπου από τη φυσική κατάσταση. Βέβαια, η για αιώνες επιβίωση του κεντρικού μύθου στηρίχτηκε στη ιδέα ότι ο Προμηθέας είναι ένας γενναίος επαναστάτης, ένας αντάρτης στο πλευρό του ανθρώπου, που δε διστάζει να τα βάλει με τη θεϊκή τάξη. Ο Jean Pierre Vernant θεωρεί ότι ο Προμηθέας εκφράζει «μέσα στο συγκροτημένο σύμπαν, την εσωτερική αμφισβήτηση. Δε θέλει να πάρει τη θέση του Δία, αλλά μέσα στην τάξη που αυτός έχει εγκαθιδρύσει, είναι μια χαμηλόφωνη αμφισβήτηση, κάτι σαν Μάης του 68 στον Όλυμπο, στους κόλπους του θεϊκού κόσμου». 13 Τόσο τα έντεχνα ηρωικά έργα της Κρητικής σχολής, ιδίως ο Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου στα μέσα του 17 ου αιώνα όσο και οι λαϊκή αφήγηση Η φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου, όπως διασώθηκε στη λαϊκή έκδοση του 1680, εμπεριέχουν το ηρωικό αυτό στοιχείο του ανθρώπου που υπερβαίνει τα φυσικά όρια, ευεργετώντας τους άλλους. 14 Οπωσδήποτε, όμως, τα κείμενα στα οποία πρωτίστως αντιπροσωπεύεται αυτή η μυθική φιγούρα του ευεργέτη Προμηθέα και εμπεριέχονται στην ύλη του βιβλίου μας είναι τα ακριτικά τραγούδια που ήδη από τον 10 ο αιώνα κυκλοφορούν στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο και τα οποία συγκαταλέγονται στα πρώτα δείγματα της νεώτερης λογοτεχνίας μας. 15 Της μυθόπληκτης Αλεξάνδρας Μπούνια Μια σύντομη ιστορική αναδρομή Αν και από τη μικρή μας ηλικία έχουμε εθιστεί σε αφηγήσεις μύθων, ακόμα κι όταν φτάνουμε σε ηλικία κατάλληλη για να σκεφτούμε λογικά, νιώθουμε έκπληξη μπροστά στην ακαταμάχητη δύναμη, την πρωτοτυπία και την αισθητική γοητεία που μας ασκούν. Στο πλαίσιο του σεμιναρίου ασχοληθήκαμε με μύθους, παλιούς και σύγχρονούς, ή και παλιούς μέσα στους σύγχρονους. Κατανοήσαμε πως δεν υπάρχει λαός του οποίου η ιστορία να μην αρχίζει με θρύλους ή μύθους ή επαναλαμβανόμενα λεκτικά τυπικά, εν είδει τελετουργίας. 13 Jean Pierre Vernant, Το σύμπαν οι θεοί, άνθρωποι. Ελληνικές ιστορίες για τη δημιουργία του κόσμου, Μετάφραση Τιτίκα Δημητρούλια, Αθήνα, Πατάκης, 4 2002, 64. 14 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, Ερωτόκριτος (απόσπασμα), Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 102-112. 15 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, «Ακριτικά τραγούδια», Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 31-41. 11
Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι έφτασαν ώς εμάς μέσω κειμένων που τους περιέχουν ολόκληρους ή σπερματικά, παραλλαγμένους ή στην πρωτογενή τους μορφή. Όλα τα παραπάνω, βέβαια, δεν έχουν απόλυτη ισχύ, γιατί εξαρτώνται από τη δική μας δυνατότητα να χρονολογήσουμε, να κατατάξουμε και να συσχετίσουμε το υλικό μας. 16 Οι παλιότεροι από αυτούς μεταβιβάζονταν προφορικά από γενιά σε γενιά, ανάμεσα στους χωρικούς που είχαν εγκατασταθεί μεταξύ Τίγρη και Ευφράτη και σίγουρα, η δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου, η Γένεσις, με άλλα λόγια, της Παλαιάς Διαθήκης, απασχόλησε διάφορους λαούς στην ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου και της Ανατολής γενικότερα. 17 Ο μυθικός κόσμος στην αρχαία Ελλάδα προβάλλεται για πρώτη φορά λίγο μετά από τα μέσα του 8 ου π.χ. αιώνα με την Ιλιάδα και αργότερα με την Οδύσσεια. Στην πραγματικότητα, δε γνωρίζουμε για πόσα χρόνια ή, καλύτερα, αιώνες οι μύθοι «γύριζαν» σκόρπιοι στο στόμα του λαού, πριν κατασταλάξουν σε ενιαία σύνθεση. Οι μελετητές θέτουν το 900 π.χ. ως το συμβατικό και, ως εκ τούτου, αυθαίρετο όριο ανάμεσα στην καθαρά λαϊκή και την προσωπική δημιουργία. Το σίγουρο, όμως, είναι ότι από το 900 π.χ. έως το τέλος του αρχαίου κόσμου, οι μύθοι δουλεύονται και ξαναδουλεύονται από την αρχή. Αμέτρητοι ποιητές, γνωστοί ή άγνωστοι, αλλάζουν τις μορφές των Ελλήνων ηρώων, για να προβάλλουν άλλες κάθε φορά πτυχές του βίου και του ήθους τους. Ήδη από τον 4 ο π.χ. αιώνα, οι Έλληνες παύουν να πιστεύουν πως το σύνολο των μυθολογικών τους συλλήψεων είναι αληθινό, αλλά η επίγνωση αυτή δεν τους εμποδίζει να το χρησιμοποιήσουν ως ποιητικό υλικό. Παρατηρούμε ότι ο αρχαίος κόσμος έχει αποδεχτεί την ποικιλότητα και τη μεταμορφωτική δυνατότητα του μύθου. Μάλλον η αποδοχή αυτή φανερώνει και μια εγγενή αιτία που υπαγορεύει τη μεταμόρφωση και τη μετάλλαξη των αρχαίων μύθων, πολύ πέρα από τα ιστορικά όρια της αρχαιότητας. Της μυθόπληκτης Ευαγγελίας Μπαλάφα 16 Εννοείται τη δυνατότητα των σύγχρονων ερευνητών και όxι των μαθητών του project! 17 Jacques Lacarriere, Στα άδυτα των μύθων. Ακολουθώντας τους Θεούς, Μετάφραση Τερέζα Παναγιώτου, Αθήνα, Χατζηνικολής, 2008. 12
ΜΥΘΟΜΑΝΕΙΣ Η Νύχτα γέννησε το Τέλος μισητό, τη μελανή Καταστροφή,/ τον Θάνατο γέννησε και τον Ύπνο, των Ονείρων τη φυλή [ ]/ Μετά γεννά τον Σαρκασμό, τη Δυστυχία που σφάζει,/ [ ] Γέννησε και τη Νέμεση, μαζί με τη Φιλότητα και την Απάτη,/ τα Γηρατειά τα επάρατα κι αλύγιστη την Έριδα. Ησίοδος 18 «Η λυγερή στον Άδη» ως Περσεφόνη που παρακαλά τον Πλούτωνα 19 Συνδυάζοντας την έ-ντονη δραματικότητα με την τολμηρή ποιητική έκφραση και συναιρώντας πανάρχαιες δοξασίες και αντιλήψεις, το δημοτικό τραγούδι του κάτω κόσμου «Η λυγερή στον Άδη» αναδεικνύει το εφήμερο της ανθρώπινης ύπαρξης, που είναι πάντα δέσμια της μοίρας του θανάτου, τον οριστικό και αμετάκλητο χαρακτήρα αυτής της μοίρας, ενώ, ταυτόχρονα, μαρτυρεί τη βαθιά αγάπη που τρέφει ο άνθρωπος για την ζωή. Μια αγάπη που εξωτερικεύεται μέσω του βασανιστικού πόθου των νεκρών να επιστρέψουν στη ζωή αλλά και μέσω της ανάγκης των ζωντανών να συνεχίσουν την πορεία τους, απολαμβάνοντας τις χαρές της ζωής, παρά τον θάνατο αγαπημένων τους προσώπων. Ο πρώτος μύθος που βρήκε εφαρμογή στο συγκεκριμένο τραγούδι είναι αυτός της Περσεφόνης, της γνωστής και ως Κόρης, γιατί μ αυτήν της την ιδιότητα σφράγισε την αρχαιοελληνική θρησκεία. Η Περσεφόνη έγινε το αντικείμενο του πόθου του Πλούτωνα, ο οποίος την απήγαγε για να τη μεταφέρει στα σκοτεινά του βασίλεια. Ο Πλούτωνας δέχτηκε τα θερμά παρακάλια της θεάς Δήμητρας, μητέρας της Κόρης, και ενέδωσε τελικά στο να ζει η Περσεφόνη έξι μήνες με τη μάνα της και έξι μήνες κοντά του. Η Alice K. Turner δεν εμμένει στη σχέση μητέρας κόρης θεωρώντας την Περσεφόνη πιο σκοτεινή θεότητα από ό,τι η 18 Εκλογές από τον Ησίοδο. Θεογονία, Έργα, Ηοίαι, Μετάφραση, επιλεγόμενα, Δ.Ν. Μαρωνίτης, Αθήνα, Το Ροδακιό, 1995, σ. 21. 19 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, «Η λυγερή στον Άδη», Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 40-41. 13
προσωνυμία Κόρη μπορεί να υποδηλώνει και πιο τρομακτική από τον σύντροφό της Άδη, ο οποίος ονομαζόταν και Πλούτων, «λόγω των υπόγειων αποθεμάτων του σε μεταλλεύματα, των πολύτιμων αντικειμένων που συχνά θάβονταν μαζί με τα σώματα και των πλούτο των σπαρτών που φυτρώνουν στο εύφορο χώμα, αλλά επίσης και χάριν ευφημισμού». 20 Τόσο το μοτίβο της ικεσίας όσο και η πρωταρχικότητα της μητρικής αγάπης διατηρούνται στο δημοτικό τραγούδι της «λυγερής», με φανερή, όμως, τη διαδικασία της μεταμόρφωσής τους. Εδώ είναι η κόρη που παρακαλεί, όχι πλέον τον Άδη, αλλά τους τρεις αντρειωμένους που θα αποδράσουν από τον κάτω κόσμο, η δε μητέρα εμφανίζεται ως γήινη ύπαρξη που συνεχίζει τον βίο της, παρά τη φοβερή απώλεια της κόρης της. Ο μεσαιωνικός άνθρωπος της Ανατολής, πάντως, πιστεύει ακόμη στη μυθική ανατροπή της τάξης του κόσμου ως προνόμιο των αντρείων, των πολεμιστών: Χαρακτηριστικά, παραθέτουμε το διάλογο ανάμεσα στους αντρειωμένους και τη λυγερή: Πάρτε με, αντρειωμένοι μου, να βγω στον Πάνω Κόσμο, να πάω να ιδώ τη μάνα μου πώς χλίβεται για μένα. -Κόρη μου, εσένα η μάνα σου στη ρούγα κουβεντιάζει. -Να ιδώ και τον πατέρα μου, πώς χλίβεται για μένα. Κόρη μου, ο πατέρας σου στο καπελειό είν και πίνει. -Να πάω να δω τα αδέλφια μ ου, πώς χλίβονται για μένα. -Κόρη μου, εσέν τ αδέλφια σου ρίχνουνε το λιθάρι. -Να δω και τα ξαδέλφια μου, πώς χλίβονται για μένα. -Κόρη μου, τα ξαδέλφια σου μες στο χορό χορεύουν. Ακόμη, το γεγονός πως είναι οι αντρειωμένοι που δύνανται να αποδράσουν από τον κάτω κόσμο, μας παραπέμπει και σε άλλους αρχαιοελληνικούς μύθους. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την κάθοδο του Ορφέα στον Άδη, προκειμένου να πάρει πίσω την αγαπημένη του Ευρυδίκη, τον μύθο της αρπαγής της Ελένης και την κάθοδο των Διοσκούρων, που απαιτούσαν να τους επιστραφεί η αδελφή τους, και τον μύθο που αναφέρεται στην επιστροφή ενός αντρειωμένου μιας άλλης εποχής, του Θησέα, από τον Άδη, στον οποίο περιέχεται και η συμμετοχή του Ηρακλή στο ασύλληπτο 20 Alice K. Turner, Η Ιστορία της κόλασης, Επιμέλεια Φώτης Τερζάκης, Μετάφραση Βασίλης Αδραχτάς, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997, σ. 39-40. 14
διάβημα -ο οποίος, μάλιστα, κατόρθωσε να πείσει τον Άδη να ελευθερώσει τον ήρωα φίλο του από τα φίδια της Λήθης, 21 κ.ά. Βέβαια, κατά τον Robert Graves, η κάθοδος του Θησέα στον Άδη πρέπει να αναγνωριστεί υπό την έννοια ότι «εισχώρησε στο κέντρο του κρητικού λαβυρίνθου, όπου παραμόνευε ο θάνατος, και βγήκε σώος [ ]». 22 Επανερχόμενοι στην κειμενική μας αναφορά, σημειώνουμε πως οι τρεις νέοι διαβεβαιώνουν τη Λυγερή πως οι δικοί της είχαν ξεπεράσει πια την απώλειά της και συνεχίζουν την ζωή τους, γευόμενοι τις απολαύσεις της. Στο άκουσμα αυτών των λόγων η κόρη αναστέναξε βαθιά και ο αναστεναγμός της έγινε φωτιά που έκαψε τα μέρη όπου διασκέδαζαν οι δικοί της. Διαπιστώνουμε, επομένως, ότι όπως στην αρχαία μυθολογία οι νεκροί δεν μπορούσαν να υπερβούν το πεδίο του Άδη και να σμίξουν με τους ζωντανούς, έτσι και στη νεώτερη παράδοση η τάξη του κόσμου είναι ορισμένη και δεν δύναται να διασαλευθεί. Όταν η φλόγα της λυγερής δραπετεύει από τα σύνορα του κάτω κόσμου, στην προσπάθειά της να συναντήσει τους οικείους και, ιδιαίτερα, τη μητέρα της, εμφανίζεται, εν είδει Νέμεσις, η τιμωρία. Ο κόσμος καίγεται, η ανάσα της, ανάσα νεκρού, διασπείρει την καταστροφή. Της μυθομανούς Λιάνας Μακρυγιάννη «Ο θάνατος τον πολεμά» μα «όσα κάμει δεν μπορεί τον θάνατον να φύγει» 23 «Ο θάνατος τον πολεμά» αποτελεί απόσπασμα από την παραλλαγή της Άνδρου του παλαιότερου ίσως σωζόμενου έργου της έντεχνης νεοελληνικής δημιουργίας, το οποίο γράφτηκε, όπως σημειώνεται στο σχολικό εγχειρίδιο, πιθανότατα στα μέσα του 21 Ελληνική Μυθολογία ( τ. 1, 2, 3), Επιμέλεια Ιωάννης Κακριδής, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1986, σ. 53. 22 Robert Graves, Οι ελληνικοί μύθοι (τ. α ), Μετάφραση Λεωνίδα Ζενάκου, Αθήνα, Κάκτος, 1998, σ. 447. 23 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, «Ο θάνατος τον πολεμά», Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 54-57. 15
11 ου αιώνα. Κατ άλλους, πάντως, μελετητές, το όριο συγγραφής του εκτείνεται έναν σχεδόν αιώνα νωρίτερα. Την ίδια περίοδο τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, σημειώνονται επικές δημιουργίες, που αποδεικνύουν, παρά τη μεσαιωνική τροχοπέδη, την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των λαών. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε το Τραγούδι του Ρολάνδου στη Γαλλία και το έπος των Νιμπελούγκεν στη Γερμανία. 24 Στο απόσπασμά μας, ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας ψυχομαχά, καθώς την ημέρα εκείνη ο «θάνατος τον έγραψε στον άδην να τον πάρει». Η φύση θρηνεί τον επικείμενο θάνατο του περίφημου άνδρα («οι κάμποι τούτον κλαίουσιν και τα βουνά θρηνούσιν»), ενώ οι απελάτες «χαίρονται τον θάνατον Ακρίτου». Όσο για εκείνον, «αναστέναζε και έκλαιε στην κλίνην/ με θρήνους και με δάκρυα πικρά φαρμακωμένα,/ όπου ραΐσθην η καρδιά, κι εθάμπωσε το φως του,/ και ατόνησεν η δύναμις εκείνη η μεγάλη/ όπου ενίκα δυνατούς και ξέσκιζε λιοντάρια». Σε λίγο θα δώσει την τελευταία του μάχη με τον θάνατο που έχει πια διαβεί το παλάτι του και τον πολεμά. Μόλις ο Διγενής τον αναγνώρισε, ξεσπά σε ένα μοιρολόι που μας παραπέμπει ευθέως στην αναστάσιμη λειτουργία, μόνο που τώρα οι αντίπαλοι αναγνωρίζονται αντιστραμμένοι στο δίπολο της ήττας και της νίκης, καθώς νικητής είναι οπωσδήποτε ο θάνατος. Στο αναστάσιμο, επομένως, «Πού, θάνατε, το κέντρον; Πού σου, άδη, το νείκος;», ο Διγενής μοιρολογά τον εαυτόν του, καταλαμβάνοντας τη θέση στην οποία εξόρισε τον θάνατο ο Χριστός: «Ανδρεία πού σου άπειρος, ανείκαστος η τόλμη, πού δυναστεία η πολλή, πού η του πλούτου δόξα;» Ένα στοιχείο που τονίζει τη συγγένεια των αντρειωμένων του ακριτικού και των αρχαιοελληνικών μυθολογικών κύκλων είναι η πίστη στις εξαιρετικές και υπερφυσικές ιδιότητες των ηρώων αυτών. Ο Ιωάννης Κακριδής αναφέρει σχετικά: «Το κύριο χαρακτηριστικό των μυθικών Ελλήνων είναι το υπερφυσικό ύψος και η θαυμαστή σωματική αντοχή. Την πρώτη και κύρια αφορμή για μια τέτοια πίστη την προκάλεσαν το δίχως άλλο τα εντυπωσιακά ερείπια των ελληνικών χτισμάτων που βρίσκονται εδώ κι εκεί μέσα στον ελληνικό χώρο». 25 24 Βλ. ό.π., σ. 54. 25 Ι.Θ. Κακριδής, Οι αρχαίοι Έλληνες στη Νεοελληνική λαϊκή παράδοση, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1989, σ. 46. 16
Το συγκεκριμένο απόσπασμα με το διαλεχτό 15σύλλαβο και την πνοή του πάσχοντος ανθρώπου που μπόρεσε να περικλείσει, δε μοιάζει να ανταποκρίνεται στη σκληρή κριτική που δέχτηκε το Έπος του Διγενή Ακρίτα για τις εκφραστικές και μετρικές του αδυναμίες. 26 Αντιθέτως, προκαλεί τεράστια εντύπωση ο δραματικός και ελεγειακός του τόνος, η αντιηρωική εικόνα του Διγενή μπροστά στον ερχομό του θανάτου, όταν σαν συνηθισμένος άνθρωπος κλαίει και οδύρεται για το τέλος του, καθώς και η ειρωνική και τραγική αντίθεση ανάμεσα στη δοξασμένη του ζωή και τον άδοξο θάνατό του. Η πικρή και ώριμη φιλοσοφικά διαπίστωση του αποσπάσματος σχετικά με το αβάσταχτο και άφευκτο γεγονός του θανάτου, το απαίσιο γεγονός του θανάτου και το εξαίσιο γεγονός της ζωής, έχει έναν μεγάλο πρόγονο. Δεν είναι άλλος από τον Όμηρο, που στο λ της Οδύσσειας, την περίφημη Νέκυια, επιχειρεί την πρώτη καταγεγραμμένη κατά-βαση και κατά-δυση στον Άδη. Εδώ ο αντιπρόσωπος των ανθρώπων είναι άλλος ο πολυμήχανος βασιλιάς της Ιθάκης. Το επεισόδιο αυτό του Ομήρου λειτούργησε ως λογοτεχνική μήτρα για όλες τις επόμενες «καθόδους στον Άδη», από τον Ορφέα έως τον «Απόκοπο» του Μπεργαδή κι από τον Θησέα έως τον Δάντη. Για να τεκμηριώσουμε, όμως, την απευθείας σχέση που εντοπίζουμε ανάμεσα στο συγκεκριμένο απόσπασμα, που αφαιρεί από τον ήρωα το στοιχείο του ηρωισμού μπροστά στο θάνατο, παραθέτουμε την ομηρική συνάντηση Αχιλλέα Οδυσσέα στα Ηλύσια πεδία: Έτσι μου μίλησε, κι εγώ [ο Οδυσσέας] αποκρίθηκα, με το όνομά του:/ «Ω Αχιλλέα, του Πηλέα γιε, ο πρώτος κι ο καλύτερος των Αχαιών,/ ήλθα γυρεύοντας τον Τειρεσία, μήπως μου δώσει/ κάποια συμβουλή, το πώς θα φτάσω στην τραχιάν Ιθάκη./ [ ] Εσένα όμως,/ Αχιλλέα, κρίνω πως δεν υπάρχει άλλος σου ευτυχέστερος, ούτε από όσους/ έζησαν στο παρελθόν, μήτε από εκείνους που θα ρθουν στο μέλλον./ Αφού, και ενόσω ζούσες, όλοι μας σε τιμούσαμε σαν να σουνα θεός/ οι Αργείοι, αλλά κι εδώ που βρίσκεσαι με τους νεκρούς,/ μένει μεγάλη η δύναμή σου γι αυτό Αχιλλέα, μη θλίβεσαι/ και μη πικραίνεσαι πολύ στον θάνατό σου». Σ αυτά τα λόγια μου εκείνος αμέσως ανταπάντησε μιλώντας:/ «Μη θες να με παρηγορήσεις για τον θάνατό μου, Οδυσσέα γενναίε / θα προτιμούσα 26 Βλ. ό.π., σ. 54-55. 17
πάνω στη γη να ζούσα, κι ας ξενοδούλευα σε κάποιον,/ άκληρο πια που να μην έχει και μεγάλο βιος, παρά να είμαι ο άρχοντας στον κάτω κόσμο των νεκρών». 27 Η επίδραση του αρχαιόμυθου προτύπου αναδεικνύεται αβίαστα και ισχυρά, εάν δίπλα στον γενναίο Αχιλλέα που «πικραίνεται και θλίβεται» για την παρουσία του στον Άδη τοποθετήσουμε τον γενναίο Διγενή που «αναστέναζε και έκλαιε στην κλίνην/ με θρήνους και με δάκρυα πικρά φαρμακωμένα». Στη μελέτη του για το δημοτικό τραγούδι, ο Ερατοσθένης Καψωμένος ταυτίζει την υπερτροφική ατομικότητα των ακριτών, που επαναστατούν έναντι στον ακλόνητο έως τότε δεσποτισμό, «μια πρώτη αφύπνιση του πρωτόγονου Εγώ από το μεσαιωνικό μυστικιστικό λήθαργο, που σήμαινε και την αρχή της διαμόρφωσης του νεοελληνικού ανθρώπινου τύπου». 28 Νομίζουμε πως δεν υπάρχει πιο εύγλωττη ενσάρκωση μιας τέτοιας θέσης από την οδυρόμενη ατομικότητα του Διγενή, όταν παλεύει με τον τελευταίο του αντίπαλο, τον ισχυρό δεσπότη του κάτω κόσμου. Των μυθομανών Λιάνας Μακρυγιάννη, Αναστασίας Μενούνου και Νίκου Σούρα Ο Ήλιος ως μαντατοφόρος του Χάρου Στο δημοτικό τραγούδι του κάτω κόσμου «Ήλιε μου και τρισήλιε μου», 29 συνυφαίνονται τα μοτίβα της ικεσίας του άρχοντα του κάτω κόσμου, με το γνωστό από τον μύθο της Κόρης μοτίβο του δυνατού δεσμού ανάμεσα σε μάνα και κόρη και τον σχετικό με την αγάπη των νεκρών για την ζωή θεματικό πυρήνα της Νέκυιας. Την ικετευτική στάση της Δήμητρας προς τον Πλούτωνα έχει αναλάβει στο δημοτικό έργο η αδικοχαμένη κόρη. Η συσσωρευμένη όμως εμπειρία των ανθρώπων έχει αλλάξει. Ο Χάρος, αν και φαίνεται μειλίχιος και ευήκοος προς την κόρη, στην ουσία αυτό που της προτείνει είναι μια περαιτέρω κραταίωση της βασιλείας του. Με πρόσχημα τη μοναξιά της νέας, επιθυμεί να κατεβάσει στα σκοτάδια του τη μάνα και τ αδέλφια της. Η κόρη, όμως, ορέγεται 27 Ομήρου Οδύσσεια, Μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτης, Θεσσαλονίκη, ΙΝΣ, 2006, σ. 169-170. Τα έντονα γράμματα είναι επιλογή των μαθητών που συνέταξαν το κείμενο. 28 Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Δημοτικό τραγούδι. Μια διαφορετική προσέγγιση, Αθήνα, Αρσενίδης, 1990, σ. 149-150. 29 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, «Ήλιε μου και τρισήλιε μου», Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 39. 18
τη ζωή και αντιπροτείνει το επίγειο σύμβολο αυτής, το σπίτι της, και γενικότερα την επάνοδό της στον πάνω κόσμο. Βέβαια, η αρχαία Κόρη εκτιμήθηκε και ως μια αλληγορία της φύσης: Είναι ο σπόρος του δημητριακού που πρέπει να μπει στη γη, για να μπορέσει, μέσα από τον φαινομενικό θάνατο, να βλαστήσει ο νέος καρπός. Η άνοδος της Περσεφόνης στη ζωή σημαίνει ταυτόχρονα και την επιστροφή της άνοιξης και της ευκαρπίας. Η απάντηση, όμως, του Χάρου, σε αντιδιαστολή προς τον Πλούτωνα, στην περίπτωση της Δήμητρας και της Περσεφόνης, είναι καταλυτική και περατώνει μαζί με το τραγούδι και την ελπίδα του μύθου: «Α σε πονεί οχ το σπίτι σου, πλια δεν το ματαβλέπεις». Των μυθομανών Διονυσίας Γκοτσοπούλου, Νίκου Δημητρακόπουλου και Νίκου Σούρα Ιστορικά δημοτικά τραγούδια και οιωνοσκοπία Στα ιστορικά δημοτικά τραγούδια «Το κρούσος της Αντριανούπολης» και «Της Πάργας», 30 συναντάμε έντονη την παρουσία των πουλιών, τα οποία, μάλιστα, διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Στο πρώτο, ο ανώνυμος ποιητής αναφέρεται στα πουλιά, χρησιμοποιεί, δηλαδή, αφηγητή για την παρουσίασή τους στο ποίημα: «Τ αηδόνια της Ανατολής και τα πουλιά της Δύσης/ κλαίγουν αργά, τρέχουν ταχιά, κλαίγουν το μεσημέρι». Στο δεύτερο, το πουλί, πλήρως εξανθρωπισμένο, μοιρολογά σε ευθύ λόγο την παράδοση της Πάργας το 1817 στον Αλή Πασά από τους Άγγλους: «[ ] το τρίτο το κατάμαυρο μοιρολογάει και λέει:/ Πάργα, Τουρκιά σε πλάκωσε, Τουρκιά σε τριγυρίζει./ Δεν έρχεται για πόλεμο, με προδοσιά σε παίρνει./ [ ] Τ άσπρα πουλήσαν το Χριστό, τ άσπρα πουλούν και σένα/ [ ]». Γνωρίζουμε πως στη μυθική και θρησκευτική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων τα πουλιά διαδραματίζουν ρόλο μάντη και συνηθέστατα «μάντη κακών». Η οιωνοσκοπία αποτελούσε δόκιμη πρακτική για θρησκευτικές τελετές ή άλλες επίσημες εκδηλώσεις. Αναφέρουμε, μεταξύ άλλων, την τραγωδία Ελένη του Ευριπίδη, στην οποία γίνεται εκτεταμένη χρήση της οιωνοσκοπίας. Από τα παραπάνω, συμπεραίνουμε ότι η μέθοδος αυτή «ανάγνωσης» του μέλλοντος ήταν πλήρως ενταγμένη στη μυθική παράδοση. 30 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, «Το κρούσος της Αντριανούπολης», «Της Πάργας», Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 42, 46-47. 19
Επανερχόμενοι στο υλικό μας, σημειώνουμε ότι και στον ποντιακό θρήνο για την άλωση «Πάρθεν η Ρωμανία» υπάρχει το μοτίβο των ομιλούντων πουλιών. 31 Καταλήγοντας, θεωρούμε ότι ακόμη κι αν τα ομιλούντα και συμπάσχοντα πουλιά δεν αντανακλούν απευθείας τους αρχαίους μύθους, επαναφέρουν το μυθικό στοιχείο, με την υπερφυσική τους υποβολή και τη μεταμορφωτική τους ικανότητα. Των μυθομανών Διονυσίας Γκοτσοπούλου, Νίκου Δημητρακόπουλου και Νίκου Σούρα Η Ηλέκτρα του Ευριπίδη και η παραλογή «Του νεκρού αδελφού» 32 Στηριζόμενοι στη βιβλιογραφία που μελετήσαμε, σχετικά με τους αρχαιοελληνικούς μύθους και τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Λυκείου, εστιάσαμε στην παραλογή «Του νεκρού αδελφού», την οποία αντιμετωπίσαμε ως αντιπροσωπευτική του θέματος του σεμιναρίου μας. Θεωρούμε ότι αυτό το κείμενο σχετίζεται με τον μύθο της καταραμένης οικογένειας των Ατρειδών, έτσι όπως μας τον παραδίδει ο Ευριπίδης και όπως τον μετέφερε ο Μιχάλης Κακογιάννης στην ταινία του Ηλέκτρα το 1962. Την ταινία αυτή είδαμε στο πλαίσιο του project, καθώς αντιπροσωπεύει μια σύγχρονη μεταφορά μεταμόρφωση του αρχαίου μύθου. Συγκεκριμένα, αν και η ταινία δεν απομακρύνεται από την ευριπίδεια ιστορία, δεν παύει να αποτελεί μία μεταμόρφωση σε έναν άλλον κώδικα γραφής, αυτόν της γλώσσας του κινηματογράφου. Αρχικά, καταλάβαμε πως μπορούμε να συνδέσουμε την έως θανάτου αποφασιστικότητα του Ορέστη να εκδικηθεί τον νεκρό του πατέρα με την υπερφυσική στάση του Κωνσταντή να ανταποκριθεί 31 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, «Πάρθεν η Ρωμανία», Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 43. 32 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, «Του νεκρού αδελφού», Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 39. 20
στο χρέος που του επιβάλλει ο όρκος του προς τη μάνα να επαναφέρει την αδελφή του, αψηφώντας κάθε εμπόδιο. Ο σπαρακτικός θρήνος της μάνας πάνω στο μνήμα του Κωνσταντή θυμίζει το γοερό ξέσπασμα της Ηλέκτρας πάνω στον τάφο του πατέρα της και γενικότερα τη σταθερή θρηνητική της στάση. Επίσης, όπως η μάνα στο έργο «Του νεκρού αδελφού» επιθυμεί να ανταποκριθεί ο Κωνσταντής στο βαρύ του χρέος, μη λογαριάζοντας τη φυσική νομοτέλεια που προστάζει «οι νεκροί με τους νεκρούς και οι ζωντανοί με τους ζωντανούς», έτσι και η Ηλέκτρα λαχταρά εναγώνια να γυρίσει πίσω ο αδελφός της ώστε να ικανοποιήσουν το αδελφικό τους χρέος προς τον νεκρό πατέρα. Επιπλέον, το στοιχείο της κατάρας, που σημάδεψε την οικογένεια των Ατρειδών και που ωθεί τις ενέργειες των δύο αδελφών, παρασύροντάς τα σε παράβαση του πιο ιερού ηθικού νόμου, αυτού της απαγόρευσης της μητροκτονίας, χάριν της παθιασμένης τους προσήλωσης σε έναν άλλον άγραφο νόμο, αυτόν της λήψης εκδίκησης για τον χαμό του πατέρα, μπορεί να παραλληλιστεί με την ανόσια κατάρα της μάνας προς τον νεκρό της γιο, προκειμένου να τον ωθήσει στην ικανοποίηση του όρκου που της έδωσε. Οι αρχαίοι Έλληνες, εξάλλου, έχουν αντικατοπτρίσει σε πολλά κείμενά τους την πίστη τους στην εμπαθή ευχή, την κατάρα ή αρά για τους χρόνους εκείνους, πίστη που προϋποθέτει τον σεβασμό τους στη δύναμη της γλώσσας. Παράλληλα, σε πάρα πολλά παραδοσιακά έργα, όπως στη συγκεκριμένη παραλογή, διαπιστώνουμε μια παρόμοια αντίληψη, μέσω των προμηνυμάτων που μεταδίδουν πουλιά, μέσω των όρκων και κυρίως μέσω του λεκτικού αναθέματος, της κατάρας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η γλώσσα κυριολεκτεί. 33 Των μυθομανών Νίκου Δημητρακόπουλου & Νίκου Σούρα 33 Μαριλίζα Μητσού, Νέα Εστία, «Πού μέλλεις να στρατέψεις; Ύστερα σχόλια για τα τραγούδια του Κάτω Κόσμου», Αφιέρωμα στο Δημοτικό Τραγούδι, 154 τχ. 1762 (Δεκέμβριος 2003) 828-836. 21
ΜΥΘΟΧΑΡΕΙΣ Ορφέας και Ευρυδίκη, Δάντης και Βεατρίκη, Πρώτιστα έγινε το Χάος, μετά η Γη ευρύστερνη,/ βάθρο Ρωμαίος και Ιουλιέτα: Μια συγκριτική μελέτη του ερωτευμένου ζευγαριού, με αφορμή το απόσπασμα «Το τέλος του Οδυσσέα» από την Κόλαση του Δάντη Αλιγκέρι 35 παντοτινό κι ασάλευτο όλων των αθανάτων/ που διαφεντεύουν τις κορφές του χιονισμένου Ολύμπου / συνάμα ο Έρωτας, κάλλιστος στους αθάνατους θεούς,/ λυσιμελής, δαμάζοντας τα στήθη όλων, θεών κι ανθρώπων,/ λυγίζοντας τον νου τους και τη φρόνιμη βουλή τους. Ησίοδος 34 Α. Εισαγωγή Στις μέρες μας, οι συγκριτικές μελέτες γύρω από τις τροποποιήσεις των αρχαίων ελληνικών μύθων αυξάνονται αξιοσημείωτα. Εμείς, με αφορμή την ερευνητική εργασία της πρώτης Λυκείου, καταβάλλουμε μια ξεχωριστή προσπάθεια να αναλύσουμε και να ερευνήσουμε τις μεταμορφώσεις των ελληνικών μύθων στα νεοελληνικά κείμενα. Ο Walter Burkert υποστηρίζει πως «συχνά τα μυθιστορήματα περιγράφουν περίτεχνα σκηνές θρησκευτικών τελετουργιών, παρουσιάζοντας μερικές από τις πιο ζωντανές απεικονίσεις της αρχαίας θρησκείας, αλλά είναι δύσκολο να αποφανθούμε κατά πόσο οι σκηνές αυτές υπάρχουν μόνο για να δημιουργήσουν λογοτεχνικές εντυπώσεις ή αποτελούν ένδειξη βαθύτερης 34 Εκλογές από τον Ησίοδο. Θεογονία, Έργα, Ηοίαι, Μετάφραση, επιλεγόμενα, Δ.Ν. Μαρωνίτης, Αθήνα, Το Ροδακιό, 1995, σ. 17. 35 Δάντη Αλιγκέρι, «Το τέλος του Οδυσσέα» από την Κόλαση, Μετάφραση Τ.Κ. Παπατσώνης, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-τ.Α, Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., σ. 360-364. 22
συνάφειας, και κατά πόσο είμαστε αντιμέτωποι με ένα μεμονωμένο μοτίβο ή με σύμβολα που διεισδύουν στην όλη δομή». 36 «Ο μύθος είναι πάντα ένα παιχνίδι φωτός και σκιάς, αποκάλυψη και απόκρυψη, απλοϊκός και σύνθετος ταυτόχρονα, διάφανος και αινιγματικός. Ο Andre Jolles διέκρινε στον μύθο μια μορφή απόλυτα κλειστή: κάνουμε μια ερώτηση στα άστρα και εκείνα μας απαντούν. Ο μύθος όμως παίζει μαζί μας γιατί, ανάμεσα στην ερώτηση και στην απάντηση, αφήνει πάντα χώρο για τη σιωπή. [ ] Ο μύθος ξεφεύγει από τα όρια που θέλουμε να τον περιορίσουμε. Περιπλανιέται κι εκείνος, όπως το πνεύμα που αιωρούνταν πάνω από τα ύδατα τη στιγμή της Δημιουργίας, όταν ο κόσμος δεν ήταν παρά χάος. 37 Οι μύθοι της Δύσης ξεκινούν από την Αρχαία Ελλάδα και είναι κατασκευασμένοι, διότι, μέσω της γραφής, υπάγονται στη σφαίρα της τυραννικής επιρροής του γραπτού λόγου. Ο μύθος ξεφεύγει, λοιπόν, από όλους τους εννοιολογικούς περιορισμούς και τις κοινωνικές διαστρωματώσεις: το βασίλειο του είναι «πάντα μια προσωρινή τοποθεσία, ένας ανοιχτός χώρος, ένας νομαδικός τόπος. Παρά τη σχετική διαχρονικότητα των δομών του, προσφέρει δυνατότητες για παιχνίδι μέσα από την τεχνική του εγκιβωτισμού που τον μεταμορφώνει σε μια χίμαιρα όπου όλοι αναγνωρίζουν τον εαυτό τους. Διαπερνά τα λογοτεχνικά είδη και την ερμηνευτική, ανατρέπει τους ρητορικούς διαχωρισμούς, ανοίγεται στη διαφορετικότητα των πολιτισμών. Εγγεγραμμένος στη μακρά διάρκεια, διαβάζεται διαμέσου της επικάλυψης των εικόνων του και του μωσαϊκού των μοτίβων του που βρίσκεται σε συνεχή αλλαγή, όπως ένα καλειδοσκόπιο προσφέρει στην όραση παλιές φαντασμαγορίες. Εργαστήριο όπου επιχειρείται το μαστόρεμα των μύθων, καλεί και αναγγέλλει τα μελλοντικά έργα». 38 36 Walter Burkert, Μυστηριακές λατρείες της αρχαιότητας, Μετάφραση Έφη Ματθαίου, Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1994, σ. 86. 37 Bernadette Bricout, Το βλέμμα του Ορφέα, Εκδόσεις Σοκόλη, 2007, σ. 12. 38 Bricout, ό.π., σ. 15-16. 23
Α.1. Μεταμορφώσεις και διάσπαση του μύθου Οι ανθρωπολόγοι συχνά υποστηρίζουν πως ο πολιτισμός της Δύσης είναι ακαταμάχητος και σε οδηγεί στο να τον μιμηθείς να τον ερωτευτείς και να του δείξεις εμπιστοσύνη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Δον Ζουάν, ένας άνδρας πληθωρικός που κάνει τις γυναίκες να τον ερωτευτούν και να υποταχτούν σε αυτόν, ενώ αργότερα ο ίδιος τις εγκαταλείπει. Οι καινούργιοι μύθοι, αν και στον τομέα του φαίνεσθαι είναι απλοί στην ανάλυσή τους, κρύβουν μέσα τους την πολυπλοκότητα των παλιών. Οι μύθοι διαμορφώνονται και δέχονται αλλαγές από κάθε γενιά. Ξεφεύγουν από αυθεντίες και αδιάλλακτες ιδέες. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργούνται παραλληλισμοί, με τους οποίους νιώθουμε τη δύναμη, την καθαρότητα ενός παραμυθιού. Χάρη στους μύθους, δεν καθρεπτίζεται απλώς ο εαυτός μας αλλά αποκτούμε ένα εργαλείο οπτικής, ένα πρίσμα, διαμέσου του οποίου βλέπουμε καλύτερα τον κόσμο. 39 Υπάρχουν διαφόρων ειδών μύθοι. Μύθοι φανταστικοί, με στοιχεία εξωπραγματικά, όπως και μύθοι που ανταποκρίνονται σε πρόσωπα σπουδαία, που η ζωή τους σημάδεψε την ιστορία και απασχόλησε τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Η Μέρυλιν, ο Τσε Γκεβάρα, ο Μοχάμεντ Άλι. Η λέξη «μύθος» γίνεται όλο και περισσότερο αναλώσιμη, χαρακτηριστική του δημοσιογραφικού κόσμου, καθώς αποτινάσσει τα στερεότυπα των παραδοσιακών κοινωνιών, τα οποία συνοδεύονται από αρχετυπικές μορφές με παντοτινή ισχύ. 40 Τα χρόνια και οι αιώνες περνάνε, οι μύθοι, όμως, παραμένουν και ακολουθούν. Ξεχνιούνται, επανέρχονται στις μνήμες, αναλύονται, δέχονται κριτική, διαδίδονται και πάλι εξαφανίζονται. 39 Bricout, ό.π., σ. 32-33. 40 Bricout, ό.π., σ. 34. 24
Α.2. Ο μύθος του Ορφέα Στην εργασία μας, θα απομονώσουμε ορισμένα διάσημα μυθολογικά και «μυθικά» ζευγάρια, προσπαθώντας να φωτίσουμε τις αιτίες που συνέβαλλαν στην αντοχή τους στον χρόνο. Άνδρας και γυναίκα, το αρχετυπικό ζευγάρι, τονίζει εφάμιλλα τα δύο του σκέλη, τόσο τον άνδρα όσο και τη γυναίκα. Εξάλλου, η ελληνική μυθολογία βρίθει θηλυκών ηρωίδων και εκτός του σχήματος του ζευγαριού. Η Mary Lefkowitz θέτει το ερώτημα του κατά πόσον οι Ελληνίδες της αρχαιότητας γνώριζαν τους μύθους, στους οποίους, όπως προαναφέραμε, διαδραμάτιζαν έναν τόσο σημαντικό ρόλο. Η ίδια απαντά με κατηγορηματικότητα πως αν και «οι αρχαίοι δε μας δίνουν αρκετά στοιχεία για τη μόρφωση των γυναικών κι ό,τι γνωρίζουμε για τους συλλογισμούς τους προέρχεται από την αντρική λογοτεχνία, γιατί ήταν λίγες οι γυναίκες συγγραφείς, ένα είναι βέβαιο: τη μυθολογία τους τη γνώριζαν όλοι. Γυναίκες, άντρες, ελεύθεροι και δούλοι». 41 Ο Ορφέας κατέβηκε στον Άδη για να βρει τη γυναίκα του, την Ευρυδίκη. Με το τραγούδι του συγκινεί τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη και όλη τη φύση γύρω του. Καταφέρνει να πάρει τη γυναίκα του πίσω, αλλά με την προϋπόθεση να μη στρέψει το κεφάλι του προς το μέρος της, έως ότου την οδηγήσει στο φως της μέρας. Εξάλλου, η Ευριδίκη «θα διατηρούσε τα φοβερά και απόκοσμα γνωρίσματα των υπάρξεων του Κάτω Κόσμου, ώσπου να την περιβάλει το φως του ήλιου». 42 Ο Ορφέας, όμως, υποκύπτει στον πειρασμό και η γυναίκα του χάνεται στην άβυσσο. Επιχειρεί τότε μία δεύτερη κάθοδο στον κάτω κόσμο, ο Χάροντας όμως δεν του επιτρέπει να περάσει. Έπειτα από επτά μέρες αναμονής, νηστικός, στις όχθες του Αχέροντα, επιστρέφει στα βουνά της γενέτειράς του, Θράκης. Οι γυναίκες των Κικόνων θέλουν να τον τραβήξουν κοντά τους. Αντιστέκεται και αυτές, 41 Mary Lefkowitz, Γυναίκες στον ελληνικό μύθο, Μετάφραση Α. Μεγαπάνος, Αθήνα, Καστανιώτης, 1993, σ. 45. Η ίδια, στη συνέχεια, επιχειρηματολογεί αναφέροντας: «Στον Ίωνα του Ευριπίδη, λόγου χάρη, ο χορός αποτελείται από τις θεραπαινίδες της Κρέουσας που έρχονται για πρώτη φορά στους Δελφούς και, μόλις φτάνουν στο ιερό του Απόλλωνα, αναγνωρίζουν με μεγάλη ευκολία κι ικανοποίηση τους θεούς, τους ήρωες και τα τέρατα που αναπαριστάνονται στ ανάγλυφα και στ αγάλματα που κοσμούν το ναό. Και τους αναγνωρίζουν, επειδή τους είχαν ακουστά από τους μύθους που τους διηγούνταν, όσο εκείνες δούλευαν στον αργαλειό τους». 42 Ελληνική Μυθολογία ( τ. 3), Επιμέλεια Ιωάννης Κακριδής, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1986. 25
εκμεταλλευόμενες τις γιορτές του Βάκχου, περικυκλώνουν το όρος Ροδόπη, κρατώντας θύρσους. Η φασαρία που προκαλούν δεν αφήνει τη μαγεία του ορφικού άσματος να δράσει. Κάνουν το σώμα του κομμάτια. Αυτή είναι μια εκδοχή του θανάτου του Ορφέα. Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, ο Αριστοτέλης υπαινισσόταν ότι ο Ορφέας δεν ήταν υπαρκτό πρόσωπο, γεγονός που ενδεχομένως να σημαίνει ότι ο Έλληνας φιλόσοφος αρνιόταν να πιστέψει την ύπαρξη ενός Ορφέα, όπως τον είχαν αναπαραστήσει οι ποιητές. Ο Μορερί, λιγότερο αρνητικός, είχε διατυπώσει τη νηφάλια άποψη πως «μπορούμε να δεχτούμε ότι πραγματικά υπήρξε κάποιος στην Ελλάδα με το χαρακτηριστικό όνομα Harophe ( Ορφέας ο γιατρός ), του οποίου τα μάγια, πραγματικά η ψεύτικα, στάθηκαν η αιτία της δημιουργίας του μύθου». 43 Ο Ορφέας είναι από παλιά ο άνθρωπος που μυεί στον πολιτισμό και τον μυστικισμό. Συμβολίζει μια μορφή πολιτισμού απέναντι στην βαρβαρότητα, είναι ο «τραγουδιστής» της ομόνοιας και όχι της διχόνοιας. Στη σημερινή εποχή, ο Ορφέας είναι απαραίτητος για την Ευρώπη περισσότερο από ποτέ, διότι λειτουργεί ενάντια στον εκφυλισμό του πολιτισμού, όντας ο ίδιος αντιπροσωπευτικός Ευρωπαίος. 44 Α.3. Μοντέρνος Ορφέας Στον 20 ο αιώνα, η εποχή του Ορφέα ζει ακόμα. Ο Pierre Brunel επισημαίνει εμφατικά τις πολλαπλές φανερώσεις του Ορφέα και της Ευρυδίκης στις μοντερνιστικές αναζητήσεις των πρωτοποριών, ιδίως στα έργα του Απολλιναίρ και του Ζαν Κοκτώ. Ο τελευταίος, ιδίως στις ταινίες του Το αίμα του ποιητή, 1930, Ορφέας, 1950, και Διαθήκη του Ορφέα, 1959, εκσυγχρονίζει τον μύθο, αποδίδοντας στον ήρωα τα χαρακτηριστικά του ανατρεπτικού ποιητή, που συχνάζει στα καφέ των ποιητών, μπαίνει σε Ρολς Ρόις και πιάνει τα βραχέα στο ραδιόφωνο. Δεν είναι πια μεγάλος μύστης, παραμένει όμως ανατρεπτικός και ποιητής. 45 43 Pierre Brunel, «Οι κλήσεις του Ορφέα», Το βλέμμα του Ορφέα. Οι λογοτεχνικοί μύθοι της Δύσης, Αθήνας, Σοκόλης, 2001, σ. 51. 44 Brunel, ό.π., σ. 60. 45 Brunel, ό.π., σ. 54-57. 26
Β. Η Θεία Κωμωδία του Δάντη 46 υπό το πρίμα των μύθων του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας και του Ορφέα και της Ευρυδίκης Εισαγωγή Ο Δάντης Αλιγκέρι ή Ντάντε, συλλαμβάνοντας την ιδέα ενός φανταστικού ταξιδιού στην κόλαση και τον παράδεισο, δεν πρωτοτύπησε καθόλου ακόμα και για την εποχή του. Όχι μόνον ο Όμηρος αλλά και ο Βιργίλιος αργότερα πέρασαν τους ήρωές τους, τον Οδυσσέα και τον Αινεία, στο βασίλειο των σκιών του κάτω κόσμου. Γιατί στη μεσαιωνική εποχή υπήρξε πλήθος φανατικών της πίστεως, «οραματιζόμενων» μοναχών και εκκλησιαστικών πατέρων, οι οποίοι επιχείρησαν να περιγράψουν τον τρομερό κόσμο του Άδη, με σκοπό να τρομοκρατήσουν τον απλό κόσμο. Πρώτος, όμως, ο Ντάντε χάρισε μορφή μεγαλόπνοη, δημιουργική, αληθινή στον μύθο της καθόδου ή της ανόδου, η οποία πέρασε στην αθανασία της Τέχνης. Το ταξίδι του συγγραφέα στην κόλαση και τον παράδεισο τηρεί πραγματικούς γεωγραφικούς όρους και είναι μαθηματικά υπολογισμένο, με ακρίβεια στη διαδρομή, τις τοποθεσίες, τις ώρες, καθώς και με τρομερή περιγραφική λεπτομέρεια, η οποία συνεπαίρνει τον αναγνώστη σε ένα παιχνίδι φαντασίας. Ο ποιητής εξομολογείται πως στα 35 του χρόνια θα περάσει από ένα σκοτεινιασμένο δάσος, στο οποίο θα συναντήσει άγρια θηρία. Απελπισμένος, αναζητά βοήθεια, όταν ξαφνικά εμφανίζεται ο μεγάλος του δάσκαλος Βιργίλιος. Ο πεθαμένος ποιητής τον ενθαρρύνει, τον παρηγορεί, λέγοντάς του πως είναι σταλμένος από την αγαπημένη του Βεατρίκη. Έτσι, ο Ντάντε συνεχίζει το ταξίδι του προς τον Παράδεισο. Σύντομα, με τον Βιργίλιο για οδηγό, θα κατέβουν μέχρι τον βυθό του Άδη, κάπου στο κέντρο της γης. Από εκεί, θα βρεθούν στο νότιο ημισφαίριο που είναι όλα θάλασσα και όπου υπάρχει ένα και μοναδικό νησί, πάνω 46 Dante Alighieri, La Divina Commedia, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1986. 27
στο οποίο θα ξεπροβάλει το θεόρατο βουνό του Καθαρτηρίου. Στην κορυφή του, που βρίσκεται ο επίγειος παράδεισος, η Εδέμ, θα συναντήσει τη Βεατρίκη. Εκεί, ο Βιργίλιος θα τον αφήσει, και με οδηγό πλέον την αγαπημένη του, ο ποιητής θα ανέβει, από ουρανού σε ουρανό, και στους εννέα ουρανούς που δομούν τον Παράδεισο. Τέλος, με οδηγό τον Άγιο Βερνάρδο θα φτάσει στον Έμπυρο Ουρανό, μέχρι το θρόνο του Θεού. Β.1. Σχετικά με το περιεχόμενο της Θείας Κωμωδίας Γενικά περί αμαρτημάτων Ο Ντάντε ακολουθεί πιστά τα Ηθικά του Αριστοτέλη, δασκάλου του στη φιλοσοφία, που θεωρεί πως είναι δύο οι αιτίες της αμαρτίας: η έλλειψη εγκράτειας και η κακία. Στην πρώτη περίπτωση, εμπίπτουν όσοι προβαίνουν σε πράξεις που τις χαρακτηρίζει η υπερβολή, το ξεπέρασμα του μέτρου και που δεν είναι κακοί από την ίδια τους τη φύση. Αμαρτήματα τέτοια είναι η φιληδονία, η λαιμαργία, η φιλαργυρία, η σπατάλη, ο θυμός. Από την άλλη μεριά, αμαρταίνουν από κακία όσοι προβαίνουν σε πράξεις που είναι κακές από την ίδια τους τη φύση. Τέτοια αμαρτήματα είναι η βία και ο δόλος, που διαχωρίζεται όμως, κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, σε δυο είδη: τον απλό δόλο και την προδοσία. Β.2. Η δαντική ταξινόμηση των αμαρτημάτων Ο Ντάντε για να ταξινομήσει τα αμαρτήματα ακολουθεί τον Πλάτωνα, που διδάσκει πως κάθε κακό είναι αποτέλεσμα παραστρατημένης αγάπης. Και αυτή η παραστρατημένη αγάπη μπορεί να χωριστεί σε τρεις μορφές: πρώτη, η αγάπη για κάτι ανάξιο, όταν δηλαδή αγαπούμε κάτι που δεν πρέπει να αγαπούμε. Δεύτερη, η αγάπη η χλιαρή, όταν δεν αγαπούμε δηλαδή αρκετά το καλό. Τρίτη, η υπερβολική αγάπη, όταν δηλαδή αγαπούμε περισσότερο απ όσο πρέπει τα αγαθά του κόσμου. 28
Β.3. Η δαντική χρήση του όρου «κωμωδία» σε παραλληλία με τη φύση του ποιητή Ο όρος κωμωδία δεν έχει ακριβώς, στα ιταλικά και τα γαλλικά, την έννοια που έχει στη δική μας γλώσσα. Για τους Ιταλούς, σημαίνει απλώς ένα έργο που δεν είναι τραγωδία και δεν τελειώνει τραγικά. Αυτό, εξάλλου, το χαρακτηριστικό της κωμωδίας διαθέτει και σήμερα στα γαλλικά ένα θεατρικό έργο, σε πολλές σκηνές δραματικό, από το οποίο απουσιάζει κάθε κωμική νότα. Άλλωστε, στη δαντική κωμωδία απαντούμε σε λιγοστά σημεία κωμικό στοιχείο. Η Θεία Κωμωδία αποτελεί την αυθεντικότερη αυτοβιογραφική πηγή του ποιητή, αφού ο ίδιος σε αυτήν αυτοβιογραφείται πολύ συχνά. Φαίνονται πολλά στοιχεία της ζωής του, οι κακίες αλλά και οι αρετές του, οι αντιζηλίες του, η φιλοδοξία του και η περηφάνια του. Έκδηλες, επίσης, είναι και οι ηθικές και πολιτικές ιδέες του ποιητή, κυρίαρχες στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του. Εκτός αυτών, όμως, στη μεγαλόπνοη αυτή σύνθεση θίγονται και υπαρξιακά ζητήματα. Ο Ντάντε αναπτερώνεται και ολοκληρώνεται μέσα από τα πάθη και τις χαρές της ύπαρξής του. Οι αντιθέσεις της ευτυχίας και της δυστυχίας τον έκαναν, όπως ο ίδιος είπε, να πραγματοποιήσει «ένα καταπληκτικό ταξίδι με ολόκληρο το κορμί του», παρά ένα ταξίδι στα βάθη της ύπαρξής μας, στην ίδια την κόλαση της υπόστασής μας, και να ανέλθει μετά, με τον εξαγνισμό, «στο μαργαριταρένιο φως του πνεύματος», δηλαδή της βαθύτερης ψυχής μας. Ο Ντάντε ήταν άνθρωπος ολιστικός, ύπαρξη αυθεντική, σοφός, πολεμόχαρος και πολέμαρχος, ποιητής, γλωσσοπλάστης και γλεντοκόπος. Αγάπησε όλες τις χαρές της ζωής. Λαχτάρησε πολύ τις επίγειες ομορφιές και γέμισε από αμαρτίες, τις οποίες περιγράφει με τα πιο ζωντανά ποιητικά χρώματα, γιατί και ο ίδιος τις είχε ζήσει. Τέλος, αφού γέμισε τη ζωή του ώς τα μισά του δρόμου της, λαχτάρησε και την απολύτρωση. Αποζήτησε με την ανάταση να ξεφύγει απ τον κλοιό της τύψης κάποιας ενοχής που τον βασάνιζε και γι αυτό επιδίωξε να βγει από τη θήκη του κορμιού του και να ανέβει μέχρι τον «έμπυρο ουρανό» του βαθύτερου πνεύματος μας, της ίδιας δηλαδή της ψυχής μας, όπου 29