Μπέσυ Αδοσίδου, η εμπλοκή της στους αγώνες αυτοκινήτου. και «το πιο δημοφιλές ασθενοφόρο»

Μπέσυ Αδοσίδου, η εμπλοκή της στους αγώνες αυτοκινήτου και «το πιο δημοφιλές ασθενοφόρο» Από τον Ηλία Καφάογλου Η Μπέσυ Αδοσίδου ήταν κόρη του Αναστάσιου Αδοσίδη (1873-1942), γιου του Αδοσίδη πασά Κωστάκη, γενικού διοικητή Σάμου το 1914, νομάρχη Κυκλάδων, μέλους της Επιτροπής Νάνσεν για την Ανταλλαγή των Πληθυσμών, Γενικού Γραμματέα της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (1923), διευθυντή του Πολιτικού Γραφείου του Ελ. Βενιζέλου (1916-1918) και διευθυντικού στελέχους, διευθυντή της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής κατά την Κατοχή, μέχρι το θάνατό του, και της Έλλης Αδοσίδου, με σημαντική προσφορά στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, ιδίως στη Θεσσαλονίκη, κατά τον Ελληνοαλβανικό Πόλεμο και την Κατοχή 1. Η Έλλη Αδοσίδου, δημοσίως δρώσα, με τη βοήθεια του Αμερικανού αρχαιολόγου, απόφοιτου του Πρίνστον Ρόντνεϋ Γιανγκ, μέλους της «Αρχαιολογικής Εταιρείας Ανασκαφών Θεσσαλονίκης», ο οποίος εργαζόταν στις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς στην Αθήνα, οργάνωσαν και διηύθυναν κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο τέσσερις «Γωνιές του Στρατιώτη», στο Αντάρτικο της Φλώρινας, στα Τζερεβά, στους Πύργους, στη Νικολαρά, και, προηγουμένως, στην Κορυτσά 2. Το δίδυμο συνοδεύει η Μπέσυ, ενώ ο μεγαλύτερος αδελφός της Κωνσταντίνος ίπταται πάνω από τα πεδία των μαχών 3. Ο Γιανγκ οδηγούσε το «πιο δημοφιλές ασθενοφόρο αυτοκίνητο σε όλο το Μέτωπο», το οποίο η σύζυγος του Αμερικανού πρέσβη στην Αθήνα, του Λίνκολν Μακβή, είχε βαπτίσει «Ιασώ». Την κατασκευή, σωστότερα, συναρμολόγηση της «Ιασούς», είχε χρηματοδοτήσει ο πατέρας του Γιανγκ και οι απόφοιτοι της Αμερικανικής Σχολής και την ανέθεσε στην «Αθηνά». Το πλαίσιο φορτηγού είχε βρει στην Αθήνα ο Λιούις Τζόουνς. Πριν τον πόλεμο, τηλεγράφησε στον πατέρα του, να τον πείσει να συγκεντρώσει τους αποφοίτους της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών, ώστε να συγκεντρώσουν χρήματα για να χρηματοδοτήσουν μια μονάδα με ασθενοφόρα, σχέδιο που, φαίνεται, δεν ευοδώθηκε, λόγω της εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων 4. Για τις μετακινήσεις του Γιανγκ και των αδελφών Αδοσίδου χρησιμοποιήθηκαν, επίσης, τρία από τα τέσσερα λεωφορεία των ΣΕΚ, που ο Ερυθρός Σταυρός Θεσσαλονίκης είχε στη διάθεσή του, χάρη στις ενέργειες του προέδρου του 1

Κωνσταντίνου Ζάννου, και των δραστήριων αντιπροέδρων Κωστή Μοσκώφ και Β. Καταπώδη. Όταν η «Ιασὠ» κτυπήθηκε σε βομβαρδισμό, χρησιμοποιήθηκε το σχολικό λεωφορείο της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών, το οποίο στην Κατοχή οδήγησαν η Έλλη και η Μπέσυ Αδοσίδου, οι οποίες χρησιμοποίησαν τη Μαράσλειο, με τη βοήθεια νοσοκόμων του Ελληνικού Σταυρού, σε νοσοκομείο. Αξίζει, θαρρώ, εδώ να σημειωθεί ότι κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο ένιες γυναίκες οδήγησαν ασθενοφόρα, όπως, λόγου χάριν, η ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη: «Η ίδια είχε τεθεί εις την υπηρεσίαν των εθνικών αναγκών και συγκεκριμένως εις το εθελοντικόν σώμα οδηγών νοσοκομειακών αυτοκινήτων, ανήκε δε εις τον 16ον Λόχον» 5. Η Ειρήνη Θ. Νικολούδη, σύζυγος του Θεολόγου Νικολούδη, δημοσιογράφου και πολιτευτή, υπουργού Παιδείας στα 1928 και υπουργού Τύπου και Τουρισμού επί Μεταξά (1936-1941), κόρη του Κωνσταντίνου Μάνου και πρώτη εξαδέλφη της Ασπασίας Μάνου, συζύγου του Αλεξάνδρου Α, επιβεβαιώνει σε συνεντεύξεις της σε εφημερίδες της Νοτίου Αφρικής, όπου είχε καταφύγει μαζί με τον πρέσβη στην Πραιτόρια σύζυγό της, ότι «πλείσται [Ελληνίδες] κατετάγησαν ως νοσοκόμοι. Πολλαί έσπευσαν να υπηρετήσουν ως οδηγοί αυτοκινήτων εις την Υπηρεσίαν του Ερυθρού Σταυρού και του Σταθμού Α Βοηθειών». Η ίδια είχε στη διάθεσή της 15 φορτηγά, με τα οποία, από τη Φλώρινα, μοίραζε μάλλινα στην πρώτη γραμμή, πρώτα στην Πρεμετή, μετά στην Κορυτσά-Πόγραδετς, στη συνέχεια στη Χειμάρρα και στην Κέρκυρα, «όπου έξι χιλιάδες κατοίκων εζούσαν στις μίνες, στας υπογείους στοάς του μεσαιωνικού φρουρίου» 6. Κατά την Κατοχή, η Μπέσυ Αδοσίδου, για να επιστρέψουμε σε αυτήν, και ο σύζυγός της Γιώργος Τρυπάνης, μαζί με τον μηχανικό Κωνσταντίνο Κατρή, είχαν δημιουργήσει μια από τις πρώτες ομάδες συγκέντρωσης πληροφοριών στρατιωτικής υφής και φυγάδευσης Βρετανών από την Αθήνα. Το ζεύγος Τρυπάνη είναι γνωστοί ως «κύριος και κυρία Baum» (ΜΙ9). Ο σύζυγος ήταν μέχρι την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα διευθυντής των τραμ της Παόυερ, αντικαταστάθηκε από τον φιλέλληνα και αντιναζί Έντγκαρ Τομχάουζεν, ο οποίος ήταν αντιπρόσωπος στην Αθήνα της AEG, η οποία είχε προμηθεύσει το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος του Κερατσινίου, συμφερόντων ΗΕΑΠ, γνωστής ως Πάουερ. Το Απρίλιο του 1941 ο Τομχάουζεν διορίστηκε από τις Αρχές κατοχής διαχειριστής των περιουσιακών αξιών και δικαιωμάτων των βρετανικών εταιρειών, κατασχεθέντων στην Εθνική Τράπεζα. 2

Ο Τομχάουζεν ήταν μέλος του ΔΣ της AE «Eλληνικοί Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι», όπως, επίσης, και της «Ανωνύμου Εταιρείας Ηλεκτρικών Λαμπτήρων», την οποία, θυμίζω, το 1925 είχε ιδρύσει ο Παυσανίας Μακρής μαζί με τον Γεώργιο Στρίγκο, και άλλους. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ο Τομχάουζεν ήταν υπεύθυνος για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας του εργοστασίου, της «Ηλεκτρικής», και βοήθησε Έλληνες που διώκονταν, ενώ, μαζί με τον Γ. Τρυπάνη και το στέλεχος της εταιρεἰας Γ. Λάβδα, έπεισε τον επικεφαλής της γερμανικής φρουράς του εργοστασίου να αφαιρέσει και να ρίξει στη θάλασσα τα εκρηκτικά που είχαν τοποθετήσει οι Γερμανοί για να ανατινάξουν το εργοστάσιο, κατά την αποχώρησή τους από τη χώρα 7. «Η Μπέσυ Αδοσίδου χαριεντίζεται με τους Ιταλούς» Υπό την προστασία του Τρυπάνη ετέθη ο σπουδαγμένος στην Οξφόρδη λοχαγός Φρανκ Τζίλμπερτ Μακάσκι, ο οποίος έφτασε στην Αθήνα τραυματισμένος, συλληφθείς ύστερα από τη μάχη της Κρήτης, και δραπέτευσε από το στρατιωτικό νοσοκομείο αιχμαλώτων πολέμου Κοκκινιάς, με τη βοήθεια της Λέλας Καραγιάννη και των συντρόφων της 8. Ο Μακάσκι αρχικά κρύβεται στο σπίτι του ζεύγους Τρυπάνη, στη συνέχεια στην οικία της μετέπειτα συζύγου του Σπύρου Μαρκεζίνη, Ιέτας Ξύδη 9. Πριν το τέλος του 1941, ο Τομχάουζεν κάλεσε τον Τρυπάνη στο γραφείο του και του έδειξε μια ανώνυμη επιστολή, όπου κατηγγέλλετο ως συνεργάτης των Βρετανών. Αντελήφθη ότι η παραμονή του στην Αθήνα ήταν πλέον επικίνδυνη και αποφάσισαν μαζί με την Μπέσυ Αδοσίδου να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή. Αλλά πρέπει και άλλοι να διαφύγουν, συνολικά 17 άνθρωποι. Οι φυγάδες χωρίζονται σε δύο ομάδες. Στη μία συναριθμούνται ο λοχαγός Μακάσκι, ο Αλέξης Λαδάς, η αδελφή του οποίου παντρεύτηκε αργότερα τον Σάιρους Σουλτσμπέργκερ, ανταποκριτή στην Αθήνα των New York Times, το ζεύγος Τρυπάνη, ο Γιώργος Πασπάτης, υιός του Αλέξανδρου Πασπάτη, συνιδιοκτήτης, μαζί με τον αδελφό του, της Τράπεζας Χίου, δύο Νεοζηλανδοί και ο υπολοχαγός Φίλιππος Μεσσηνέζης. Καπετάνιος του καϊκιού, ο Ηλίας Χρυσίνης, καπετάνιος και της Καραγιάννη 10. Ύστερα από καθυστερήσεις 11, το καΐκι πλέοντας προς τα παράλια της Τουρκίας χαλάει και αράζει σε έναν όρμο στην Κύθνο. (Ο Σουλτσμπέργκερ «κατεζητείτο» από την Γκεστάπο, ύστερα από μια συνέντευξη που είχε πάρει από τον Χίτλερ στη Γερμανία, στο πλαίσιο της δημοσίευσης της οποίας είχε γράψει ένα περιφρονητικό άρθρο. Μόλις οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα, ο Σουλτσμπέργκερ πήρε τη 3

Μερτσέντες κάμπριο με την οποία κυκλοφορούσε, πήγε στη Ραφήνα, άφησε εκεί το αυτοκίνητο, και διέφυγε. Στη Ραφήνα τον πήγαν ο Πασπάτης παρέα με τον Αλέξη Λαδά, οι οποίοι κράτησαν το αυτοκίνητο. Με τη Μερτσέντες, ο Λαδάς μετέφερε Βρετανούς, κατά την οπισθοχώρησή τους, στην Καλαμάτα, με προορισμό την Κρήτη. ) Ένα μικρό ιταλικό περιπολικό σκάφος προσεγγίζει. Ο Μακάσκι ειδοποιείται από τους Έλληνες μπαίνει σε μια βάρκα, μαζί με άλλους δύο από τη συντροφιά και διαφεύγει προς την Κέα. Οι υπόλοιποι συλλαμβάνονται και σιδεροδέσμιοι οδηγούνται στη Σύρο, στα γραφεία της ιταλικής αντικατασκοπίας. Εκεί, «η Μπέσυ Αδοσίδου χαριεντίζεται με τους Ιταλούς και -από καθαρή ανοησίατους αποκαλύπτει, όχι μόνο τα ονόματα των φυγάδων, αλλά και την ταυτότητα του Μακάσκι [ ] Οι Ιταλοί, για να μην υποστεί την ταλαιπωρία της φυλακής, τη στέλνουν στο νοσοκομείο» 12. Ο Μακάσκι και οι Νεοζηλανδοί συλλαμβάνονται και δέσμιοι οδηγούνται στη Σύρο. Ο Μακάσκι δεν θα μάθει ποτέ ότι μία από τις ερωμένες του, η Μπέσυ Αδοσίδου, τον πρόδωσε. Ύστερα από την Απελευθέρωση υπέβαλλε, από αβροφροσύνη, ονομαστικό κατάλογο με όλες τις ερωμένες του, τις οποίες πρότεινε για παρασημοφόρηση. Βεβαίως, στον κατάλογο περιλαμβάνεται το όνομα της Μπέσυ Αδοσιάδου 13. Toν έτερο γιο τής Ελλης Αδοσίδου, Αλέκο, συναντάμε μαζί με την Μπέσυ, ύστερα από την Κατοχή. Η δεύτερη εργάζεται για τον Ερυθρό Σταυρό, ο πρώτος για την ΟΥΝΡΡΑ, για λογαριασμό της οποίας εργάζονται, επίσης, ο Γιώργος Τρυπάνης, αλλά και ο Ρόντνεϋ Γιανγκ, επικεφαλής το 1943 του ελληνικού τμήματος της OSS στη Μέση Ανατολή, αναμεμειγμένος στις αποστολές χρυσού από το Εβραϊκό Πρακτορείο για τη διάσωση Εβραίων, τη διαφυγή τους προς τη Μέση Ανατολή και ύστερα προς την Παλαιστίνη 14. Την Μπέσυ θυμάται η Λέλα Ιωάννου Μεταξά, όμηρος της Λαικής Πολιτοφυλακής από τις 11 Δεκεμβρίου 1944 έως τις 29 Ιανουαρίου 1945. «Μία νύκτα παρουσιάστηκε μπροστά μας μια οπτασία εις τον ύπνον μας, ήτανε σκοτεινή και βροχερή αυτή η νύκτα και, όπως ανοίξαμε τα μάτια μας, αναγνωρίσαμε την κ. Αδοσίδη με την λευκή της περιβολή νοσοκόμου και την bleu μακρυά μπέρτα. Ήρχετο να συνοδεύση τους δεκαοκτώ Άγγλους, οι οποίοι αντηλλάγησαν με αιχμαλώτους ελασιτών», δυο τρεις μέρες πριν ο «νέος Αδοσίδης» οδηγώντας ένα φορτηγό του Ερυθρού Σταυρού, στο Λιβανοχώρι, παραλάβει τη Μεταξά και τον καθηγητή του ΕΜΠ Θεοφανόπουλο, να τους οδηγήσει στην Άμφισσα και ύστερα 4

στη Λειβαδιά. «Πολλοί ελασίτες έγνεφαν του Αδοσίδη να σταθή να τους πάρη, αλλά ούτε τους πρόσεχε. Έφευγε με μεγάλη ταχύτητα προς Άμφισσαν», θυμάται η σύζυγος του Ιωάννη Μεταξά, η οποία στις 14 Ιανουαρίου είχε ταξιδέψει από την Άμφισσα προς τη Λειβαδιά στο πίσω κάθισμα «μόνο τάβλες»- κάποιου «παλιοαυτοκινήτου», που βρέθηκε σταθμευμένο σε κάποιο «παλαιό» γκαράζ, πιθανόν κρυμμένο από τον ιδιοκτήτη του κατά την Κατοχή και τον Εμφύλιο 15. «Αδοσίδου-Κύρτσης-Αλεξόπουλος» Για την αγωνιστική, αυτοκινητική δράση της Μπέσυ Αδοσίδου μένει πιο άξιοι ή περισσότερο τυχεροί από εμένα ερευνητές να βρουν στοιχεία για την πιθανή εμπλοκή της κατά τον Μεσοπόλεμο. Βάσει των στοιχείων, πάντως, που για την ώρα υπάρχουν, τη συναντούμε στο «Ελληνικό Ράλλυ 1951», αγώνα μήκους 1.880 χλμ., που ξεκίνησε στις 30 Σεπτεμβρίου από το Θέατρο Ηρώδου του Αττικού και τερμάτισε στις 2 Οκτωβρίου στην Κηφισιά, αφού έφτασε στην Τρίπολη και, στη συνέχεια, κινήθηκε προς Βορρά μέχρι τις Σέρρες 16. Το πλήρωμα «Αδοσίδου-Κύρτση-Αλεξόπουλος» τερμάτισε τρίτο οδηγώντας μια Ντοτζ (Πλύμουθ). Για τον εν λόγω αγώνα διαθέτουμε πολύτιμη περιγραφή του Κώστα Νικολόπουλου (1922-1998), εκδότη της εφ. Έθνος, της εφημερίδας που είχε ιδρύσει ο πατέρας του Σπύρος το 1913, πρωταθλητή Ελλάδος το 1956 και προέδρου της ΦΙΛ.Π.Α. (Φίλοι Παλαιού Αυτοκινήτου), δημοσιευμένη στο περ. 4Τροχοί τον Ιανουάριο του 1973: «Μεγάλη βεντέτα του αγώνος, η ολοκαίνουργια Τζάγκιουαρ του Σπηλιωτάκη και ικανή αμφισβήτηση της υπεροχής του ισχυρού φύλου η ομάς κυριών Κύρτση- Αδοσίδου», θυμάται ο Νικολόπουλος, ο οποίος τερμάτισε δεύτερος ως συνοδηγός του Π. Ησαία στον συγκεκριμένο αγώνα οδηγώντας Ωστεν Βαν πίσω από τον Κ. Σπηλιωτάκη. «Οι δύο εφεδρικοί συνοδηγοί δεν είχαν βεβαίως πού να καθίσουν στο Βαν και προσπαθούσαν να ξαπλωθούν σε ένα στρώμα που ήταν απλωμένο πάνω σε κάτι τάβλες -εφόδια για το ανύπαρκτο χιόνι- στο κασόνι του Ώστιν. Το Ράλλυ εκείνο θα μου μείνει αξέχαστο», συνεχίζει ο αφηγητής μας, για τα ευχάριστα επεισόδια στους ελέγχους [Σταθμούς Ελέγχου Χρόνου], τους κριτάς που ρύθμιζαν τα ωρολόγιά των με εκείνα των αγωνιζομένων, για τις περιπέτειες αυτών που έχασαν το δρόμο στη Νέα Χαλκηδόνα, για το περίφημο χρονόμετρο με τους πέντε δείκτες ενός αγωνιζομένου που έμενε πίσω 15 λεπτά το εικοσιτετράωρο [...] Ακόμα, θυμάμαι πώς ένας αγωνιζόμενος μπέρδεψε την ώρα κατά 60 ολόκληρα 5

λεπτά με τη βοήθεια ενός ξυπνητηριού και το άδοξο τέλος του Ώστεν που ξεψύχησε ανεβαίνοντας την Καστανιά το τελευταίο βράδυ». Όταν ο Γ. Ραπτόπουλος συνάντησε την Μ. Αδοσίδου Το 1956 η Αδοσίδου, για να επιστρέψουμε σε αυτήν, συνοδηγεί για τον Π. Παπαδόπουλο στο 26ο Ράλλυ Μόντε Κάρλο, που ξεκίνησε και από την Αθήνα. Τερματίζουν 202οι με DKW, ενώ την ίδια χρονιά, με τον σύντροφό της Γιώργο Τερμετζή και ένα Ρενώ 4 κατατάσσονται στην έκτη θέση της γενικής και τρίτοι Ελληνες στο Δ Διεθνές Ράλλυ Ακρόπολις 17. Στη συνέχεια, η αγωνιστική της παρουσία είναι συνεχής 18, μέχρι τουλάχιστον το 1959, οπότε οι κυρίες Αδοσίδου, Αποστολίδου και Γκολιοπούλου έδωσαν σκληρές μάχες στην Ανάβαση Ριτσώνας και στο Τατόι, έναν χρόνο πριν στηθεί, το 1960, το εργοστάσιο λεωφορείων του Σαρακάκη, στο οποίο ο Θόδωρος Καλαμίτσης, με τον οποίο ο αναγνώστης μπορεί να συναντηθεί στην ενότητα «Συνεντεύξεις», μας ξενάγησε. Ήδη από το 1956 λειτουργεί η «Βιαμάξ». Δύο χρόνια αργότερα, στο Στ Διεθνές Ράλλυ Ακρόπολις, η «Βιαμάξ» είχε ζητήσει από τον Γιώργο Ραπτόπουλο, νεαρό τότε μηχανικό στην εταιρεία να κάνει σέρβις στη Μερτσέντες της Μπέσυ Αδοσίδου, η οποία, εν τω μεταξύ είχε καταταγεί τέταρτη στο Α Πρωτάθλημα Ελλάδος Αυτοκινήτου το 1956, και της Φ. Γκολιοπούλου, οι οποίες, εντέλει, τερμάτισαν 23ες. Ο Μπάμπης Διαμαντόπουλος, εκδότης του περιοδικού Το Βολάν, διαπἰστωσε τις οδηγικές και τεχνικές ικανότητες του Ραπτόπουλου, ο οποίος έφτανε στα σημεία τεχνικής υποστήριξης πολύ πριν τα αυτοκίνητα του αγώνα, και πρότεινε στον Φωστηρόπουλο να διαθέσει την ίδια χρονιά μια Μερτσέντες 220 S στον μέλλοντα πρωταθλητή, να την οδηγήσει στην Ανάβαση Ριτσώνας την 1 η Ιουνίου, όπως και έγινε. Επί τη ευκαιρία, για πρώτη φορά σε αυτόν τον αγώνα «εφηρμόσθη ο εφοδιασμός των οχημάτων δι ομοιογενούς βενζίνης Σούπερ, ειδικώς παρεχομένης διά τους αγώνας» 19. (Και) από αυτή την άποψη, έχουμε πια αναμφίλεκτα περάσει στη Μεταπολεμική περίοδο της αυτοκίνησης στην Ελλάδα. 1. Βλ., Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Ιδρυμα Θεσσαλονίκης, Τσαούση, Ευγενία Τζινίκορη, Σταυρούλα, Ο ρόλος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού μετά τη Γερμανική Κατοχή. Οργάνωση και Κατανομή, αδημοσίευτη πτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη 2007-2008, σ. 41. Κυρίως, Ζάννα, Βιργινία Aλ., Ημερολόγιο πολέμου 40-41, Ερμής, 1979, σ. 51, και σποράδην. Για τον Αναστάσιο Αδοσίδη, βλ., λόγου χάριν, Πάπυρος-Λαρούς, τόμος Β, σ. 346. Επίσης, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμος 1, σ. 61 και ΜΜΕ, τόμος Α, σ. 159. 2. Βλ., το εξαιρετικό, επιτρέψτε μου, βιβλίο της Αμερικανίδας Αρχαιολόγου Susan Heuck Allen, Classical Spies. American archaeologists with the OSS in World War II Greece, The University of 6

Michigan Press, Ανν Αρμπορ, Μίσιγκαν, 2011, σσ. 41-50, όπου σποράδην και για τον Αναστάσιο και τον Κωνσταντίνο Αδοσίδη. 3. Ο Κωνσταντίνος Αδοσίδης γεννήθηκε το 1908 στην Αθήνα, από γονείς στις επιχειρήσεις των αδελφών Ράλλη των Ινδιών» και έλαβε πτυχίο αεροπόρου στο Μανδράς, στις Ινδίες. Τον Νοέμβριο του 1929 κατατάχθηκε ως στρατεύσιμος στο 1ο Σύνταγμα Πεζικού. Τον επόμενο χρόνο, μετατέθηκε στο Α' Σύνταγμα Αεροπλάνων, απ' όπου απολύθηκε το 1931 με ειδικότητα δεκανέα μετεωρολόγου. Το 1934 ο Αδοσίδης είναι συνιδιοκτήτης του πρώτου ιδιωτικού αεροπλάνου που έφτασε στην Ελλάδα. Το έφερε ο Στέφανος Τσικαλιώτης από τη Μ. Βρετανία και το βάφτισε «Γεράκι». (Αεροπλοΐα, τχ. 72 [Ιούλιος 1934]. Ξηράκης, Ευτύχιος, Ιδιωτική Αεροπορία, ό.π., σσ. 72-73. ) Έναν χρόνο αργότερα, το «Γεράκι προσγειώνεται στο πρώτο ιδιωτικό αεροδρόμιο στην Ελλάδα, στο Μαντούδι της Εύβοιας, το οποίο είχε ιδρύσει ο Κώστας Σουλιώτης στη θέση «Κρύα Βρύση». Τον Ιανουάριο της ίδιας χρονιάς, ο Αδοσίδης πετά πάνω από τον Όλυμπο και λίγο αργότερα πάνω από τα Γεράνεια όρη και φωτογραφίζει από ψηλά. (Ξηράκης, Ευτύχιος, Ιδιωτική Αεροπορία, ό.π., σ. 92.) Το 1937, ο πιλότος μας, παρέα με τη σύζυγό του, τον αρχιτέκτονα Δελαπόρτα και τον Γεώργιο Σκάλο, τακτικό μέλος της «Βασιλικής Αερολέσχης Ελλάδος» λαμβάνουν μέρος στο «Ράλλυ Ζυρίχης-Παρισίων» με το αεροπλάνο «Ακρόπολις», το οποίο είχε εισαγάγει στην Ελλάδα ο ιδιοκτήτης της ομώνυμης εφημερίδας, Γ. Βουτσινάς - ιδιωτικά αεροπλάνα διέθεταν και η Πρωία, το Ελληνικό Μέλλον και η διαφημιστική εταιρία «ΔΙΤΣ» («Διαφημίσεις, Ιδέαι, Τύπος, Σχέδια»), που είχε ιδρύσει το 1927 ο Θεόδωρος Τσαντίλης και ήταν εκείνη που εγκαινίασε εν Ελλάδι τις ρίψεις διαφημιστικών υλικών και προϊόντων από αεροπλάνο. (Παπαπολύζος, Φιλήμων Μαρτζούκος, Κώστας, Hellasds. Η Ελλάδα μέσα από τη διαφήμιση, 1940-1989, Όμικρον, 1997, σ. 268. ) Το «Ακρόπολις» έφτασε στις 20 Φεβρουαρίου 1938 στο αεροδρόμιο του Ορλύ στο Παρίσι και ο Σκάλος σημείωσε στο Ημερολόγιό του: «Ξεχωρίζουμε τα μεγάλα υπόστεγα του Ορλύ. Κάνουμε έναν μεγάλο κύκλο πάνω από αυτό. Πολύχρωμες σημαίες. Τα φρεσκοασβεστωμένα σημάδια πάνω από το τεραίν, πιο πέρα τα αραδιασμένα αυτοκίνητα, σε χιλιάδες, που λαμποκοπούσαν στον ήλιο, οι ακανόνιστοι μαύροι όγκοι που σχηματίζει ο συγκεντρωμένος κόσμος, όλα δίνουν αδρά μια γιορτινή σφραγίδα». Ύστερα από την προσγείωση, τους προσφέρουν σαμπάνια, οι επιβαίνοντες ακτινοβολούν από χαρά». Λίγο πιο κει, περισσότερο από όλους συγκινημένη, «στέκει η κυρία Αδοσίδη, η αεροναυτίλος μας, εκείνη που χάραξε τις πορείες μας, προσφέροντας, έτσι, στην προσπάθεια του συζύγου της ανεκτίμητη βοήθεια». (Ξηράκης, Ευτύχιος, Ιδιωτική Αεροπορία, ό.π., σσ. 101-103.) Τις παραμονές της ενάρξεως του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, ο σύζυγος ανακλήθηκε με τον βαθμό του Έφεδρου Σμηνία ιπταμένου και πήρε μέρος στις επιχειρήσεις, κατά πάσα πιθανότητα με τη 2η Μοίρα Παρατήρησης Στρατιωτικής Συνεργασίας. Με την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου τον Απρίλιο του 1941, διέφυγε στην Αίγυπτο, με ένα από τα 3 εκπαιδευτικά AVRO [2 τύπου 626 και 1 τύπου 621]. Κυβερνήτης σε ένα από τα αεροπλάνα ήταν ο Άδωνις Αηδονόπουλος, ο οποίος, σύμφωνα με δική του σημείωση, το 1939 «μετεφέρθη εις εφεδρείαν της Πολεμικής Αεροπορίας [ ] ως κάτοχος πτυχίου οδηγού αεροπόρου ανεγνωρισμένης ιδιωτικής αεροπορικής οργανώσεως εξωτερικού» - το 1932, ο έμπορος Αηδονόπουλος είχε μεταβεί για δουλειές στη Μ. Βρετανία. Ο Αηδονόπουλος, περί ου ο λόγος εδώ, είναι ο δεινός μοτοσυκλετιστής και πρωταγωνιστής στους αγώνες μοτοσυκλέτας κατά τον Μεσοπόλεμο. 7

Μέσω Μάλεμε, τα τρία αεροπλάνα προσγειώθηκαν στη Marsa Matruh και τη Dekheila και κατέληξε στο Κέντρο Διερχομένων στη Γάζα. (Πανελλήνιος Σύνδεσμος Βετεράνων Αεροπορίας, Οι μοίρες της ερήμου, 2004, σ. 14.) Μετείχε με το βαθμό του Έφεδρου Επισμηνία ιπταμένου, στην Εκπαιδευτική Μοίρα Διώξεως ή Μοίρα του Πόγγη, όπως ονομαζόταν, λόγω του διοικητή της Επισμηναγού Πόγγη Π. (Ό.π., σ. 24.) Ο Αδοσίδης σκοτώθηκε στις 13 Μαΐου 1942 κατά τη διάρκεια εκπαιδευτικής αποστολής αναρριχήσεως με οξυγόνο, Προκεχωρημένου και Επιχειρησιακού Σταδίου, λόγω πτώσεως και συντριβής του αεροσκάφους Hurricane Mk. I της Εκπαιδευτικής Μοίρας Διώξεως, της περίφημης 335, έξω α[πό το αεροδρόμιο Ακίρ της Παλαιστίνης, κοντά στη Ναζαρέτ, όπυ η Μοίρα είχε συγκροτηθεί και στάθμευε. ( Πανελλήνιον Μνημείον πεσόντων, 1940-1944, «Απόσπασμα δια το Υπουργείον Αεροπορίας», 1946, σ. 56. Μιχόπουλος, Γιάννης, Πολεμικού Ανταποκριτού, «...4 δεν επέστρεψαν», Σκίτσα απ' τη ζωή και τη δράσι των αεροπορων μας, Τύποις Πυρσού Α.Ε., 1945, σ. 57, και Νταλούμης, Ηλίας, «Hurricane Στα ελληνικά θα πει λαίλαπα», Πτήση, τχ. 141, Δεκέμβριος 1941.) 4. Άρτσερ, Λαιρντ, Βαλκανικό Ημερολόγιο, ό.π., σ. 178, εγγραφή της 2ας Νοεμβρίου 1940. Για τον Γιανγκ, βλ. σημ. 42, σ. 351. Για τον Τζόουνς, βοηθού του εμπορικού ακολούθου των ΗΠΑ στην πρεσβεία των Αθήνα, και την πρωτοβουλία του, βλ., σ. 185. 5. Μαρσάν, Πολύβιος, Ελένη Παπαδάκη, ό.π., σ. 246. 6. ΕΛΙΑ/Αρχείο Θεολόγου Νικολούδη, Φ. 20 [Συνεντεύξεις Ειρήνης Θ. Νικολούδη], εφημερίδες που εκδίδοντο στο Γιοχάνεσμπουργκ, Ατλαντίς, 8 Μαρτίου 1942 και Αφρικανίς, 26 Σεπτεμβρίου 1941. 7. Βλ., Μακρής-Στάικος, Πέτρος Στ., «Ὁ Άγγλος πρόξενος», ό.π., σ. 157, όπου και σποράδην για τα δίκτυα διαφυγής, τους δρόμους της στεριάς και της θάλασσας, και Χρυσαφάκης, Ευάγγελος, «Κλιμάκια διαφυγών», Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως, τόμος Α, τχ. 2. Για τον διορισμό του Τομχάουσερ, αλλά και το ρόλο του στη διάσωση της «Ηλεκτρικής», βλ. Σοιλεντάκης, Νικόλαος Ι., Η αφελής Ελλάς, ό.π., σσ. 103-104, σημ. 30. Επίσης, Ζαλοκώστας, Χρήστος, Το χρονικό της σκλαβιάς, ό.π., σσ. 370-371, και Μαρκεζίνης, Σπ., Σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδος, ό.π., τόμος 2, σσ. 10-11. 8. Βλ., Ζαούσης, Αλέξανδρος Λ., Λέλα Καραγιάννη. Η Μπουμπουλίνα της Κατοχής, 1941-1944, Ωκεανίδα, 2004, σσ. 53-59. 9. Μαρκεζίνης, Σπύρος, Σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδος [1936-1975], τόμος 1, σσ. 297 κ.εξ.. Ο Μακάσκι υπήρξε βοηθός του υποπλοίαρχου Νόελ Ρης, επικεφαλής της Σίκρετ Ιντέλιτζενς Σέρβις (SIS), της ΜΙ9 και άλλων μυστικών υπηρεσιών στη Σμύρνη. (Για τη Μ19, βλ., Μακρής-Στάικος, Πέτρος Στ., «Ο Άγγλος...», ό.π., σσ. 57-60, και Foot, M.R.D. Langley, J.M., M19, Escape and Evasion 1939-1945, Futura Publicationς Limited, Λονδίνο, 1980, ιδίως σσ. 87 κ.εξ.) Ο Ρης ήταν και σύνδεσμος της SIS με τον Αμερικανό ταγματάρχη Τζων Κάσκεϋ, ο οποίος από τις 11 Ιουλίου 1942 είχε σταλεί στη Σμύρνη, για να εγκαταστήσει εκεί δίκτυο επαφών με την κατεχόμενη Ελλάδα και διετέλεσε επικεφαλής της βάσης στο Τσεσμέ, με την κωδική ονομασία «Βοστώνη». Ο Ρης ήταν διοικητής σε άλλη βάση, στον ίδιο κόλπο, με την κωδική ονομασία «Κιοστέ». Στον Τσεσμέ έφταναν καίκια από την Εύβοια, στο πλαίσιο ενός δικτύου διαφυγής. (Boman, Steven, Η αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, μτφρ. Ισαάκ Μπενμαγιόρ, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, 2013, σσ. 83, 111. ) 8

10. Ο Γιώργος Πασπάτης, από την πλευρά της μητέρας του, από τους Ράλληδες. Γιος του Αλέξανδρου Πασπάτη, που ίδρυσε, μαζί με τον αδελφό του Νικόλαο, την Τράπεζα Χίου το 1919, η οποία ενεργοποιήθηκε στην Αθήνα και στη Χίο. Ο Αλέξανδρος Πασπάτης ίδρυσε ή συμμετείχε σε πολλές εταιρείες, όπως η «Eταιρεία Τεχνικών Εργων», η οποία, μεταξύ άλλων, κατασκεύασε τις πρώτες δεξαμενές στον Πειραιά και τη Γέφυρα της Χαλκίδας, αλλά και τις μεταλλευτικές επιχειρήσεις «Μεταλλευτική Ατλαντίς», «Μεταλλευτική Κύθνου», «Βωξίται Δελφών Α.Ε.» και τη «Ralli Brothers» και υπήρξε προσωπικός φίλος του Ελευθερίου Βενιζέλου. Οι αδελφοί Πασπάτη, μέσω της Τραπέζης Χίου, συμμετέχουν στο μετοχικό κεφάλαιο της «Ελαΐς». Η τελευταία είχε ιδρυθεί το στις αρχές του 1920 ως ετερόρρυθμη εταιρεία «Αριστοτέλης Κ. Μακρής και Σία. Ελληνική Βιομηχανική Εταιρεία Ελαιουργικών Επιχειρήσεων». Ιδρυτικά της μέλη υπήρξαν ο Μελέτιος Γκιόκας, ο Χαράλαμπος Δ. Μαυρειδόπουλος, χημικός του Δήμου Αθηναίων, ο Κωνσταντίνος Ευγενειάδης, ο Αριστοτέλης Μακρής, βιομήχανος και χημικός, σύζυγος της αδελφής του Μαυρειδόπουλου, μέλος και Γενικός Γραμματέας του ΣΕΒ επί σειρά ετών, ο Πολύδωρος Χ. Γεωργόπουλος και ο Σταύρος Π. Σταυρής. (Για την ιστορία της Ελαίς» και την εμπλοκή των Πασπάτηδων, αλλά και για τον Αριστοτέλη Μακρή, ο οποίος τραυματίστηκε θανάσιμα σε αυτοκινητικό ατύχημα, όταν τον παρέσυρε ένα αυτοκίνητο στις 19 Δεκεμβρίου 1947, καθ οδόν προς τα γραφεία της εταιρείας, βλ., Μέλιος, Νίκος Μπαφούνη, Ευαγγελία [συλλογή τεκμηρίων συγγραφή κειμένων], 85 χρόνια Ελαΐς, Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε., 2006, ιδιαίτερα σσ. 23-61, για την περίοδο πριν του Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, και σ. 39 για τους αδελφούς Πασπάτη, και σσ. 24-25, για τον Αριστοτέλη Μακρή. Βλ., επίσης, Χαροντάκης, Δημήτρης, «Από έναν φαρμακοποιό στα πολυεθνικά χέρια. Η πολυκύμαντη πορεία της βιομηχανίας Ελαΐς», Το Βήμα, 7 Νοεμβρίου 1999.) Μπαίνω, εδώ, στον πειρασμό να υποσημειώσω, ένδειξη, ασφαλώς, της διορατικότητας του Α. Μακρή και της ανοιχτοσύνης του ως προς την πρόσληψη των καινοτομιών, αλλά και του επιχειρηματικού του πνεύματος, πως από τις 5 Φεβρουαρίου του 1925 είχε εισηγηθεί, μεταξύ άλλων, την ανέγερση γκαράζ και την προμήθεια αυτοκινήτων, τα οποία, ειρήσθω εν παρόδω, επιτάσσονται στις 28 Οκτωβρίου για τις ανάγκες του πολέμου. Στη διάρκεια της Κατοχής, ο Μακρής αρνείται να συνεργαστεί με τους Γερμανούς, αχρηστεύοντας τις εγκαταστάσεις υδρογόνωσης της εταιρείας, και αυτή στην οδό Πειραιώς 11. Βλ., Μακρής-Στάικος, Πέτρος Στ., «Ο Άγγλος...», ό.π., σσ. 270-27, και Πασπάτης, Γιώργος, Τυφλή πορεία. Απομνημονεύματα του Β Παγκοσμίου πολέμου στο Αιγαίο, εισαγωγή Πάτρικ Λη Φέρμορ, μτφρ. Μιχάλης Μάτσας, Βιβλιοπωλείο της Εστίας», 2012, σ. 42. 12. Βλ., Μακρής-Στάικος, Πέτρος Στ., «Ο Άγγλος...», ό.π 13. Για τη συνέχεια της περιπέτειάς τους, βλ., Μακρής-Στάικος, Πέτρος Στ., «Ο Άγγλος...», ό.π., σσ. 272-277, και Πασπάτης, Γιώργος, Τυφλή πορεία, ό.π., σσ. 54-129. Ο Γιώργος Πασπάτης, παρέα με τον Φίλιππο Μεσσηνέζη, για να πιάσουμε λίγο το νήμα από την αρχή, έφτασαν με ποδήλατο, μέσα από τους άδειους δρόμους του Πειραιά, στο σπίτι του Ηλία Κρισίνη, καπετάνιου ενός καϊκιού, δύο δρόμους πάνω από τη Φρεαττύδα, για διαφύγουν στη Μέση Ανατολή. «Μπήκαμε στο σπίτι ένας-ένας, δεκαεφτά όλοι κι όλοι, οι περισσότεροι άγνωστοι μεταξύ μας εκτός από λίγους που γνωριζόμασταν», θυμάται ο Πασπάτης. 14. Λάμψα, Καρίνα Σιμπή, Ιακώβ, Η διάσωση, Καπόν, 2012, σσ. 347, 176. 15. Μεταξά, Λέλα Ιωάννου, Το Ημερολόγιο της ομηρίας μου 1944-1945, 1972, σσ. 122, 126, 106. Heuck Allen, Sysan, Classical Spies, ό.π., 256. Για τη Λαϊκή Πολιτοφυλακή και την ομηρία περίπου 9

12.000 Αθηναίων, βλ., ενδεικτικά, Μουμτζής, Σάκης, Η κόκκινη βία, 1943-1946. Η μνήμη και η λήθη της Αριστεράς, πρόλογος Θάνος Βερέμης, Επίκεντρο, 2013, σσ. 194-211. 16. Βλ., Ζαλμάς, Νικόλας Σ., Όθεν, ό.π., πρώτος τόμος, σ. 8. Αυτοκινητιστικά Χρονικά, «Το πρώτο ελληνικό ράλλευ» (25 Νοεμβρίου 1 Δεκεμβρίου 1951), τχ. 14, Δεκέμβριο 1951, σσ. 7-11. 17. Βλ., Ζαλμάς, Νικόλας Στ., Όθεν..., ό.π., σσ. 14-15. 18. Ό.π., σσ. 16, 19, 22, 23, 25, 47, 67, 96, 145. 19. Ό.π., σ. 47 και σ. 25, όπου και φωτογραφία της Αδοσίδου. Για την επαγγελματική εμπλοκή τού Ραπτόπουλου στη «Βιαμάξ», βλ., αναλυτικά, «Συνέντευξη με τον Γιώργο Ραπτόπουλο», στο Καφάογλου, Ηλίας, Ελληνική αυτοκίνηση, 1900-1940, Άνθρωποι, οχήματα, δρόμοι, αγώνες, ύψιλον/βιβλία, 2013. 10