ΕΤΖΕ ΤΕΜΕΛΚΟΥΡΑΝ ΤΟΥΡΚΙΑ παραφροσυνη και μελαγχολια Αφήγημα c ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ ΕΛΕΝΗ ΠΑΞΙΝΟΥ ΜΑΡΙΑ ΠΑΞΙΝΟΥ ΘΕΩΡΗΣΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ ΜΑΡΙΑ ΜΑΥΡΟΜΑΤΑΚΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
H παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με την οικονομική ενίσχυση του Ινστιτούτου Γκαίτε, που χρηματοδοτείται από το Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών Υποθέσεων. ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Ece Temelkuran, Turkey The Insane and the Melancholy Copyright by Ece Temelkuran, Kalem Agency Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2016 Έτος 1ης έκδοσης: 2017 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιον δήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο α- ναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειο θεσίας, σελιδοποίη σης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6195-7
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος στην ελληνική έκδοση... 11 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η... 13 Χθες... 13 Σήμερα... 19 Αύριο... 29 Δυο λόγια πριν ξεκινήσουμε... 35 Χ Θ Ε Σ... 37 Οι ρίζες της λήθης... 40 Πώς διδάσκεται η αδιαφορία... 44 Ορφανά, πατέρες και οργή... 48 «Τέτοια γενιά θα αναθρέψουμε...»... 51 Φασισμός ή καθαρή εκδίκηση;... 56 Το ανοργάνωτο φωτογραφικό άλμπουμ της Τουρκίας... 64 Σ Η Μ Ε Ρ Α / Π Ρ Ω Ι... 137 Η ατιμώρητη δολοφονία μιας γυναίκας... 139 «Εμείς» και «αυτοί»... 151 Η ώρα τού «ζήτω ο σουλτάνος μας!»... 164 Η πιο αιματηρή πλευρά των κοινωνικών προγραμμάτων... 181 Διαχωρισμένες έννοιες, διαχωρισμένη οθόνη: η ώρα των ειδήσεων στην Τουρκία... 191
Να πάρει η οργή!... 201 Οι γκρίζες μουντζούρες της πόλης: απόδειξη παρουσίας μέσα στην απουσία... 210 Η γοητεία της αμάθειας... 219 Η πολιτική των «μηδενικών προβλημάτων»: παιδιά στο παιχνίδι των σκοπιμοτήτων... 234 Τα κεφτεδάκια του «λαού» πνίγουν τη φωνή του Μάκβεθ... 249 Δύο αντίθετες ερμηνείες για το σήμα της ειρήνης: Κούρδοι και Τούρκοι... 259 Κρατική μνήμη εναντίον συλλογικής μνήμης... 272 Α Υ Ρ Ι Ο / «Τ Ι Θ Α Γ Ι Ν Ε Ι Μ Ε Κ Ε Ι Ν Η Τ Η Γ Ε Φ Υ Ρ Α Μ Α Σ ;»... 281 Όρεξη και ελπίδα... 286 Κάτω! Κάτω! Κάτω! Κάτω!... 288 Προηγούνται τα γυναικόπαιδα!... 290 Μεσανατολικοποίηση και το ερώτημα: «Πρέπει να πάμε;»... 291 Η δικλείδα ασφαλείας που ψάχνουμε... 292 Κομμένες γέφυρες, νέες γέφυρες... 293 8
Στους νέους που πέθαναν σε σύγχρονες μάχες, και τα φέρετρα ήταν πιο βαριά από τα σώματά τους...
Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η Δεν είναι αλήθεια σημάδι «παραφροσύνης» και αιτία «μελαγχολίας» το να είσαι άρρηκτα συνδεδεμένος με την πιο όμορφη θάλασσα του κόσμου και την ίδια στιγμή αποκομμένος από αυτήν; Ένα εισαγωγικό σημείωμα γραμμένο για τους Έλληνες αναγνώστες είναι αδύνατον να μη με αγγίξει συναισθηματικά. Και ακόμα περισσότερο επειδή κατάγομαι από το Ιζμίρ, τη Σμύρνη αυτή την έξοχη κυρία, που πάντα κατάφερνε να κρύβει τη ματωμένη της καρδιά πίσω από ένα χαμόγελο φαινομενικά αβίαστο. Έγραψα το βιβλίο αυτό πριν από ενάμιση περίπου χρόνο, προορίζοντάς το για «ξένους αναγνώστες». Μου φαίνεται όμως παράξενο να σκεφτώ τους Έλληνες ως «ξένους». Αν και γνωρίζω ότι, για λόγους πολιτικούς, οι κοντινότεροι γείτονές μας ήταν ανέκαθεν οι πιο μακρινοί, είναι δύσκολο να πιστέψω ότι κάτι τέτοιο ισχύει στην πραγματικότητα. Από τότε που γράφτηκε το βιβλίο, η Τουρκία ήρθε αντιμέτωπη με πολύ μεγαλύτερες προκλήσεις από εκείνες που αναφέρονται σε αυτό, και υπέστη ακόμα περισσότερα δεινά. Στις 15 Ιουλίου του 2016 όλη η υφήλιος έγινε μάρτυρας μιας αποτυχημένης απόπειρας πραξικοπήματος, που οδήγησε τη χώρα σε πλήρη αποδιοργάνωση. Ο πρόεδρος Ερντογάν και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, μοναδική πολιτική δύναμη τώρα πια, επωφελήθηκε από την κρίση για να ξεκινήσει ένα κυνήγι μαγισσών, καταπνίγοντας οποιαδήποτε φωνή τολμούσε να αρθρώσει δημόσια κριτικό λόγο. Χιλιάδες άνθρωποι απολύθη- 11
καν από τις δουλειές τους κατ εντολή της κυβέρνησης και υπό καθεστώς έκτακτης ανάγκης, το οποίο αφαιρεί κάθε δικαίωμα δικαστικής προσφυγής. Δεκάδες προσωπικότητες του πολιτικού χώρου φυλακίστηκαν και η διαρροή επιστημόνων από τη χώρα έφτασε σε πρωτόγνωρα επίπεδα. Όσοι δεν στηρίζουν το νέο αντι-δημοκρατικό καθεστώς αισθάνονται όλο και περισσότερο ξένοι μέσα στην ίδια την πατρίδα τους. Το δημοψήφισμα της 16ης Απριλίου του 2017, με αίτημα την αλλαγή του πολιτεύματος από προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία σε προεδρική, επισφράγισε την πολιτική και κοινωνική αποσταθεροποίηση. Παρότι υπήρξε μαζική ε- κλογική νοθεία και απάτη, η αποκαλούμενη «πύρρειος νίκη» του Ερντογάν έγινε δεκτή από την αποδυναμωμένη αντιπολίτευση, αψηφώντας την οργή που είχε ξεσπάσει στους δρόμους. Αυτή είναι η «νέα Τουρκία», όπως αρέσκεται η πολιτική εξουσία να την ονομάζει. Και σ αυτή την Τουρκία, ελάχιστος χώρος υπάρχει πλέον για ανθρώπους σαν εμένα, που επιχειρούν να αναπτύξουν κριτική σκέψη. Η δουλειά ενός συγγραφέα, απ όσο μπορώ να καταλάβω, δεν είναι να σώσει την ανθρωπότητα από το κακό. Οι λέξεις είναι τόσο εύθραυστες για να λειτουργήσουν ως ανάχωμα στην αμάθεια, ειδικά όταν αυτή προκύπτει μέσα από ένα οργανωμένο σχέδιο απαιδευσίας. Πιστεύω όμως πραγματικά ότι όσοι μπορούν να γράψουν, πρέπει να κρατήσουν την ιστορία ζωντανή και να μεταδώσουν την αλήθεια στην επόμενη γενιά, με την ελπίδα ότι ίσως εκείνη τα καταφέρει καλύτερα από μας. Αυτή είναι η ιστορία της χώρας μου. Της χώρας που αντικρίζετε από τις ακτές της δικής σας χώρας, και πολύ εύκολα μπορείτε να την αναγνωρίσετε, μέσα από την «παραφροσύνη και τη μελαγχολία» της ιστορίας που μοιραζόμαστε. ΕΤΖΕ ΤΕΜΕΛΚΟΥΡΑΝ, Μάιος 2017 12
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Χ Θ Ε Σ «Αυτή είναι η Τουρκία!» Μία φράση που επαναλαμβάνεται καθημερινά, περισσότερο ίσως από οποιαδήποτε άλλη στη χώρα. Χρησιμοποιείται για να υπαινιχθεί εξαιρετικά φαιδρές καταστάσεις ή γεγονότα. Συνοδεύεται πάντοτε από ειρωνικό χαμόγελο, ουσιαστικά κενό νοήματος, το οποίο εκφράζει σε εθνικό επίπεδο την πεποίθηση ότι μια τέτοια διατύπωση μπορεί να αναφέρεται σε οτιδήποτε. Αν, για παράδειγμα, ένα ασθενοφόρο αργήσει να έρθει να παραλάβει έναν ασθενή και ύστερα, από την πολλή βιασύνη, πέσει πάνω του και τον αφήσει στον τόπο, έχεις κάθε δικαίωμα να διαπιστώσεις με τον πλέον δραματικό τόνο: «Αυτή είναι η Τουρκία!» Εξίσου πιθανό είναι να χρησιμοποιήσεις την ίδια φράση γελώντας, αν δεις έναν οδηγό στη μέση μιας λεωφόρου ταχείας κυκλοφορίας να κάθεται αραχτός στο αυτοκίνητό του, με όλη του την άνεση και με τα πόδια νωχελικά απλωμένα έξω απ το παράθυρο χωρίς να υποστεί καμία συνέπεια όταν ξυπνήσει: «Αυτή είναι η Τουρκία!» Προσοχή όμως! Αν φιλιέσαι δημόσια με το σύντροφό σου στην Κωνσταντινούπολη και κάποιος σε σκουντήσει στον ώμο για να σου φωνάξει την ακόλουθη φράση, δεν μπορείς να αγνοήσεις την προειδοποίηση: «Κάνε κράτει! Στην Τουρκία βρίσκεσαι! Εδώ δεν περνάνε αυτά!» 13
14 Καλό θα σου κάνει να θυμάσαι ότι σ αυτή τη χώρα τα φιλιά είναι λιγότερο διαδεδομένα από τους καβγάδες. Μία πρόταση που αρχίζει με τις λέξεις «αυτή είναι», έχει σίγουρα διφορούμενη σημασία, αφού μπορεί την ίδια στιγμή είτε να προκαλέσει σοκ είτε και να το αποτρέψει. Υποδηλώνει υ- περηφάνεια για κάτι το ξεχωριστό, ενώ ταυτόχρονα αποκλείει κάθε εξέλιξη, σαν ένα είδος αναπόφευκτου πεπρωμένου. Εκφράζει μια μελαγχολία, για τον απέραντο παραλογισμό που είναι συνδεδεμένος με το όνομα της Τουρκίας, για τη συνήθεια των κατοίκων της να εξοικειώνονται εύκολα με την παραφροσύνη ή, ακριβέστερα, να υποκύπτουν σ αυτήν. Είναι μια φράση που βρίσκεται στον πυρήνα της κωμικοτραγικής φύσης μιας χώρας στην οποία κάθε μήνυμα έχει τουλάχιστον δύο έννοιες: Αυτή είναι η Τουρκία! Εντάξει, αλλά τι ακριβώς είναι αυτή η Τουρκία, τι ακριβώς είναι αυτή η χώρα; Δεν αποκλείεται το «αυτή» να μην είναι καν χώρα. Διότι, με βάση τον ορισμό που διδάσκεται από την ίδρυσή της, είναι ουσιαστικά μία γέφυρα. Μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ Ασίας και Ευρώπης. Μεταξύ ανατολικού και δυτικού πολιτισμού. Αυτή η «ενδιάμεση» θέση έθεσε όρια στις φαντασιώσεις σχεδόν όλων όσοι έλκουν την καταγωγή τους από εδώ. Διότι, σε ποια πλευρά της γέφυρας θα έπρεπε να σταθείς για να την περιγράψεις με τον καλύτερο τρόπο; Σύμφωνα με την Τουρκική Δημοκρατία, η ο- ποία ιδρύθηκε το 1923, η απάντηση είναι αυτονόητη. Όλες οι γενιές μετά την ίδρυση της Δημοκρατίας διδάχτηκαν στα θρανία του δημοτικού σχολείου τον ίδιο χάρτη. Κατ αυτόν, η Τουρκία ήταν η μεγαλύτερη χώρα του κόσμου και, φυσικά, βρισκόταν στο κέντρο του. Στις παραινέσεις του ιδρυτή της Δημοκρατίας, Κεμάλ Ατατούρκ, ο τόπος λάμβανε κολοσσιαίες διαστάσεις: «Τούρκοι, να είστε υπερήφανοι, να εργάζεστε και να έχετε πίστη!» Ή: «Ευτυχής ο άνθρωπος που έχει
την τιμή να αποκαλείται Τούρκος!» Πάνω από την Τουρκία βρισκόταν η Ευρώπη, που ήταν γεμάτη χρώματα. Εντός του φάσματος των ευρωπαϊκών χωρών, υπήρχαν πόλεις με όμορφα ονόματα και γαλάζιους ποταμούς. Οι πρόγονοί μας υμνούσαν αυτό το «Ελντοράντο» ως ιδανικό προορισμό. Κάτω βρισκόταν η Ανατολή, που είχε πάντα χρώμα γκριζοκίτρινο. Όπως και η ΕΣΣΔ, παρέπεμπε σε έρημο ή κάτι παρόμοιο, ένα τραχύ, ασαφές κενό. Οι πόλεις οριοθετήθηκαν κατά τύχη. Σε αυτή την εκδοχή, ο χάρτης έλεγε: «Μην κοιτάζετε κάτω ή στα δεξιά. Να κοιτάζετε επάνω. Εκεί η ζωή είναι γεμάτη χρώματα και ζωντάνια. Το μόνο που θα βρείτε κάτω είναι οι βρομεροί Άραβες και οι καμήλες. Δεν υπάρχει εκεί τίποτα ικανό να προκαλέσει την περιέργειά σας. Απομακρυνθείτε και κατευθυνθείτε τρέχοντας προς τη Δύση». Στο χάρτη αυτό λοιπόν, η Δημοκρατία θεώρησε σκόπιμο να τοποθετήσει τη χώρα που ένωνε την Ασία με την Ευρώπη στη δυτική πλευρά της γέφυρας, μαζί με την κυβέρνησή της και τα παιδιά που γεννήθηκαν εκεί. Αυτή η «ικανότητα μετάβασης» παρουσιάστηκε ως ένα προσόν για το οποίο θα έπρεπε να ήμασταν υπερήφανοι ως λαός, αντί να το αμφισβητούμε, σαν να οφειλόταν σ εμάς που δεν είχε χωριστεί η Δύση από την Ανατολή και που δεν είχε καταστραφεί και το σύμπαν επίσης! Θα έπρεπε να ευλογούμε τον Θεό που δημιούργησε την Τουρκία! Πεπρωμένο μας ήταν να πλέουμε όλο και πιο πολύ προς τη Δύση, ευρισκόμενοι διαρκώς σε κατάσταση μετάβασης. Εντούτοις, όλοι όσοι στέκονταν πάνω στη γέφυρα είχαν δύο μεγάλα προβλήματα να αντιμετωπίσουν, καθώς έπρεπε να καθορίσουν ποιοι ήταν οι ίδιοι και ποιος ακριβώς ήταν ο χώρος τους. Πρώτα απ όλα, ανεξάρτητα από την ταχύτητα με την ο- ποία έπλεαν προς τα δυτικά, υπήρχε πάντα κάποια δύναμη που τους τραβούσε προς την ανατολική πλευρά της γέφυρας. Και αυτός δεν ήταν o μόνος εφιάλτης τους. Ακολουθώντας τις εντολές του ηγέτη τους, είχαν αναλάβει και μία άλλη αποστο- 15
16 λή: όχι μόνο να φτάσουν ως το επίπεδο της Δύσης, αλλά και να το υπερβούν. Στην περίφημη ομιλία του για τα δέκα χρόνια της Δημοκρατίας, ο Ατατούρκ τόνισε ότι «οφείλουμε να υψωθούμε πάνω από τους κυρίαρχους πολιτισμούς». Αυτή η αποστολή πρόσθετε ακόμα ένα βάρος στους ώμους των κατοίκων της Τουρκίας. Ήξεραν ότι βρίσκονταν «από κάτω», προσποιούνταν όμως ότι βρίσκονταν στο ίδιο επίπεδο με τους «από πάνω», ενώ ταυτόχρονα τους ωθούσε προς τα πίσω ένα αίσθημα ασημαντότητας, που οφειλόταν στην ανατολική πλευρά της ύ- παρξής τους. Μεγάλωσαν λοιπόν με ένα υπαρξιακό κενό που είχε διπλή διάσταση: μεγαλείο και ασημαντότητα. Λες και η Τουρκία ήταν γραφτό να μην μπορεί να βρει έναν καθρέφτη που θα την έδειχνε όπως ήταν, χωρίς να την ωραιοποιεί ούτε και να την υποβιβάζει. Και σαν μην έφτανε αυτό, ένας ακόμα διχασμός, συνυφασμένος με το πεπρωμένο της χώρας, οδήγησε σε μεγαλύτερη σύγχυση τους κατοίκους της γέφυρας. Στο ελάχιστο κομμάτι εδάφους που είχε απομείνει μετά την απώλεια μιας ολόκληρης αυτοκρατορίας, ακόμα και εκείνοι που είχαν ζήσει την τραγωδία του πολέμου θεωρούσαν την ίδρυση της Τουρκίας «μεγάλη νίκη». Ούτως ή άλλως, η οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε εμπόδιο. Η νέα Τουρκία ξεκινούσε από το μηδέν, ήταν ένα νέο φύλλο στο δέντρο. Για ένα λαό που είχε χάσει τα πάντα κατά τη διάρκεια του πολέμου, αυτός ο στόχος ήταν μια αναγκαιότητα, όμως η αναθεώρηση της ιστορίας είχε αναπόφευκτα κάποιο κόστος. Το «πριν» εξαφανίστηκε από τα λεξικά. Ήμασταν δισέγγονα μιας κολοσσιαίας αυτοκρατορίας, αλλά η αυτοκρατορία αυτή δεν είχε καμία αξία. Η επίσημη ιστορία υποβάθμιζε τη σημασία της οθωμανικής περιόδου, ωστόσο όλοι εμείς είχαμε υποχρέωση να μάθουμε τα πάντα για τους σουλτάνους και την εποχή τους. Το έτος 1923 έγινε ένα ορόσημο, με το οποίο βέβαια είχαμε διφορούμενη σχέση. Το «πριν» ήταν ταυτόχρονα απεχθές αλλά και πηγή υπερηφάνειας για