ΕΙΡΗΝΗ Χ. ΖΤΓΟΤΡΑΚΗ. Η κλασική παιδεία στα παιδαγωγικά έργα. του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως.

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Θεολογική χολή Σμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας ΕΙΡΗΝΗ Χ. ΖΤΓΟΤΡΑΚΗ Η κλασική παιδεία στα παιδαγωγικά έργα του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως. Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Σμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής χολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Επιβλέπουσα Επίκ. Καθηγήτρια Άννα Καραμανίδου ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2013

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Θεολογική χολή Σμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας ΕΙΡΗΝΗ Χ. ΖΤΓΟΤΡΑΚΗ Η κλασική παιδεία στα παιδαγωγικά έργα του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως. Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Σμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής χολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Επιβλέπουσα Επίκ. Καθηγήτρια Άννα Καραμανίδου ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2013

Η κλασική παιδεία στα παιδαγωγικά έργα του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως.

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Θεολογική χολή Σμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας ΕΙΡΗΝΗ Χ. ΖΤΓΟΤΡΑΚΗ Η κλασική παιδεία στα παιδαγωγικά έργα του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως. Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Σμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής χολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Επιβλέπουσα Επίκ. Καθηγήτρια Άννα Καραμανίδου ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2013

Στους γονείς μου και στον πνευματικό μου π. Συμεών Κραγιόπουλο

5 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο τα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος πουδών με ειδίκευση στη Μεταβυζαντινή Πατρολογία, η επ. καθηγήτρια σύμβουλός μου, κ. Καραμανίδου Άννα, ευθύς εξαρχής με ενθάρρυνε να ασχοληθώ με ένα από τα πολύ ενδιαφέροντα παιδαγωγικά κείμενα του Αγίου Νεκταρίου. Για μένα δεν ήταν, βέβαια, εύκολο - στο πρώιμο εκείνο στάδιο των σπουδών μου - να φανταστώ την πιθανή εξέλιξη της μελέτης μου, διότι δεν ήμουν εξοικειωμένη με τα θεολογικά ρεύματα στην Ελλάδα κατά την περίοδο της Σουρκοκρατίας αλλά και μετά την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Παρ όλα αυτά, η αγάπη προς τον «Άγιο του αιώνα μας», Άγιο Νεκτάριο Πενταπόλεως, με προδιέθεσε θετικά να ακολουθήσω τη συμβουλή της. Αφού μελέτησα τα πολύ διαφωτιστικά βοηθήματα που η κ. Άννα Καραμανίδου μου υπέδειξε, προκειμένου να κατατοπιστώ σχετικά με την ελληνική θεολογική πραγματικότητα στη μεταβυζαντινή εποχή, άρχισα να μελετώ τις βιογραφίες του Αγίου. Η καθαρότητα της πολύπαθης ζωής του και η αφοσίωσή του στις εντολές του Φριστού με οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι οι συγγραφές του είχαν κάθε λόγο να ασκούν παιδευτική δύναμη στην ψυχή των νέων ανθρώπων. Η πρώτη μου επαφή με το συγγραφικό έργο του Αγίου Νεκταρίου ανάγεται στον Οκτώβριο του 2010, όταν μελέτησα το λόγο τον οποίο ο ιερός Πατήρ εκφώνησε στο ἐν Καΐρῳ Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείο κατά την Εορτή των Σριών Ιεραρχών το 1889. το παιδαγωγικό αυτό κείμενο φαινόταν με ενάργεια ο σεβασμός που ο Μητροπολίτης Πενταπόλεως έτρεφε για την κλασική παιδεία και την ελληνική πνευματική κληρονομιά εν γένει. Η γοητεία του λόγου του και η σκέψη ότι τα διαχρονικά μηνύματα των κλασικών συγγραφέων προέρχονται από τα πολύτιμα κείμενα που διέσωσαν οι Πατέρες μας με βοήθησαν να δω τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς με έναν πιο προσωπικό τρόπο. Η ωφέλεια που αποκόμισα από τη μελέτη των παιδαγωγικών κειμένων καθώς και της μεγάλης ανθολογίας Ἱερῶν καί φιλοσοφικῶν λογίων θησαύρισμα του Αγίου Νεκταρίου κατόπιν σχετικής σύστασης της συμβούλου μου - είναι ανυπολόγιστη. Καταρχήν, ο ανθρωπισμός που μαρτυρείται στα κλασικά έργα, στα οποία ο ιερός Πατήρ παραπέμπει, είναι ένα υγιές αντίβαρο στον ευτελισμό του ανθρωπίνου προσώπου που συντελείται στην εποχή μας. το πνευματικό σκοτάδι που μας περιβάλλει, η στροφή προς την αγνή φιλοπατρία και η αγάπη για την πνευματική μας κληρονομιά αποτέλεσαν για μένα ερείσματα ελπιδοφόρα τα οποία μπορούσα να αντιτάξω στα ζοφερά μηνύματα που κατακλύζουν την καθημερινότητά μας. Έτσι, μπόρεσα να παραμείνω αισιόδοξη. Εξάλλου, η διαλλακτικότητα της συμβούλου μου, κ. Άννας Καραμανίδου, ήταν εξαιρετικά βοηθητική, όταν κρίθηκε αναγκαία μια τροποποίηση του τίτλου της εργασίας μου. Διότι η αξιοποίηση όλων των

έργων του Αγίου Νεκταρίου, για να καταδείξουμε τη σχέση του με την κλασική παιδεία στα πλαίσια της παρούσης μελέτης, αποδείχτηκε αδύνατη. Έτσι, ως νέος τίτλος της εργασίας μου ορίστηκε ο ακόλουθος: «Η κλασική παιδεία στα παιδαγωγικά κείμενα του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως». Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. ουλτάνα Λάμπρου, λέκτορα της Θεολογικής χολής του Α.Π.Θ, και τον κ. Βασίλειο Ζολώτα, συνταξιούχο καθηγητή Παιδαγωγικής Α Βαθμίδας Ανωτέρων Παιδαγωγικών χολών, για την πολυποίκιλη βοήθειά τους κατά την εκπόνηση της παρούσης εργασίας. Σις ευχαριστίες μου οφείλω και στον κ. Παναγιώτη ωτηρούδη, καθηγητή του τομέα Παλαιογραφίας του τμήματος Υιλολογίας του Α.Π.Θ., που υποστήριξε την έρευνά μου σχετικά με την προέλευση δύο αριστοτελικών λογίων. Επίσης, ευχαριστώ τους φίλους θεολόγους κ. ίσκο Γεώργιο, κ. Ξηρό Αλέξανδρο, κ. Κασκανιώτη Βλασία και κ. Χωμιάδου Θεανώ, που με απλότητα και αυθόρμητη διάθεση, μου προσέφεραν τις συμβουλές τους κατά την πραγμάτευση του θέματος της παρούσης μελέτης. 6

7 Π Ε Ρ Ι Ε Φ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος 5 Πίνακας περιεχομένων 7 υντμήσεις 11 Εισαγωγή 12 ΚΕΥΑΛΑΙΟ Α Ο ΒΙΟ ΚΑΙ ΣΟ ΤΓΓΡΑΥΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΟΤ ΑΓΙΟΤ ΝΕΚΣΑΡΙΟΤ ΠΕΝΣΑΠΟΛΕΨ (1846-1920) Α. Ο ΒΙΟ ΣΟΤ 17 I. Παιδικά χρόνια και σπουδές 1. Καταγωγή και εγκύκλιες σπουδές 17 17 2. Μετανάστης στην Κωνσταντινούπολη 18 3. Δημοδιδάσκαλος και μοναχός στην Φίο 19 4. Γυμνασιακές σπουδές 20 5. Θεολογικές σπουδές 21 ΙΙ. Αξιώματα και διδασκαλική διακονία 23 1. Εκκλησιαστικό διοικητικό στέλεχος στην Αίγυπτο 23 2. Κατοπινές σχέσεις με τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας 25 3. Η πατριαρχική εκλογή του 1899 26 4. Ιεροκήρυκας στην Ελλάδα 26 5. Διευθυντής της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής χολής 28 ΙΙΙ. Η πνευματική ακτινοβολία του 32 1. Οι πρώτοι βιογράφοι του Αγίου 32 2. Η γνωριμία του με το Γέροντα Δανιήλ Κατουνακιώτη 35 3. Ίδρυση και θεία καθοδήγηση της Ι. Μονής Αγίας Σριάδος Αιγίνης 35 4. Νέες συκοφαντίες και πειρασμοί 37 ΙV. Η κοίμηση του Αγίου 38 1. Σο οσιακό του τέλος 38 2. Η αφθαρσία του ιερού λειψάνου 39 3. Νέοι βιογράφοι του Αγίου 40

8 Β. ΣΟ ΤΓΓΡΑΥΙΚΟ ΣΟΤ ΕΡΓΟ 43 1. Εργογραφία 43 2. Θεματολογία και αποτίμηση 47 ΚΕΥΑΛΑΙΟ Β Η ΚΛΑΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Εισαγωγή 49 Ι. Η πρόσληψη της ελληνικής παιδείας από τους Πατέρες 49 ΙΙ. Η ιστορία της αρχαίας ελληνικής παιδείας 54 1. Ο κλασικός χαρακτήρας της 54 2. Σο ηρωικό ιδεώδες της αγωγής 55 3. Σο γεωργικό ιδεώδες της αγωγής 57 4. Σο ιδεώδες της ευγένειας 58 5. Η παιδεία στη πάρτη 59 6. Η παιδεία στην Αθήνα 60 7. Σο ιδεώδες της σοφίας 63 α. Η παιδεία των σοφιστών 64 β. ωκράτης (470-396 π.φ.) 65 8. Πολιτειακό και εθνικό ιδεώδες 67 α. Πλάτων (427-347 π.φ.) 68 β. Αριστοτέλης (384-322 π.φ.) 70 9. Ατομικιστικό ιδεώδες 73 ΚΕΥΑΛΑΙΟ Γ Η ΦΕΗ ΣΟΤ ΑΓΙΟΤ ΝΕΚΣΑΡΙΟΤ ΜΕ ΣΗΝ ΚΛΑΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Εισαγωγή 77 Ι. Λόγος ἐκφωνηθείς ἐν τ Ἀχιλλοπουλείῳ παρθεναγωγείῳ κατά την Ἑορτήν τῶν Σριῶν Ἱεραρχῶν 78 Εισαγωγή 78 1. Σα πνευματικά χαρίσματα των Σριών Ιεραρχών 78 2. Η απόδειξη της θρησκευτικότητας του ανθρώπου 82 3. «Περί τς θρησκευτικς ἀγωγς καί διανοητικς μορφώσεως τῶν παίδων» 88 ΙΙ. Περί ἀληθοῦς καί ψευδοῦς μορφώσεως 89 1. Ἡ κλῆσις τῶν ἐφήβων ἐν τῇ κοινωνίᾳ 90

9 Εισαγωγή 90 α. Η κρισιμότητα της εφηβικής ηλικίας 90 β. Αγώνας προς απόκτηση των αγαθών 91 γ. Ο έφηβος προ της εισόδου των δύο οδών, της αρετής και της κακίας 93 δ. «Ὁ Πίναξ τοῦ Κέβητος» 96 ε. Η αυταπάρνηση ως προϋπόθεση για την απόκτηση της αρετής 101 στ. Σο ηθικό παράγγελμα «Γνῶθι σαυτόν» 102 ζ. Η αξία των «ἐξ ἐπιγνώσεως ἀρετῶν» 104 i) Η ευσέβεια 104 ii) Η δικαιοσύνη 107 iii) Η αλήθεια 107 iv) Η επιστήμη 107 η. «Ἡ ἄγνοια ἡμῶν αὐτῶν» 109 θ. Ένα αριστοτελικό λόγιο αγνώστου προελεύσεως 113 ι. Επιβλαβείς για την αρχαιοελληνική κοινωνία επιστήμονες 114 ια. Δύο πλατωνικά χωρία από τους Νόμους και τον Κρατύλον 119 ιβ. «Ἡ κατ ἀρετήν, εὐσέβειαν καί ἐπιστήμην ἀγωγή» 124 2. Ὁμιλία περί Γυμναστικῆς 129 Εισαγωγή 129 α. Σο προτασσόμενο αριστοτελικό λόγιο 129 β. Η αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος 131 γ. Έμφαση στην επίτευξη της μεσότητας 132 δ. Η εκπλήρωση του ιδεώδους της «καλοκἀγαθίας» 133 ε. Η αναζωπύρωση της φιλοπατρίας 135 στ. «Ἡ τελεία ἀγωγή» 137 ζ. Ο αριστοτελικός ύμνος στην Αρετή 139 η. Ο σκοπός ίδρυσης του Γυμναστικού υλλόγου Κύμης 143 3. Γραφή περί αὐτοχειρίας 145 Εισαγωγή 145 α. Σο πάθος της απόγνωσης 145 β. Οι τρεις τάξεις των «ἠθικῶς ἀσθενούντων» 146 i) Οι άθεοι 146 ii) «Οἱ μή ἔχοντες ἑδραίας θρησκευτικάς πεποιθήσεις» 146 iii) «Οἱ ἐξ ἀλγεινῶν συναισθημάτων αὐτοκτονοῦντες» 149 γ. Οι ιεροί κανόνες της Εκκλησίας σχετικά με την αυτοχειρία 151 δ. Η ανάγκη διάγνωσης των ηθικών αιτίων της αυτοχειρίας 151 ΙΙΙ. Ἡ ἀγωγή τῶν παίδων καί αἱ Μητέρες 153 Εισαγωγή 153 1. Σο «εὔπλαστον» της παιδικής ψυχής 154 2. Η μητέρα ως φυσικός παιδαγωγός 155 3. Σο παράδειγμα του αγγειοπλάστη 159

10 4. Η αναφορά στο έργο Περί παίδων ἀγωγῆς του Πλουτάρχου 161 5. Η «πρέπουσα» ανατροφή των νεάνιδων 165 6. Σρία λαμπρά παραδείγματα αγίων μητέρων 166 7. Παραπομπή στο σύγγραμμα Αιμίλιος ή περί αγωγής 168 8. Η συμβολή του Αγίου Νεκταρίου στην ηθικοθρησκευτική μόρφωση των Ελληνίδων 170 9. Σα αποτελέσματα της ατελούς αγωγής των μητέρων 172 IV. Περί τῆς Ἑλληνικῆς Υιλοσοφίας ὡς προπαιδείας εἰς τόν Φριστιανισμόν 174 Εισαγωγή 174 1. Η θεμελιώδης αρχή της αληθούς ανάπτυξης 176 2. Οι Έλληνες ως διδάσκαλοι της ανθρωπότητας 176 3. Μία παρέκβαση: «Περί τοῦ ἀποκαλυφθέντος Θεοῦ» και «Περί Θεοῦ ὑπάρξεως» 178 4. Η ανύψωση του ανθρώπου στη σφαίρα του θείου 182 5. Ο ηθικός χαρακτήρας των Ελλήνων 183 6. Αναφορές στους τρωματεῖς του Κλήμεντος του Αλεξανδρέως 183 α) Η φιλοσοφία ως ποδηγέτις του ελληνικού έθνους στον Φριστιανισμό 185 β) Ο αγώνας της θύραθεν σοφίας κατά του ψεύδους και η εξάρτησή της από τον Φριστό 187 γ) Η διάκριση της «ὑγιαινούσης φιλοσοφίας» από τη σοφιστεία 190 δ) Περί της ερμηνείας των Ιερών Γραφών στην Ελληνική 193 ε) Σο ανεπαρκές της ελληνικής φιλοσοφίας προς το φωτισμό της ανθρωπότητας 194 ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ 198 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 202 Ι. Λόγος ἐκφωνηθείς ἐν τ Ἀχιλλοπουλείῳ Παρθεναγωγείῳ κατά την Ἑορτήν τῶν Σριῶν Ἱεραρχῶν 203 ΙΙ. Περί ἀληθοῦς καί ψευδοῦς μορφώσεως 214 1. Ἡ κλῆσις τῶν ἐφήβων ἐν τῇ κοινωνίᾳ 216 2. Ὁμιλία περί γυμναστικῆς 228 3. Γραφή περί αὐτοχειρίας 233 III. Ἡ ἀγωγή τῶν παίδων καί αἱ Μητέρες 246 IV. Περί τῆς Ἑλληνικῆς Υιλοσοφίας ὡς προπαιδείας εἰς τόν Φριστιανισμόν 252 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ 263

11 Τ Ν Σ Μ Η Ε Ι ΕΠΕ PG Ἕλληνες Πατέρες τς Ἐκκλησίας, Πατερικαί Ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσσαλονίκη Patrologia Graeca, Ed. J.-P. Migne, Paris

12 Ε Ι Α Γ Ω Γ Η Η παρούσα μελέτη περιστρέφεται γύρω από τη συνέχεια της ελληνικότητας, που όμως προϋποθέτει την υγιή σχέση των σύγχρονων Ελλήνων με την κλασική παιδεία. Η προσφορά των παιδευτικών αγαθών του Ελληνισμού δε διασπάται κατ ανάγκη στην προχριστιανική και την χριστιανική φάση της ιστορίας του. ύμφωνα μάλιστα με τον Άγιο Νεκτάριο, οι Έλληνες υπήρξαν ανέκαθεν διδάσκαλοι της ανθρωπότητας, ενώ η αρχαία ελληνική φιλοσοφία λειτούργησε ως προπαιδεία στον Φριστιανισμό 1. Πράγματι, η διαχρονική πορεία του Ελληνισμού αποδεικνύεται περίτρανα στην προσωπική σχέση των μεγάλων πνευματικών αναστημάτων του 4 ου έως και του 19 ου αι. με τους καρπούς του ελληνικού πνεύματος 2. Ειδικότερα, η σχέση του Αγίου Νεκταρίου με την κλασική παιδεία, στην οποία επίσης ανιχνεύεται ο ενιαίος χαρακτήρας του Ελληνισμού, αποτέλεσε το θέμα της παρούσης μελέτης. Η περίπτωση του ανωτέρω λογίου Ιεράρχη, που τόσο ενδιαφέρθηκε για την παιδεία, την Εκκλησία και τις ιερές παραδόσεις της, προσφέρεται για την προβολή των βασικότατων γνωρισμάτων της ελληνοπρεπούς και ελληνοκεντρικής παιδείας. Πρόκειται, αφενός, για τη διάπλαση μιας ολοκληρωμένης ανθρώπινης προσωπικότητας, χάρη στην αμοιβαιότητα μεταξύ θρησκείας και παιδείας, και, αφετέρου, για τον αγνό πατριωτισμό, που είναι ανώτερος κάθε φανατισμού. Καθώς, όμως, το εύρος των αρχαιοελληνικών αναφορών στα συγγράμματα του Μητροπολίτη Πενταπόλεως είναι πολύ μεγάλο, στην παρούσα μελέτη θα μνημονεύσουμε μόνο τα καθαρά παιδαγωγικά κείμενά του. Για την καλύτερη πραγμάτευση του θέματος θεωρήσαμε σκόπιμο να χωρίσουμε την ανά χείρας εργασία σε τρία κεφάλαια. το πρώτο κεφάλαιο, περιγράφονται τα βιογραφικά στοιχεία και η εποχή, κατά την οποία έζησε ο ιερός Πατήρ. Έτσι, διαγράφονται ο αδαμάντινος χαρακτήρας και η πνευματικότητα του θαυματουργού Αγίου, που έγινε φορέας των ακόλουθων εκκλησιαστικών αξιωμάτων: πρώτον, του αρχιμανδρίτη δεύτερον, του γραμματέως και πατριαρχικού επιτρόπου του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας τρίτον, του μητροπολίτη Πενταπόλεως τέταρτον, του διευθυντή της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής χολής 3. Επιπλέον, στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσης μελέτης επιχειρείται η παρουσίαση της ιστορικής 1 Θεοδώρου Ζήση, Ο Άγιος Νεκτάριος ως διδάσκαλος, ἐκδ. «Βρυέννιος», Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 80-81. 2 Αὐτόθι, σ. 112. 3 Ροδάνθης Ανδρουλιδάκη-Ευαγγέλου Πετράκη, Ο Άγιος Νεκτάριος ως Εκκλησιαστικό Διοικητικό τέλεχος: Γραμματέας & Πατριαρχικός Επίτροπος Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, Μητροπολίτης Πενταπόλεως, Διευθυντής Ριζαρείου, Ιδρυτής Ιεράς Μονής Αγίας Σριάδος Αιγίνης, Ηράκλειο 2011, σ. 22.

13 διαδρομής των σπουδαιότερων βιογράφων του Αγίου Νεκταρίου και η επισήμανση της σχέσης τους με αυτόν. Σέλος, μετά τη σύντομη παρουσίαση της εργογραφίας του, προσεγγίζουμε τη θεματολογία του συγγραφικού του έργου, στηριζόμενοι στην εισήγηση του πρωτοπρεσβύτερου Κωνσταντίνου Μ. Υούσκα, ο οποίος ανέπτυξε το θέμα «Ὁ γραπτός λόγος τοῦ ἁγίου Νεκταρίου (πραγματεῖες-κήρυγμα) στή διακονία τς Ἐκκλησίας» στα πλαίσια του Διορθοδόξου Μοναστικού υνεδρίου, που έλαβε χώρα στην Αίγινα το 1998 4. Σο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας είναι αφιερωμένο στην κλασική παιδεία. Εδώ, καταρχάς, αναλύεται η πρόσληψη και η αντιμετώπιση της αρχαιοελληνικής παιδείας από τους Εκκλησιαστικούς Πατέρες. Ακολούθως, παρουσιάζεται η ιστορία της κλασικής παιδείας, που ενώνει τις πλέον αντιφατικές όψεις της ζωής και χαρακτηρίζεται ως ανθρωπιστική 5. υγχρόνως, αναπτύσσονται τα κυρίαρχα μορφωτικά - πνευματικά ιδεώδη στην αρχαιότητα, που είναι τα εξής: πρώτον, το ηρωικό ιδεώδες στην ομηρική εποχή 6 δεύτερον, το γεωργικό ιδεώδες στα χρόνια του Ησιόδου 7 τρίτον, το ιδεώδες της ευγένειας, που υμνείται από τους ποιητές Πίνδαρο και Θέογνι 8 τέταρτον, το ιδεώδες της σοφίας, με κυριότερους εκπροσώπους τους σοφιστές, τους προσωκρατικούς φιλοσόφους και το ωκράτη 9 πέμπτον, το πολιτειακό ιδεώδες, που έλαβε στην αρχαιότητα δύο μορφές, την αυστηρή και ομαδική σπαρτιατική αγωγή και τη σύμμετρη ανάπτυξη του σωματικού και πνευματικού στοιχείου στον Αθηναίο πολίτη ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στους δύο υπέρμαχους του πολιτειακού ιδεώδους της αγωγής, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Σέλος, το ατομικιστικό ιδεώδες υπηρέτησαν πρώτοι οι σοφιστές και, στη συνέχεια, οι στωικοί φιλόσοφοι 10. το τρίτο και εκτενέστερο κεφάλαιο της μελέτης, αναπτύσσεται η σχέση του Αγίου Νεκταρίου με την κλασική παιδεία. Ψς συνεχιστής των μεγάλων Ιεραρχών της Ορθοδόξου Εκκλησίας, ο άγιος παιδαγωγός αξιοποίησε την ιστορία της παιδείας και του πολιτισμού του τόπου μας και υιοθέτησε τα διαχρονικά παιδευτικά πρότυπα των αρχαίων Ελλήνων κλασικών σε όλους τους τύπους της διδασκαλίας του. Διότι ο νεοφανής Πατήρ δίδασκε με ποικίλους τρόπους είτε διά της συγγραφής και της κηρυκτικής δράσης του είτε αφηγούμενος και συνδιαλεγόμενος είτε 4 Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Μ. Υούσκα, «Ὁ γραπτός λόγος τοῦ ἁγίου Νεκταρίου (πραγματεῖες-κήρυγμα) στή διακονία τς Ἐκκλησίας», Πρακτικά Διορθοδόξου Θεολογικοῦ υνεδρίου ἐπί τῇ ἐκατονπεντηκονταετηρίδι (1846-1996) ἀπό τῆς γεννήσεως τοῦ ἁγίου Νεκταρίου (Αἴγινα 21-23 Ὀκτωβρίου 1996), Ἀθναι 2000, 189-200. 5 Βασιλείου Ζολώτα, Ιστορία της Παιδείας, εκδ. Art of Text, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 8. 6 Αντ. Κ. Δανασσή Αφεντάκη, Θεματική της Παιδαγωγικής Επιστήμης, τ. Α, Αθήνα 1992, σ. 214. 7 Αὐτόθι, σ. 217. 8 Αὐτόθι, σ. 220. 9 Αὐτόθι, σ. 222. 10 Αὐτόθι, σσ. 226-227.

14 καθοδηγώντας πνευματικά και συμβάλλοντας στην ανύψωση της εκκλησιαστικής παιδείας της πατρίδας μας. Ήδη στον πρόλογό μας αναφερθήκαμε στην ομιλία που εκφώνησε λίγες ημέρες μετά την χειροτονία του σε Μητροπολίτη Πενταπόλεως το 1889 στο ἐν Καΐρῳ Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείο ἐπί τῆ Ἑορτῆ των Σριών Ιεραρχών. Εξάλλου, από την ομιλητική του δραστηριότητα στο νομό Υθιωτιδοφωκίδος κατά το έτος 1893 διασώθηκαν οι ακόλουθες τρεις ομιλίες: πρώτον, ο Λόγος πρός ἐφήβους προς τους μαθητές του Γυμνασίου της Λαμίας δεύτερον, η Ὁμιλία περί γυμναστικῆς στα εγκαίνια του Γυμναστικού υλλόγου Κύμης τρίτον, η Γραφή περί αὐτοχειρίας 11. Επιπρόσθετα, από τη θέση του Διευθυντή της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής χολής Αθηνών ο Μητροπολίτης Πενταπόλεως δημοσίευσε άλλα δύο μελετήματα, εκ των οποίων το πρώτο τιτλοφορείται Ἡ ἀγωγή τῶν παίδων καί αἱ μητέρες (1895) 12 και το δεύτερο Περί τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας ὡς προπαιδείας εἰς τόν Φριστιανισμόν (1896) 13. Σα προαναφερθέντα παιδαγωγικά κείμενα βρίθουν από αναφορές στα έργα των αρχαίων Ελλήνων κλασικών, όπως είναι ο Όμηρος, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, ο Ευριπίδης, ο Πρόδικος ο Κείος, ο Ησίοδος, ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Ξενιάδης, ο ωκράτης, ο Υωκυλίδης, ο Διογένης εκ ινώπης και ο Πλούταρχος. Κατά συνέπεια, στα ανωτέρω έργα του εντοπίστηκαν ορισμένες λαθεμένες παραπομπές σε κλασικούς κυρίως συγγραφείς. Ειδικότερα, στο Λόγον πρός ἐφήβους, που περιλαμβάνει και τις περισσότερες αρχαιοελληνικές αναφορές, ο ιερός Πατήρ αποδίδει ένα λόγιο του Υίλωνος του Αλεξανδρέως στον Αριστοτέλη επιπλέον, δύο χωρία από τους πλατωνικούς διαλόγους Κρατύλος και Νόμοι αποδίδονται εκ παραδρομής στους διαλόγους Πρωταγόρας και Κρατύλος αντίστοιχα ομοίως, ένα συμπίλημα παραινέσεων, που προέρχονται τόσο από τα βιβλία οφία ολομῶντος και Παροιμίαι όσο και από το βιβλίο οφία ειράχ, αποδίδεται από τον Άγιο Νεκτάριο μόνο στο σοφό ειράχ. Οι μεμονωμένες αυτές περιπτώσεις διορθώθηκαν κατά τη συγγραφή της εργασίας μας. Θεωρήσαμε σκόπιμο να παρουσιάσουμε όχι μόνο τον κλασικό συγγραφέα αλλά και την σκοποθεσία του έργου του, προκειμένου να αναδειχθεί η λειτουργικότητα του εκάστοτε λογίου στο κείμενο του αγίου παιδαγωγού. Κατ αυτόν τον τρόπο, αναδείχθηκαν οι βασικές παιδαγωγικές αρχές του Αγίου Νεκταρίου, που οργάνωσε ένα ολοκληρωμένο 11 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, Ὁ Ἅγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως. Ἡ πρώτη ἁγία μορφή τῶν καιρῶν μας. Ἱστορική βιογραφία βασισμένη σέ αὐθεντικές πηγές, ἐκδ. Παρρησία, Ἀθήνα 2005, σ. 179. 12 Ἁγ. Νεκταρίου, Ἡ ἀγωγή τῶν παίδων και αἱ μητέρες, στο Πρωτοπρεσβυτέρου Θεοδώρου Ζήση, Ὁ Ἅγιος Νεκτάριος ὡς διδάσκαλος, ἐκδ. «Βρυέννιος», Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 173-183. 13 Σοῦ αυτοῦ, Περί τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας ὡς προπαιδείας εἰς τόν Φριστιανισμόν, στο Πρωτοπρεσβυτέρου Θεοδώρου Ζήση, Ὁ Ἅγιος Νεκτάριος ὡς διδάσκαλος, ἐκδ. «Βρυέννιος», Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 185-203.

15 παιδαγωγικό σύστημα θεμελιωμένο στη σύζευξη Φριστιανισμού και Ελληνισμού. Για τον ίδιο λόγο, παραθέσαμε και τις λοιπές αναφορές στους ιερούς συγγραφείς και τους ξένους παιδαγωγούς, τους οποίους επιλεκτικά επαινεί ο ιερός Πατήρ. υγκεκριμένα, οι Ελβετοί παιδαγωγοί Johann Heinrich Pestalozzi 14 και Jean Jacques Rousseau 15 διαθέτουν αρετές που προσιδιάζουν και στον «Άγιο του αιώνα μας». Εδώ υπογραμμίζεται το ανοιχτό και συνάμα εκλεκτικό πνεύμα του νεοφανούς Πατρός, συμφώνως προς το κλασικό μορφωτικό ιδεώδες, που επέβαλλε την επέκταση των γνώσεων του ανθρώπου έξω από τα εθνικά σύνορα. Ψστόσο, ήταν πρακτικά αδύνατο να προμηθευτούμε μέσω της υπηρεσίας του διαδανεισμού όλα τα παλαίτυπα έργα καθώς και τις συλλογές γνωμών, που χρειαζόμασταν. Για το λόγο αυτό, καταφύγαμε στην Χηφιακή Βιβλιοθήκη «Ανέμη», η οποία παρέχει πρόσβαση σε μια πλούσια συλλογή ψηφιοποιημένου υλικού παλαιών και σπάνιων εγγράφων. Έτσι, καταφέραμε να μελετήσουμε το δεύτερο τόμο της μεγάλης ανθολογίας Ἱερῶν καί φιλοσοφικῶν λογίων θησαύρισμα (Αθήνα, 1896) του Αγίου Νεκταρίου όπως και το παιδαγωγικού περιεχομένου εγχειρίδιο «Πίναξ τοῦ Κέβητος», το οποίο εντοπίσαμε σε μια έκδοση του 1799 υπό τον τίτλο Φρυσοῦν Ἐγκόλπιον ἤτοι Κέβητος Θηβαίου Πίναξ καί Ἐπικτήτου Ἐγχειρίδιον μεταφρασθέντα ἐκ τῆς Ἑλληνικῆς εἰς τήν καθ ἡμᾶς κοινοτέραν Διάλεκτον μετά τινων ημειωμάτων, οἷς προσετέθη καί χεδίασμα περί τῶν Καθηκόντων τῶν πιστευόντων Θείαν Πρόνοιαν ὑπό Δημητρίου Νικολάου τοῦ Δαρβάρεως τοῦ ἐκ Κλεισούρας τῆς Μακεδονίας, καί ἐκδοθέντα ὑπό τοῦ τιμιωτάτου αὐταδέλφου αὐτοῦ Ἰωάννου Νικολάου τοῦ Δαρβάρεως. Μια πρόσθετη δυσκολία που αντιμετωπίσαμε ήταν ο εντοπισμός δύο αρχαιοελληνικών ρητών τα οποία ο Άγιος Νεκτάριος αποδίδει στον Αριστοτέλη. την περίπτωση αυτή, η κάπως χρονοβόρα διαδικασία του διαδανεισμού των τόμων Ι ΙΔ του Ἀνθολογίου του Ἰωάννου τοβαίου που επανεκδόθηκε από τη «Βιβλιοθήκη των Ελλήνων» (Αθήνα, χ.χ.) δε μας ωφέλησε. Έχοντας φυλλομετρήσει καθέναν από τους συνολικά δεκατέσσερις τόμους της ανωτέρω έκδοσης, διαπιστώσαμε ότι τα δυο - κατά τον Άγιο Νεκτάριο - αριστοτελικά ρητά δεν συμπεριλαμβάνονταν στη συγκεκριμένη συλλογή γνωμών. Για το λόγο αυτό, στραφήκαμε στον κ. ωτηρούδη Παναγιώτη, καθηγητή του τμήματος Υιλολογίας της Υιλοσοφικής χολής Α.Π.Θ., ο οποίος κατόπιν σχετικής μας παράκλησης, προέβη σε πληρέστερη αναζήτηση των δύο χωρίων, λαμβάνοντας, ασφαλώς, υπόψη του περισσότερες παραμέτρους. Έτσι, στην εργασία μας 14 Soetard Michel, Johann Heinrich Pestalozzi, Δεκαπέντε παιδαγωγοί. ταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σσ. 55-73. 15 Σοῦ αὐτοῦ, Jean - Jacques Rousseau, Δεκαπέντε παιδαγωγοί. ταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σσ. 35-53.

ενσωματώσαμε και τα αποτελέσματα της δικής του έρευνας, που επιβεβαίωσαν τη αρχική μας υπόθεση. Η παρούσα μελέτη ολοκληρώνεται με τα γενικά συμπεράσματα, που συνάγονται από την πραγμάτευση του θέματος. το παράρτημα, παραθέτουμε τα προαναφερθέντα παιδαγωγικά κείμενα του Αγίου Νεκταρίου, στα οποία και βασιστήκαμε, για να διερευνήσουμε τη σχέση του με την κλασική παιδεία. Ακολουθεί ο βιβλιογραφικός πίνακας. Αναφορικά με τη βιβλιογραφία, που είναι σχεδόν εξολοκλήρου ελληνόγλωσση, οι κυριότερες πηγές που χρησιμοποιήσαμε είναι τα πατερικά κείμενα, που εντοπίστηκαν στην Patrologia Graeca του Migne, καθώς και τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, τους οποίους ο Άγιος Νεκτάριος αναφέρει στα παιδαγωγικά του κείμενα. 16

17 ΚΕΥΑΛΑΙΟ Α Ο ΒΙΟ ΚΑΙ ΣΟ ΤΓΓΡΑΥΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΟΤ ΑΓΙΟΤ ΝΕΚΣΑΡΙΟΤ ΠΕΝΣΑΠΟΛΕΩ (1846-1920) A. Ο ΒΙΟ ΣΟΤ Ι. Παιδικά χρόνια και σπουδές 1. Καταγωγή και εγκύκλιες σπουδές Ο ἐν ἁγίοις πατήρ ἡμῶν Νεκτάριος (κατά κόσμον Αναστάσιος) Κεφαλάς γεννήθηκε στη ηλυβρία της Ανατολικής Θράκης 16 στα 1846. Πατέρας του ήταν ο Ηπειρώτης Δημοσθένης Κεφαλάς, δίδυμος με το σπουδαίο λόγιο, Αναστάσιο Κεφαλά, ο οποίος είχε περατώσει τις σπουδές του στη Μεγάλη του Γένους χολή και διετέλεσε δάσκαλος και πρόκριτος στη ηλυβρία. Η μητέρα του Αγίου, Μπαλού Σριανταφυλλίδου, από τη ηλυβρία, ήταν πιθανότατα συγγενής του Αλέξανδρου Σριανταφυλλίδη, ο οποίος χρημάτισε διευθυντής του Αγιοταφικού Μετοχίου στην Κωνσταντινούπολη. υνεπώς, ο Άγιος Νεκτάριος προερχόταν από μια οικογένεια που είχε αναδείξει πεπαιδευμένους ανθρώπους και διακρινόταν για το ήθος, την αξιοπρέπεια και την πνευματική της καλλιέργεια 17. Οι απλοί μα ευσεβείς και στοργικοί γονείς του έφεραν έξι ακόμη παιδιά στον κόσμο, το Δημήτριο, το Γρηγόριο, τον Φαράλαμπο, τη μαράγδα, τη εβαστή και τη Μαριώρα. Ο Αναστάσιος ανατράφηκε ἐν παιδείᾳ καί νουθεσίᾳ Κυρίου, ήταν ευφυής και συνετός και παρουσίασε πρώιμη διανοητική ανάπτυξη 18. Όπως αναφέρει ο μοναχός Αβιμέλεχ Μπονάκης στο έργο του Βιογραφία Μητροπολίτου Πενταπόλεως ἐν μακαρίᾳ τῇ λήξει εβασμιωτάτου Νεκταρίου (Bόλος, 1921), ο Αναστάσιος διδάχτηκε από τη μητέρα του τα πρώτα στοιχεία της γραμματικής, από την ηλικία των πέντε χρόνων, καθώς και τα ιερά γράμματα. Ειδικότερα, διδασκόμενος τον πεντηκοστό ψαλμό, επαναλάμβανε συχνότερα το στίχο «Διδάξω ἀνόμους τάς ὁδούς σου» 19, εκδηλώνοντας όχι μόνο το ζήλο του να μάθει γράμματα, προκειμένου να 16 Πρόκειται για την αποικία που ίδρυσαν το 675 π.φ. οι Μεγαρείς στη θρακική παραλία της Προποντίδας, στα πλαίσια του δεύτερου ελληνικού αποικισμού, βλ. επί του θέματος και την εισήγηση: Λίνα Γ. Μενδώνη, «Η Αρχαϊκή Ελλάδα (7 ος και 6 ος αι. π.φ.)», Ελληνική Ιστορία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2007, σ. 93. 17 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σσ. 19-20. 18 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, Ὁ Ἅγιος Νεκτάριος Αἰγίνης ὁ θαυματουργός, ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη ¹1979, σ. 16. 19 Χαλ. 50, 15.

18 ωφελήσει τους συνανθρώπους του, αλλά και την κλήση του από το Θεό να γίνει δάσκαλος της Εκκλησίας. Σην πρόωρη κλίση της παιδικής του ψυχής, εξάλλου, αποδεικνύει το γεγονός ότι σε ηλικία επτά ετών επιθυμούσε να γράφει τα λόγια του Θεού 20 πάνω σε ειδικά χαρτάκια, τα οποία έκοβε και έραβε σε σχήμα βιβλίου. Πολύ περισσότερο, τη μέλλουσα προκοπή καθώς και το χάρισμα της μνήμης του προοιωνιζόταν το κήρυγμα του θείου λόγου, στο οποίο επιδιδόταν, ευθύς μόλις επέστρεφε από την Εκκλησία στο σπίτι του, ανεβαίνοντας μάλιστα πάνω σε σκαμνιά, σαν σε άμβωνα. τη ηλυβρία, οι κάτοικοι της οποίας είχαν αναπτύξει έντονη χριστιανική παράδοση και ακμαίο εθνικό φρόνημα 21, ο Αναστάσιος απέκτησε ισχυρές θρησκευτικές και ηθικές βάσεις και τελείωσε το Δημοτικό και το χολαρχείο, έλαβε δηλαδή την πρώτη εγκύκλιο παιδεία 22. 2. Μετανάστης στην Κωνσταντινούπολη τα 1860 ο δυσανάλογος προς την οικονομική δυνατότητα των γονέων του πόθος για σπουδές τον ανάγκασε να μεταναστεύσει στην αιώνια πρωτεύουσα του Ελληνισμού, την Κωνσταντινούπολη 23, όπου εργάστηκε σκληρά σε μια αποθήκη καπνών 24. το διάστημα αυτό δεν παρέλειπε τη σπουδή των ελληνικών γραμμάτων. Μελετούσε συγγράμματα Πατέρων της Εκκλησίας και των κλασικών φιλοσόφων, καταγράφοντας όσα από τα αποφθέγματά τους του φαίνονταν ψυχωφελή σε χαρτιά συσκευασίας καπνών. Κατ αυτόν τον τρόπο, συγκέντρωσε το υλικό για το βιβλίο του Ἱερῶν καί φιλοσοφικῶν λογίων θησαύρισμα, το οποίο εξέδωσε στα 1895. τον πρόλογο του εν λόγω βιβλίου, ο Άγιος Νεκτάριος αναφέρει ότι το πόνημά του οφείλεται ακριβώς στην επίμονη επιθυμία του να μεταδώσει ωφέλιμες γνώσεις. Για το σκοπό αυτό, πρόσηβος ήδη ανέλαβε το έργο του διδασκάλου της κοινωνίας, και έγραφε καθημερινά διάφορα από τα ανθολογημένα γνωμικά πάνω σε πολυάριθμα δημοσιογραφικά φύλλα τέτοιου είδους (περιτυλίγματα συσκευασίας καπνών), ώστε να ωφελούνται όσοι από τους παραλήπτες τους θα τα διάβαζαν εκ περιεργείας 25. Είναι, άλλωστε, αξιοσημείωτο το σχόλιο του βιογράφου του, αρχιμανδρίτη Σίτου Ματθαιάκη, ότι ο Αναστάσιος απέφευγε κάθε αθώο παιχνίδι και διασκέδαση της ηλικίας του 26. 20 Βλ. οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 28. 21 Αὐτόθι, σ. 26. 22 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., Ὁ ὅσιος Νεκτάριος Κεφαλᾶς. Μητροπολίτης Πενταπόλεως (1846-1920), Ἀθήνα ¹1955, σ. 26. 23 Βλ. Θεοδώρου Ζήση, Ο Άγιος Νεκτάριος ως διδάσκαλος, ἔνθ ἀνωτ., σ. 103. 24 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 35. 25 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 17. 26 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ., σ. 27.

19 ύμφωνα με τον Φρυσόστομο Παπαδόπουλο, μετέπειτα μητροπολίτη Αθηνών, ο Αναστάσιος μετέβη στην Αθήνα για πρώτη φορά στα 1866, για να συνεχίσει τις σπουδές του 27. Εξαιτίας, όμως, της πολιτικής ανωμαλίας που ακολούθησε μετά την έξωση του Όθωνα ή λόγω της Κρητικής Επανάστασης 28, επανήλθε στην Κωνσταντινούπολη, όπου προσλήφθηκε ως παιδονόμος από το θείο του, Αλέξανδρο Σριανταφυλλίδη, τότε διευθυντή της ἐν Υαναρίῳ Ἁγιοταφιτικς χολς. Εκεί, παράλληλα με την προσευχή και τη συμμετοχή του στις ιερές ακολουθίες, είχε την ευκαιρία να βελτιώσει τη μόρφωσή του, αυξάνοντας τις γνώσεις του σχολαρχείου, και να παραδίδει μαθήματα στις μικρότερες τάξεις 29. τη θέση αυτή διέμεινε επί τριετία, ενώ διετέλεσε για ένα χρόνο και γραμματέας μιας εταιρείας, της οποίας το όνομα δε διασώζεται από τον Φρυσόστομο Παπαδόπουλο 30. 3. Δημοδιδάσκαλος και μοναχός στην Φίο Οι βιογράφοι του Αγίου δε συμφωνούν μεταξύ τους ως προς την χρονολογία μετάβασής του στην Φίο. Αναμφίβολα, πάντως, ο Αναστάσιος ανέλαβε το έργο του δημοδιδασκάλου στο χωριό Λιθί της Φίου για αρκετά χρόνια μέχρι το 1873 31, ενώ παράλληλα δίδασκε τους χριστιανούς με το προσωπικό του παράδειγμα και με το κήρυγμα του θείου λόγου 32. Μετά το πέρας των διδασκαλικών του καθηκόντων, επιδιδόταν στην προσευχή και την ανάγνωση τόσο των εκκλησιαστικών Πατέρων όσο και των αρχαίων συγγραφέων. Υαίνεται πως στην τελική διαμόρφωση του χαρακτήρα του Αναστασίου συνέβαλε τα μέγιστα η ζωντανή ιστορία της μαρτυρικής Φίου 33, που ανέδειξε εξέχοντες ποιητές και φιλοσόφους στην αρχαιότητα, αποτέλεσε χριστιανικό κέντρο στα βυζαντινά χρόνια και ξεχώρισε για την ιδιαίτερη μοναστική της παράδοση το 19 ο αι. την ιστορική «Νέα Μονή» της Φίου, όπου έζησαν οι γνωστοί «Κολλυβάδες», Μακάριος Νοταράς και Αθανάσιος Πάριος, μόνασε και ο Παχώμιος Αρελάς, τον οποίο συχνότατα συμβουλευόταν ο Αναστάσιος, μεταβαίνοντας στο μοναστήρι των Αγίων Πατέρων, όπου ο διακριτικός γέροντας είχε εντωμεταξύ αποσυρθεί 34. 27 Φρυσοστόμου Παπαδοπούλου Ἀρχιμ., «Ὁ Πενταπόλεως Νεκτάριος», Πάνταινος, τ. ΙΒ, 48 (1920), 953. 28 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 40, ὑποσ. 1. 29 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 19. 30 Φρυσοστόμου Παπαδοπούλου Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ., 953. 31 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 38. 32 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 20. 33 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 39. 34 Αὐτόθι, σ. 42.

20 Ύστερα από την πνευματική καθοδήγησή του, ο Αναστάσιος εισήλθε το 1873 ως δόκιμος στη Νέα Μονή 35, όπου εκάρη μοναχός, μετονομασθείς Λάζαρος, στις 7 Νοεμβρίου 1876 36. Έχοντας ασκητέψει εκεί επί τριετία, έγινε αγαπητός στην αδελφότητα των μοναχών χάρη στις πολλές του αρετές. Ο μοναχός Λάζαρος, σταθερός στις θεοφιλείς επιδιώξεις του και φωτισμένος από το Άγιο Πνεύμα, διείδε ότι προϋπόθεση της διδασκαλίας των άλλων αποτελούσε η προσωπική του συνέπεια 37. τόχος του ήταν η αγιότητα, η ένωση της ψυχής του με τις άκτιστες ενέργειες του Θεού, η οποία, ωστόσο, είναι αδύνατη χωρίς την προηγούμενη απαλλαγή από τα ενοχλήματα των παθών. Επομένως, ο Λάζαρος υπέβαλλε θεληματικά τον εαυτό του σε υποταγή, για να επιτύχει την εκκοπή του θελήματός του και να εδραιώσει την ταπείνωσή του 38. Ύστερα από τρία χρόνια εγκλεισμού του στη μοναστική αδελφότητα, διαπίστωσε ότι η ψυχή του, μολονότι επιζητούσε την απερίσπαστη εντρύφηση της αγάπης του Κυρίου με τις ασκητικές αγωγές, παρέμενε προσανατολισμένη προς το έργο διδαχής του λαού του Θεού. Έτσι, στις 15 Ιανουαρίου 1877, δύο μήνες μετά την κουρά του, ο μοναχός Λάζαρος χειροτονήθηκε στο μητροπολιτικό ναό της Φίου, από το Μητροπολίτη Γρηγόριο, ιεροδιάκονος, μετονομασθείς σε Νεκτάριο 39. 4. Γυμνασιακές σπουδές Ο πόθος του να συνεχίσει τις σπουδές του εκπληρώθηκε, καθώς αρχικά φοίτησε στο ξακουστό Γυμνάσιο της Φίου, όπου διακρίθηκε για την άριστη διαγωγή και την επιμέλειά του. Ο τρομερός σεισμός του 1881, βέβαια, δεν του επέτρεψε να δώσει τις απολυτήριες εξετάσεις στη Φίο. τη μέση της τελευταίας γυμνασιακής τάξης, ο διάκονος Νεκτάριος μετέβη στην Αθήνα και έλαβε το Απολυτήριο από το Βαρβάκειο Λύκειο το Νοέμβριο του 1881 40. Λίγο νωρίτερα, τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου, είχε συναντήσει στην Αλεξάνδρεια τον Πατριάρχη ωφρόνιο, στον οποίο επέδωσε δύο συστατικά γράμματα, του επιτρόπου του μητροπολίτη Φίου, Γρηγορίου Υωτεινού, και του καθηγητή Κωνσταντίνου Πρωίου. Ο Πατριάρχης, που επιθυμούσε να στελεχώσει το Θρόνο με ευπαίδευτους κληρικούς, ενδιαφέρθηκε για την οικονομική ενίσχυση του φτωχού ιεροδιακόνου 41. Ψς αναγκαίος χορηγός, 35 Θεοδώρου Ζήση, Ο Άγιος Νεκτάριος ως διδάσκαλος, ἔνθ ἀνωτ., σ. 106. 36 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ., σ. 27. 37 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 21. 38 Αὐτόθι, σσ. 22-23. 39 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 48. 40 Αὐτόθι, σ. 51. 41 Αὐτόθι, σσ. 53-54.

21 που επρόκειτο να συνδράμει το Νεκτάριο, για να αποπερατώσει τις θεολογικές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αναφέρεται από τον Φρυσόστομο Παπαδόπουλο ο Δημοσθένης Φωρέμης 42. 5. Θεολογικές σπουδές Σην ημέρα αποφοίτησής του από το Βαρβάκειο Λύκειο και με εγγυητή τον καθηγητή Νικόλαο Δαμαλά 43, εγγράφηκε στη Θεολογική χολή, της οποίας έλαβε το πτυχίο το 1885 σε ηλικία τριάντα εννέα ετών 44. Αξίζει να σημειωθεί ότι ως δευτεροετής φοιτητής έλαβε, μετά από διαγωνισμό, την υποτροφία του κληροδοτήματος Παπαδάκη. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, διδάχτηκε τα μαθήματα Δογματική, Φριστιανική Ηθική, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Ποιμαντική Πατρολογία, Φριστιανική Αρχαιολογία, Εκκλησιαστική Ιστορία, Απολογητική, Εκκλησιαστική Ρητορική, Ομιλητική, Κατηχητική, Ιστορία Δογμάτων και υμβολική 45. Ψστόσο, δεν μπορούμε να παραθεωρήσουμε την άποψη του μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου για το ποιόν των θεωρητικών γνώσεων που προσέφερε στον Άγιο το Πανεπιστήμιο. υγκεκριμένα, ο προαναφερθείς μοναχός δεν τις αξιολογεί ως αντάξιες προς την Ορθόδοξη Παράδοση 46. Οι καθηγητές της νεαρής τότε Θεολογικής χολής των Αθηνών, έχοντας σπουδάσει στα προτεσταντικά και ρωμαιοκαθολικά πανεπιστήμια της Ευρώπης, σκέπτονταν κατά τη μία ή την άλλη αιρετική παράδοση, αγνοώντας ή εκτοπίζοντας τη μυστική Θεολογία των αγίων Πατέρων ως σκοτεινή. Η παρουσίαση της Ορθόδοξης Θεολογίας ως ένα συνονθύλευμα από μισο-ορθόδοξες, λουθηρανικές και θωμιστικές θεωρίες καθήλωνε την ορθόδοξη πίστη σε μια ψυχρή διανοητική λειτουργία ή οδηγούσε στον αγνωστικισμό. Η παραπάνω θεολογική διαδικασία έθετε το πρόβλημα συνέχειας της ορθόδοξης παράδοσης και ίσως δε θα έπρεπε να θεωρηθεί ως ανεξάρτητη από την πραξικοπηματική ανακήρυξη από τους Βαυαρούς (1833) του Ελλαδικού αυτοκέφαλου 47. Γενικότερα, η επιβολή του ρωμαιοκαθολικού βασιλέως και της προτεσταντικής αντιβασιλείας από τις εγγυήτριες δυνάμεις διευκόλυνε την οργάνωση του νεοπαγούς ελληνικού κράτους σύμφωνα με τις αρχές του ευρωπαϊκού πνεύματος. Η 42 Φρυσοστόμου Παπαδοπούλου Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ., 953. 43 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 62. 44 Θεοδώρου Ζήση, Ο Άγιος Νεκτάριος ως διδάσκαλος, ἔνθ ἀνωτ., σ. 79. 45 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σσ. 63-64. 46 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σσ. 26-27. 47 Γ. Δ. Μεταλληνοῦ Πρωτοπρ., Παράδοση καί ἀλλοτρίωση, ἔκδ. Δόμος, Ἀθήνα 2001, σσ. 201-203.

22 προτεσταντική πολιτειακή ιδεολογία απαιτούσε την έννοια της κρατικής θρησκείας, που οδήγησε αναπόφευκτα στην αποεκκλησιοποίηση της εθνικής ζωής, με την υποταγή της Εκκλησίας στην παντοδύναμη και αυτάρκη πολιτεία. Η αναγνώριση του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ελλάδας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο τον Ιούνιο του 1850 με την έκδοση του υνοδικού Σόμου και η αποκατάσταση των σχέσεων με το Πατριαρχείο θεωρήθηκαν από τον Όθωνα «ὡς ἕν τῶν λαμπροτέρων συμβεβηκότων της βασιλείας» 48. Αδιαμφισβήτητα πάντως η αυτοανακήρυξη του παπικού βασιλέως ως «κυριάρχη» της Εκκλησίας σήμανε την απομόνωση της Εκκλησίας και την κατάλυση του εθναρχικού της ρόλου. τα πλαίσια μάλιστα του ανελέητου αντιβυζαντινισμού που ξέσπασε μετά το 1833 καταστράφηκαν βυζαντινές εκκλησίες, διαλύθηκαν μοναστήρια, περιφρονήθηκε ο μοναχικός βίος, δημεύτηκε η εκκλησιαστική περιουσία, διώχτηκαν μοναχοί και αγωνιστές κληρικοί, εντάθηκε η προτεσταντική προπαγάνδα με τη δράση μισσιοναρίων και μειώθηκε το κύρος του Κλήρου 49. ταδιακά η Εκκλησία θεσμοποιήθηκε και μαζί της περιήλθαν στην εξουσία του κράτους όλοι οι θεσμοί η οικονομία, ο στρατός, η διοίκηση, η οικογένεια, η δημοσιονομία, το φορολογικό σύστημα, η νομοθεσία 50. Ειδικότερα, ο νευραλγικός τομέας της παιδείας, με τη διαδικασία υπαλληλοποίησης και αποεκκλησιοποίησης που υπέστη, επιτάχυνε τον εκδυτικισμό της ζωής. ε αυτήν τη συνάφεια, ο ορθόδοξος χώρος είχε δυστυχώς μετατραπεί σε πεδίο δράσης και ανταγωνισμού των δύο αιρετικών μορφών - παπικής και προτεσταντικής - ενώ στη Θεολογική χολή Αθηνών οι φοιτητές διδάσκονταν την εφαρμογή θεολογικών μεθόδων που ανήκαν στο σχολαστικισμό ή τον ορθολογισμό 51. Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, ως αποθέωση του ορθού λόγου, επέκτεινε τη λειτουργία του και στον χώρο της θείας σοφίας και γνώσης 52. Ψστόσο, η εκκλησιαστική πίστη δεν πρέπει να υποτάσσεται στη φιλοσοφία και τη γνώση. Ο διχασμός της θεολογίας σε επιστήμη και πνευματική πείρα είναι πλασματικός, διότι, κατά το μοναχό Θεόκλητο Διονυσιάτη, «ο θεολόγος πρέπει να συνθέτει στον εαυτό του την πράξη και τη θεωρία» 53. υνεπώς, ο διάκονος Νεκτάριος προ των σπουδών του ήταν ήδη τέλειος θεολόγος από πλευράς θεολογικών γνώσεων και βιώσεως της θεολογίας 54. 48 Βασιλείου φυρόερα, «Η βασιλεία του Όθωνα (1833-1862)», Ελληνική Ιστορία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2007, σ. 549. 49 Γ. Δ. Μεταλληνοῦ Πρωτοπρ., ἔνθ ἀνωτ., σσ. 206-207. 50 Αὐτόθι, σσ. 204-205. 51 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 26. 52 Γ. Δ. Μεταλληνοῦ Πρωτοπρ., σ. 344. 53 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 27. 54 Αὐτόθι, σ. 25.

23 Παρ όλα αυτά, δεν πρέπει να παραγνωριστεί η σημασία που είχε η αποπεράτωση των σπουδών για ένα μεγάλης ηλικίας και φτωχό άνθρωπο, που προερχόταν μάλιστα από το σκλαβωμένο Ελληνισμό. Επιπλέον, λαμβάνοντας υπόψη πως το πτυχίο του Προλύτη της Θεολογικής χολής ήταν ισότιμο με το δίπλωμα του Διδάκτορα των άλλων πανεπιστημιακών σχολών, διαπιστώνει κανείς και πάλι τη φιλομάθεια του διακόνου Νεκταρίου. Σην εποχή, άλλωστε, των σπουδών του στην Αθήνα, μελετούσε τη γαλλική γλώσσα και ασκούσε παράλληλα το έργο του ιεροκήρυκα 55. ΙΙ. Αξιώματα και διδασκαλική διακονία 1. Εκκλησιαστικό διοικητικό στέλεχος στην Αίγυπτο Μετά την αποφοίτησή του επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, όπου χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας ωφρόνιο στις 23 Μαρτίου 1886, ενώ στις 6 Αυγούστου του ίδιου χρόνου έλαβε το αξίωμα του Μεγάλου Αρχιμανδρίτη του Πατριαρχικού Θρόνου και του γενικού Πνευματικού πάσης Αιγύπτου. Αμέσως του ανατέθηκαν τα υψηλά καθήκοντα του Πατριαρχικού Επιτρόπου και διευθυντή του Πατριαρχικού Γραφείου στο Κάιρο 56, στην εκτέλεση των οποίων επέδειξε απαράμιλλη δραστηριότητα και ζήλο. Μεταξύ των πολλών άλλων εργασιών του, έλαβε ιδιαίτερη μέριμνα για τη διακόσμηση του πατριαρχικού ναού του Αγίου Νικολάου, αναθέτοντας το όλο έργο της αγιογράφησης στον Ε. Αρμενόπουλο. Ένα χρόνο αργότερα, στις 15 Ιανουαρίου 1889 χειροτονήθηκε στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Νικολάου στο Κάιρο από τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας ωφρόνιο Μητροπολίτης της πάλαι ποτέ διαλαμψάσης Μητροπόλεως Πενταπόλεως 57. Αφού έγινε αρχιερέας, ο Άγιος εξακολούθησε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην Εκκλησία με μεγάλο ζήλο, μολονότι ζούσε με πολλές στερήσεις, εφόσον δε λάμβανε μισθό εξαιτίας οικονομικών δυσχερειών 58. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι η συμμετοχή του στη διοργάνωση των εορταστικών εκδηλώσεων για την πεντηκονταετηρίδα της αρχιερατείας του Πατριάρχη ωφρονίου, ως ένδειξη του μεγάλου σεβασμού του προς τον ευεργέτη του. Η όλη του δραστηριότητα και οι σπάνιες αρετές του τον κατέστησαν πρότυπο στην εκκλησιαστική ιεραρχία της Αιγύπτου, της οποίας το ορθόδοξο ποίμνιο τον αγάπησε βαθύτατα 59. 55 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σσ. 67-68. 56 Φρυσοστόμου Παπαδοπούλου Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ., 953. 57 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ., σσ. 28-29. 58 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 80. 59 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ, σ. 30.

24 Λόγω της ευρείας διάδοσης της φήμης του τον φθόνησαν οι πατριαρχικοί, που κατάφεραν να στρέψουν τον Πατριάρχη ωφρόνιο εναντίον του και να απομακρύνουν τον Άγιο από την Εκκλησία της Αιγύπτου. Η δικαιολογία την οποία πρόβαλε ο Πατριάρχης ωφρόνιος για την εκδίωξή του από την Αίγυπτο στηριζόταν στις συχνές αδιαθεσίες του ασκητικού Νεκταρίου και είναι, βέβαια, αναληθής. υγκεκριμένα, έγραφε στο σωζόμενο Απολυτήριο Γράμμα του τα εξής: «Ἀπέρχεται εἰς τήν ἀλλοδαπήν, μή δυνηθείς νά ἐξοικειωθῆ προς τό κλῖμα τς Αἰγύπτου» 60. Εύστοχα παρατηρεί ο Θεόκλητος Διονυσιάτης ότι μάλλον οι πατριαρχικοί αδυνατούσαν να εξοικειωθούν με το πνευματικό κλίμα του Αγίου 61. Σην ακριβή αιτία της αποχώρησής του από την Αίγυπτο παρέθεσε για πρώτη φορά ο αρχιμανδρίτης Σίτος Ματθαιάκης, επίσκοπος Παραμυθίας και επιμελητής του αναμνηστικού τόμου που εκδόθηκε προς τιμήν του Αγίου Νεκταρίου, «ἐπί τῆ γενομένῃ κατά τόν μνα επτέμβριον τοῦ ἔτους 1953 ἀνακομιδῆ τοῦ ἱεροῦ αὐτοῦ λειψάνου» 62. Ο συντάκτης της βιογραφίας εργάστηκε επί τη βάσει του διασωθέντος προσωπικού αρχείου του Αγίου και τιτλοφόρησε τον καρπό της πνευματικής εργασίας του ως εξής: Ὁ Ὅσιος Νεκτάριος Κεφαλᾶς Μητροπολίτης Πενταπόλεως (1846-1920). Εὐλογίᾳ τοῦ εβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ὕδρας, πετσῶν καί Αἰγίνης κ.κ. Προκοπίου, ἐπιμελείᾳ ἀρχιμανδρ. Σίτου Ματθαιάκη (Αθήνα, 1955). Εισηγήθηκε στο συμβούλιο της Γεροντίας της Ιεράς Μονής Αγίας Σριάδος Αιγίνης την έκδοση του συγγραφέντος αναμνηστικού τόμου, θεωρώντας ότι η έως τότε κυκλοφορούσα βιογραφία του Αγίου δεν απέδιδε με ακρίβεια πάντα τά κατ αὐτόν 63. Έτσι, για πρώτη φορά δημοσιεύτηκαν τα ακόλουθα σπουδαιότατα έγγραφα: πρώτον, οι δύο διακοινώσεις του Πατριάρχη ωφρονίου προς το Μητροπολίτη Πενταπόλεως Νεκτάριο (3-5-1890 και 11-7-1890) 64 δεύτερον, η επιστολή του Ι. Γρυπάρη, πολιτικού πράκτορος της Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια προς τον επί των Εκκλησιαστικών υπουργό Δ. Καλλιφρονά (28-1-1894) 65 τρίτον, η επιστολή του Αγίου Νεκταρίου προς τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας ωφρόνιο (11-3-1895) 66 τέταρτον, η επιστολή του Αγίου Νεκταρίου προς τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Υώτιο (10-10-1902) 67 πέμπτον, η επιστολή του Αγίου Νεκταρίου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ τον Γ (10-9-1903) 68 τέλος, αποχαιρετιστήριο γράμμα της 60 Αὐτόθι, σ. 32. 61 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 37. 62 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ, σ. 15. 63 Αὐτόθι, σ. 14. 64 Αὐτόθι, σ. 31. 65 Αὐτόθι, σσ. 32-33. 66 Αὐτόθι, σσ. 33-35. 67 Αὐτόθι, σσ. 35-36. 68 Αὐτόθι, σσ. 36-37.

25 ελληνικής κοινότητας του Καΐρου προς το Μητροπολίτη Πενταπόλεως (29-7-1890) με εννιακόσιες και πλέον υπογραφές 69. Σα παραπάνω καταχωρηθέντα έγγραφα καταδεικνύουν αφενός το φθόνο της πατριαρχικής αυλής και αφετέρου τη μακροθυμία και ανεξικακία του Ιεράρχη 70. 2. Κατοπινές σχέσεις με τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Έκπληξη προκαλεί το γεγονός ότι πέντε μόλις έτη μετά την άδικη αποχώρησή του από την Αίγυπτο αναγκάστηκε να γράψει προς τον Πατριάρχη ωφρόνιο, προκειμένου να προστατέψει τον εαυτό του από νέες κατηγορίες, που ισοδυναμούσαν με ηθικό θάνατο 71. Σην αφορμή του έδωσε η αναφορά του διπλωματικού εκπροσώπου της χώρας μας στην Αίγυπτο, Ι. Γρυπάρη, το περιεχόμενο της οποίας συμπτωματικά πληροφορήθηκε ο Άγιος, όταν οι σχέσεις του με τον Πατριάρχη ωφρόνιο είχαν πια αποκατασταθεί 72. Προκειμένου να ανατεθεί στον Άγιο Νεκτάριο η διεύθυνση της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής χολής, το Τπουργείο Εκκλησιαστικών ζήτησε τη γνώμη του προαναφερθέντος πολιτικού πράκτορος μέσω του Τπουργείου Εξωτερικών. Αν και οι εχθροί του Αγίου στο Πατριαρχείο διέσπειραν και πάλι συκοφαντίες εις βάρος του, από την αναφορά του Ι. Γρυπάρη προκύπτει ότι ο τελευταίος ζήτησε πληροφορίες όχι μόνο από τους Πατριαρχικούς αλλά και από τον εξαπατηθέντα ωφρόνιο και άλλα αξιόπιστα πρόσωπα 73. την επιστολή της 11 ης Μαρτίου 1895 του Αγίου Νεκταρίου προς τον υπέργηρο Πατριάρχη ωφρόνιο είναι αξιοσημείωτη η παράλειψη εκείνων των προτάσεων της αναφοράς του Ι. Γρυπάρη που αναφέρονταν στα πνευματικά χαρίσματα του Αγίου ως Ιεράρχη 74. Αναμφίβολά, η έξοδός του από τη σιωπή οφείλεται στο γεγονός ότι η λασπολογία των ενόχων πέρασε πλέον στον χώρο της επισημότητας, θέτοντας θέμα ιεροσύνης 75. Δυστυχώς, δεν είναι γνωστή η αντίδραση του Πατριάρχη ωφρονίου, τον οποίο ασφαλώς ο Άγιος εξακολούθησε να τιμά ως ευεργέτη του, ακόμα και μετά το θάνατό του 76. 69 Αὐτόθι, σσ. 37-38. 70 Ἀὐτόθι, σ. 39. 71 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 110. 72 Αὐτόθι, σ. 108. 73 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 58. 74 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ, σ. 39. 75 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σ. 61. 76 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 112.

26 3. Η πατριαρχική εκλογή του 1899 Μετά τη χηρεία του Πατριαρχικού Θρόνου Αλεξανδρείας και τις παρακλήσεις των ομογενών, ο Άγιος Νεκτάριος μετέβη στην Αίγυπτο, για να θέσει υποψηφιότητα ως Πατριάρχης, προσδοκώντας να φέρει ειρήνη και αγάπη στην Εκκλησία της Αιγύπτου 77. Ψστόσο, εγκατέλειψε την υποψηφιότητά του, όταν διαπίστωσε τις τερατώδεις μηχανορραφίες που σχετίζονταν με τη διαδικασία εκλογής, και επέστρεψε στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική χολή Αθηνών. Σελικά, στις 10 Ιανουαρίου 1900 εξελέγη Πατριάρχης ο Ναζαρέτ Υώτιος, επίσκοπος Φαριουπόλεως (του Οικουμενικού Πατριαρχείου), με τον οποίο ο Άγιος επεδίωκε να έχει αγαθές σχέσεις. Δύο χρόνια αργότερα, στα πλαίσια της προσπάθειάς του για το διακανονισμό της θέσης του ως Αρχιερέα, ο μητροπολίτης Πενταπόλεως έστειλε προς το Πατριάρχη Υώτιο μια επιστολή, από την πληροφορούμαστε τη στέρηση της μισθοδοσίας του «*<+ ἀπό τς χειροτονίας του εἰς ἐπίσκοπον» 78. Επειδή ο Υώτιος δεν του απάντησε, ο Άγιος στα 1903 αναγκάστηκε να αποταθεί στον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ, με τον οποίο είχε γνωριστεί προσωπικά στο Άγιο Όρος 79. Η μεσολάβηση του Ιωακείμ Γ προς την Αλεξάνδρεια δε λειτούργησε θετικά υπέρ του μητροπολίτη Πενταπόλεως, καθώς το Πατριαρχικό έγγραφο που απέστειλε έμεινε αναπάντητο από το διαδεχθέντα το ωφρόνιο Πατριάρχη Υώτιο. 4. Ιεροκήρυκας στην Ελλάδα Σον Αύγουστο του 1890 ο Άγιος Νεκτάριος ήρθε στην Αθήνα και ήταν πάμφτωχος. Από τη σκέψη να μονάσει στο Άγιο Όρος ή στο Μετόχι της Νέας Μονής στην Πάρο τον απέτρεψε ο αρχιεπίσκοπος Πατρών και Ηλείας Δαμασκηνός ή ο διάδοχός του Ιερόθεος Μητρόπουλος, έχοντας υπόψη τις ικανότητές του για προσφορά στον κόσμο 80. Εξάλλου, η εκκλησιαστική ζωή τόσο στην Αθήνα όσο και στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο ήταν σε χαμηλή στάθμη. Ο αμόρφωτος λαός, το πνευματικό σκοτάδι, η άγνοια και η δεισιδαιμονία συνθέτουν την αξιοθρήνητη εικόνα των εκκλησιαστικών και θεολογικών πραγμάτων της εποχής 81. Ίσως ο παντεπόπτης Θεός, στα μάτια του οποίου το μέλλον του απόδημου Ελληνισμού της Αιγύπτου ήταν ολοφάνερο, προετοίμασε τον Άγιο για τη νέα περίοδο της μεγάλης προσφοράς του στην Ελλάδα ακριβώς σε μια εποχή, κατά την οποία η 77 Αὐτόθι, σσ. 115-117. 78 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ, σ. 39. 79 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 123. 80 Αὐτόθι, σ. 129. 81 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σσ. 38-39.

27 Εκκλησία διέθετε ελάχιστους ή ακατάλληλους εργάτες του Ευαγγελίου 82. Η Ελλάδα επρόκειτο, άλλωστε, να αυξηθεί γεωγραφικά και πληθυσμιακά, οπότε πρόβαλε επιτακτική η ανάγκη θρησκευτικής και ηθικής αφύπνισης των πιστών. Πράγματι, ο μητροπολίτης Πενταπόλεως, χωρίς ίχνος εγωισμού, ενώ κυριολεκτικά φυτοζωούσε, αναζητούσε μια θέση κατώτερη επί ένα χρόνο, χωρίς να συναντά καμιά κατανόηση 83. Σελικά, στις 15 Υεβρουαρίου 1891 διορίστηκε ιεροκήρυκας του Νομού Ευβοίας, όπου έδρασε ποικιλοτρόπως και αγαπήθηκε πολύ από το λαό, παρά τη συκοφαντική εκστρατεία των εχθρών του. Η αρχική ψυχρότητα και αποδοκιμασία των κληρικών και του λαού δεν αλλοίωσαν την αγάπη του αγίου Πατέρα και γρήγορα μετατράπηκαν σε συμπάθεια και απόλυτο σεβασμό προς το πρόσωπό του 84. Ψστόσο, ο Άγιος έμεινε ασυγκίνητος στα ενθουσιαστικά δημοσιεύματα του Σύπου και τους προσφερόμενους επαίνους για το πρόγραμμα που ο ίδιος είχε καταρτίσει με στόχο την πνευματική ενίσχυση των Φριστιανών. Επανειλημμένα κήρυττε σε ιερούς ναούς και σχολεία, ιερουργούσε και μετείχε σε πανηγύρεις, επισκεπτόταν τις φυλακές, όπου μοίραζε βιβλία και ενίσχυε τους φτωχούς 85. Σα αισθήματα των Φριστιανών της περιοχής ερμηνεύει η παρακλητική αίτηση 509 πολιτών της Φαλκίδας (14-3-1892), με την οποία ικέτευαν το Τπουργείο Εκκλησιαστικών να ανακληθεί η μετάθεση του Αγίου στη Λακωνία 86, όπως και έγινε. τα τέλη Ιουλίου 1893 ο μητροπολίτης Πενταπόλεως μετετέθη στο νομό Υθιωτιδοφωκίδος, με έδρα τη Λαμία 87. Εκεί ο Άγιος νοίκιασε ένα δωμάτιο στην οικία του Φαράλαμπου ακκόπουλου, με την ευσεβή οικογένεια του οποίου συνδέθηκε στενά. Ειδικά ο γιος του υπαλλήλου, Κωστής, ακολούθησε τον Άγιο σε όλη του τη ζωή. Από την ομιλητική δραστηριότητα του μητροπολίτη Πενταπόλεως στο νομό διασώθηκαν οι ακόλουθες ομιλίες: πρώτον, ο Λόγος πρός ἐφήβους προς τους μαθητές του Γυμνασίου της Λαμίας δεύτερον, η Ὁμιλία περί γυμναστικῆς στα εγκαίνια του Γυμναστικού υλλόγου Κύμης τρίτον, η Γραφή περί αὐτοχειρίας. Κι εδώ ο Άγιος κήρυττε όπου ήταν δυνατόν, ιδιαίτερα στις μεγαλουπόλεις, και εκτιμήθηκε από τους κατοίκους για τη βαθιά παιδεία και τα σπάνια προσόντα του. Ύστερα από έξι μήνες, στις 7 Μαρτίου 1894 διορίστηκε Διευθυντής της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής χολής Αθηνών 88. 82 Θεοδώρου Ζήση, Ο Άγιος Νεκτάριος ως διδάσκαλος, ἔνθ ἀνωτ., σσ. 56-57. 83 Σίτου Ματθαιάκη Ἀρχιμ., ἔνθ ἀνωτ, σ. 40. 84 Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, ἔνθ ἀνωτ., σσ. 40-41. 85 οφοκλ Γ. Δημητρακοπούλου, ἔνθ ἀνωτ., σ. 142. 86 Αὐτόθι, σσ. 168-169. 87 Αὐτόθι, σ. 171. 88 Αὐτόθι, σσ. 178-179.

28 5. Διευθυντής της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής χολής Η Ριζάρειος Εκκλησιαστική χολή ιδρύθηκε στις 12 Μαρτίου 1841 από τους αδερφούς Μάνθο και Γεώργιο Ριζάρη και η έναρξη της λειτουργίας της έγινε στις 15 Μαΐου 1844 «*<+ μετά πάσης λαμπρότητος παρουσίᾳ τοῦ βασιλέως Ὄθωνος, τοῦ πρωθυπουργοῦ Μαυροκορδάτου, τῶν ὑπουργῶν καί τῶν ἐκτελεστῶν τς διαθήκης καί πλήθους κόσμου» 89. Προκειμένου να στηρίξουν την αναγεννημένη Ελλάδα, οι αοίδιμοι ιδρυτές της έθεσαν ως σκοπό της χολής να χορηγεί στους Έλληνες που κατείχαν τις απαιτούμενες προπαιδευτικές γνώσεις τα διδακτικά μέσα, ώστε να μπορέσουν να ενδυθούν το σχήμα της ιεροσύνης 90. Ψστόσο, κατά παράβαση της Ριζαρείου Διαθήκης, του Οργανισμού και του Κανονισμού και σε αντίθεση προς τον εκκλησιαστικό της χαρακτήρα, μετά την παραίτηση του Επισκόπου Πλαταμώνος Αμβροσίου, το υμβούλιο της χολής ανέθεσε τη διεύθυνση διαδοχικά σε τρεις λαϊκούς, τον καθηγητή Ι. Αργυριάδη, το μαθηματικό Ν. Κρίσπη και τον οικονόμο της χολής,. Δομβοΐτη. Σα προαναφερθέντα πρόσωπα, παρ όλη τη δραστηριότητά τους προς διόρθωση των κακώς εχόντων, δεν κατόρθωσαν να εισάγουν στον εσωτερικό βίο της χολής το εκκλησιαστικό πνεύμα. Η εύρυθμη λειτουργία της χολής συνταράχτηκε εκ νέου, όταν προέκυψε θέμα περί λειτουργίας της είτε ως απλού Γυμνασίου είτε ως προπαρασκευαστικής για τη Θεολογική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών είτε ως Ανώτερης Θεολογικής χολής. Η εξέλιξη αυτή οφειλόταν στο γεγονός ότι ούτε η Εκκλησία ούτε η Πολιτεία αξιοποιούσαν τους πτυχιούχους της χολής πρός κατάληψιν τῶν ἐνοριακῶν θέσεων 91, για την πλήρωση των οποίων προκρίνονταν συχνότατα απαίδευτοι άνθρωποι που δε διέθεταν τα απαιτούμενα προσόντα. υνεπώς, οι σχεδόν εικοσαετείς απόφοιτοι της χολής έπρεπε να αναμείνουν, για να χειροτονηθούν, περί τα οκτώ έτη, κατά τα οποία επιδίδονταν σε άλλα πιο προσοδοφόρα έργα, στα οποία και παρέμεναν, μια και ο σκοπός, για τον οποίο εκπαιδεύτηκαν με τόσες θυσίες, ματαιωνόταν 92. Η κατάσταση επιδεινωνόταν από το πνεύμα ημιαθεΐας και δυτικοπληξίας που κυριαρχούσε στη χολή, ως αποτέλεσμα της προϊούσης 89 Ἀθαν. ουρᾶ, «Ἡ Ριζάρειος Ἐκκλησιαστική χολή εἰς τήν γενέτειραν τῶν ἱδρυτῶν της Μονοδένδρι Ζαγορίου», Ριζάρειος Ἐκκλησιαστική χολή (χρυσοῦν μετάλλιον Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν). Ἐκδηλώσεις ἐπί τ ἑορτασμ τῆς 125ετηρίδος ἀπό τῆς ἱδρύσεώς της (1844-1969), Ἀθναι 1970, σ. 49. 90 Βαρβάρας Γιαννακοπούλου, «Ἅγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως, ὁ Διευθυντής τς Ριζαρείου χολς, ὁ Παιδαγωγός, ὁ Θεολόγος», ἀνάτυπο ἐκ τς Κοινωνίας, Ἀθήνα 1995, σσ. 49-51. 91 Βλ. επί του θέματος και το άρθρο: Ἀνδρέου Ἰωάν. Υυτράκη, «Ἡ ἐκκλησιαστική μας παιδεία. Σό πρόβλημα τς μορφώσεως καί ἐπιμορφώσεως τῶν ἐφημερίων μας», Ριζάρειος Ἐκκλησιαστική Παιδεία, τ. Β, ἐν Ἀθήναις 1981, σ. 23. 92 Αὐτόθι, σ. 25.