ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ / Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: 1 η ΘΕΡΙΝΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 20 /10 /2013 ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτωνος Πρωταγόρας (323Α- E) Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ὡς τῷ ὄντι ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς, τόδε αὖ λαβὲ τεκμήριον. Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ὥσπερ σὺ λέγεις, ἐάν τις φῇ ἀγαθὸς αὐλητὴς εἶναι, ἢ ἄλλην ἡντινοῦν τέχνην ἣν μή ἐστιν, ἢ καταγελῶσιν ἢ χαλεπαίνουσιν, καὶ οἱ οἰκεῖοι προσιόντες νουθετοῦσιν ὡς μαινόμενον ἐν δὲ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ πολιτικῇ ἀρετῇ, ἐάν τινα καὶ εἰδῶσιν ὅτι ἄδικός ἐστιν, ἐὰν οὗτος αὐτὸς καθ αὑτοῦ τἀληθῆ λέγῃ ἐναντίον πολλῶν, ὃ ἐκεῖ σωφροσύνην ἡγοῦντο εἶναι, τἀληθῆ λέγειν, ἐνταῦθα μανίαν, καί φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους, ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή, ἢ μαίνεσθαι τὸν μὴ προσποιούμενον [δικαιοσύνην] ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς, ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις. Ὅτι μὲν οὖν πάντ ἄνδρα εἰκότως ἀποδέχονται περὶ ταύτης τῆς ἀρετῆς σύμβουλον διὰ τὸ ἡγεῖσθαι παντὶ μετεῖναι αὐτῆς, ταῦτα λέγω ὅτι δὲ αὐτὴν οὐ φύσει ἡγοῦνται εἶναι οὐδ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, ἀλλὰ διδακτόν τε καὶ ἐξ ἐπιμελείας παραγίγνεσθαι ᾧ ἂν παραγίγνηται, τοῦτό σοι μετὰ τοῦτο πειράσομαι ἀποδεῖξαι. Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ ἔχειν ἄνθρωποι φύσει ἢ τύχῃ, οὐδεὶς θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει τοὺς ταῦτα ἔχοντας, ἵνα μὴ τοιοῦτοι ὦσιν, ἀλλ ἐλεοῦσιν οἷον τοὺς αἰσχροὺς ἢ σμικροὺς ἢ ἀσθενεῖς τίς οὕτως ἀνόητος ὥστε τι τούτων ἐπιχειρεῖν ποιεῖν; Ταῦτα μὲν γὰρ οἶμαι ἴσασιν ὅτι φύσει τε καὶ τύχῃ τοῖς ἀνθρώποις γίγνεται, τὰ καλὰ καὶ τἀναντία τούτοις ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποις, ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ, ἀλλὰ τἀναντία τούτων κακά, ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις. Ὧν ἐστιν ἓν καὶ ἡ ἀδικία καὶ ἡ ἀσέβεια καὶ συλλήβδην πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς. Σελίδα 1 από 11
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε τα αποσπάσματα: «Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ὥσπερ σὺ λέγεις ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις» και «Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ ὥστε τι τούτων ἐπιχειρεῖν ποιεῖν;» Β1. Στο μύθο του ο Πρωταγόρας παρουσίασε την καθολικότητα της πολιτικής αρετής να πηγάζει από την αναγκαστική της επιβολή (κρίνεται απαραίτητη η συμμετοχή όλων στην αἰδώ και τη δίκη). Στο συγκεκριμένο απόσπασμα χρησιμοποιεί μια λογική απόδειξη για την καθολικότητα που διέπει την πολιτική αρετή, μέσα από δυο παραδείγματα του καθημερινού βίου τα οποία ο σοφιστής παρουσιάζει σε συσχετισμό μεταξύ τους. Αφού τα αναφέρετε, να σχολιάσετε την αποδεικτική τους ισχύ για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Β2. Να καταγράψετε και να αξιολογήσετε το επιχείρημα που παραθέτει ο Πρωταγόρας για το διδακτό της αρετής. Β3. «ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις»: Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, οι τιμωρίες (κολάσεις) επιβάλλονται στους ανθρώπους, όταν δε διαθέτουν την πολιτική αρετή. Να αναφέρετε σε ποιους και για ποιο λόγο επιβάλλονται κυρώσεις από την πόλη, σύμφωνα με τα στοιχεία του μεταφρασμένου κειμένου που ακολουθεί. Πλάτωνος Πρωταγόρας (326 D-E) «Και όταν πια φύγουν αυτοί [δηλ. οι νέοι άνδρες] από τους δασκάλους, η πόλη, με τη σειρά της, τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην ενεργούν από μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι [...]. Έτσι, και η πόλη, υπογραμμίζοντας τους νόμους, αυτά τα επινοήματα των καλών, παλαιῶν νομοθετῶν, αναγκάζει και όσους ασκούν ένα αξίωμα και όσους άρχονται να συμμορφώνονται με αυτούς. Εκείνος δε ο οποίος τους παραβαίνει, υφίσταται κυρώσεις και οι κυρώσεις αυτές ονομάζονται, και σε σας εδώ [δηλ. στην Αθήνα] και σε πολλά άλλα μέρη, εὐθύνες, λες και η δικαιοσύνη ξαναβάζει [τον παραβάτη] στην ευθεία. Ενώ λοιπόν είναι τόσο μεγάλη η προσπάθεια που καταβάλλεται για την αρετή και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, εσύ Σωκράτη εκπλήττεσαι και απορείς αν η αρετή είναι διδακτή; Το εκπληκτικό όμως θα ήταν μάλλον το να μην μπορεί να διδαχθεί η αρετή». Σελίδα 2 από 11
Β4. Ποιες οι απόψεις του Σωκράτη και του Πρωταγόρα σχετικά με τη φύση της αρετής, στο τέλος του διαλόγου; Β5. Να βρείτε μία λέξη του αρχαίου κειμένου με την οποία έχει ετυμολογική συγγένεια καθεμία από τις ακόλουθες λέξεις της νέας ελληνικής: συλλαβή, τυχερός, μάντης, καθηγητής, δικαιούχος, δικαστήριο, ουσιώδης, απάτη, ελεημοσύνη, διανόηση. ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Καὶ μὲν δὴ πολλῷ ῥᾷον ἡγοῦμαι εἶναι ὑπὲρ ὧν ὑμεῖς ἐπάσχετε ἀντειπεῖν ἢ ὑπὲρ ὧν οὗτοι πεποιήκασιν ἀπολογήσασθαι. Καίτοι λέγουσι ὡς Ἐρατοσθένει ἐλάχιστα τῶν τριάκοντα κακὰ εἴργασται, καὶ διὰ τοῦτο αὐτὸν ἀξιοῦσι σωθῆναι ὅτι δὲ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων πλεῖστα εἰς ὑμᾶς ἐξημάρτηκεν, οὐκ οἴονται χρῆναι ἀπολέσθαι. Ὑμεῖς δὲ δείξατε ἥντινα γνώμην ἔχετε περὶ τῶν πραγμάτων. Εἰ μὲν γὰρ τούτου καταψηφιεῖσθε, δῆλοι ἔσεσθε ὡς ὀργιζόμενοι τοῖς πεπραγμένοις εἰ δὲ ἀποψηφιεῖσθε, ὀφθήσεσθε τῶν αὐτῶν ἔργων ἐπιθυμηταὶ τούτοις ὄντες, καὶ οὐχ ἕξετε λέγειν ὅτι τὰ ὑπὸ τῶν τριάκοντα προσταχθέντα ἐποιεῖτε νυνὶ μὲν γὰρ οὐδεὶς ὑμᾶς ἀναγκάζει παρὰ τὴν ὑμετέραν γνώμην ἀποψηφίζεσθαι. (Λυσίου, Κατὰ Ἐρατοσθένους, 89-91) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. (Mονάδες: 20) Σελίδα 3 από 11
Γ2. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: πολλῷ: δοτική πληθυντικού στο θηλυκό γένος Ἐρατοσθένει : αιτιατική και κλητική ενικού κακὰ: επίρρημα υπερθετικού βαθμού τοῦτο: αιτιατική ενικού στο θηλυκό γένος γνώμην: γενική και δοτική πληθυντικού ἀντειπεῖν: γ πληθυντικό οριστικής του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή ἀπολογήσασθαι : β ενικό ευκτικής του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή ἐξημάρτηκεν: απαρέμφατο ενεστώτα και αορίστου β στην ίδια φωνή ὀφθήσεσθε: γ ενικό οριστικής παρατατικού στην ενεργητική φωνή ὄντες: β πληθυντικό προστακτικής του ίδιου χρόνου Γ3. α) Να χαρακτηριστούν συντακτικά οι παρακάτω όροι και να αναφέρετε ποιον όρο προσδιορίζουν: ἀντειπεῖν, Ἐρατοσθένει, αὐτόν, ἐπιθυμηταί, τὴν ὑμετέραν. (Mονάδες: 5) β) καίτοι λέγουσιν ὡς Ἐρατοσθένει ἐλάχιστα τῶν τριάκοντα κακὰ εἴργασται: να βρείτε το είδος της δευτερεύουσας πρότασης που υπάρχει στην παραπάνω περίοδο και στη συνέχεια να την αντικαταστήσετε με ισοδύναμο όρο συντακτικά. (Mονάδες: 5) Σελίδα 4 από 11
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε τα αποσπάσματα: «Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ὥσπερ σὺ λέγεις ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις» και «Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ ὥστε τι τούτων ἐπιχειρεῖν ποιεῖν;» «Στις άλλες δηλαδή ικανότητες, όπως ακριβώς εσύ λες, αν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής ή σε άλλη οποιαδήποτε τέχνη, στην οποία δεν είναι, ή γελούν σε βάρος του ή αγανακτούν, και οι δικοί του πλησιάζοντάς τον τόν συμβουλεύουν με την ιδέα ότι είναι τρελός. Στην δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, αν και γνωρίζουν για κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια σε βάρος του μπροστά σε πολλούς, πράγμα το οποίο θεωρούσαν σε κείνη την περίπτωση ότι είναι σωφροσύνη, δηλαδή το να λέει την αλήθεια, σε τούτη την περίπτωση τρέλα, και ισχυρίζονται ότι πρέπει όλοι να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι, αλλιώς ότι είναι τρελός αυτός που δεν υποκρίνεται ότι έχει δικαιοσύνη, με την ιδέα ότι είναι αναγκαίο ο καθένας να έχει μερίδιο σ αυτή μ οποιοδήποτε τρόπο, διαφορετικά να μη συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ανθρώπους». «Γιατί όσα κακά νομίζουν οι άνθρωποι, ο ένας για τον άλλο, ότι τα έχουν από τη φύση ή τυχαία, κανένας δε θυμώνει ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε τιμωρεί όσους έχουν αυτά, για να μην είναι τέτοιοι, αλλά τους λυπούνται. Παραδείγματος χάρη στους άσχημους ή μικρόσωμους ή ασθενικούς ποιος είναι τόσο ανόητος, ώστε να προσπαθεί να τους κάνει κάτι απ αυτά;» Β1. Στο μύθο του ο Πρωταγόρας παρουσίασε την καθολικότητα της πολιτικής αρετής να πηγάζει από την αναγκαστική της επιβολή (κρίνεται απαραίτητη η συμμετοχή όλων στην αἰδώ και τη δίκη). Στο συγκεκριμένο απόσπασμα χρησιμοποιεί μια λογική απόδειξη για την καθολικότητα που διέπει την πολιτική αρετή, μέσα από δυο παραδείγματα του καθημερινού βίου τα οποία ο σοφιστής παρουσιάζει σε συσχετισμό μεταξύ τους. Αφού τα αναφέρετε, να σχολιάσετε την αποδεικτική τους ισχύ για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Σε προηγούμενο σημείο του κειμένου, και συγκεκριμένα στο μύθο του Προμηθέα, ο Πρωταγόρας παρουσίασε την καθολικότητα της αρετής μέσα από το νόμο που θέσπισε ο Δίας για την αιδώ και τη δίκη. Με τον τρόπο αυτό η αναγκαστική επιβολή της αρετής με την επιβεβλημένη συμμετοχή όλων στην αιδώ και τη δίκη εξασφαλίζει Σελίδα 5 από 11
και την καθολικότητά της. Στη συνέχεια ο Πρωταγόρας προβαίνει σε μια εμπειρική απόδειξη -τεκμήριον- της βασικής θέσης που εκτέθηκε και επαναλαμβάνεται ως συμπέρασμα και τώρα «ἵνα δὲ μὴ τόδε αὖ λαβὲ τεκμήριον», η οποία αφορά στο ζήτημα της καθολικότητας της πολιτικής αρετής. Το συγκεκριμένο ζήτημα έχει τεθεί στην αρχή του διαλόγου από το Σωκράτη όταν αναφερόταν στην τακτική των Αθηναίων να επιτρέπουν σε όλους να εκφέρουν άποψη για ζητήματα πολιτικής. Ο ίδιος ο Σωκράτης, βέβαια, είχε επιστρατεύσει αυτό το επιχείρημα για να καταδείξει ότι η αρετή είναι έμφυτη. Αντίθετα ο Πρωταγόρας προσαρμόζει το δικό του παράδειγμα στις δικές του επιδιώξεις, την απόδειξη δηλαδή του καθολικού χαρακτήρα της πολιτικής αρετής. Προκειμένου, λοιπόν, ο Πρωταγόρας να επιβεβαιώσει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής επιστρατεύει δυο παραδείγματα, τα οποία παρουσιάζει σε συγκριτική αντιπαράθεση μεταξύ τους. Το πρώτο παράδειγμα είναι παρμένο από το χώρο των τεχνών, «ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς». Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι η λέξη αρετή δε χρησιμοποιείται με το συνηθισμένο ηθικοπλαστικό της περιεχόμενο, αλλά ενέχει τη σημασία της ικανότητας, δεξιότητας. Στην περίπτωση λοιπόν των άλλων αρετών ο Πρωταγόρας επισημαίνει την ακόλουθη τακτική: Α) Όποιος ισχυρίζεται ότι είναι καλός αυλητής, ενώ αγνοεί το συγκεκριμένο αντικείμενο, θεωρείται τρελός (μαινόμενος) και προκαλεί τις έντονες αντιδράσεις των οικείων του, οι οποίοι παρεμβαίνουν με νουθεσίες (συμβουλές) και προσπαθούν να τον συνετίσουν. Σε περίπτωση που παραδέχεται την άγνοιά του, θεωρείται μυαλωμένος. Συνεπώς η αλήθεια θεωρείται σωφροσύνη, ενώ το ψέμα, η προσποίηση θεωρείται τρέλα. Χαρακτηριστική είναι η κλιμακούμενη κατάταξη των τριών ρημάτων : καταγελῶσι-χαλεπαίνουσι-νουθετοῦσι με την οποία τονίζεται η αποδοχή και η μεταχείριση που τυγχάνουν όσοι ισχυρίζονται ότι κατέχουν μια τέχνη, ενώ στην πραγματικότητα δεν την κατέχουν. Ειδικά με το ρήμα «νουθετοῦσι» υποδηλώνεται ότι με την κατάλληλη καθοδήγηση (διδασκαλία) είναι δυνατή η αποφυγή πολλών κακών. Β) Στην περίπτωση τώρα της πολιτικής αρετής ο Πρωταγόρας διαπιστώνει ουσιαστικές διαφορές στην κοινή αντίληψη των ανθρώπων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του άδικου ανθρώπου που χρησιμοποιεί, από το οποίο προκύπτουν τα εξής: Όποιος ισχυρίζεται ότι είναι δίκαιος, ενώ διαπράττει ανομήματα, θεωρείται σώφρων. Όποιος ομολογεί απροκάλυπτα την αλήθεια για τις αδικίες που έχει διαπράξει χαρακτηρίζεται ως παράφρων : «ὅ ἐκεῖ σωφροσύνην ἐνταῦθα μανίαν». Συμπέρασμα: Η αλήθεια, στην περίπτωση της πολιτικής αρετής, θεωρείται τρέλα, γι αυτό και δεν ενδείκνυται. Αντίθετα, η προσποίηση, η υποκριτική συμπεριφορά, θεωρείται σωφροσύνη. Ιδιαίτερης προσοχής χρήζει η φράση «ἐν δὲ δικαιοσύνη καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ πολιτικῇ ἀρετῇ», με την οποία ο σοφιστής υπαινίσσεται ότι η αρετή είναι πολυσύνθετη, απαρτίζεται δηλαδή από επιμέρους αρετές. Ήδη έχουν επισημανθεί ως συστατικά στοιχεία της αρετής η δίκη (αίσθημα δικαίου) και η αιδώς (αιδημοσύνη, σεβασμός) για την οποία γίνεται λόγος και στη συνέχεια του αποσπάσματος (με την Σελίδα 6 από 11
αναφορά στο αντίθετό της, την ασέβεια). Εξάλλου με το παράδειγμα του άδικου, που επικαλείται εδώ ο Πρωταγόρας, μεταξύ τω αρετών που συναπαρτίζουν την πολιτική αρετή συγκαταλέγεται και η σωφροσύνη. Ωστόσο, στο χωρίο αυτό μπορούμε να επισημάνουμε ότι ενώ στην προηγούμενη ενότητα ο Πρωταγόρας τονίζει εμφατικά τον καθολικό χαρακτήρα της πολιτικής αρετής, δε διστάζει να αναγνωρίσει στην πορεία ότι υπάρχουν και περιπτώσεις ανθρώπων που δε συμμορφώνονται με τις επιταγές του γραπτού και άγραφου δικαίου. Τη παρουσία τέτοιων περιπτώσεων υπογραμμίζουν οι φράσεις «ὅτι ἄδικος ἐστί», «ἐάντε ὦσι ἐάντε μή». Ο Πρωταγόρας φαίνεται να υπαναχωρεί ως προς τα δεδομένα του μύθου (η αρετή έχει καθολικό χαρακτήρα ) και να αναγνωρίζει τη σημασία της αγωγής, της παιδείας για την επιβεβαίωση της αρετής. Με λίγα λόγια υπονοείται ότι η αιδώς και η δίκη αποτελούν απλά φυσικές προδιαθέσεις, δυνάμεις που διαθέτει ο άνθρωπος και είναι σε θέση να ενεργοποιήσει με τη συμβολή της κατάλληλης διδασκαλίας. Εξάλλου η αιδώς και η δίκη σύμφωνα με την 4 η ενότητα δεν αποτελούσαν μέρος της αρχικής φύσης του ανθρώπου, αλλά δόθηκαν σε ένα μεταγενέστερο στάδιο εξέλιξής τους προκειμένου να διασφαλιστεί η ομαλότητα της κοινωνικής ζωής. Επρόκειτο δηλαδή για μια αναγκαία σύμβαση, ένα συμβόλαιο, μια συνθήκη, που θα διευκόλυνε την κοινωνική συμβίωση. Την αναγκαία συνδρομή της διδασκαλίας στην εμπέδωση της αρετής θα υπογραμμίσει στη συνέχεια ο Πρωταγόρας κάνοντας αναφορά στις τρεις όψεις της παιδευτικής διδασκαλίας. Όσον αφορά την άποψη του κόσμου για την αναγκαία συμμετοχή στη δικαιοσύνη, που εκθέτει εδώ ο Πρωταγόρας αξίζει να σημειωθεί ότι αντιμετωπίζεται από δεοντολογικής σκοπιάς. Με λίγα λόγια ο Πρωταγόρας, ως δάσκαλος της πολιτικής αρετή, νομιμοποιεί τη συμπεριφορά που υιοθετεί ο κόσμος, θεωρώντας ως ενδεδειγμένη στάση ακόμη και την προσποίηση της δικαιοσύνης, προκειμένου να μην απομακρύνεται κανείς από αυτήν. Έτσι τονίζεται εξ αντιστρόφου η αναγκαιότητα της συμμετοχής όλων στη δικαιοσύνη, ακόμη και με μη θεμιτά μέσα. Σε κάθε περίπτωση πάντως η κοινή αντίληψη επιτάσσει να αποκρύπτει κανείς τα ανομήματά του, διότι μια ενδεχόμενη αποκάλυψή τους σηματοδοτεί τον ανεπανόρθωτο ηθικό και κοινωνικό στιγματισμό, την αμαύρωση του ονόματός του. Αξιολογώντας το επιχείρημα που επιστρατεύει ο Πρωταγόρας, προκειμένου να τεκμηριώσει τη βασική θέση του για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η αποδεικτέα θέση (καθολικότητα) λαμβάνεται ως κάτι δεδομένο και έχει αποφαντική διατύπωση, ενώ οι δυο αιτιολογήσεις που τη στηρίζουν διατυπώνονται δεοντολογικά. ( δεῖν). Τελικά δεν αποδεικνύει ότι η πολιτική αρετή έχει καθολικό χαρακτήρα, αλλά ότι πρέπει να έχει. Δεν προέχει αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα, αλλά αυτό που πρέπει να ισχύει ( πρέπει να προσποιείται ότι είναι δίκαιος). Για τα λόγο αυτό υπονομεύεται όλη η συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο σοφιστής. Σελίδα 7 από 11
Β2. Να καταγράψετε και να αξιολογήσετε το επιχείρημα που παραθέτει ο Πρωταγόρας για το διδακτό της αρετής. 1 η προκείμενη: για τα χαρακτηριστικά που έχουν οι άνθρωποι από τη φύση ή από την τύχη κανείς δε θυμώνει ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε τιμωρεί αυτόν που τα έχει, καθώς δεν ευθύνεται ο ίδιος αλλά είναι χαρακτηριστικά που επιβλήθηκαν από τη φύση ή από την τύχη «ὅσα γὰρ ἡγοῦνται.ἀλλ ἐλεοῦσι» 2 η προκείμενη: Για τα χαρακτηριστικά εκείνα που η απόκτησή τους απαιτεί φροντίδα, άσκηση και διδασκαλία, εάν κάποιος δεν τα διαθέτει, τότε οι άλλοι θυμώνουν εναντίον του και τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν. Αυτό συμβαίνει γατί ενώ ήταν δυνατόν να αποκτηθούν τα αντίθετα χαρακτηριστικά, ο άνθρωπος αδιαφόρησε για την απόκτησή τους «ὅσα δε ἐξ ἐπιμελείας και οἱ νουθετήσεις» Συμπέρασμα: με δεδομένο ότι υπάρχει τιμωρία για αυτόν που διακρίνεται από αδικία, ασέβεια, που είναι στοιχεία αντίθετα της πολιτικής αρετής, γίνεται σαφές ότι οι αντίστοιχες θετικές αρετές, δηλαδή η δικαιοσύνη, η οσιότητα, που μαζί με άλλες αρετές αποτελούν την πολιτική αρετή, δεν είναι φυσικά χαρακτηριστικά (αλλιώς η έννοια της τιμωρίας δε θα είχε κανένα νόημα), οπότε είναι αποτέλεσμα διδασκαλίας: «ὅτι δὲ αυτὴ παραγίγνηται». Το συμπέρασμα που βγαίνει από το ακόλουθο επιχείρημα είναι κλιμακωτό: Α) Η αδικία και η ασέβεια (ανοσιότητα) είναι επίκτητα χαρακτηριστικά, γι αυτό άλλωστε και η ύπαρξή τους κινητοποιεί το θυμό, τις συμβουλές και την τιμωρία από την πλευρά των ανθρώπων. Β) Τα αντίθετα χαρακτηριστικά, δηλαδή η δικαιοσύνη και η οσιότητα, είναι επίσης επίκτητα χαρακτηριστικά, για αυτό και η έλλειψή τους επιφέρει επίσης θυμό, συμβουλές και τιμωρία από την πλευρά των ανθρώπων. Γ) Έχουν δοθεί δυο ζεύγη που αποτελούν χαρακτηριστικά της πολιτικής αρετής, η αιδώς και η δίκη. Στο σημείο αυτό δίνεται, έστω και με αρνητική μορφή, ένα ακόμη ζεύγος, η δικαιοσύνη και η οσιότητα. Δ) Επομένως η πολιτική αρετή ανήκει στην κατηγορία των επίκτητων προτερημάτων γι αυτό και διδάσκεται : «ὅτι δὲ αὐτὴν.παραγίγνηται» Το συγκεκριμένο επιχείρημα του Πρωταγόρα δεν είναι πειστικό καθώς παρουσιάζει κάποιες αδυναμίες: Ακολουθεί τη μορφή του σοφίσματος λήψεως αιτουμένου. Σύμφωνα με αυτή τη διαπίστωση το συμπέρασμα στηρίζεται σε προκείμενες που έχουν ανάγκη να αποδειχθούν και αυτές. Συγκεκριμένα η δεύτερη προκείμενη «ὅσα.αἱ νουθετήσεις» προϋποθέτει ότι ανάμεσα σε αυτά που προέρχονται από επιμέλεια διδαχή και άσκηση είναι και η πολιτική αρετή Όμως αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένο, ακριβώς γιατί είναι το ζητούμενο. Β3. «ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις»: Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, οι τιμωρίες (κολάσεις) επιβάλλονται στους Σελίδα 8 από 11
ανθρώπους, όταν δε διαθέτουν την πολιτική αρετή. Να αναφέρετε σε ποιους και για ποιο λόγο επιβάλλονται κυρώσεις από την πόλη, σύμφωνα με τα στοιχεία του μεταφρασμένου κειμένου που ακολουθεί. Πλάτωνος Πρωταγόρας (326 D-E) «Και όταν πια φύγουν αυτοί [δηλ. οι νέοι άνδρες] από τους δασκάλους, η πόλη, με τη σειρά της, τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην ενεργούν από μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι [...]. Έτσι, και η πόλη, υπογραμμίζοντας τους νόμους, αυτά τα επινοήματα των καλών, παλαιῶν νομοθετῶν, αναγκάζει και όσους ασκούν ένα αξίωμα και όσους άρχονται να συμμορφώνονται με αυτούς. Εκείνος δε ο οποίος τους παραβαίνει, υφίσταται κυρώσεις και οι κυρώσεις αυτές ονομάζονται, και σε σας εδώ [δηλ. στην Αθήνα] και σε πολλά άλλα μέρη, εὐθύνες, λες και η δικαιοσύνη ξαναβάζει [τον παραβάτη] στην ευθεία. Ενώ λοιπόν είναι τόσο μεγάλη η προσπάθεια που καταβάλλεται για την αρετή και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, εσύ Σωκράτη εκπλήττεσαι και απορείς αν η αρετή είναι διδακτή; Το εκπληκτικό όμως θα ήταν μάλλον το να μην μπορεί να διδαχθεί η αρετή». Στην πέμπτη ενότητα ο σοφιστής αναφέρεται στα χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα, άσκηση και διδασκαλία. Σ αυτή την κατηγορία εντάσσονται στοιχεία, που έχουν να κάνουν με τον χαρακτήρα του ανθρώπου και τις αρετές. Οι παράγοντες που θα συντελέσουν στην κατάκτηση της πολιτικής αρετής είναι η φροντίδα, η άσκηση και η διδασκαλία, που αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής. Όποιος όμως δεν έχει τις αρετές, αλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια), προκαλεί την κοινή γνώμη και οι άνθρωποι θυμώνουν μαζί του, τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν, διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει. Συνεχίζοντας στην έβδομη ενότητα επισημαίνει ότι το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας επισφραγίζει η ίδια η πολιτεία με τους νόμους της. Ο πολίτης υποχρεώνεται να μαθαίνει και να ρυθμίζει τη ζωή του σύμφωνα με τις επιταγές των νόμων. Με άλλα λόγια η πολιτεία, επιδιώκοντας να διδάξει στα μέλη της τα όρια μέσα στα οποία κινούνται, έχει ως κατευθυντήριες γραμμές τους νόμους της. Ο στόχος είναι διττός: όσους ασκούν ένα αξίωμα και όσους άρχονται να συμμορφώνονται με τους νόμους. Ιδανικός είναι ο πολίτης που μπορούσε και να διοικεί σωστά και ταυτόχρονα να μπορεί να πειθαρχεί στους νόμους ή στα κελεύσματα των ανωτέρων. Τα μέσα της αγωγής αυτής είναι οι «ευθύνες» «λές και η δικαιοσύνη ξαναβάζει τον παραβάτη στην ευθεία».στην αθηναϊκή πολιτική πραγματικότητα «εὐθῦναι» ήταν η λογοδοσία ενός δημόσιου λειτουργού, όταν ο ίδιος τελείωνε τη θητεία του, για τις ενέργειές του στους ειδικούς λειτουργούς του κράτους. Στην αρχαία Ελληνική πολιτειολογία κυριαρχεί η πεποίθηση ότι οι ορθοί νόμοι είναι ο άριστος τρόπος διαπαιδαγώγησης των νέων πολιτών. Η διακυβέρνηση του ανθρώπου από το νόμο, επειδή είναι η μόνη εγγύηση της τάξης και της αρμονίας των κοινωνιών, πρέπει να τηρείται με Σελίδα 9 από 11
θρησκευτική ευλάβεια. Παράλληλα οι νόμοι δεν υπήρξαν τυχαίες δημιουργίες, αλλά επινοήσεις καλών νομοθετών, ώστε να συμπορεύονται στον πολίτη οι ιδιότητες και του άρχοντα και του αρχόμενου. Β4. Ποιες οι απόψεις του Σωκράτη και του Πρωταγόρα σχετικά με τη φύση της αρετής, στο τέλος του διαλόγου; Σχολικό βιβλίο σελίδα 57: «Το πρώτο θέμα που αποτελεί και το θέμα της συζήτησης θα τη συναντήσουμε στην Πολιτεία». Β5. Να βρείτε μία λέξη του αρχαίου κειμένου με την οποία έχει ετυμολογική συγγένεια καθεμία από τις ακόλουθες λέξεις της νέας ελληνικής: συλλαβή, τυχερός, μάντης, καθηγητής, δικαιούχος, δικαστήριο, ουσιώδης, απάτη, ελεημοσύνη, διανόηση. συλλαβή: συλλήβδην τυχερός: τύχῃ μάντης: μαινόμενον καθηγητής: ἡγοῦνται δικαστήριο: δίκη δικαιούχος: μετέχειν ουσιώδης: τῷ ὄντι απάτη: ἀπατᾶσθαι ελεημοσύνη: ἐλεοῦσι διανόηση: ἀνόητος ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Πράγματι λοιπόν θεωρώ ότι πολύ ευκολότερο είναι να φέρει κανείς αντιρρήσεις για όσα δεινά υποφέρατε, παρά να απολογηθεί για όσα αυτοί έχουν διαπράξει. Και όμως λένε ότι από τον Ερατοσθένη ελάχιστες αδικίες των τριάκοντα έχουν διαπραχθεί και για αυτό έχουν την αξίωση αυτός να διασωθεί. Επειδή λοιπόν έχει διαπράξει τις περισσότερες αδικίες από τους υπόλοιπους Έλληνες απέναντί σας, δεν θεωρούν ότι πρέπει αυτός να εξοντωθεί. Εσείς όμως θα δείξετε ποια άποψη έχετε για την υπόθεση. Γιατί αν τον καταδικάσετε, θα φανερώσετε την οργή σας για τις πράξεις του. Αν όμως τον αθωώσετε, θα θεωρηθεί από αυτούς ότι επιθυμείτε τις ίδιες πράξεις και δε θα μπορείτε να λέτε ότι εκτελούσατε τις διαταγές των τριάκοντα. Γιατί τώρα κανείς δε σας εξαναγκάζει να δώσετε αθωωτική ψήφο παρά τη δική σας άποψη. Σελίδα 10 από 11
Γ2. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: πολλῷ: δοτική πληθυντικού στο θηλυκό γένος: ταῖς πολλαῖς Ἐρατοσθένει : αιτιατική και κλητική ενικού: τὸν Ἐρατοσθένη, (ὦ) Ἐρατόσθενες κακὰ: επίρρημα υπερθετικού βαθμού: κάκιστα τοῦτο: αιτιατική ενικού στο θηλυκό γένος: ταύτην γνώμην: γενική και δοτική πληθυντικού: τῶν γνωμῶν, ταῖς γνώμαις ἀντειπεῖν: γ πληθυντικό οριστικής του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή: ἀντεῖπον ἀπολογήσασθαι : β ενικό ευκτικής του ίδιου χρόνου στην ίδια φωνή: ἀπολογήσαιο ἐξημάρτηκεν: απαρέμφατο ενεστώτα και αορίστου β στην ίδια φωνή: ἐξαμαρτάνειν, ἐξαμαρτεῖν ὀφθήσεσθε: γ ενικό οριστικής παρατατικού στην ενεργητική φωνή: ἑώρα ὄντες: β ενικό προστακτικής του ίδιου χρόνου: ἔστε Γ3. α) Να χαρακτηριστούν συντακτικά οι παρακάτω όροι και να αναφέρετε ποιον όρο προσδιορίζουν: ἀντειπεῖν, Ἐρατοσθένει, αὐτόν, ἐπιθυμηταί, τὴν ὑμετέραν. ἀντειπεῖν: τελικό απαρέμφατο ως υποκείμενο στο απρόσωπο «ῥᾷον εἶναι» Ἐρατοσθένει: δοτική πρoσωπική του ποιητικού αιτίου στο «εἴργασται» αὐτὸν: υποκείμενο του απαρεμφάτου «σωθῆναι», ετεροπροσωπία ἐπιθυμηταὶ: κατηγορούμενο στο «ὑμεῖς» (εννοούμενο υποκείμενο της μετοχής «ὄντες») τὴν ὑμετέραν: επιθετικός ομοιόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο «γνώμην» β) καίτοι λέγουσιν ὡς Ἐρατοσθένει ἐλάχιστα τῶν τριάκοντα κακὰ εἴργασται: να βρείτε το είδος της δευτερεύουσας πρότασης που υπάρχει στην παραπάνω περίοδο και στη συνέχεια να την αντικαταστήσετε με ισοδύναμο όρο συντακτικά. ὡς Ἐρατοσθένει ἐλάχιστα τῶν τριάκοντα κακὰ εἴργασται: δευτερεύουσα ονοματική ειδική πρόταση. Ισοδυναμεί με ειδικό απαρέμφατο (εξάρτηση από λεκτικό ρήμα: λέγουσιν) καίτοι λέγουσιν Ἐρατοσθένει ἐλάχιστα τῶν τριάκοντα κακὰ εἰργάσθαι. Σελίδα 11 από 11