Λ Α Γ Κ Α Δ Ι Α Γ Ο Ρ Τ Υ Ν Ι Α Σ Η Φ Υ Σ Ι Ο Γ Ν Ω Μ Ι Α Τ Ο Υ Ο Ι Κ Ι Σ Μ Ο Υ 1 Ε Λ Ε Ν Α Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ι Δ Ο Υ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ, ΕΠΙΚ. ΚΑΘ. Ε.Μ.Π 1. Στόχος μελέτης Η παρούσα εργασία έχει ως σκοπό να εντοπίσει και να συγκεκριμενοποιήσει τα βασικά στοιχεία που συγκροτούν τη φυσιογνωμία ενός ορεινού οικισμού της Πελοποννήσου, των Λαγκαδίων Γορτυνίας. Τα Λαγκάδια είναι ένας σημαντικός ορεινός οικισμός, αντιπροσωπευτικός της φυσιογνωμίας της επαρχίας Γορτυνίας, ως προς το μέγεθος, τη σπουδαιότητα, την ιστορική διαδρομή, την οικιστική εξέλιξη και το σημερινό του ρόλο στην περιοχή. Θεωρείται το πρώτο και πιο ξακουστό μαστοροχώρι που καθόρισε την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Πελοποννήσου. Για να επιτευχθεί η όσο το δυνατόν πιο συστηματική καταγραφή των στοιχείων που οργανώνουν το χώρο, συγκροτούν τον τόπο, συνθέτουν το χαρακτήρα και εμφανίζουν τη φυσιογνωμία 2 διερευνήθηκαν και καταγράφηκαν τα φυσικά, χωρικά και ανθρώπινα δεδομένα του τόπου. Αναλυτικότερα, στα φυσικά δεδομένα κατεγράφησαν τα γεωγραφικά στοιχεία, η τοπογραφία φυσικό ανάγλυφο, το κλίμα, η χλωρίδα και η πανίδα. Στα χωρικά στοιχεία διερευνήθηκαν τα πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του οικισμού. Η συστηματική επεξεργασία του υλικού έγινε με άξονα την αρχιτεκτονική διάσταση και η παρουσίασή του διαρθρώθηκε κατά ενότητες. Η μία αφορά τον οικισμό ως σύνολο και η άλλη την αρχιτεκτονική της κατοικίας. Τα όσα αφορούν στον οικισμό αναφέρονται στη θέση του στο χώρο και τη σχέση του με την εδαφική διαμόρφωση, στον τρόπο διάταξης του, στην πολεοδομική δομή και συγκρότηση, στη μορφή του ιστού, στις 1 «Λαγκάδια Γορτυνίας: Η φυσιογνωμία του οικισμού», σειρά άρθρων στην εφημερίδα Ηχώ των Λαγκαδίων, Δεκ.2007- Ιανουάριος 2008, αρ.φύλλων 501,502 2 Ι. Στεφάνου, «Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», σ.18. 1
πολεοδομικές λειτουργίες, στις σχέσεις των κτιρίων μεταξύ τους και με τους ελεύθερους χώρους, στη σχέση δημόσιου ιδιωτικού χώρου, στην ύπαρξη κέντρου γειτονιών, πλατειών, δημόσιων ελεύθερων χώρων. Οδικού δικτύου κλπ. Σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική της κατοικίας επισημάνθηκαν οι τύποι μέσα από την εξέταση της μορφολογίας και την τυπολογία, τα υλικά και τον τρόπο κατασκευής. Για την καταγραφή των ανθρώπινων δεδομένων εξετάστηκε η ιστορική, οικονομική και πληθυσμιακή εξέλιξη των οικισμών, με τα αποτυπώματα τους στο χώρο (όπως η ύπαρξη ή όχι δημόσιων κτιρίων, κτιρίων ή χώρων με βαρύνουσα ιστορική σημασία, αρχαιολογικών χώρων κλπ) αλλά και στη σημερινή δυναμική τους, όπως αυτή καθορίζεται σε σχέση με την πληθυσμιακή σύνθεση, την κύρια επαγγελματική απασχόληση των κατοίκων και τις τυχόν εξυπηρετήσεις δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα. Επισημάνθηκαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κατοίκων, οι κοινωνικές μορφές, οι παραγωγικές δραστηριότητες, τα πολιτισμικά στοιχεία (ιστορία, μυθολογία, ήθη, έθιμα, θρησκευτική παράδοση, κλπ). Στα ανθρώπινα δεδομένα καταγράφηκαν επίσης, τα λοιπά στοιχεία του τόπου μέσα από την ανάλυση του οσμητικού τοπίου, της αφής, και του ακουστικού και γευστικού τοπίου του οικισμού. Παράλληλα, προκειμένου να εντοπιστούν τα βασικά στοιχεία της φυσιογνωμίας του οικισμού, όπως αυτά ενυπάρχουν όχι πλέον στην αντίληψη των ειδικών αλλά στην κοινή συνείδηση 3, δημιουργήθηκαν ερωτηματολόγια που μοιράστηκαν σε κατοίκους του οικισμού και περιείχαν τις παρακάτω ερωτήσεις: 1.Πώς θα περιγράφατε με ελάχιστες λέξεις ή φράσεις τη φυσιογνωμία του οικισμού; Τι είναι για σας τα Λαγκάδια; 2.Ποια είναι τα αντιπροσωπευτικότερα στοιχεία του χωριού; (αυτά με τα οποία είναι δυνατή η αναγνώριση του φυσικά ή ανθρωπογενή, στοιχεία χρόνου ή και τόπου) 3.Τι σας θυμίζει περισσότερο το χωριό σας; (στοιχείο φυσικό ή ανθρωπογενές, χρόνου ή και τόπου) 4.Ποιο πράγμα αγαπάτε περισσότερο στο χωριό σας; 2. Ευρύτερη περιοχή - γενικά στοιχεία 3 ο.π. Π. σ.104 2
Η Γορτυνία εντάσσεται στη Δυτική Πελοπόννησο και κατέχει την πιο ορεινή περιοχή της, στο ΒΔ τμήμα του νομού Αρκαδίας. Χαρακτηρίζεται από ψηλά απόκρημνα δασωμένα βουνά, τεράστιες χαράδρες, ποταμούς και παραποτάμους με κυριότερους, τον Αλφειό, τον Λούσιο και τον Λάδωνα. Έχει άφθονες πηγές και πλούσια, ποικίλη βλάστηση με δάση ελάτης είναι γνωστό το ελατόδασος του Μαινάλου βελανιδιές, καρυδιές, καστανιές κ.α. Είναι ιστορικός τόπος, με πρωταγωνιστικό ρόλο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821 αλλά και στη διάρκεια της προεπαναστατικής και μετεπαναστατικής περιόδου, διάσπαρτος από μνημεία όπως αρχαιολογικούς χώρους, ερείπια κάστρων φρουρίων, βυζαντινά μοναστήρια, μεταβυζαντινές εκκλησιές κλπ. Η επαρχία Γορτυνίας περιλαμβάνει 140 χωριά, με πρωτεύουσα αρχικά την Καρύταινα και από το 1833, τη Δημητσάνα. Οι περισσότεροι οικισμοί της Γορτυνίας έχουν τις ρίζες της ιστορίας τους στην προομηρική περίοδο. Τα τοπωνύμια πολλών από αυτούς ανάγονται στην εποχή της εγκατάστασης Σλάβων ποιμένων στα Γορτυνιακά βουνά στο ΣΤ αιώνα (Δημητσάνα, Ζάτουνα, Στεμνίτσα, Βλόγγος κλπ) αν και άλλες πληροφορίες αναφέρονται στην ίδρυση ορισμένων τον 13 ο αιώνα. Η αρχιτεκτονική παράδοση της Γορτυνίας ανήκει στην ευρύτερη παράδοση της ηπειρωτικής Ελλάδας όπου επικρατούν κτίσματα ενιαίας σύνθεσης με καθαρούς όγκους από εμφανή λιθοδομή και αμφικλινείς στέγες. Στη Γορτυνία συναντάμε μία από τις πιο καθαρές εκδοχές της, όπου διαμορφώνεται σχεδόν με ενιαία χαρακτηριστικά ως προς το οικοδομικό σύστημα, το μέγεθος και τις αναλογίες των κτισμάτων. Όπου παρατηρούνται διαφορές αυτές αφορούν στη πυκνότητα της δόμησης (συχνά οφείλεται στην αντίληψη εντατικής εκμετάλλευσης της γης στα μεγαλύτερα οικιστικά κέντρα), στο τρόπο διάταξης των κτισμάτων στο χώρο (άμεσα εξαρτημένο από τη μορφή του εδάφους) καθώς και στα μεγέθη και τις αναλογίες των όγκων. Παρόλη την έλλειψη τυπολογικής πολυμορφίας στην αρχιτεκτονική της κατοικίας, η προσαρμογή των βασικών αρχιτεκτονικών τύπων στις ιδιαίτερες συνθήκες του άμεσου περιβάλλοντός τους, με χαρακτηριστική εφευρετικότητα και λιτότητα μέσων, δημιουργεί παραλλαγές τους με αποτέλεσμα να επικρατεί ομοιογενής ποικιλία στο κάθε οικιστικό σύνολο. Γενικά στους περισσότερους οικισμούς της Γορτυνίας, όπου επικρατεί η κύρια αρχιτεκτονική παράδοση και ο αισθητικός χαρακτήρας των απλών λαϊκών κτισμάτων, η ποιότητα του συνόλου είναι ανώτερη των μονάδων κατοικίας. Με βάση τα ισχύοντα κριτήρια αξιολόγησης των παραδοσιακών οικισμών μας, οι οικισμοί της Γορτυνίας αποτελούν σημαντικό κεφάλαιο της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, χωρίς να παραβλέπεται το γεγονός της ιστορικής τους σημασίας ή της ένταξής τους σε απαράμιλλης ομορφιάς τοπία. Ορισμένοι από αυτούς είναι μικρά αγροτικά οικιστικά σύνολα εξαρτημένα από τα μεγαλύτερα οικιστικά κέντρα (Δημητσάνα, Καρύταινα, Λαγκάδια, Στεμνίτσα) στα οποία συγκεντρώνεται το ενδιαφέρον, κυρίως λόγω και του αξιόλογου αρχιτεκτονικού τους χαρακτήρα. 3
3. Ο οικισμός 3.1 Φυσικά στοιχεία Τα Λαγκάδια διατηρούν την τυπική και παραδοσιακή θέση των Αρκαδικών χωριών στο χώρο, είναι δηλαδή κτισμένα σε μεσημβρινή πλευρά (για ηλιασμό), πάνω σε απότομες και απόκρημνες πλαγιές, κοντά σε πηγές νερού, κοντά σε λιβάδια για την κτηνοτροφία, δίπλα σε δάσος για την ξυλεία και καταφυγή σε ώρες κινδύνου και κυρίως σε θέση οχυρή, απόμακρα από συχνοπέραστη στράτα για περισσότερη ασφάλεια. Πρόκειται για μεγάλο οικισμό (~750 σπίτια), χτισμένο αμφιθεατρικά σε ένα από τα βορειοδυτικά αντερείσματα του Μαινάλου και σε υψόμετρο που αρχίζει από τα 500μ.και φτάνει τα 1000μ. εξασφαλίζοντας έτσι θαυμάσια θέα μέχρι και στο Ιόνιο πέλαγος (από τη συνοικία Γούναρη που βρίσκεται στο υψηλότερο μέρος του οικισμού). Το φυσικό περιβάλλον εμφανίζει μεγάλης κλίμακας ποικιλότητα (πλούσια βλάστηση), άφθονα νερά και δροσερό κλίμα, ιδιαίτερα το καλοκαίρι. Τα Λαγκάδια αποτελούν έδρα Δήμου στον οποίο υπάγονται οι γύρω οικισμοί Λευκοχώρι, Καλονέρι, Αγ. Νικόλαος, Φτεριά, Φούσκαρη. Η απόσταση από την Τρίπολη (την πρωτεύουσα του νομού) είναι 71 χμ., το δε χωριό βρίσκεται επί του Εθνικού δρόμου Τριπόλεως - Αρχαίας Ολυμπίας - Πύργου. Φαράγγια και χαράδρες διαμέσου των οποίων ρέουν χείμαρροι που καταλήγουν στο «λαγκαδινό ρέμα» (Τουθόα κατά τον Παυσανία), διαιρούν τον οικισμό σε πολλές συνοικίες. Η ύπαρξη κοιλοτήτων (χαράδρες, ποταμοί κλπ) ως γεγονότα του τοπίου 4 θεωρούνται η κύρια αιτία και καθοδηγητική αρχή για την πολεοδομική σύνθεση του οικισμού. Η αφθονία και η ποικιλότητα στο φυσικό περιβάλλον σφραγίζουν το εικαστικό, το οσφρητικό αλλά και γενικότερα το πολιτισμικό τοπίο ενός τόπου. 5 Η χαρακτηριστική βλάστηση της περιοχής περιλαμβάνει: Αγροστώδη, ψυχανθή, καλαμπόκι, οπωροφόρα δέντρα (μηλιές, αχλαδιές, καρυδιές, κερασιές, συκιές), ελιές, αμπέλια. Κυρίως περιλαμβάνει δασικά είδη (έλατα, πλατάνια, λεύκες, άγριες αχλαδιές (γκορτσιές), γαύρος, μελιός, αγριοκερασιές (νιτσιές), πουρνάρι. Επίσης καλλιεργούνται (σε περιορισμένη έκταση) και κηπευτικά είδη (ντομάτα, πατάτα κλπ). Τα είδη ζώων ή πτηνών μίας περιοχής, τονίζουν τα χαρακτηριστικά της και «συμπληρώνουν σημαντικά το σύνολο των εντυπώσεων που συγκροτεί το οπτικό και ακουστικό τοπίο ενός τόπου». 6 Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν πολλά είδη ζώων: Άγρια ζώα (κουνάβια, ασβοί, λαγοί, αλεπούδες), ζώα «εργασίας» (ελάχιστα μουλάρια, γαϊδούρια, άλογα), παραγωγικά ζώα (γίδια, πρόβατα, χοίροι), κατοικίδια (γάτες, σκύλοι κλπ). Επίσης παρατηρούνται διάφορα είδη πτερωτής πανίδας. 4 Ιωσήφ και Ιουλία Στεφάνου, «Συστηματική καταγραφή των στοιχείων», («Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», Ε.Μ.Π ), σ.147. 5 6 ο.π. Π. ο.π. Π. 4
3.2 Ιστορία Η κτίση των Λαγκαδίων ανάγεται σύμφωνα με την παράδοση στις αρχές του ΙΓ αϊ.(1200) 7 όταν εγκαταστάθηκαν στην Πελοπόννησο οι Φράγκοι (δεν υπάρχει απόλυτη ιστορική τεκμηρίωση). Γραπτά η ονομασία Lagadia για πρώτη φορά εμφανίζεται σε βενετικό έγγραφο του 1700 (απογραφή Grimani) 8. Από την περίοδο της Φραγκοκρατίας και μετά φαίνεται ότι η αποκοπή από τα μεγάλα κέντρα βοήθησε την αυτόνομη οικιστική ανάπτυξη του οικισμού 9. Τα Λαγκάδια έλαβαν το όνομα τους, κατά πάσα πιθανότητα, από τη μορφολογική διάπλαση του εδάφους στο οποίο κτίστηκαν (λαγκάδι: φαράγγι, χαράδρα, χείμαρρος), παρόλο που υπάρχουν πολλές εκδοχές για αυτό. Η παρουσία του οικισμού ήταν έντονη στον αγώνα της ανεξαρτησίας (1821). Υπήρξε Πατρίδα των Δεληγιανναίων 10, οι οποίοι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην επανάσταση του 1821 και ως ιστορικές προσωπικότητες «σημάδεψαν» τον τόπο μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα. Τα Λαγκάδια υπέστησαν μεγάλη καταστροφή και λεηλασία το 1824 κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, όταν ο Κολοκοτρώνης και οι Δεληγιανναίοι κατεδιώκοντο ως αντάρτες από τον Κωλέττη, ο οποίος λεηλάτησε τη Γορτυνία. Ακόμα μεγαλύτερες καταστροφές, που έπαιξαν ρόλο στην οικιστική εξέλιξη, υπέστη ο οικισμός από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ, ο οποίος εισέβαλε στις 3 Ιουλίου 1825 στα Λαγκάδια και τα πυρπόλησε λόγω της αντίστασης που προέβαλαν οι κάτοικοι. Για δεύτερη φορά πυρπολήθηκαν το 1826 όταν ο Ιμπραήμ επέστρεφε από το Μεσολόγγι. Το 1827 σε νέα επιδρομή του Ιμπραήμ στη Γορτυνία τα Λαγκάδια πυρπολούνται και καταστρέφονται για 3 η φορά. Στα πρώτα χρόνια της μετεπαναστατικής περιόδου ο οικισμός, που είχε υποστεί σοβαρές καταστροφές, αναδομείται με βάση τα παλαιά τοπικά παραδοσιακά πρότυπα. Λόγω της ιστορικής του διαδρομής και των γεγονότων που τα συνέδεσαν με την ιστορία έχουν «ιστορική ταυτότητα». Η καταγωγή από τα Λαγκάδια οπλαρχηγών, πρωθυπουργών, υπουργών κλπ. τα έχουν πάντα στο προσκήνιο και την επικαιρότητα. Σύμφωνα με την παράδοση οι δύο μεγάλες εκκλησίες του χωριού, κτίστηκαν εντός 40 ημερών το έτος 1808. Πρόκειται για την εκκλησία των Ταξιαρχών (εγγεγραμμένος σταυροειδής με κωδωνοστάσιο με στοιχεία νεοκλασσικίζοντα) και τον Αγ,Ιωάννη Πρόδρομο (εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο οκταγωνικό). Οι ναοί μπορούν να χαρακτηριστούν ως ιστορικά σύμβολα (Venturi) 11.Σημαντικός ναός θεωρείται επίσης ο Αη Γιώργης, σταυρεπίστεγος ναός του 17 ου αϊ. 12 Χαρακτηριστικό της σπανιότητας του 7 Α. Πετρονώτης, «Αρκαδία» ( Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τομ.4) σ. 181. 8 Β.Παναγιωτόπουλος, «Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου», σ.259 9 Α. Πετρονώτης, «Αρκαδία» ( Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τομ.4) σ. 184. 10 Κανέλλος Δεληγιάννης οπλαρχηγός της επανάστασης του 1821, Θόδωρος Δεληγιάννης Πρωθυπουργός της Ελλάδος αντίπαλος του Χαρίλαου Τρικούπη 11 Ι. Στεφάνου, «Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», σ.247. 12 ΕΤΒΑ, Πολιτιστικός χάρτης της Αρκαδίας. 5
αρχιτεκτονικού αυτού τύπου, είναι ότι ολόκληρη η Γορτυνία έχει να επιδείξει μόνο 3 σταυρεπίστεγους ναούς. O οικισμός χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακός με το ΦΕΚ 594/Δ/13-11-78, ενώ με διατάγματα προστατεύονται η οικία Δεληγιανναίων (κτίσμα του 18 ου αι.) 13 και η εκκλησία του Αγ.Ιωάννη. 14 3.3 Χωρικά στοιχεία Πολεοδομία Ο οικισμός χωρίζεται σε δύο οικιστικές ενότητες - με 7 περίπου γειτονιές η κάθε μία - διακριτές από τον κύριο δρόμο που διασχίζει τον οικισμό διερχόμενος από την κεντρική πλατεία. Η πρώτη οικιστική ενότητα είναι η περιοχή κάτω από τον κεντρικό δρόμο - ο «κάτω Μαχαλάς» - από την οποία ξεκίνησε ο παλαιότερος οικισμός. Εκεί αναπτύχθηκε και το πρώτο εμπορικό κέντρο ενώ με την πάροδο του χρόνου το χωριό επεκτάθηκε προς την κορυφή του βουνού («πάνω Μαχαλάς») λόγω της εγκατάστασης νέων κατοίκων, αλλά και για καλύτερη οχύρωση. Το νέο εμπορικό δρόμο πλαισίωσαν μαγαζιά και γρήγορα εξελίχθηκε σε νέο εμπορικό βιοτεχνικό κέντρο γύρω από το οποίο αναπτύχθηκε γραμμικά ο οικισμός. Αρχικά κτίστηκαν 600 περίπου σπίτια, ενώ στη συνέχεια γύρω στα 750. Στον «κάτω Μαχαλά» υπάρχει πυκνό δίκτυο δρόμων και πυκνή δόμηση. Η διάταξη των κτισμάτων είναι συνεκτική δίνοντας έτσι την εντύπωση ενιαίας και συμπαγούς μορφής, πράγμα που εντείνει η έλλειψη υπαιθρίων χώρων και ελεύθερων εκτάσεων πρασίνου. Πλατώματα υπάρχουν λίγα και αυτά διαμορφώνονται σε πλατείες όπου υπάρχουν το σχολείο και η εκκλησία ενώ σε άλλα σημεία εμφανίζονται σαν διευρύνσεις δρόμων. Λόγω της έντονης κλίσης του εδάφους τα σπίτια από τη μία πλευρά είναι πολυώροφα (μέχρι και 5 ορόφους) και από την άλλη συνήθως ισόγεια και οι όγκοι μεγάλου μεγέθους, πρισματικοί, λιθόκτιστοι. 13 ΦΕΚ 281 / Β / 29-12-56 και 35 / Β / 2-2-62. 14 ΦΕΚ 271 / Β / 18-5-82. 6
Στον «πάνω Μαχαλά» η πυκνότητα δόμησης διαφοροποιείται, τα σπίτια διατάσσονται ελεύθερα, και η σχέση κτισμένου άκτιστου αλλάζει αναλογίες προς όφελος του υπαίθριου χώρου. Υπάρχουν πλατώματα και αυλές, ενώ οι όγκοι είναι χαμηλότεροι (έως 3 όροφοι) λόγω ηπιότερης κλίσης του εδάφους. Επίσης, σε σχέση με τον «κάτω Μαχαλά» παρατηρείται διαφορετική σχέση πλάτους δρόμου ως προς τα ύψη των κτισμάτων και τον άνθρωπο. Τα σπίτια που βρίσκονται πάνω στον κεντρικό δρόμο καθώς και αυτά που βρίσκονται στον Κάτω μαχαλά ανήκαν περισσότερο σε εμπόρους και βιοτέχνες, σε ανώτερη εισοδηματική τάξη, γι αυτό και τα ισόγεια τους έχουν διαμορφωθεί σε καταστήματα και εργαστήρια. Σε αντίθεση οι κάτοικοι του πάνω μαχαλά ήταν κυρίως κατωτέρων εισοδημάτων, κτηνοτρόφοι και αγρότες, και χρησιμοποιούσαν τα ισόγεια των σπιτιών για στάβλους και αποθήκες.. Από τον παλαιότερο ιστό σώζονται κυρίως οι ελικοειδείς δρόμοι και τα στενά αδιέξοδα δρομάκια που οδηγούν σε αυλές σπιτιών. Οι κύριοι δρόμοι ακολουθούν τις υψομετρικές καμπύλες και είναι συνήθως πιο φροντισμένοι από τους άλλους που είναι είτε κεκλιμένα δάπεδα ή κλιμακωτά καλντερίμια. Οικοδομική γραμμή συνήθως δεν υπάρχει. Οι δημόσιοι ελεύθεροι χώροι του οικισμού είναι η κεντρική πλατεία (οργανωμένη πλατεία πάνω στον κύριο δρόμο με καταστήματα, καφενεία και ταβέρνες), η πλατεία του Ταξιάρχη, η πλατεία του «πάνω Μαχαλά» (Λεύκα), η πλατεία της Παναγίας, τα πλατώματα των εκκλησιών και τα πλατώματα των σχολείων. Η κεντρική πλατεία αποτελεί για το χωριό το κοινότυπο κέντρο ή πυκνωτή (Στεφάνου) 15. 15 Ι. Στεφάνου, «Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», σ.246 7
Οι υπηρεσίες που συγκεντρώνονται στον οικισμό είναι λύκειο, γυμνάσιο, δημοτικό σχολείο, νηπιαγωγείο, Δημαρχείο, αστυνομία, Ειρηνοδικείο, ΕΛΤΑ, ΔΕΗ, Πολεοδομία, αγροτικό ιατρείο. Επίσης υπάρχουν 2 ξενοδοχεία (115 κλίνες) και 1 ξενώνας. Αξιόλογα δημόσια κτίρια θεωρούνται το Γυμνάσιο, τα 2 Δημοτικά σχολεία (το ένα εγκαταλελειμμένο). Επίσης αξιόλογα από αρχιτεκτονική και πολεοδομική διάσταση θεωρείται η ενότητα των κτιρίων του παλαιού εμπορικού κέντρου (Αγ.Απόστολοι στον κάτω μαχαλά- πλήρως εγκαταλελειμμένα), η γειτονιά «μουλά», και η γειτονιά «Γιαννέικα» στον πάνω Μαχαλά. Η οργάνωση, η επανάληψη ομοίων στοιχείων, η «ανθρώπινη» κλίμακα χαρακτηρίζουν τον οικισμό με αποτέλεσμα την ευνοϊκή επίδραση της δομής στην ανθρώπινη συμπεριφορά και τη δημιουργία πλέγματος ανθρωπίνων επαφών. Τα στοιχεία που κινούν την προσοχή, τα σημεία αναφοράς για τον οικισμό είναι οι πλατείες και τα πλατώματα, οι εκκλησίες, οι αξιόλογες πετρόκτιστες κρήνες (πάνω από 10), οι νερόμυλοι (17 τον αριθμό - ο ένας λειτουργεί ακόμη) αλλά και οι διαδρομές στα πλακόστρωτα δρομάκια. Τοπόσημο θεωρείται και το «Ρολόι» που βρίσκεται δίπλα στην εκκλησία των Ταξιαρχών και κτίστηκε με χρήματα των Λαγκαδινών της Αμερικής. Αρχιτεκτονική Οι βασικοί αρχιτεκτονικοί τύποι κατοικίας, δηλαδή οι τυποποιημένες κτιριολογικές λύσεις ως προς τη διάρθρωση των χώρων, δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη ποικιλία. Η ορολογία που χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό των τύπων προσαρμόστηκε στους καθιερωμένους όρους από την παράδοση και από προηγούμενους μελετητές (πχ. μακρινάρι, στενομέτωπο ή πλατυμέτωπο, ανώι, κατώι κλπ.). Το τυπικό σπίτι που συνήθως συναντούμε στη Γορτυνία είναι του 19 ου αϊ. και το έκτισαν οι συντεχνίες των Λαγκαδινών μαστόρων. Επικρατούν κατά κύριο λόγο οι μακρόστενοι, απλοί πρισματικοί όγκοι, τα μακρινάρια, όπως συνηθίζεται να ονομάζονται, στεγασμένοι με χαμηλωμένες κεραμοσκεπές, τρίριχτες ή τετράριχτες. Στην πλειονότητα τους οι όγκοι είναι διώροφοι και τοποθετημένοι κατά κανόνα κάθετα στην κλίση του εδάφους, με αποτέλεσμα στη μία όψη να εμφανίζονται διώροφοι, τριώροφοι ή και υπερτριώροφοι. Σε πολλές περιπτώσεις λόγω των έντονων κλίσεων του εδάφους (κάτω μαχαλάς) οι όγκοι γίνονται ακόμα και 5οροφοι. Στους πρώιμους τύπους τον όροφο ανώι - καταλαμβάνει η κατοικία, ενώ στον κάτω όροφο, το κατώι, τοποθετούνται οι αποθήκες ή ο στάβλος. Ο εσωτερικός χώρος του ορόφου εμφανιζόταν ενιαίος αρχικά ως μονόχωρο με λειτουργίες χωροθετημένες σε συγκεκριμένες θέσεις. Σε μεταγενέστερες παραλλαγές των 8
τύπων αυτών εσωτερικές υποδιαιρέσεις με ελαφρά χωρίσματα απομόνωσαν τις επιμέρους λειτουργίες. Ξεχώρισε το χειμωνιάτικο - το εσωτερικό δωμάτιο με το τζάκι - από το καλοκαιρινό - το δωμάτιο με τα περισσότερα παράθυρα προς το δρόμο, τη θέα και τον καλό προσανατολισμό. Ανάμεσά τους ο περιορισμένος χώρος διαμορφώθηκε σε προθάλαμο εισόδου και στο βάθος του σε αποθήκη ή περιστασιακά υπνοδωμάτιο ή κλιμακοστάσιο. Η τριμερής αυτή εσωτερική οργάνωση τυποποιήθηκε και εφαρμόστηκε στην πλειοψηφία των σπιτιών. Η είσοδος στο μέσον περίπου της μεγάλης πλευράς του κτίσματος - πλατυμέτωπη διάταξη - που συχνά γίνεται μέσω σκεπαστού εξώστη -χαγιατιού, είναι η συνηθέστερη περίπτωση. Καθώς όμως η μεγάλη όψη του κτίσματος κατά κανόνα στρέφεται προς την αυλή ενώ προς το δρόμο προβάλει η μικρή του πλευρά, στη συνολική εικόνα του οικισμού επικρατούν τα στενομέτωπα σπίτια με πλάγια είσοδο - στενομέτωπα ως προς την κύρια όψη τους και πλατυμέτωπα ως προς τη διάταξη της κάτοψης και την κύρια είσοδό τους. Το ισόγειο (υπόγειο) διαμορφώνεται συνήθως με θόλους και έχει χρήση βοηθητική. Στο πυκνοδομημένο κέντρο του οικισμού, όπου τα κτίσματα εφάπτονται μεταξύ τους, εμφανίζεται κατ εξαίρεση και ένας άλλος τύπος σπιτιού, το στενομέτωπο σπίτι, ως προσαρμογή του κτίσματος στη στενότητα του οικοπέδου προς το δρόμο. Με τη θέση της εισόδου στη στενή πλευρά της κάτοψης διαφοροποιείται η εσωτερική διαμόρφωση - κυρίως του ισόγειου χώρου. Οι βασικοί αυτοί τύποι εμφανίζονται με αρκετές παραλλαγές που αφορούν την επέκτασή τους με επιπλέον χώρους σχηματίζοντας κατόψεις σε σχήμα Γ, είτε τον διπλασιασμό του μακριναριού κατά πλάτος σχηματίζοντας τετραγωνικού σχήματος κάτοψη. Το pattern σπιτιού (Alexander) 16 επαναλαμβάνεται στον οικισμό με τη μορφή του μονόχωρου. Στον οικισμό υπάρχουν και μεγαλύτερα κτίσματα, που δεν κάλυπταν απλές στεγαστικές ανάγκες και θεωρούνται αρχοντικά. Έχουν περισσότερους χώρους, επιμελέστερη κατασκευή και κάποιες ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες, ενώ ο αρχιτεκτονικός τους χαρακτήρας παραμένει λαϊκός, στο πνεύμα της τοπικής παράδοσης. Οι αυλές είναι σημαντικό στοιχείο του γορτυνιακού σπιτιού και συνήθως εκτείνονται στη μακριά πλευρά και στον καλό προσανατολισμό. Οι αυλές, λόγω της έντονης κλίσης του εδάφους, χωρίζονται σε 2 ή περισσότερα επίπεδα διαφορετικού ύψους, που συνδέονται με σκάλες ή με κεκλιμένα επίπεδα, με τα οποία επιτυγχάνεται η απευθείας προσπέλαση στους διάφορους χώρους του σπιτιού, που αναπτύσσονται καθ ύψος, ο ένας πάνω στον άλλο. Η προσπέλαση από το δρόμο γίνεται συνήθως από την αυλόπορτα, αλλά υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου η αυλή είναι απλώς ανοικτή στο δρόμο ή ακόμα δεν υπάρχει καθόλου αυλή. Τις περισσότερες φορές οι αυλόπορτες είναι τοποθετημένες λοξά για να είναι φανερές σε αυτόν που έρχεται από τον κεντρικό δρόμο και κυρίως για να γίνεται ευκολότερη η προσπέλαση του ζώου. 16 Ι. Στεφάνου, «Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», σ.248 9
Μορφολογικά στοιχεία Τα σπίτια των Λαγκαδίων, όπως και όλης της Γορτυνίας, τα χαρακτηρίζει η λιτότητα. Η απλότητα των μορφών (Lynch, Appleyard) 17 σε όλα τα κτίρια είναι εμφανής. Οι όψεις των κατοικιών και των εκκλησιών, δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερα διακοσμητικά στοιχεία, αποκαλύπτοντας την απλότητα και την ιδιοσυγκρασία των λαϊκών κατασκευαστών τους. Ορισμένα κεραμοπλαστικά θέματα που παρατηρούνται αντιπροσωπεύουν «τοπικά εργαστήρια», για παράδειγμα ο «σταυρός» που φτιαχνόταν με 8 κεραμίδια πάντοτε ψηλά στις γωνίες των τοίχων, υποδήλωνε την παρουσία Λαγκαδινών μαστόρων. 18 Πέρα από τα κοσμήματα ή σύμβολα αυτά ή άλλα λιτά κεραμοπλαστικά η καλλιτεχνική βούληση, (το «μεράκι») εκφράζεται στα σπίτια κυρίως περισσότερο στην τεχνική απόδοση, στη «μαστοριά». Εκφράζεται με χρήση πέτρας διαφορετικού τόνου, γκρίζας και ασπριδερής και διαφορετικής επεξεργασίας. Με κοινή λιθοδομή στις μεγάλες επιφάνειες, καλολαξευμένους διαφορόχρωμους λίθους στις γωνίες, τις παραστάδες, στα υπέρθυρα, στα τόξα, στα γείσα, εκεί όπου παλαιότερα τέλος 18 ου μισό 19 ου αϊ.- χρησιμοποιούσαν «πουρί»(πωρόλιθο). Τα παράθυρα έχουν διάταξη τυποποιημένη, συμμετρική ή όχι με πλαίσια λαξευμένα. Είναι συνήθως μικρά (σε αναλογία με το πλήρες) και γίνονται μικρότερα όσο πλησιάζουν προς το έδαφος. Οι γωνιές των σπιτιών που βρίσκονται πάνω στον δρόμο έχουν μια μικρή αποτίμηση που φτάνει έως το ύψος του ζώου, για να μπορεί να περνάει όταν ο δρόμος είναι στενός. Επίσης, άλλα στοιχεία που τονίζουν τις όψεις είναι οι σκάλες, οι καμινάδες, και κυρίως ο στεγασμένος εξώστης Η οπτική ομοιομορφία των όψεων, αποδίδει την ταυτότητα και το επικοινωνιακό νόημα των οικισμών. Η πέτρα, αλλού σοβατισμένη αλλού εμφανής (γυμνή στη λιθοδομή), δημιουργεί ενιαία σύνθετα σύνολα. Η άγρια υφή των τοίχων, τα κενά και τα πλήρη, οι προεξοχές δημιουργούν σκιές και αντανακλούν το φως του ηλίου. Κατασκευή και υλικά: Η κατασκευή στηρίζεται στην οικοδομική της πέτρας και του ξύλου (τα μόνα υλικά που προσφέρονταν από το άμεσο περιβάλλον), ελάχιστη χρήση ασβεστοκονίας και λιγοστό σίδερο (το οποίο και εισαγόταν). Η ασβεστολιθική πέτρα (από τα βραχώδη βουνά της περιοχής) έπαιξε σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση της τοιχοποιίας του Λαγκαδινού σπιτιού. Η τοιχοποιία είναι εμφανής με γωνιόλιθους, χτισμένη με κουρασάνι 19. Η στέγη στα παλαιότερα σπίτια ήταν ξύλινη με επικάλυψη με πετρόπλακες και αργότερα με κεραμίδια. Χρώματα δεν εφαρμόζονταν. 17 Ι. Στεφάνου, «Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», σ.248. 18 Α. Πετρονώτης, «Αρκαδία» ( Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τομ.4) σ. 210. 19 Το κουρασάνι ήταν υδραυλική κονία, αποτελούμενη από ασβεστοκονίαμα με τριμμένο κεραμίδι. 10
Ο βαθμός αλλοίωσης των κτισμάτων είναι επίσης ένα στοιχείο που προσδιορίζει τον παραδοσιακό χαρακτήρα του οικισμού. Πολλά παραδοσιακά σπίτια έχουν υποστεί αλλοιώσεις (κυρίως αντικατάσταση του παλαιού ξύλινου εξώστη από μπετόν, αλλαγή της εσωτερικής διάρθρωσης των χώρων, προσθήκες όγκων, συνήθως βοηθητικών χώρων στον αρχικό πυρήνα κλπ). Επίσης ένα μεγάλο μέρος των κτισμάτων είναι εγκαταλελειμμένα (`15%) 20 και καταστρέφονται με την πάροδο του χρόνου. 3.4 Ανθρώπινα δεδομένα οικονομικές και παραγωγικές δραστηριότητες Παλιά οι κάτοικοι ήταν γεωργό-κτηνοτρόφοι που είχαν τα χωράφια τους στις πλαγιές των βουνών που περιβάλλουν το χωριό, όπως επίσης και έμποροι. Πριν από την Οθωμανική κυριαρχία ως το β παγκόσμιο πόλεμο οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού ασκούσαν συστηματικά το επάγγελμα του οικοδόμου 21, για το οποίο έγιναν γνωστοί σε όλη την Ελλάδα ως οι περίφημοι για την τέχνη τους Λαγκαδινοί κτίστες. Οργανωμένοι σε «ισνάφια» έκτιζαν όλη την Πελοπόννησο. Το ορεινό ανάγλυφο του γορτυνιακού εδάφους έπαιξε σημαντικό ρόλο στον επαγγελματικό προσανατολισμό των κατοίκων. Ο 20 Ερευνητικό Ε.Μ.Π (Σπουδαστήριο Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας) «Γορτυνία, Αρχιτεκτονικός Χαρακτήρας οικισμών». 21 Χ. Κωνσταντόπουλος, «Οι παραδοσιακοί κτίστες της Πελοποννήσου», σ.20. 11
Λαγκαδινός οικοδόμος ήταν δημιούργημα του φυσικού και κοινωνικού του περιβάλλοντος. Το άγονο έδαφος σε συνδυασμό με τον ελάχιστο καλλιεργήσιμο χώρο, έκανε έντονη την ανάγκη εξεύρεσης εργασίας άλλου τύπου, και η ειδίκευση σε μία τέχνη ήταν μία δυνατότητα. Η δυσκολία της διαμόρφωσης του φυσικού εδάφους προκειμένου να καλυφθούν οι στεγαστικές ανάγκες τους βοήθησε να καλλιεργήσουν σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα τους στο κτίσιμο, αλλά και πέρα από αυτό τους επέτρεψε να γίνουν δημιουργικοί και ευρηματικοί. Ο άνθρωπος τελικά επηρέασε το περιβάλλον και αντιστρόφως. Είναι οι ίδιοι οι λαϊκοί αρχιτέκτονες, οι μαστόροι και οι σχεδιαστές της κατοικίας τους. Τα Λαγκάδια από τα μέσα του 18 ου αϊ. ως το δεύτερο μισό του 20 ου αϊ. δεν ήταν μόνο μαστοροχώρι αλλά και εμπορικό κέντρο της περιοχής. Κάθε Κυριακή στην πλατεία του χωριού λειτουργούσε αγορά (παζάρι) στην οποία οι γεωργοί και κτηνοτρόφοι των γύρω χωριών έρχονταν να πουλήσουν τα προϊόντα τους και να αγοράσουν ρούχα, τρόφιμα, γεωργικά εργαλεία κλπ. Εδώ υπήρχε το «μονοπώλιο» απ όπου Λαγκαδινοί και ξένοι προμηθεύονταν αλάτι, σπίρτα, πετρέλαιο. Ο δημόσιος δρόμος Τριπόλεως- Πύργου, χαραγμένος στα χρόνια του Τρικούπη, συντελούσε στην ταχύτερη διακίνηση εμπορευμάτων, προσώπων και ιδεών. 22 Οι δημόσιες αρχές (Ειρηνοδικείο, Αστυνομία, Ταχυδρομείο, Δημόσιο ταμείο), αποτελούσαν επίσης παράγοντα ανάπτυξης των Λαγκαδίων. Τα Λαγκάδια υπήρξαν επίσης και κέντρο εκπαιδευτικής και πνευματικής δραστηριότητας αφού διέθεταν γυμνάσιο και το πρώτο πρακτικό λύκειο. Όλα αυτά και το χρήμα που εισρέει από τους κτίστες 23 κρατάει τα Λαγκάδια σε ακμή ως το τέλος του 19 ου αϊ. Τα μαστορικά μπουλούκια, όπως και οι άλλες ομάδες που παρουσίαζαν λίγο-πολύ συντεχνιακό χαρακτήρα, ανταποκρίνονταν βασικά στις ανάγκες της προβιομηχανικής κοινωνίας. Ήταν φυσικό να εκλείψουν όταν άλλαξε η οικονομική δομή της κοινωνίας μέσα στην οποία γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν. Η ανάπτυξη του εμπορίου, της τεχνολογίας και της βιομηχανίας, η οικονομική ενοποίηση του Ελλαδικού χώρου, είναι μερικοί από τους παράγοντες που οδήγησαν τους παραδοσιακούς κτίστες στην επαγγελματική αναπροσαρμογή. 24 Μετά την απελευθέρωση δημιουργούνται προϋποθέσεις απασχόλησης σε άλλα επαγγέλματα και παρατηρείται μια τάση φυγής των ορεινών πληθυσμών προς τα πεδινά. Η ανάπτυξη της παιδείας, πρώτα από όλα, ανοίγει νέους δρόμους για τους νέους του χωριού. Οι περισσότεροι στρέφονται στα γράμματα. Εκατοντάδες είναι οι Λαγκαδινοί που σπούδασαν και απαγκιστρώθηκαν από το πατροπαράδοτο επάγγελμα. Έγιναν υπάλληλοι, δάσκαλοι, καθηγητές, δικηγόροι, δικαστές, μηχανικοί, γιατροί, έμποροι. Δεν είναι λίγοι που διακρίθηκαν στα ανώτερα αξιώματα της πολιτείας. Πολλοί από τους λαγκαδινούς αναδείχθηκαν στην πολιτική ως πρωθυπουργοί και υπουργοί, στις επιστήμες και σε όλους τους κλάδους των δημοσίων υπηρεσιών. Η προσπέλαση στις 22 Χ. Κωνσταντόπουλος, «Η παρακμή των παραδοσιακών κτιστών», σ.27. 23 Β. Ιερείδης,, «Λαγκάδια το Μαστοροχώρι του Μωρηά», σ.15 24 Χ. Κωνσταντόπουλος, «Η παρακμή των παραδοσιακών κτιστών», σ.26. 12
δημόσιες θέσεις διευκολύνεται σε μεγάλο βαθμό από τους πολιτικούς του χωριού, κυρίως τους Δεληγιανναίους. Όσοι διορίζονται εκπατρίζονται, αργά ή γρήγορα, από τα Λαγκάδια. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ελεύθερους επαγγελματίες. Σήμερα υπάρχει πλήρης αποδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού. Οι γεωργικές δραστηριότητες μειώθηκαν ενώ ελάχιστοι είναι οι επαγγελματίες που διαμένουν και εργάζονται στον οικισμό. Τα Λαγκάδια έχουν μετεξελιχθεί σε ένα «τουριστικό θέρετρο» με ελλιπείς ακόμα υποδομές σε σχέση πχ. με Βυτίνα, Δημητσάνα, Στεμνίτσα. Επίσης θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι είναι τόπος β κατοικίας (παραθεριστικός) των Λαγκαδινών που διαμένουν στα μεγάλα αστικά κέντρα (κυρίως στην Αθήνα). Ο χάρτης της επαγγελματικής απασχόλησης εμφανίζει την εξής εικόνα 25 : Συνταξιούχοι (42%), γεωργοκτηνοτρόφοι (28%), οικοδόμοι (11%), δημόσιοι υπάλληλοι (7%), έμποροι (6%), ελεύθεροι επαγγελματίες (6%). Συντηρούνται ακόμη οι κτηνοτροφικές δραστηριότητες (αιγοπροβατοτροφία). πληθυσμιακά στοιχεία Από την πρώτη δεκαετία του περασμένου αιώνα, οι φτωχοί των ορεινών περιοχών της Αρκαδίας όπως άλλωστε και όλης της Ελλάδας, ζητούν μία καλύτερη τύχη στα ξένα. Η Αμερική στάθηκε μόνιμος μαγνήτης. Η εσωτερική μετανάστευση (αστυφιλία) πλήττει επίσης τα Λαγκάδια και οι κάτοικοι μετακινούνται προς τα εύφορα πεδινά μέρη ή τα αστικά κέντρα. Η φυγή προς τις πόλεις θα ενταθεί μετά την κατοχή και κυρίως μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Κύριος πόλος έλξης για τους Λαγκαδινους κτίστες παραμένει πάντοτε η Αθήνα. Η μείωση του πληθυσμού μετά το 1897 οφείλεται στην αποδημία των κατοίκων σε διάφορα μέρη της Ελλάδος και στη μετανάστευση στην Αμερική, που τους οδηγεί το άγονο του εδάφους και ο μεγάλος αριθμός γεννήσεων. Με την αποδημία και την μετανάστευση τα Λαγκάδια ερημώνουν. Σήμερα τα Λαγκάδια έχουν υποστεί πληθυσμιακή αποψίλωση και έχουν μετατραπεί σε ένα μικρό οικισμό που ζει στη σκιά του παρελθόντος. 25 Ερευνητικό Ε.Μ.Π ( Σπουδαστήριο Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας), «Γορτυνία, Αρχιτεκτονικός Χαρακτήρας οικισμών» 13
Πληθυσμός : 1700 26 : 207 κατ., 1907 27 : 4649 κατ., 1940 28 :3065 κατ., 1961 29 : 1350 κατ., 1991 30 : 600κατ, 1998 31 : 350 κατ. Κοινωνικά χαρακτηριστικά Πρόκειται για οικισμό με τα τυπικά κοινωνικά χαρακτηριστικά που επικρατούν στην Ελληνική ύπαιθρο (οικογένεια, θρησκεία, πατρίδα, τήρηση των παραδόσεων κλπ). Oι θρησκευτικές εικόνες στολίζουν κάθε χειμωνιάτικο και στον οικισμό υπάρχει μεγάλος αριθμός από εκκλησίες (10), γεγονός που μαρτυρεί τη βαθιά θρησκευτικότητα των κατοίκων. Γενικά στον οικισμό επικρατεί ατμόσφαιρα φιλοξενίας, απλότητας, λιτότητας και θρησκευτικότητας, ενώ ο χαρακτήρας των ανθρώπων είναι καθαρά παραδοσιακός και γραφικός (Schulz) 32. Η φύση του τόπου έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη ζωή, το χαρακτήρα και το πνεύμα των κατοίκων. Ημερομηνίες ορόσημα, στις οποίες αλλάζει όψη το χωριό,είναι η περίοδος μεταξύ 20 Ιουλίου και 20 Αυγούστου. Το πανηγύρι της Αγ. Παρασκευής, όπου οργανώνεται κάθε χρόνο και πανελλήνιος διαγωνισμός δημοτικού τραγουδιού (26 Ιουλίου) και η γιορτή της Παναγίας (25 Αυγούστου) είναι πόλοι έλξης για τους παραθεριστές (συνήθως ρυθμίζουν τις διακοπές τους αυτή την περίοδο) και ευκαιρία για αντάμωμα με φίλους και συγγενείς. Ο παραδοσιακός χαρακτήρας του οικισμού δεν προσδιορίζεται μόνο από τα κελύφη. Σαν «τόπος» δε χαρακτηρίζεται μόνο από τα μορφολογικά του στοιχεία και φυσικά δεν αναγνωρίζεται μόνο από αυτά. Οι άνθρωποι που δημιουργούν και κατοικούν τον τόπο αυτό, τον αναγνωρίζουν όχι μόνο με την όραση αλλά με όλες τις αισθήσεις τους. Προκειμένου να εντοπισθούν οι Αισθητικές ποιότητες (εικαστικές, ακουστικές, οσφρητικές, απτικές ) στον οικισμό, καταγράφηκαν (πέρα από τα προσωπικά βιώματα) οι απόψεις και οι εμπειρίες ντόπιων και κατοίκων, μέσα από συζητήσεις αλλά και μέσα από κείμενα τους. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν οι απαντήσεις στα ερωτηματολόγια που δόθηκαν σε 15 από αυτούς, οι οποίες εκφράζουν με τον καλύτερο τρόπο το χαρακτήρα του τόπου, έτσι όπως ενυπάρχει στη σκέψη και τη συνείδηση τους. 4. Αισθητικές ποιότητες στον οικισμό Το λαγκαδινό τοπίο, σε κάθε εποχή έχει ένα αλλιώτικο χρώμα. Το φθινόπωρο, είναι υποβλητικό, ρομαντικό και πολύ ποιητικό. «..Το δάσος ξεδιπλώνεται μπροστά στον οικισμό σαν ένας καλοδουλεμένος πολύχρωμος τάπητας: τα φύλλα του γάβρου, του σφενταμιού, του μελιού, της αγριοκερασιάς, της ακακίας και των άλλων ειδών της 26 27 28 29 30 31 32 Β. Παναγιωτόπουλος, «Πληθυσμός και οικισμοί της Πςλοποννήσου», σ.231 Μ. Χουλιαράκης, «Γεωγραφική διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξης της Ελλάδος 1821-1971», σ.290 Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των Δήμων και κοινοτήτων, 3 Νομός Αρκαδίας, σ.9 Ε.Σ.Υ.Ε, Απογραφές πληθυσμού 1940-1991 ο.π. Π Μόνιμοι κάτοικοι Ι. Στεφάνου, «Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», σ.247 14
χλωρίδας που ενδημεί σε αυτό με τους φθινοπωρινούς χρωματικούς τους μετασχηματισμούς δημιουργούν μία πραγματικά ανεπανάληπτη εικόνα. Είναι η εικόνα της φύσης που βαδίζει προς το λήθαργο του χειμώνα και μέσα από τον οποίο θα δημιουργηθούν οι αναγεννητικές δυνάμεις οι οποίες θα φέρουν την επόμενη άνοιξη..». 33 Η φθινοπωρινή μουντάδα του ήλιου, οι πέτρες γύρω στα βουνά που γυαλίζουν από τη βροχή της προηγούμενης μέρας, το αεράκι που σου «χαϊδεύει» το μάγουλο, δημιουργούν μία μοναδική εμπειρία. Το φθινόπωρο χαρακτηρίζεται από αντιθέσεις και αστάθμητες εναλλαγές. «Μικρά καλοκαιράκια» στην καρδιά του φθινοπώρου, πρώιμοι χειμώνες ακόμα και από τον Αύγουστο. Αυτές οι αντιθέσεις - μεταβολές του καιρού και η διαδικασία μεταλλαγής της φύσης - καθώς πορεύεται προς το χειμώνα - είναι τα στοιχεία που τονίζουν τη διαφορετικότητα του φθινοπώρου σε σχέση με τη μονοτονία και τη ραστώνη του καλοκαιριού. Το χωριό στη χειμωνιάτική του εμφάνιση λειτουργεί καταλυτικά. Κρύο, δυνατοί άνεμοι, βροχή, χιόνι, πάγοι στα έλατα συνθέτουν το σκηνικό. Εντυπωσιακό θέαμα, όταν μάλιστα έχει τα χαρακτηριστικά της καταιγίδας και συνοδεύεται από αστραπές και κεραυνούς. Οι σταγόνες που έρχονται από ψηλά, από του Κολόβρη, τον Άγιο Λια και το Σερβόβουνο, σχηματίζουν πελώριες στήλες νερού, μέχρι που να φτάσουν κάτω στις χαράδρες του χωριού και οι αστραπές και οι κεραυνοί που αυλακώνουν τον ουρανό και οι κρότοι που τους συνοδεύουν δημιουργούν μία αίσθηση φυσικού μεγαλείου αλλά και ένα αναπόφευκτο αίσθημα φόβου. Και μετά την μπόρα έρχεται η καταχνιά για να σκεπάσει όλο το χωριό. Και όταν ξημερώνει, καταγάλανος ο ουρανός με φόντο τις χιονισμένες κορφές. Μακρυνά μπλε βουνά, ελατόφυτες πλαγιές, βοσκοτόπια και ακαλλιέργητα καταπράσινα χωράφια. Το καλοκαίρι για το χωριό σημαίνει λιακάδα, αυγουστιάτικη πανσέληνο και αντάμωμα με φίλους και συγγενείς. Τα χρώματα της φύσης αλλάζουν, το πράσινο γίνεται πιο ανοικτό και το κίτρινο πιο έντονο. Το τοπίο παραμένει υπέροχο. Από τη γειτονιά της Αγ.Τριάδας, το «ρετιρέ» του χωριού (στον πάνω μαχαλά) μπορείς να θαυμάσεις την πανοραμική θέα που απλώνεται «σαν σε πιάτο» μπροστά σου. 34 Από την Αγ. Τριάδα είναι πολύ κοντά η Παναγία του Γούναρη, αν θέλεις να απολαύσεις μαγευτικό ηλιοβασίλεμα. Το βράδυ ο καθαρός ουρανός γεμίζει αστέρια, και όπως γράφει ο λαγκαδινός συγγραφέας Γ. Πάτσης 35 «..παντρεύεται η φεγγαροακτίδα με τον ασβέστη, του τοίχου και της αυλής. Καλέσανε τα αστέρια από τον Αρτοζήνο ως το Ράπτη και όλα τα έμψυχα που η μέρα στην απεραντοσύνη της εξαφανίζει..» Το φυσικό περιβάλλον είναι ένα οιονεί παρθένο, αναλλοίωτο ακόμα από ανθρώπινες επεμβάσεις περιβάλλον που αποπνέει τη μυρωδιά της φύσης (σπάρτο, ρίγανη, κλπ) ιδιαίτερα την άνοιξη και το καλοκαίρι. Τα αρώματα και οι μυρωδιές του τόπου (μυρωδιά φαγητού, μυρωδιά γιασεμιού κλπ) καθώς και οι φυσικές οσμές που αναδύονται από την 33 Χ. Τσαφαράς, κείμενο στην εφ. Ηχώ των Λαγκαδίων, Δεκέμβριος 2002, σ.4 34 ο.π. Π 35 Γ. Πάτσης, κείμενο στο περιοδικό Λαγκάδια, τεύχος 3, σ.6 15
πανίδα και την χλωρίδα του χώρου αποτελούν (κατά κάποιο τρόπο) το διαχρονικό δίαυλο επικοινωνίας με το παρελθόν. Το επικυρίαρχο στοιχείο στο κτισμένο περιβάλλον είναι η πέτρα. Στα πετρόχτιστα σπίτια, τις κρήνες, στα στενά σοκάκια, το υλικό σε πλημμυρίζει, θέλεις να το ακουμπήσεις, να το αισθανθείς. Να το αγγίξεις αλλά και να τα ακούσεις. Ο λαός λεει, «αυτό το έργο σου μιλάει». Η αίσθηση που έχει κανείς όταν π.χ περνά από δρόμους που οι πλάκες γλιστράνε, που ακουμπά - καμιά φορά από στενότητα δρόμου ή από εσωτερική ανάγκη - τους πέτρινους τοίχους δημιουργεί μία μοναδική και ιδιαίτερη εμπειρία αφής. Με την αφή ανιχνεύονται επίσης αρχιτεκτονικές φόρμες, το υλικό και τεχνοτροπίες που καθιέρωσαν το Λαγκαδινό μάστορα ως τεχνίτη της πέτρας. Οι φωνές των δραστήριων λαγκαδινών γυναικών, τα τραγούδια, τα μοιρολόγια, αποτυπώνουν εικόνες ζωής περασμένες και αναπαράγουν θέματα από τις χαρές και τις λύπες της καθημερινής ζωής. Τα παλαιότερα χρόνια οι γυναίκες έκαναν στα πεζούλια «βεγγέρες» απογευματινές ή βραδινές όπου συζητούσαν και ήλεγχαν τα συμβαίνοντα των δρόμων στο χωριό («κοινωνικά παρατηρητήρια»). Η μετανάστευση των μαστόρων, η επιστροφή, ο αγώνας με το άγονο έδαφος μεταφέρονταν μέσα από τους ήχους του τοπίου. Σήμερα, χαρακτηριστικές είναι οι συζητήσεις των χωριανών, που κάθονται στην πλατεία, όπου με τη δική τους ιδιαίτερη προφορά, κάνουν τον τόπο ιδιαίτερο και ξεχωριστό. Ξεχωρίζουν το λάλημα του πουλιού, το βέλασμα της κατσίκας, τον κόκορα που εξακολουθεί να σου θυμίζει πώς ξημέρωσε. «Πιστά στο παλιό ημερολόγιο τα τετράποδα που συμβολίζουν την υπομονή, διανύουν ακόμα το Μάη, μήνα των ερώτων τους και εκπέμπουν ερωτικούς γόους. Τροκάνια ποιμνίων δίνουν μουσική έκφραση στην εαρινή νύχτα. Ο ποιμενικός σκύλος ποικίλει την εκπομπή.» 36 Το τοπίο σε ξαφνιάζει με την απόλυτη ηρεμία του που διακόπτεται μόνο από το θρόισμα των φύλλων και το σιγανό κελάρυσμα του νερού που κατεβαίνει από τις πηγές. Ο λαγκαδινός Χ. Τσαφαράς γράφει: «Το μόνο που μπορεί να σου διαταράξει ένα νηφάλιο πρωινό περίπατο είναι η «καλημέρα» που ανταλλάσσεις στο συναπάντημα σου με άλλους πρωινούς περιπατητές. Αίσθηση πλήρους αμεσότητας με τη φύση και αίσθημα ψυχικής ευφορίας.» 37 36 Π. Παλαιολόγος, «Μοριάς τέλος», κείμενο στο περιοδικό Λαγκάδια, τεύχος 3, σ.2 37 Χ. Τσαφαράς, κείμενο στην εφ. Ηχώ των Λαγκαδίων, Δεκέμβριος 2002, σ.4 16
Για να έχουμε πληρέστερη γνώμη για το χαρακτήρα, τη φύση, την οντότητα του τόπου, απαραίτητο είναι να καταγράψουμε την ατομική και συλλογική γνώμη. 38 Οι απόψεις των κατοίκων (η «κοινή συνείδηση») αποτελούν ένα στοιχείο χρήσιμο στην αναγνώριση της φυσιογνωμίας του οικισμού. Από τις απαντήσεις που δίδονται στα ερωτηματολόγια καταγράφεται το είδος (και η ποικιλία) των στοιχείων που θεωρούνται ουσιώδη για την αναγνωρισιμότητα και σκιαγραφείται η εικόνα του οικισμού, δηλαδή η εντύπωση που προσφέρει σε όλα τα επίπεδα (το πρακτικό, το συναισθηματικό, το ιδεολογικό). Η 1 η ερώτηση διατυπώθηκε ως εξής: «Πώς θα περιγράφατε με ελάχιστες λέξεις ή φράσεις τη φυσιογνωμία του οικισμού; Τι είναι για σας τα Λαγκάδια;» Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους ερωτώμενους, προκειμένου να στοιχειοθετήσουν το φυσιογνωμικό προφίλ του οικισμού τους προστρέχουν σε κοινά στοιχεία. Ως σημαντικότερο όλων, για τη συγκεκριμένη ερώτηση, εμφανίζεται το στοιχείο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των κτισμάτων (παραδοσιακός οικισμός, πέτρινα σπίτια κλπ), αφού αναφέρεται σε 14 από τις 15 απαντήσεις. Σημαντικά επίσης θεωρούνται τα φυσικά στοιχεία 13 αναφορές - (ορεινός οικισμός, φυσική ομορφιά, πλούσια βλάστηση, ιδιομορφίες φυσικού περιβάλλοντος κλπ). Από τις απαντήσεις ξεχωρίζουν: «...Πράσινοι κρεμαστοί «διαγοί» σε βουνοπλαγιά του Μαινάλου στολισμένοι με πετροπελέκητα αρχιτεκτονικά αριστουργήματα, στολίδια των αυτοδίδακτων προγόνων μου. Η φύτρα των βασιλικών μου...» Σε 5 απαντήσεις αναφέρεται το στοιχείο της καταγωγής που θεωρείται, για τους περισσότερους σημείο αναφοράς. «...Πατρίδα, γενέτειρα, ρίζες. Το καλύτερο μου είναι..», γράφει γυναίκα κάτοικος του χωριού. Τον ίδιο αριθμό αναφορών (5) έχει και το στοιχείο της (παρελθούσας) επαγγελματικής δραστηριότητας των κατοίκων (μαστόροι, μαστοροχώρι, κτίσιμο σπιτιών κλπ). Η ιστορικότητα ( ιστορική παράδοση) του οικισμού αναφέρεται σε 2 απαντήσεις, ενώ σε άλλες 2 αναφέρεται ο ρόλος που διαδραμάτισαν στην κοινωνικοοικονομική δραστηριότητα της ευρύτερης περιοχής. Τα στοιχεία που εμφανίζονται ως φορείς της φυσιογνωμίας του οικισμού (από την άποψη της ιεραρχικής σειράς που οι ίδιοι διάλεξαν να τα αναφέρουν) είναι: Κτισμένο περιβάλλον (παραδοσιακή αρχιτεκτονική κτισμάτων), φυσικό ανάγλυφο, ιστορική παράδοση, παρελθόν (μάστοροι, καταγωγή). Η 2 η ερώτηση ήταν:«ποια είναι τα αντιπροσωπευτικότερα στοιχεία του χωριού;» (αυτά με τα οποία είναι δυνατή η αναγνώριση του φυσικά ή ανθρωπογενή, στοιχεία χρόνου ή και τόπου). Από τους 15 κατοίκους οι 13 συμπεριέλαβαν το φυσικό στοιχείο (ορεινό τοπίο, πλούσια βλάστηση, πηγές, καταπράσινες πλαγιές κλπ), 8 αναφέρθηκαν στην αρχιτεκτονική της κατοικίας (ψηλά πέτρινα σπίτια, τεχνοτροπία των σπιτιών, παραδοσιακά κτίσματα κλπ), 38 Ιωσήφ και Ιουλία Στεφάνου, «Περί καλού τόπου» («Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», ΕΜΠ), σ.34. 17
8 μίλησαν ιδιαίτερα για την ιστορικότητα του οικισμού (ο πρωταγωνιστικός ρόλος που είχε στην επανάσταση του 1821). Έξη (6) ανέφεραν ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά με τα οποία είναι δυνατή η αναγνώριση του οικισμού το γεγονός της ύπαρξης ισχυρών οικογενειών (πατρίδα των Δεληγιανναίων). Επίσης από 4 αναφορές γίνονται για την πολεοδομική διάρθρωση - διάταξη του οικισμού (ο αμφιθεατρικός τρόπος που είναι χτισμένος, η εντυπωσιακή αμφιθεατρικότητα, «το κρεμαστό χωριό» κλπ) καθώς και για το γεγονός της ύπαρξης των μαστόρων (μαστοροχώρι κλπ). Τέλος, 3 ανέφεραν το ανθρώπινο στοιχείο (άνθρωποι αγνοί, απλοί, φιλοπρόοδο των κατοίκων) και 2 ανέφεραν το κλίμα (καθαρός αέρας, δροσιά). Μέσα από τις απαντήσεις βλέπουμε ότι το φυσικό ανάγλυφο, τα φυσικά δεδομένα έχουν μεγάλη σημασία για την αντιληπτική εικόνα του τόπου. Τα φυσικά στοιχεία που αποτελούν τα γεγονότα του τόπου 39, πάνω στα οποία στηρίχθηκε η εγκατάσταση και οργάνωση κάθε τόπου, καταλαμβάνουν σημαντική θέση. Γράφει, με λογοτεχνικό τρόπο, ο λαγκαδινός Τ. Κάππος : «...η λιθόχρωμη ανταύγεια που ξεπηδάει μέσα από τα σπλάχνα της θερμής αγκαλιάς του ατέρμονα λαγκαδινού ορίζοντα..» Τονισμένη είναι επίσης η σημασία των κελυφών αλλά και η ιστορική παράδοση του οικισμού. Μερικές ενδιαφέρουσες απαντήσεις (περιεκτικές σε ότι αφορά τα στοιχεία που συγκεντρώνουν) είναι: «..Ο αμφιθεατρικός τρόπος που είναι χτισμένο, η τεχνοτροπία των σπιτιών με βασικά στοιχεία την πέτρα και το ξύλο, ο συνδυασμός πρασίνου και άγονων τμημάτων βουνού, καθώς και μία αίσθηση ιστορικότητας που προκύπτει από το παρελθόν των Λαγκαδίων..» «...Τα Λαγκάδια στην ιστορική τους διαδρομή απέκτησαν στοιχεία που χαρακτηρίζουν το χώρο και τον κάνουν να διαφέρει από παρόμοια οικιστικά συγκροτήματα: α. Η σύσταση του πληθυσμού που παραμένει σταθερή παρά τις αριθμητικές αυξομειώσεις, β. Η ύπαρξη ισχυρών οικογενειών που επηρέασαν την εξέλιξη των πολιτικών πραγμάτων κατά την προεπαναστατική και μεταπαναστατική περίοδο, γ. Η καθιέρωση του επαγγέλματος του κτίστη μέσα από τις πρωτοπόρες αρχιτεκτονικές επινοήσεις..» «..Η εντυπωσιακή αμφιθεατρικότητα, η πλούσια βλάστηση, τα επιβλητικά πετρόχτιστα σπίτια του. Ο πρωταγωνιστικός του ρόλος στην επανάσταση του 21, το φιλοπρόοδο των κατοίκων του, η ροπή προς την παιδεία, τη μάθηση και την τέχνη..» Η 3 η ερώτηση «Τι σας θυμίζει περισσότερο το χωριό σας;» αναφέρεται στην ικανότητα των στοιχείων να φέρουν εύκολα στη μνήμη κάποιου τον συγκεκριμένο τόπο. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι τα περισσότερα από τα στοιχεία που θυμίζουν το χώρο είναι θετικά και μοιράζονται (από 6 αναφορές) ανάμεσα στα φυσικά στοιχεία, στο κλίμα, στα προσωπικά βιώματα, στην ιστορική διαδρομή και το κτισμένο περιβάλλον. Τέσσερις (4) απαντήσεις αναφέρονται στον επαγγελματικό προσανατολισμό των 39 Ι. Στεφάνου, «Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», σ.106 18
κατοίκων (μάστοροι, ενασχόληση με τα γράμματα) ενώ μία στο κοινωνικό τύπο (μητριαρχία). Γράφεται: «..Το χωριό μου το θυμίζει κάθε τι που αποπνέει τα χαρακτηριστικά δείγματα της ιδιοπροσωπίας του: Ο κοινωνικός τύπος (μητριαρχία), ο συλλογικός χαρακτήρας, η ιστορική διαδρομή, ο αρχιτεκτονικός τύπος και τα βιώματα που συγκρότησαν τον τύπο μου ως ανθρώπου..». Στις απαντήσεις εμφανίζεται διάχυτο το στοιχείο της νοσταλγίας (του «άλλου χρόνου»). Ενδεικτικές οι απαντήσεις που ακολουθούν: «.. Παιδικές αναμνήσεις χαμένες στου χρόνου το νεφέλωμα..» «...Τα παιδικά μου χρόνια και τις εγκύκλιες σπουδές μου, τους ανθρώπους που δεν ζουν..» «...Ημέρες χαλάρωσης στο χωριό, συνάντηση με συγγενείς που δε βλέπω συχνά, και με τους φίλους τους παλιούς..» Η 4 η ερώτηση διατυπώθηκε ως εξής: «Ποιο πράγμα αγαπάτε περισσότερο στο χωριό σας;» Ακολουθούν μερικές από τις απαντήσεις που ξεχωρίζουν: «..Το παραγώνι μου!..» «..Όλα μαζί και το καθένα χωριστά αποκτούν μία εσωτερική διασύνδεση και με ακολουθούν στην πορεία της ζωής. Αυτό που με συγκινεί περισσότερο είναι η άμυνα του στο πέρασμα του χρόνου και η επιμονή του να μας θυμίζει την ιστορία του μέσα από τις λεπτομέρειες ενός αγκωναριού..». «..Το πρωινό περπάτημα, ο καθαρός αέρας. Το φθινόπωρο που όλα τα δέντρα αλλάζουν χρώμα. Οι μυρωδιές. Μετά τη βροχή μυρίζει χώμα, τα δέντρα καθαρίζουν. Το χιόνι που ρίχνει «πατσαβούρες» (μεγάλες νιφάδες χιονιού λαγκαδινή έκφραση)..». «...Τη γραφικότητα του, τους ζεστούς ανθρώπους και την αίσθηση ηρεμίας που αποπνέει..» Στις απαντήσεις κυριαρχεί το ανθρώπινο στοιχείο (οι μορφές κοινωνικών σχέσεων), αφού 8 στους 15 κατοίκους αναφέρονται σε αυτό (ζεστασιά της καρδιάς των ντόπιων κατοίκων, γραφικότητα παλιών ανθρώπων, αγάπη, καλή επικοινωνία κλπ). Επίσης, τονίζονται ιδιαίτερα (7 αναφορές) οι μικρές καθημερινές απολαύσεις (Θέα από του Γούναρη, η μυρωδιά της γης μετά τη βροχή, η απόλυτη ησυχία, το θρόισμα των φύλλων κλπ). Σημαντικά, με 6 αναφορές, θεωρούνται τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος (πλούσια βλάστηση, άφθονα νερά κλπ) καθώς και το κλίμα (φθινοπωρινά και ανοιξιάτικα πρωινά με λιακάδα, δροσερό κλίμα ιδιαίτερα το καλοκαίρι, χειμώνας, χιόνια, βροχές κλπ). Τέλος, 5 κάτοικοι αναφέρουν το παραδοσιακό κτισμένο περιβάλλον, σαν ένα από τα στοιχεία που αγαπούν στον οικισμό. Από την ερμηνεία των απαντήσεων που δόθηκαν μπορούμε να καταγράψουμε μία σειρά στοιχείων, στα οποία οι συμμεχοντες στήριξαν την αναγνώριση της φυσιογνωμίας. Τα στοιχεία αυτά είναι: 1. Το φυσικό ανάγλυφο τοπογραφία εδάφους γεγονότα τοπίου, 2. Τα παραδοσιακά κτίσματα, 3. Η πολεοδομική διάρθρωση 4. Η ιστορικότητα του οικισμού, 5. Οι επαγγελματικές δραστηριότητες των κατοίκων (μαστόροι), 6. Οι ιδιαίτερες μορφές 19
κοινωνικών σχέσεων, 7. Το κλίμα, 8. Οι μικρές καθημερινές απολαύσεις (θέα, οσμητική ακουστική απόλαυση). 4. Επίλογος Στην παρούσα εργασία έγινε προσπάθεια να ανιχνευθεί η ιδιαίτερη φυσιογνωμία ενός σπουδαίου οικιστικού συνόλου, των Λαγκαδίων Γορτυνίας. Οι αρχιτεκτονικές αξίες είναι διάχυτες στον οικισμό. Παρά το μεγάλο βαθμό αλλοίωσης στα κτίσματα, στο σύνολο του ο οικισμός παραμένει ομοιογενής και εντυπωσιακός κυρίως λόγω της χωροθέτησης του και της διατήρησης του πολεοδομικού του χαρακτήρα. Η ποιότητα κατασκευής, η επιμέλεια, η αδρότητα των μορφών, η λιτότητα των μέσων, η εφευρετικότητα των μαστόρων για την επίτευξη της ποικιλίας των αρχιτεκτονικών λύσεων επιβιώνουν στην σημερινή εποχή, σαν στοιχεία του παραδοσιακού πολιτισμού. Η αντίληψη της ιδιαιτερότητας των αρχιτεκτονικών φαινομένων στον οικισμό αλλά και η πληρέστερη γνώση της αρχιτεκτονικής παράδοσης της ευρύτερης περιοχής, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη κυρίως σε όσους αναλαμβάνουν να διατηρήσουν την αρχιτεκτονική κληρονομιά αλλά και σ εκείνους που καλούνται με σύγχρονες δημιουργίες να «εμπλουτίσουν» τον ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του συνόλου. Ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας όμως, αποτελεί ένα μόνο μέρος της φυσιογνωμίας του οικισμού. Ο πραγματικός χαρακτήρας εντοπίζεται στα χαρακτηριστικά στοιχεία που αφορούν, όχι μόνο στις χωρικές μορφές, αλλά και στις χρονικές μορφές, στις εποχές, στην ιστορία του τόπου με τα σημεία, με τους ανθρώπους και με τα έργα τους που τις σφράγισαν. Ο οικισμός περιέχει ένα αναντικατάστατο πλούτο από εικόνες χώρου και δράσης. Περιέχει πολύτιμες πληροφορίες για ένα τρόπο ζωής που παρήλθε, για δραστηριότητες και πρακτικές «άλλου χρόνου» που σήμερα επανεκτιμούνται ως σημαντικά κεφάλαια του πολιτισμού. Τα κελύφη, ο συναισθηματικός κόσμος, η ιδεολογία του τόπου, η ανθρώπινη συμπεριφορά, όλα αυτά μαζί συγκροτούν το χαρακτήρα του οικισμού. Η αυτογνωσία, η αγάπη, ο σεβασμός και η περηφάνια που νοιώθουν οι Λαγκαδινοί για τον τόπο τους είναι τα σημαντικότερα στοιχεία που διασφαλίζουν τη διαφύλαξη και συνέχιση της πολιτιστικής αυτής κληρονομιάς και παράδοσης. Η καταγραφή, η ανάλυση, η αξιολόγηση των στοιχείων και χαρακτηριστικών που συνθέτουν τη φυσιογνωμία του οικισμού, αποτελούν τη βάση για την κατανόηση του. «..Αυτή τη φυσιογνωμία ζητούμε να προστατεύσουμε, όχι για να την εξασφαλίσουμε μουσειακά ή τουριστικά, αλλά για να εξασφαλίσουμε την αλήθεια στην ίδια την προσωπικότητα του οικισμού, την αλήθεια που βγαίνει μέσα από τη σωστή λειτουργία του και προβάλλεται από την ευμορφία του.» 40 40 Ι. Στεφάνου, «Ανω Σύρος», («Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», Ε.Μ.Π ), σ. 277. 20
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ε.Μ.Π, Σπουδαστήριο Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας, «Γορτυνία, Αρχιτεκτονικός Χαρακτήρας οικισμών», ΓΓΕΤ ΠΕΝΕΔ 1995, Αθήνα 2002. Ε.Μ.Π, Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης,«Η φυσιογνωμία της Ελληνικής πόλης», ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα 2002. Ε.Σ.Υ.Ε, Απογραφές πληθυσμού 1940-1991. ΕΤΒΑ, Πολιτιστικός χάρτης της Αρκαδίας. Ιερείδης Β., «Λαγκάδια το Μαστοροχώρι του Μωρηά», Αθήνα 1977. Κανδηλώρος Τ., «Η Γορτυνία», Τόμος 1 ος, Ιστορία από των Αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ υμάς, Πάτρα 1898. Κρεμέζη Α., Πετρονώτης Α. κ.α, «Πελοπόννησος/ Νότια Επτάνησα», Αθήνα 1975. Κωνσταντινόπουλος Χ., «Οι παραδοσιακοί κτίστες της Πελοποννήσου», Αθήνα 1983. Κωνσταντινόπουλος Χ., «Η μαθητεία στις κομπανίες των κτιστών της Πελοποννήσου», Αθήνα 1982 Μπούρας Χ., Φιλιππίδης Δ., «Η αντιμετώπιση της παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής», στον 1 ο τόμο της Ελληνικής Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής, εκδ.μέλισσα, σ.21-56, Αθήνα 1989. Παναγιωτόπουλος Β, «Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13 ος -18 ος αϊ.», Αθήνα 1985. Σακελλαρίου Μ.Β, «Η Πελοπόννησος κατά τη δεύτερη Τουρκοκρατία (1715-1821)», Αθήνα 1939. Σκιαδάς Ε. Ιστορικό διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδας. Στεφάνου Ι., «Χαρακτηρισμός Αξιολόγησης και καθορισμός βαθμού προστασίας των ιστορικοπαραδοσιακών οικισμών», Τεχνικά χρονικά, σ.719-746, Αύγουστος 1972. Στεφάνου Ι., «Προσεγγίσεις στην αντιληπτική δομή του χώρου», Αρχαιολογία Νο12, Αύγουστος 1996. Τσαφαράς Β., «Λαγκάδια», Αθήνα 1937. Τσότσορος Β., «Γορτυνία: Οικονομικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί στον ορεινό χώρο (1717-1828)», διδ.διατριβή ΠΑΣΠΕ 1981, Αθήνα 1981 Φιλιππίδης Δ., «Η αντιμετώπιση της παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής», Β. Ιστορική αναδρομή, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τομ.ι, Μέλισσα, σ.33-49,,αθήνα 1977 Φιλιππίδης Δ., «Η αντιμετώπιση της παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής», Γ. Το μεθοδολογικό πρόβλημα, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τομ.ι, Μέλισσα, σ.50-56, Αθήνα 1977. Χουλιαράκης Μ., «Γεωγραφική διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξη της Ελλάδος 1821-1971», Αθήνα 1974. Μουτσόπουλος Ν., «Η αρχιτεκτονική μας κληρονομιά», Θεσσαλονίκη 1983. Μπενεχούτσου Ι., «Σπίτια της Γορτυνίας», Το Ελληνικό Λαϊκό σπίτι, επιμέλεια Μιχελής Π., εκδ.εμπ, σ.159-193, Αθήνα 1980. Μπούρας Χ., «Η αντιμετώπιση της παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής», Γενική εισαγωγή,ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τομ.ι, Μέλισσα, σ.21-32, Αθήνα 1989. Πετρονώτης Α., «Οικισμοί και Αρχιτεκτονικά μνημεία στην ορεινή Γορτυνία (Αρκαδία)», εκδ.τεε, Αθήνα 1975. Πετρονώτης Α., «Αρκαδία», Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τομ.4, Μέλισσα, σ.181-242, Αθήνα 1990. 21