ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ : «Δαρείος» Γ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον μέρος του επικού ποιήματός του κάμνει. Το πώς την βασιλεία των Περσών παρέλαβε ο Δαρείος Υστάσπου. (Aπό αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ). Aλλ εδώ χρειάζεται φιλοσοφία πρέπει ν αναλύσει τα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείος: ίσως υπεροψίαν και μέθην όχι όμως μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων. Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής. 1 o ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ Aλλά τον διακόπτει ο υπηρέτης του που μπαίνει τρέχοντας, και την βαρυσήμαντην είδησι αγγέλλει. Άρχισε ο πόλεμος με τους Pωμαίους. Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα. Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά! Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ, μ ελληνικά ποιήματα ν ασχοληθεί. Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα. Aδημονεί ο Φερνάζης. Aτυχία! Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο» ν αναδειχθεί, και τους επικριτάς του, τους φθονερούς, τελειωτικά ν αποστομώσει. Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του. Και νάταν μόνο αναβολή, πάλι καλά. Aλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια στην Aμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή. Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Pωμαίοι. Μπορούμε να τα βγάλουμε μ αυτούς, οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας. Όμως μες σ όλη του την ταραχή και το κακό, επίμονα κ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος. (Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984) 1

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Ένα από τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Κ. Καβάφη είναι η χρήση προσωπείων. Εντοπίζεται αυτό το χαρακτηριστικό στο ποίημα «Δαρείος»; (15 μονάδες) 2. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το ποίημα «Δαρείος» είναι ένας πλάγιος σκηνικός μονόλογος. Να την τεκμηριώσετε. (20 μονάδες) 3. Πώς κλιμακώνονται τα συναισθήματα του ποιητή Φερνάζη στους στίχους 26-33 και με ποια μέσα επιτυγχάνεται αυτή η κλιμάκωση; (20 μονάδες) 4. Να ερμηνεύσετε το στίχο 20 του ποιήματος «Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου ελληνικά ποιήματα» (25 μονάδες) 5. Να συγκρίνετε τα δύο ποιήματα του Καβάφη ως προς το περιεχόμενο και την τεχνική τους. (25 μονάδες) Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ : «Φιλέλλην» Την χάραξι φρόντισε τεχνικά να γίνει. Έκφρασις σοβαρή και μεγαλοπρεπής. Το διάδημα καλλίτερα μάλλον στενό εκείνα τα φαρδιά των Πάρθων δεν με αρέσουν. Η επιγραφή, ως σύνηθες, ελληνικά όχ υπερβολική, όχι πομπώδης μην τα παρεξηγήσει ο ανθύπατος που όλο σκαλίζει και μηνά στην Pώμη αλλ όμως βέβαια τιμητική. Κάτι πολύ εκλεκτό απ το άλλο μέρος κανένας δισκοβόλος έφηβος ωραίος. Προ πάντων σε συστήνω να κυττάξεις (Σιθάσπη, προς θεού, να μη λησμονηθεί) μετά το Βασιλεύς και το Σωτήρ, να χαραχθεί με γράμματα κομψά, Φιλέλλην. Και τώρα μη με αρχίζεις ευφυολογίες, τα «Πού οι Έλληνες;» και «Πού τα Ελληνικά πίσω απ τον Ζάγρο εδώ, από τα Φράατα πέρα». Τόσοι και τόσοι βαρβαρότεροί μας άλλοι αφού το γράφουν, θα το γράψουμε κ εμείς. Και τέλος μη ξεχνάς που ενίοτε μας έρχοντ από την Συρία σοφισταί, και στιχοπλόκοι, κι άλλοι ματαιόσπουδοι. Ώστε ανελλήνιστοι δεν είμεθα, θαρρώ (Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984) 2

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Ο Καβάφης εμφανίζεται ελάχιστα ή καθόλου στα ιστορικά του ποιήματα. Προτιμά να χρησιμοποιεί προσωπείο (persona), δηλαδή έναν υποθετικό αφηγητή ο οποίος αφηγείται την ιστορία, αναφέρεται στα πρόσωπα του ποιήματος και διατυπώνει απόψεις, ιδέες και κρίσεις. Με την τακτική αυτή ο ποιητής αποφεύγει την ταύτιση με τον ήρωα του ποιήματος και έχει την άνεση να εκφράζει ελεύθερα τα σχόλια και τις κρίσεις του χωρίς να εκτίθεται ο ίδιος. Προσωπείο χρησιμοποιεί και στο ποίημα Δαρείος, καταφέρνοντας να απομακρύνει τον αναγνώστη από τη σύνδεση του Φερνάζη με το πρόσωπο του. Άλλωστε ο Φερνάζης γράφει επικά ποιήματα τα οποία χαρακτηρίζονται από ρητορισμό και επιτηδευμένο ύφος, ενώ τα ποιήματα του Καβάφη διαφέρουν ως προς το είδος και το ύφος. Παρ όλα αυτά, γίνονται αντιληπτές και αρκετές ομοιότητες ανάμεσα στα δύο πρόσωπα. Ο Φερνάζης όπως και ο Καβάφης είναι ποιητές που ζουν εκτός Ελλάδας και συγκεκριμένα στην Ανατολή (ο Καβάφης στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και ο Φενάζης στην Αμισό του Πόντου) -, ενώ και οι δύο γράφουν ποίημα με το ίδιο θέμα. Έμπνευση και για τους δύο ποιητές αποτελεί ένα ιστορικό πρόσωπο, ο Πέρσης βασιλιάς Δαρείος, του οποίου το όνομα δίνεται ως τίτλος και στα δύο ποιήματα. Εκτός αυτού, τόσο ο Καβάφης όσο και ο Φερνάζης συγγράφουν τα έργα τους σε περίοδο πολέμου, ο πρώτος κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και ο δεύτερος κατά τον Γ Μιθριδατικό Πόλεμο. Στόχος μάλιστα του φανταστικού ποιητή είναι να αποκτήσει με το ποίημά του την εύνοια του βασιλιά του Μιθριδάτη ώστε να κερδίσει κοινωνική προβολή και καταξίωση. Αντίστοιχα, ο Καβάφης όπως γνωρίζουμε υπέγραψε δήλωση προσχώρησης στη βενιζελική παράταξη, αν και αργότερα αρνήθηκε να την ανανεώσει. Συνεπώς και οι δύο ποιητές αντιμετωπίζουν ένα μεγάλο δίλημμα σχετικά με το ποια στάση οφείλει να δείξει ο ποιητής μπροστά στην ιστορική πραγματικότητα και πως πρέπει μέσω της Τέχνης του να διαχειριστεί. Επισημαίνεται και η άποψη του Βελωδή για την ψυχολογική ταύτιση του Καβάφη με το ποιητικό του είδωλο, τον Φερνάζη. Παλιότερα, είχε τονιστεί η ομοιότητα των ονομάτων Φερνάζης και Φαρνάκης ( ο πραγματικός γιος του Μιθριδάτη ) για να καταδειχθεί ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Άλλωστε όπως ο Μιθριδάτης προδόθηκε από το Φερνάζη, αντίστοιχη προδοσία γνώρισε και από το γιο του Φαρνάκη. Κατά τον Βελωδή, ωστόσο, πίσω από τον φανταστικό ποιητή κρύβεται ο Καβάφης, ο οποίος έντεχνα αποκρύπτει το όνομα του (φαρνακησ καβαφησ) κάτι που έχει επαναλάβει νωρίτερα σε άλλα έργα του. 2. Ο Κ. Καβάφης συνήθως γράφει ποιήματα στα οποία χρησιμοποιεί σκηνικούς διαλόγους και μονολόγους κατά το πρότυπο των αρχαίων λογοτεχνικών κειμένων όπως οι ρητορικοί λόγοι ή η δραματική ποίηση. Ανάλογα αν αυτός που μιλά είναι ο ήρωας ή κάποιος αφηγητής που παρουσιάζει τα γεγονότα, διατυπώνει κρίσεις και σχόλια και παρουσιάζει την ψυχολογία και τις σκέψεις των ηρώων, οι μονόλογοι ενδέχεται να είναι ευθείς ή πλάγιοι. Πιο συχνά στα ποιήματα ου Καβάφη οι μονόλογοι αποτελούν μικρά δράματα που στο τέλος τους επέρχεται η λύση (κάθαρση) όχι όμως όπως στην αρχαία δραματική ποίηση αφού εδώ ο ήρωας συμβιβάζεται ή ηττάται. Το ποίημα Δαρείος επιβεβαιώνει την παραπάνω θέση αφού αποτελεί πλάγιο σκηνικό μονόλογο. Αναφέρεται αφενός στον Φερνάζη και στο δίλημμα του σχετικά με την επιλογή για τα συναισθήματα του βασιλιά Δαρείου, αφετέρου στον προβληματισμό του Καβάφη για τη σχέση της ποίησης με τις επιλογές της ιστορικής πραγματικότητας. Ωστόσο, σε κάποια σημεία του ποιήματος διακόπτεται ο πλάγιος σκηνικός μονόλογος, όπως στους στίχους που μιλά ο ίδιος ο Φερνάζης και εκφράζει τις σκέψεις του για την κατάσταση που επικρατεί. Το ποίημα ολοκληρώνεται με την απόφαση του ποιητή να αλλάξει την επιλογή του εξαιτίας του πολέμου, γεγονός που φανερώνει την ταπείνωση του ήρωα. 3

3. Ο ποιητής Φερνάζης είχε στόχο να συγγράψει ένα υμνητικό ποίημα για τον ιστορικό βασιλιά Δαρείο με το οποίο θα κέρδιζε την εύνοια του απογόνου του βασιλιά Μιθριδάτη, στην αυλή του οποίου ζούσε. Ταυτόχρονα με το ποίημα αυτό θα κατατρόπωνε τους άλλους ποιητές με τους οποίους βρισκόταν σε διαμάχη. Ωστόσο, ενώ σκεφτόταν πως θα συνεχίσει το ποίημα του, ανακοινώνεται η είδηση της επίθεσης των Ρωμαίων κατά της Αμισού. Αρχικά, ο ποιητής μένει άναυδος («ενεός»). Χωρίς να συνειδητοποιεί την επικινδυνότητα της κατάστασης, σκέφτεται πρώτα ότι αναβάλλονται τα σχέδιά του. Πλέον ο βασιλιάς δε θα μπορεί, μέσα στη δίνη του πολέμου, να ασχοληθεί με την ανάγνωση ποιημάτων. Μετά από αυτές τις σύντομες σκέψεις, ο Φερνάζης αντιλαμβάνεται την εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση στην οποία έχει βρεθεί η πόλη, αφού δεν έχει ασφάλεια και καλή οχύρωση. Ο ποιητής σε α πληθυντικό πρόσωπο («να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια βοηθήστε μας») εκπροσωπώντας όχι μόνο τον ίδιο αλλά και το λαό της Αμισού, προβληματίζεται για την έκβαση του πολέμου και την τύχη της πόλης του. Οι διαπιστώσεις που κάνει ο Φενάζης για την ελλιπή οχύρωση και άμυνα της πόλης, τους πανίσχυρους Ρωμαίους καθώς και τα ρητορικά ερωτήματα που θέτει («Μπορούμε να τα βάλουμε λεγεώνες;) φανερώνουν το φόβο και την αγωνία που αισθάνεται. Τα έντονα συναισθήματα του δηλώνονται και μέσω του επιτηδευμένου τρόπου έκφρασης που θυμίζει ρητορικό λόγο («εκτάκτως οχυρή, γένεται ποτέ, τες λεγεώνες) αλλά και με την επιλογή του ευθέος μονολόγου και την αλλαγή της μηδενικής εστίασης σε εσωτερική. Η ανασφάλεια και ο φόβος του Φερνάζη καταδεικνύονται ακόμη με τη χρήση του μικροπερίοδου λόγου, του γρήγορου ρυθμού και κυρίως με την επίκληση που κάνει στους θεούς της Ασίας. Η τελευταία φανερώνει ότι ο ποιητής όχι μόνο έχει απωλέσει την ψυχραιμία του αλλά πλέον ξέχασε και την ελληνική του παιδεία. Θεωρώντας λοιπόν ότι ο βασιλιάς και ο στρατός αδυνατούν να προστατέσουν την πόλη, καταφεύγει στη βοήθεια των θεών της πατρίδας του. 4. Ο Φερνάζης πληροφορείται για την επίθεση των Ρωμαίων εναντίον της Αμισού και αιφνιδιάζεται. Αρχικά, δεν μπορεί να δεχθεί ότι αυτό το γεγονός θα ανατρέψει τα σχέδιά του δηλαδή να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά και να πετύχει στην κοινωνική αναγνώριση και άνοδο, κατατροπώνοντας τους αντιπάλους του ποιητές που τον επέκριναν. Ο Καβάφης μέσω του υποθετικού αφηγητή σχολιάζει «Μέσα σε πόλεμο φαντάσου ελληνικά ποιήματα». Με τη φράση αυτή καταδεικνύεται ο προβληματισμός του Φερνάζη για την τύχη του ποιήματός του και γενικά για το ρόλο της τέχνης, αφού ο βασιλιάς σε καιρό πολέμου δε θα μπορούσε να βρει χρόνο ούτε θα είχε διάθεση να ασχοληθεί με ποιήματα γραμμένα στα ελληνικά, άρα δεν επρόκειτο να φανεί ευνοϊκός απέναντι στον ποιητή. Στο σημείο αυτό, διαφαίνεται και ο προβληματισμός του Καβάφη, ο οποίος διερωτάται ποια είναι η σχέση της τέχνης με την ιστορική πραγματικότητα και ποιο ρόλο καλείται να παίξει ο ποιητής σε μια δύσκολη ιστορική συγκυρία όπως αυτή που μαίνεται ο πόλεμος. Ο ποιητής τάσσεται υπέρ της άποψης ότι η τέχνη, άρα και η ποίηση, δεν μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στην κοινωνία όταν επικρατεί εχθρικό κλίμα όπως συμβαίνει σε καιρό πολέμου. 5. Στα δύο ποιήματα του Καβάφη, εντοπίζονται αρκετές ομοιότητες και κάποιες διαφορές ως προς το περιεχόμενο. Και τα δύο αναφέρονται στο πώς η τέχνη δέχεται επεμβάσεις από την εξουσία. Στο ποίημα Φιλέλλην ο χαράκτης καθοδηγείται από το βασιλιά ως προς τον τρόπο με τον οποίο θα σχεδιάσει το νόμισμα που θα έχει τη μορφή του. Στο ποίημα Δαρείος, ο Μιθριδάτης ασκεί εμμέσως έλεγχο στους εκπροσώπους της τέχνης, αφού δεν επιτρέπει να προβάλλονται αντίθετες γνώμες από τη δική του, γι αυτό ο Φερνάζης διστάζει να καταγράψει στο ποίημα του την αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου όταν ήθελε να πάρει στα χέρια του την εξουσία και να ανέλθει στο θρόνο. 4

Ταυτόχρονα και στα δύο έργα υπάρχει συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Η ιστορία, είτε πρόκειται για αληθινά ή ψευδή γεγονότα, λειτουργεί ως φόντο, ως σκηνικό στο οποίο ο ποιητής εκθέτει τους προβληματισμούς και τις απόψεις του, προβάλλοντας τις έμμεσα στις συνθήκες του παρόντος. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ποιητής παρουσιάζει τις σκέψεις του για την καθοδήγηση της τέχνης από την εξουσία. Τα δύο ποιήματα έχουν ως πρωταγωνιστεί ένα πλαστό πρόσωπο (βασιλιάς, Φερνάζης) το οποίο λειτουργεί ως προσωπείο του Καβάφη ώστε να εκφράσει ελεύθερα τις σκέψεις και τα σχόλιά του. Η διαφορά που επισημαίνουμε στα δύο έργα έγκειται στην ειρωνία. Στο ποίημα «Φιλέλλην» διακρίνεται το χιούμορ και η λεπτή ειρωνία του ποιητή για την αγάπη του βασιλιά προς τον ελληνικό πολιτισμό. Από την άλλη, στο Δαρείο, η ειρωνία είναι πιο σκληρή, εκφράζεται με πολλούς τρόπους (επαναλήψεις, επιλογή λέξεων της καθαρεύουσας) και απευθύνεται σχεδόν σε όλους, το Μιθριδάτη, το Δαρείο, τους Ρωμαίους και βέβαια το Φερνάζη. Ακόμα, ο βασιλιάς στο Φιλέλληνα αυτοσαρκάζεται, στοιχείο που δεν παρατηρείται στη συμπεριφορά του Φερνάζη. Τα ποιητικά κείμενα παρουσιάζουν ομοιότητες σε ό,τι αφορά την τεχνική. Και στα δύο υπάρχει ανομοιοκατάληκτος και ελεύθερος στίχος, η ιδιόρρυθμη δημοτική με λόγιους τύπους που χρησιμοποιεί ο Καβάφης και λιτή έκφραση. Τέλος, δε λείπουν τα συνήθη γνωρίσματα των έργων του ποιητή όπως η θεατρικότητα, η ειρωνία, ο πεζολογικός τόνος, η συμβολική χρήση ιστορικών προσώπων και το ιστορικό (ή ψευδοϊστορικό) πλαίσιο. 5

2 o ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΘΕΜΑΤΑ Α. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ «Όνειρο στο κύμα» 1. Γράφει ο Γ. Παγανός για τον Παπαδιαμάντη : «Πολλές φορές με το λυτρωτικό μηχανισμό της καλλιτεχνικής δημιουργίας (sublimation ), εξιδανικευμένος ο ερωτικός καημός γίνεται πηγή ποιητικότατων αφηγήσεων». Να αποδείξετε τα παραπάνω με βάση το κείμενο. 2. Η γραφή του Παπαδιαμάντη είναι ξεχωριστή, αφού χαρακτηριστικά στοιχεία του επαναλαμβάνονται σ όλα του τα έργα. Να εντοπίσετε αυτά τα στοιχεία στο κείμενο. 3. «Η Μοσχούλα έζησε... όπως όλαι». Να αναλύσετε τη φράση αυτή (αρχή τελευταίας ενότητας). 4. Ποιες αφηγηματικές τεχνικές εντοπίζετε στην τελευταία ενότητα; Να τεκμηριωθεί η απάντηση με χωρία του κειμένου. 5. Στ. Μυριβήλης : «Η Παναγιά η Γοργόνα» «Η αψιά ευτυχία του δροσερού νερού τίναξε, ηδονικός σπασμός, τα σπλάχνα της. Ήταν μια αίσθηση χαράς και λευτεριάς, μια δροσιά που έφτανε ως την ψυχή της, σαν να φόραγε κατάσαρκα ολάκερη τη θάλασσα, απ την κορφή ως τα νύχια. Μια φορεσιά ρευστή και αγέρινη σαν αυτές τις μακριές διάφεγγες φούστες με τα γλαυκά και τριανταφυλλιά χρώματα, που φορούσαν μέσα στ αμερικάνικά περιοδικά του Φόρτη κάτι κυρίες με κορμιά ανάλαφρα σαν τα σύννεφα. Την ένοιωθε να σέρνεται πίσω της η ουρά, ατέλειωτη, ως πέρα στις μακρινές ακρογιαλιές, όπου οι φραμπαλάδες φουρφούριζαν μικρά αναδιπλωτά κύματα από αφρό. Το κορμί της άστραψε μια στιγμή στο φεγγάρι σαν ένα μεγάλο χρυσόψαρο, κατόπι χάθηκε. Στον τόπο που βούτηξε, το φεγγάρι έριξε μια χεριά μεγάλες ασημένιες μονέδες.» Να συγκρίνετε το παραπάνω απόσπασμα με το κείμενο ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο. 6