Κοντά στο τζάκι Πολλές φορές κάθισα κουβεντιάζοντας με τον Ανδρέα κοντά στο τζάκι του παλιού σπιτιού στην οδό Γκύζη του Ψυχικού. Ακόμη περισσότερες κάθισα κουβεντιάζοντας δίπλα σε ένα άλλο «τζάκι» το «τζάκι» που λεγότανε Ανδρέας Παπανδρέου. Αναπολώντας σήμερα τις περιπέτειες μιας ολόκληρης τριακονταετίας, έρχονται συχνά στη σκέψη τα λόγια του Γ. Κατσιφάρα. «Ο Ανδρέας», συνήθιζε να λέει, «είναι σαν το τζάκι. Αν καθίσεις πολύ μακριά, κρυώνεις. Αν καθίσεις πολύ κοντά, τσουρουφλίζεσαι...» Και κρύωσα και κάηκα στα 30 χρόνια που έζησα σαν φίλος και συνεργάτης του Ανδρέα. Έφτασαν και στιγμές που παρ ολίγον να γίνω ολοκαύτωμα. Όπως και γνώρισα στιγμές άνετης θαλπωρής όταν ήμουν στη σωστή απόσταση κυρίως όταν ήμουν στη δημοσιογραφία. Οι σελίδες που ακολουθούν δεν είναι μια αφήγηση προσωπικών βιωμάτων και μόνον. Θα μπορούσε να ήταν το συμπλήρωμα μιας τριλογίας: 1) Κουβεντιάζοντας στο Κρεμλίνο, με εισαγωγή την περιβόητη συνέντευξη Μπρέζνιεφ πάνω στην οποία στηρίχθηκε η ελληνική αντιπυρηνική πολιτική. 2) Κουβεντιάζοντας στο Πεκίνο, που οι μετρημένες κουβέντες του Τσιάο Πινγκ αποτελούν προάγγελο των μεγάλων αλλαγών στην Κίνα.
6 ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΚΑΨΗΣ 3) Και τώρα Κουβεντιάζοντας με τον Ανδρέα. Σίγουρα είναι μερικές κλεφτές ματιές στα παρασκήνια μιας περιόδου που άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της στην ιστορία αυτού του τόπου, μια περίοδο όπου έχουν τις ρίζες τους πολλά από τα σημερινά μας προβλήματα. Αλλά και επιτεύγματα σταθερές παράμετροι που μας επιτρέπουν να ελπίζουμε. Δεν λείπουν όμως και οι προσωπικές εμπειρίες, σκέψεις, αντιρρήσεις. Δεν θα μπορούσε αλλιώς να στοιχειοθετηθεί το «κουβεντιάζοντας», ο λόγος και ο αντίλογος. Θα ήταν ένας κουραστικός μονόλογος που δύσκολα θα ξεχώριζε από ένα λιβανωτό. Δεν έχει ανάγκη από μεταθανάτιους λιβανωτούς ο Ανδρέας.
Ανεβαίνοντας το Έβερεστ Έβερεστ Από τους πρόποδες όλα τα βουνά μοιάζουν με λόφους. Πρέπει να απομακρυνθείς πολύ για να δεις την κορυφή τους. Αν είσαι στους πρόποδες των Ιμαλαΐων, όσο κι αν απομακρυνθείς, δεν αρκεί. Μόνον από τους αιθέρες μπορείς να συγκλονισθείς με τον συναρπαστικό όγκο του Έβερεστ, των Άλπεων και αυτού ακόμη του Ολύμπου να δεις τις χιονισμένες κορυφές αλλά και τις σκοτεινές και ανήλιαγες, τις επικίνδυνες, χαράδρες. * * * Πολλές φορές σκέφθηκα να γράψω τη βιογραφία του Ανδρέα Παπανδρέου. Ποτέ δεν το τόλμησα. Ευτυχώς. Όσο κι αν προσπάθησα, δεν μπόρεσα να σηκωθώ λίγο παραπάνω για να δω ολόκληρο τον όγκο ενός πολιτικού που προκάλεσε τα πιο αντιφατικά και αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα σε θαυμαστές και αντιπάλους. «Ανδρέα, ζεις, εσύ μας οδηγείς», κραυγάζουν τα πλήθη των οπαδών του. Και στις σκέψεις τους στριφογυρίζει το πικρό παρά
8 ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΚΑΨΗΣ πονο: «αν ζούσε ο Ανδρέας», αυτή η πολυβασανισμένη χώρα δεν θα ζούσε σε καθεστώς μειωμένης κυριαρχίας χάριν του νέου, οικονομικού αυτή τη φορά, «λεμπενσράουμ». 1 «Ο Ανδρέας διαμηνύει ο Αβέρωφ στον Αμερικανό πρεσβευτή είναι ο μόνος άνθρωπος τον οποίον θα εσκότωνα με τα ίδια μου τα χέρια», 2 αφήνοντας μια ανθρωποφαγική παρακαταθήκη στους οπαδούς της σχολής του. Την ίδια στιγμή ο Ανδρέας ανακηρύσσεται από άλλους αντιπάλους του ο πιο σημαντικός ηγέτης της μεταπολίτευσης. 3 * * * Δεν είναι βιογραφία οι σελίδες που ακολουθούν. Άλλωστε δεν έχει μεσολαβήσει η χρονική απόσταση που εξασφαλίζει την ψυχρή αντικειμενικότητα. Είναι, περισσότερο, η εκδήλωση μιας εσωτερικής ανάγκης. Και όχι μόνον. Σε μια εποχή που το κενό που άφησε η απουσία του αποκαλύπτεται όλο και περισσότερο: Όταν τόσοι πολλοί προσπαθούν να τον σφετερισθούν, να τον αντιγράψουν, αγνοώντας ότι ο Ανδρέας διδάσκει, αλλά δεν αντιγράφεται. Και τα θλιβερά κακέκτυπα αποτελούν τη χειρότερη υπηρεσία για την αξιολόγηση της πολιτικής υποθήκης του. Όταν άλλοι προσπαθούν να τον αμαυρώσουν, προσφέροντας την πιο μεγάλη υπηρεσία, μιας και η μεγαλοσύνη των μεγάλων μετριέται στη σκιά τους, όπως λέει κι ο ποιητής. 1. Λεμπενσράουμ: ο ζωτικός χώρος που διεκδικούσε ο Χίτλερ ως δικαιολογία για να καταλάβει την Ευρώπη. Πιστή μαθήτριά του, η Μέρκελ επιχειρεί το ίδιο με οικονομικούς όρους. 2. CIA. Ο Απόρρητος Φάκελος του Ανδρέα. Βλ περαιτέρω. 3. Καθημερινή, 30/12/07, και Real News, 3/1/10.
ΚΟΥΒΕΝΤΙΑΖΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ 9 Όταν έχει έλθει η στιγμή να λεχθούν και τα απόρρητα, αν όχι όλα, αρκετά, ώστε ο ιστορικός του μέλλοντος να μπορεί να φθάσει κοντά στην αλήθεια... Τότε και η πιο μικρή λεπτομέρεια έχει τεράστια σημασία. 4 * * * Δεν είναι βιογραφία οι σελίδες που ακολουθούν. Θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω ως τίτλο «Ο Ανδρέας που γνώρισα», σε καλές και δύσκολες στιγμές, σε απλές ανθρώπινες συζητήσεις, σε δύσκολα προβλήματα αλλά και σε σκληρές διαφωνίες, θυελλώδεις συγκρούσεις, ο Ανδρέας που νιώθω όπως και τόσοι πολλοί να λείπει περισσότερο και από εκείνο το σκοτεινό ξημέρωμα όταν μου τηλεφώνησαν «τρέχα... ο πρόεδρος...» Ήταν 23 Ιουνίου του 1996. Ο Ανδρέας που γνώρισα. Μια μικρή προσφορά στον ιστορικό του μέλλοντος που θα έχει την τύχη να ατενίσει την κορυφή του Έβερεστ. Και τότε θα μπορέσει να γράψει ποια θα ήταν σήμερα η Ελλάδα αν δεν τον είχαν... «δολοφονήσει» μια λέξη που θα μπορούσε να γραφεί και χωρίς εισαγωγικά αν θυμηθεί κανείς τα γεμάτα έκπληξη λόγια του Γιακούμπ στον Δ. Κρεμαστινό: «...ούτε η υγεία ενός χοιροβοσκού της Σκοτίας δεν είναι σε αυτή την κατάσταση, όχι ενός πρωθυπουργού». Διαφέρει άραγε πολύ η τύχη του από την τύχη δύο άλλων κορυφαίων προσωπικοτήτων του κινήματος των αδεσμεύτων, 4. Σε μερικά σημεία υπάρχουν μικρές διαφορές με παλαιότερα γραψίματα. Τότε μπορούσαν να λεχθούν μόνον τα «ρητά». Σήμερα, 30 χρόνια αργότερα, και τα «απόρρητα». Πολλά, όχι όλα.
10 ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΚΑΨΗΣ που είχε πρωτοστατήσει: του Ούλαφ Πάλμε και της Ίντιρα Γκάντι. Και οι δύο δολοφονήθηκαν κάτω από ανεξιχνίαστες και ύποπτες συνθήκες. Έχουμε μάθει πώς και γιατί κατέρρευσε η υγεία του Ανδρέα; * * * «Δημήτρη (στον Κρεμαστινό), όταν έλθει η ώρα μου, μη με βάλεις στη Βηθανία σου (την πόλη όπου ο Ιησούς ανέστησε τον Λάζαρο). Άφησέ με να φύγω ήσυχα»... Πικρό το χιούμορ του Σκαλκέα, του διάσημου χειρούργου, που ανεδείχθη και μάγος της επικοινωνίας. Ήθελε να δείξει ότι ο Κρεμαστινός είχε «αναστήσει» τον Ανδρέα. Ποιος όμως τον είχε σκοτώσει;
ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ Ένα μονοστηλάκι Κύριε διευθυντά, μου... επιτρέπετε; Τι συμβαίνει, Δημητράκη; Μία παράκληση, ψυχή μου, μα τον Άγιο... και... Άφησε τα ζακυνθινά σου και λέγε. Η πρωινή δουλειά είχε τελειώσει. Χαλαρώναμε αρχίζοντας τη δουλειά της επομένης. Η επίσκεψη του Δημητράκη του Μαρούδα, ενός νέου (επαγγελματικά) συναδέλφου, αστυνομικού συντάκτη του Εθνικού Κήρυκα, ήταν μια ευχάριστη διακοπή. Τον έκανα γούστο, γιατί όταν ήθελε να επιτύχει κάτι μιλούσε... τα ζακυνθινά του, σκορπώντας το γέλιο. Να, δυο λογάκια... στα ψιλά... για έναν καινούργιο πολιτευτή... Θα κάνει μεθαύριο την παρθενική ομιλία του στην Πάτρα... Ποιος είναι, βρε Δημήτρη, ο καινούργιος; Δεν μας έφθαναν οι παλιοί; Να σου πω, μα τον Άγιο... Και το όνομα αυτού Ανδρέας Παπανδρέου. Ο γιος του «Γέρου» της Δημοκρατίας θα κατέβαινε για πρώτη φορά υποψήφιος στις εκλογές του 63. Δεν ξέρω γιατί, ίσως χάρις στα ζακυνθινά του Μαρούδα, ίσως γιατί έτσι ήταν γραφτό, το «κισμέτ», φώναξα τον κλητήρα
12 ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΚΑΨΗΣ και του έδωσα τα «δύο λόγια» σημειώνοντας στο χειρόγραφο: «Μονόστηλο τελευταία σελίδα». Αυτό το μονόστηλο θα αποδεικνυόταν σημείο καμπής στη ζωή μου. Αλλά και της εφημερίδας που είχα την ευθύνη της του προδικτατορικού Έθνους. Βέβαια δεν ήταν και λίγο. Ένα μονόστηλο στις εξασέλιδες τότε εφημερίδες θα αντιστοιχούσε με τα σημερινά πολυσέλιδα σε δύο σελίδες τουλάχιστον. Δεν μπορώ να εξηγήσω γιατί έκανα τέτοιο ρουσφέτι σε έναν άγνωστό μου υποψήφιο πολιτικό, σε μια εποχή που η πολιτική και οι πολιτικοί με απωθούσαν όσο απωθούν σήμερα τους αγανακτισμένους της πλατείας Συντάγματος. Ούτε ξέρω τι ρόλο έπαιξε το μονοστηλάκι εκείνο, αλλά γεγονός είναι πως το έμαθαν οι Αχαιοί και του επεφύλαξαν ενθουσιώδη υποδοχή, όχι μόνον στην Πάτρα αλλά και στα χωριά που πέρασε. 5 Και δεν ενθουσιάσθηκαν μόνον οι Αχαιοί, αλλά και ο ίδιος ο Ανδρέας. Και ζήτησε να με γνωρίσει. (Ένα ερώτημα που και σήμερα δεν μπορώ να απαντήσω: αν γνώριζα πόσο θα άλλαζε τη ζωή μου διωγμοί, φυλακίσεις, εξορία, μαχαιρώματα, CIA θα τολμούσα να πάω στο ραντεβού εκείνο; Λέτε να κιότευα;) Σαββατόβραδο, μια εβδομάδα αργότερα. Σκηνικό: το μικρό σαλονάκι στο σπίτι της οδού Γκύζη στο Ψυχικό. Η συζήτηση θα ήταν δύσκολη, αμήχανη, μιας και γνωριζόμασταν για πρώτη φορά. Κι όμως, εδραίωσε μια φιλία που παρ όλες τις δυσκολίες, τις διακυμάνσεις και τις διαφωνίες στα 8 χρόνια που ήμουν υπουργός είχα υποβάλει τρεις τέσσερις φορές την πα 5. «Η πορεία προς την Πάτρα», γράφει ο Γ. Μίρκος (Ανδρέας Παπανδρέου, τα Πρώτα Βήματα στην Πολιτική, Εκδόσεις Λιβάνη), «είχε οργανωθεί, αλλά η υποδοχή ξεπέρασε τις προβλέψεις των οργανωτών».
ΚΟΥΒΕΝΤΙΑΖΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ 13 ραίτησή μου ο Ανδρέας στάθηκε ειλικρινής φίλος, ίσως πιο πολύ απ ό,τι εγώ προς εκείνον. Στη ζούγκλα της πολιτικής, χωρίς την προστασία του Ανδρέα, θα είχα πέσει επανειλημμένως βορά των άγριων θηρίων. Και υπήρχαν πολλά ανάμεσά τους και τα θηρία της τρόικας (Γεννηματάς-Τσοχατζόπουλος-Λαλιώτης). Το έχουν φαίνεται οι τρόικες! Συζητώντας Κάθε σαββατόβραδο ήμουν «εξόδου», όπως οι νεοσύλλεκτοι. Ήταν η μόνη βραδιά που μπορούσα να βγω με τη γυναίκα μου και δεν τολμούσα να λιποτακτήσω. Εκείνο το Σάββατο την άφησα να ετοιμάζεται και πετάχτηκα στο σπίτι του Ψυχικού για το πρώτο ραντεβού με τον Ανδρέα. «Ένα καφεδάκι», της είπα, «μέχρι να ετοιμασθείς». Δεν θυμάμαι πόσο κράτησε η κουβέντα μας εκείνη. Μόνον η γκρίνια της γυναίκας μου, όταν επέστρεψα γύρω στα μεσάνυχτα, όταν πλέον είχε εκλείψει κάθε δυνατότητα εξόδου, θα μου μείνει αξέχαστη. Και με το δίκιο της. Ήταν η πρώτη «φασαρία» που αντιμετώπισα εξαιτίας του Ανδρέα. Και, φυσικά, δεν θα ήταν και η τελευταία. Είναι αδύνατον να κατατάξω χρονολογικά τις συζητήσεις εκείνες, αν και έχουν μείνει ανεξίτηλες στη μνήμη. Η πιο ζωηρή ίσως, εξαιτίας των επιθέσεων που δέχθηκε αργότερα ο Ανδρέας, σαν... οινόφλυξ (!), ήταν εκείνη της πρώτης βραδιάς. Σε μια κόχη του δωματίου υπήρχε ένα μπουκάλι VAT 69, που δεν ήταν της ιδιαίτερης προτίμησής μου. Τότε θεωρούσα τον εαυτό μου «εξπέρ» στο ουίσκι πριν προσχωρήσω ολοκληρωτικά στο σμυρναίικο ουζάκι και δυσφόρησα για την επιλογή.
14 ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΚΑΨΗΣ Έβαλε σε δυο ποτήρια ένα δαχτυλάκι ουίσκι, όπως συνηθίζουν οι Αγγλοσάξονες, και άρχισε να μιλάει κάνοντας βόλτες πάνω κάτω στο μικρό δωμάτιο. Αναγκαστικά τον ακολουθούσα. Πρώτα εξαντλήθηκε το περιεχόμενο του ποτηριού μου. Αμέσως μετά η υπομονή μου. Ρίχθηκα σε μια πολυθρόνα διακόπτοντας απότομα την κουβέντα. Με κοίταξε παραξενεμένος. Μαζί με την αντοχή μου του είπα εξαντλήθηκε και το ουίσκι μου. Δεν έχω κουράγιο για άλλο ποδαρόδρομο... Και γέμισέ μου το ποτήρι για να συνέλθω... Έβαλε τα γέλια. Μου γέμισε ξανά το ποτήρι ελληνιστί αυτή τη φορά, αλλά συνέχισε τις βόλτες. Αργά το βράδυ είχα πιει 3-4 ποτήρια ουίσκι, ενώ ο Ανδρέας συνέχιζε με το πρώτο δαχτυλάκι. Αυτός όμως ήταν κατά τις εφημερίδες της Δεξιάς ο... οινόφλυξ! Κατεστημένο και άλλα Ένα από τα πρώτα βιβλία που εξέδωσε ο Αντώνης Λιβάνης, 6 πριν παραχωρήσει τον Οίκο στα παιδιά του, είχε τον τίτλο Το Κατεστημένο. Μου το έστειλε με την αφιέρωση: «Στον εφευρέτη του όρου». Ήταν μια... εφεύρεση που είχε γίνει σε εκείνες τις ατέλειωτες συνομιλίες στο σπίτι του Ψυχικού. Τον Ανδρέα τον απασχολούσε τι άλλο μπορούσε να γίνει για τη βελτίωση της ζωής του μέσου Έλληνα. Ξετύλιγε διάφο 6. Ο Οίκος ξεκίνησε τα χρόνια της χούντας ως «Νέα Σύνορα», με τον Αντώνη Λιβάνη, που είχε την ιδέα, τον Γιάννη Χαραλαμπόπουλο και... μεγαλομέτοχο τον γράφοντα με 45%. Ήταν ο Οίκος που έφερε στην Ελλάδα τα βιβλία της Οριάνας Φαλάτσι, τα Μυστικά αρχεία του Φόρεϊν Όφφις κτλ. Αλλά, όταν έπεσε η χούντα, αποχώρησα, παραχωρώντας τα δικαιώματά μου στον Α. Λιβάνη, που με σκληρή δουλειά έφτιαξε τον σημερινό Οίκο.