ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ» Οι γυναικείες μορφές στην Τέταρτη Διάσταση του Γιάννη Ρίτσου και οι φιλοσοφικές τους διαστάσεις ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (Μ. Δ. Ε.) της φοιτήτριας Πάντσιου Βασιλικής ΑΕΜ : 779 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ : Δημήτρης Κόκορης, Επίκουρος Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΜΑΪΟΣ 2017

2 Στον παππού μου

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς, τον επιβλέποντα καθηγητή της Μεταπτυχιακής μου εργασίας, κ. Δημήτρη Κόκορη, για την καθοδήγηση, την πολύτιμη βοήθειά του και τις πολύτιμες συμβουλές του, που φάνηκαν χρήσιμες καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την ψυχολογική, κυρίως, υποστήριξη, που μου προσέφερε, κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας εργασίας. 3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία έγινε λόγος για την Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου, που είναι μια από τις πιο ογκώδεις ποιητικές του συλλογές. Συγκεκριμένα, φάνηκε από κοντά τι είναι η Τέταρτη διάσταση, ως προς τη δομή, τη σύνθεση και το περιεχόμενό της. Στη συνέχεια, εστιάσαμε στις γυναικείες μορφές αυτής της συλλογής και έγινε προσπάθεια να τις γνωρίσουμε καλύτερα μέσα από τις ποιητικές συνθέσεις, στις οποίες διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο. Μέσα από την λογοτεχνική ανάλυση αυτών των ποιητικών συνθέσεων, που ακολούθησε, γνωρίσαμε από κοντά τις γυναικείες, αυτές, μορφές μέσα στο ιστορικό-κοινωνικό-πολιτικό, μυθολογικό και αυτοβιογραφικό τους πλαίσιο, καθώς επίσης, εντοπίσαμε τα βασικά θέματα, που τις απασχολούν. Τέλος, έγινε προσπάθεια να φανεί η φιλοσοφική διάσταση των γυναικείων αυτών μορφών. Σκοπός αυτής της εργασίας ήταν να φανεί, πως η γυναικεία μορφή έχει κυρίαρχη θέση στην ποίηση του Ρίτσου και να φανεί η προτίμησή του να τη χρησιμοποιεί ως φορέα των στοχαστικών του αναζητήσεων. Επίσης, σκοπός ήταν να γίνει γνωστή η ψυχοσύνθεση, ο προβληματισμός, ο στοχασμός και η υπαρξιακή αγωνία των γυναικείων μορφών της Τέταρτης διάστασης, πάνω στο θέμα του θανάτου, του χρόνου και της φθοράς που προκαλεί, του έρωτα, και της ατομικής και κοινωνικής μοναξιάς. Επιπλέον, αποδείχτηκε πως ο προβληματισμός και η υπαρξιακή αυτή αγωνία των γυναικείων μορφών είναι ο προβληματισμός και η υπαρξιακή αγωνία του ίδιου του Ρίτσου. Τέλος, θα αποδείχτηκε πως η ποιητική διάθεση του Ρίτσου, πέρα από στοχαστική, έχει και φιλοσοφική διάσταση. Λέξεις Κλειδιά : θάνατος, χρόνος, έρωτας, υπαρξιακή αγωνία 4

ABSTRACT In the present task, we referred to the Fourth Dimension of the poet Yiannis Ritsos, which is one of his most massive poetic collections. Specifically, we saw from up close what is the Fourth Dimension, as regards its structure, composition and its content. Then, we focused on female figures in this collection. An attempt made to know best through the poetic compositions, in which the female figures play a dominant role. Initially, through literary analysis of these poetic compositions, which followed, met the female these figures within the historical-social-political, mythological and autobiographical context, it will also identify and key issues of concern to women's forms. Finally, an attempt made to illustrate the philosophical dimension of women of these forms. The purpose of this task was to illustrate that the female figure is dominant in the poetry of Ritsos and also to show his preference to use as body of stochastic gropings. Also, the aim was to made known the psyche, reflection, contemplation and the existential angst of female figures of the Fourth Dimension, on the topic of death, time and decay caused by time, love and individual and social loneliness. Moreover, we demonstrated and the reflection and the existential anxiety of female figures which is the reflection and the existential angst of the poet, too. Finally, we demonstrated that the poetic mood of Ritsos beyond stochastics has and philosophical dimension. Key words: death, time, love, existential angst 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή.9 I. Η ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ 11 1. Κομβικοί σταθμοί της ζωής του Γιάννη Ρίτσου...11 2. Δομή, σύνθεση και περιεχόμενο της Τέταρτης διάστασης 13 3. Αυτοβιογραφία μύθος και ιστορία στην Τέταρτη διάσταση...16 4. Τα ποιήματα και οι γυναικείες μορφές της Τέταρτης διάστασης...20 II. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΗΣ ΤΕΤΑΡΤΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ...24 1. Η Σονάτα του σεληνόφωτος 24 1.1. Ιστορικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος..24 1.2. Τίτλος αφορμή του ποιήματος.25 1.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος..26 1.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος 26 1.5. Η γυναικεία μορφή της Σονάτας..27 2. Το Νεκρό σπίτι..32 2.1. Ιστορικό μυθολογικό -αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος...32 2.2. Τίτλος του ποιήματος...33 2.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος...33 2.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος...34 2.5. Η γυναικεία μορφή του Νεκρού σπιτιού 34 3. Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού..38 3.1. Ιστορικό μυθολογικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος.38 3.2. Τίτλος του ποιήματος 38 3.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος 39 3.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος.39 3.5. Η γυναικεία μορφή του ποιήματος Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού.39 6

4. Περσεφόνη 45 4.1. Ιστορικό μυθολογικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος.45 4.2. Τίτλος του ποιήματος...46 4.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος...46 4.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος...47 4.5. Η γυναικεία μορφή του ποιήματος Περσεφόνη.47 5. Ισμήνη 51 5.1. Ιστορικό μυθολογικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος..51 5.2. Τίτλος του ποιήματος 52 5.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος 52 5.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος.53 5.5. Η γυναικεία μορφή του ποιήματος Ισμήνη 53 6. Χρυσόθεμις 59 6.1. Ιστορικό μυθολογικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος..59 6.2. Τίτλος του ποιήματος 60 6.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος 60 6.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος 61 6.5. Η γυναικεία μορφή του ποιήματος Χρυσόθεμις...61 7. Η Ελένη 68 7.1. Ιστορικό μυθολογικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος.68 7.2. Τίτλος του ποιήματος...68 7.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος...69 7.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος 69 7.5. Η γυναικεία μορφή του ποιήματος Η Ελένη 70 8. Η Επιστροφή της Ιφιγένειας..77 8.1. Ιστορικό μυθολογικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος.77 8.2. Τίτλος του ποιήματος...77 8.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος.78 8.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος...78 7

8.5. Η γυναικεία μορφή του ποιήματος Η Επιστροφή της Ιφιγένειας.78 9. Φαίδρα...87 9.1. Ιστορικό μυθολογικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος.87 9.2. Τίτλος του ποιήματος 88 9.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος 88 9.4. Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος..89 9.5. Η γυναικεία μορφή του ποιήματος Φαίδρα 89 III. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΗΣ ΤΕΤΑΡΤΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ.98 IV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ...103 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 106 8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Γιάννης Ρίτσος είναι ένας από τους πολυγραφότατους Έλληνες ποιητές, που έχει αναγνωριστεί σε Ελλάδα και Εξωτερικό. Η Τέταρτη διάσταση είναι μια ογκώδης ποιητική συλλογή, που ξεκίνησε ο ποιητής να την συνθέτει κατά τη πιο όψιμη και ώριμη περίοδο της ποίησής του. Για τον λόγο αυτό, η Τέταρτη διάσταση κατέχει εξέχουσα θέση μέσα στο ποιητικό του έργο. Φυσικά, δεν είναι μόνον αυτή η αιτία. Οι ποιητικές μακροσκελείς συνθέσεις της συλλογής, αυτής, είναι συνθέσεις, που έχουν την μορφή ενός σκηνοθετικού μονολόγου με τη μορφή εξομολόγησης. Επίσης, συνδυάζουν τον μύθο, την ιστορία, καθώς και αυτοβιογραφικά στοιχεία του ίδιου του ποιητή. Βασική είναι η προτίμηση του ποιητή, να εντάξει και να τοποθετήσει ως βασικά πρόσωπα των εξομολογητικών αυτών μονολόγων, γυναίκες που είτε έχουν μυθική καταγωγή, είτε είναι γυναίκες του σύγχρονου παρόντος. Έτσι, η γυναίκα γίνεται φορέας της ποίησης του Ρίτσου, κατέχοντας πρωτεύοντα ρόλο σε αυτή. Η γυναίκα γίνεται προσωπείο του ίδιου του Ρίτσου, προκειμένου να εκφράσει δικούς του προβληματισμούς και στοχασμούς πάνω σε βασικά υπαρξιακά θέματα. Προκειμένου να δειχθεί, η προτίμηση αυτή του Ρίτσου, επιλέχτηκε στην παρούσα εργασία, να γίνει μια γνωριμία από κοντά με αυτές τις γυναικείες μορφές της Τέταρτης διάστασης. Έτσι, τα ποιήματα της συλλογής, που θα μας απασχολήσουν παρακάτω είναι μόνον όσα έχουν ως πρωταγωνίστρια μια γυναικεία, μυθική ή μη, μορφή. Συγκεκριμένα, τα ποιήματα αυτά, τα οποία θα μας απασχολήσουν, εδώ, όπου η γυναίκα έχει εξέχουσα θέση είναι: Η Σονάτα του σεληνόφωτος, Το νεκρό σπίτι, Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, Περσεφόνη, Ισμήνη, Χρυσόθεμις, Η Ελένη, Η επιστροφή της Ιφιγένειας, Φαίδρα. Αντίστοιχα, μέσα σε αυτά τα ποιήματα οι κυρίαρχες γυναικείες μορφές είναι η Γυναίκα με τα Μαύρα της Σονάτας, η Ηλέκτρα από το Νεκρό σπίτι και το Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, η Περσεφόνη, η Ισμήνη, η Χρυσόθεμις, η Ελένη, η Ιφιγένεια και η Φαίδρα. Τέλος, μια άλλη γυναικεία μορφή, που η παρουσία της γίνεται αισθητή, μέσα από την εξομολόγηση των υπόλοιπων γυναικών, σε αυτά τα ποιήματα, είναι η Κλυταιμνήστρα, για την οποία θα γίνει, επίσης, λόγος. Σκοπός της εργασίας είναι να γνωρίσουμε, λοιπόν, από κοντά αυτές τις γυναικείες μορφές μέσα στο ιστορικό-κοινωνικό-πολιτικό, μυθολογικό και αυτοβιογραφικό τους πλαίσιο και να φανεί η προτίμηση του Ρίτσου να επιλέγει γυναικείες μορφές ως φορέα 9

της ποίησής του. Επίσης, σκοπός είναι να δειχθούν οι ψυχοσυνθέσεις αυτών των γυναικών, οι προβληματισμοί και οι στοχασμοί τους πάνω σε βασικά υπαρξιακά θέματα, όπως ο θάνατος, ο χρόνος, η φθορά και ο έρωτας και να αποδειχθεί πως οι προβληματισμοί και οι στοχασμοί αυτοί είναι του ίδιου του ποιητή. Τέλος, σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να δειχθεί η φιλοσοφική διάσταση των γυναικείων αυτών μορφών και των θεμάτων που τις απασχολούν. Προκειμένου να φανούν και να αποδειχθούν όλα τα παραπάνω, επιλέχτηκε μια συγκεκριμένη συγγραφική πορεία. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, αρχικά, θα γίνει λόγος για τα ιστορικό-κοινωνικό-πολιτικά και οικογενειακά βιώματα του ποιητή. Στη συνέχεια, θα γίνει παρουσίαση της Τέταρτης διάστασης, ως προς τη δομή, τη σύνθεση και το περιεχόμενό αυτής της συλλογής, όπως και της σύνδεσης σε αυτήν μύθου, ιστορίας και αυτοβιογραφικών στοιχείων. Επίσης, θα γίνει λόγος για τη θέση της γυναίκας στην ποίηση του Ρίτσου. Αφού έχει γίνει από το πρώτο κεφάλαιο, η επιλογή των ποιητικών συνθέσεων, που θα αναλυθούν στη συνέχεια της συγκεκριμένης εργασίας, με κριτήριο το αν κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο κάποια γυναικεία μορφή σε αυτές, στο δεύτερο κεφάλαιο θα γίνει η λογοτεχνική ανάλυση αυτών των ποιητικών συνθέσεων. Μέσα από τη λογοτεχνική ανάλυση των ποιημάτων αυτών, θα δούμε τις γυναίκες αυτές μορφές μέσα σε ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο και θα τις γνωρίσουμε καλύτερα. Στο τρίτο κεφάλαιο, απομονώνοντας τα θέματα, που απασχολούν τις γυναικείες μορφές, θα εξεταστεί η φιλοσοφική διάσταση αυτών των θεμάτων, όπως επίσης, θα δειχθεί πως ο στοχασμός του Ρίτσου είναι και φιλοσοφικός. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο, που είναι και το επιλογικό μέρος της εργασίας, θα παρατεθούν κάποιες γενικές ανακεφαλαιωτικές, συμπερασματικές παρατηρήσεις. 10

Ι. Η ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ 1. Κομβικοί σταθμοί της ζωής του Γιάννη Ρίτσου Το να αναφερθεί κανείς διεξοδικά στη ζωή και το έργο του Γιάννη Ρίτσου θα ήταν τουλάχιστον περιττό στη συγκεκριμένη εργασία. Υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία, που μας πληροφορεί για τη ζωή και το ογκώδες έργο του ποιητή από τη Μονεμβασιά. Ωστόσο, κρίνεται απαραίτητη μία στάση σε κάποιους σταθμούς της ζωής του Ρίτσου προκειμένου να ενταχθεί ο αναγνώστης στο γενικότερο πλαίσιο προσωπικό, κοινωνικό, πολιτικό μέσα στο οποίο ο Ρίτσος δούλεψε τα δημιουργήματα της ογκώδης ποιητικής συλλογής, της Τέταρτης διάστασης, αλλά και να κατανοήσει τι ήταν εκείνο που τον οδήγησε σε αυτή την τόσο ιδιαίτερη, θα έλεγε κανείς ποίηση. Η αναφορά σε αυτούς τους σταθμούς της ζωής του κρίνεται αναγκαία, έστω και εν περιλήψει, διότι στα ποιήματα αυτής της συλλογής ο Ρίτσος έχει εντάξει προσωπικά και αυτοβιογραφικά στοιχεία, που πρέπει να γίνουν γνωστά για την πλήρη κατανόηση των ποιητικών αυτών δημιουργημάτων. Σαφέστατα, δεν είναι μόνο αυτά που έχει κατορθώσει να εντάξει ο Ρίτσος στην συλλογή της Τέταρτης διάστασης. Μέσα από αυτές τις ποιητικές δημιουργίες περιγράφει και αναμεταδίδει, θα μπορούσε να πει κανείς, την ιστορία της πονεμένης Ελλάδας, του τόπου του. Αυτό δεν το κατορθώνει με πρόθεση στράτευσης, αν και υπέρμαχος του κομμουνισμού, ούτε επιζητά να δημιουργήσει μία ποίηση μόνο για μυημένους, οι οποίοι πολλές φορές νιώθουν πως βρίσκονται πολύ μακριά από αυτά που θέλει να εξομολογηθεί ο Ρίτσος, καθώς δεν εκφράζεται ποτέ στεγνά και στείρα, αλλά το κατορθώνει ξεδιπλώνοντας αβίαστα την ιστορία του τόπου του, καλά κρυμμένη μέσα στις σιωπές, στις διαστρεβλώσεις του πραγματικού και μέσα στο παράδοξο μάγμα σύγχρονου και αρχαίου κόσμου. Πρόκειται για μία τεχνική κατά την οποία ο αναγνώστης αναγκάζεται να ακολουθήσει και να αναβιώσει μία πορεία κοινωνική και προσωπική για δικό του λογαριασμό, φτάνοντας στη δική του αλήθεια 1. Βέβαια, το φώλιασμα των προσωπικών και αυτοβιογραφικών στοιχείων, των καλά κρυμμένων ιστορικών γεγονότων και της ανάγκης του ποιητή να κρύψει και να κρυφτεί, πίσω από τις ηρωίδες του, θα τα αντιληφθεί καλύτερα ο αναγνώστης κατά την ανάλυση των ποιημάτων της συλλογής αυτής στη συνέχεια της εργασίας. 1 Ζ. Πιερά, Γιάννης Ρίτσος: Η μακριά πορεία ενός ποιητή, Αθήνα, Κέδρος, 1978, σσ. 21-23. 11

Προτού όμως διαλευκανθεί το τι είναι η Τέταρτη διάσταση και γίνει εκτενής ανάλυση κάποιων ποιημάτων της ποιητικής αυτής συλλογής είναι, όπως ειπώθηκε και παραπάνω, αναγκαίο να αναφερθούν κάποια τραγικά γεγονότα που πλαισίωσαν το οικογενειακό περιβάλλον του ποιητή και αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για αρκετές από τις συνθέσεις αυτής της συλλογής. Συγκεκριμένα, ο Ρίτσος βίωσε, όπως είναι γνωστό, από πολύ μικρή ηλικία την στέρηση, την αρρώστια, την απώλεια και τον θάνατο. Ο πατέρας του εξαιτίας του πάθους του για τα χαρτιά έχασε όλη του την περιουσία και αργότερα έχασε τα λογικά του. Ο Ρίτσος ένιωθε αποστροφή για εκείνον. Η μητέρα και ο αδερφός του, Δημήτρης, προσβλήθηκαν από την αρρώστια της φυματίωσης χάνοντας τη μάχη με τη ζωή. Από τη φυματίωση προσβλήθηκε και ο ίδιος και ταλαιπωρήθηκε από αυτήν ως το τέλος της ζωής του. Επιπλέον, πεθαίνει και η αδερφή του Νίνα, όπως επίσης, χάνει τα λογικά της και η αδερφή του Λούλα. Όλα αυτά τα τραγικά οικογενειακά περιστατικά του στέρησαν την ανεμελιά της παιδικής ηλικίας και γκρέμισαν τον κόσμο του. Τραγικό ήταν όμως και το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον του ποιητή. Κατά τη διάρκεια της ζωής του βίωσε πολλά άσχημα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα της ιστορίας του τόπου, που αφομοίωσε στην ποίησή του, αργότερα. Η προσπάθεια ενσωμάτωσης των προσφύγων από τη Μ. Ασία στην Αθήνα του 1925, η γερμανική κατοχή, ο Εμφύλιος, ο Ψυχρός πόλεμος, η Χούντα, η κατάκτηση της Κύπρου είναι μερικές από τις άσχημες εθνικές περιπέτειες, που βίωσε ο ποιητής. Ο ίδιος, ύστερα από τριβή με διάφορους διανοούμενους της εποχής, εισχώρησε στον επαναστατικό κόσμο της αριστεράς, προσχωρώντας στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ, καθώς μάλιστα ενέμεινε στα πιστεύω του ως το τέλος, γνωρίζοντας διωγμούς και εξορία σε Λήμνο, Μακρόνησο, Άη Στρατή, Γυάρο και Λέρο. Από τη στιγμή που γνώρισε τη σύζυγό του, η ζωή του μοιραζόταν για μεγάλο διάστημα σε Αθήνα και Σάμο. Κατά την διαμονή του σε αυτά τα μέρη μας έχει δώσει μεγάλο ποιητικό έργο. Όλα αυτά τα προσωπικά και κοινωνικοπολιτικά γεγονότα οδήγησαν τον Ρίτσο στο να βρίσκει διέξοδο μέσω της τέχνης της ποιήσεως. Πλέον η ποίησή του ήδη είχε αρχίσει να παίρνει την μορφή μίας εξομολόγησης, μιας προσωπικής εξομολόγησης. Φυσικά και ο Ρίτσος ήταν από τους πολυγραφότατους ποιητές του τόπου μας, που μας άφησε δείγμα της τέχνης του από πολύ μικρή ηλικία. Ωστόσο, το 1956 εγκαινιάζεται ένα νέο 12

ποιητικό είδος από εκείνον, που με μεγάλη ωριμότητα μας το προσφέρει μέσα στον επιβλητικό τόμο της Τέταρτης διάστασης 2. 2. Δομή, σύνθεση και περιεχόμενο της Τέταρτης διάστασης Στο σημείο αυτό, όμως, ας γίνει λόγος για το τι ακριβώς είναι η Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου. Ήδη αναφέρθηκε παραπάνω πως πρόκειται για μία μεγάλη ποιητική συλλογή του ποιητή. Η περίοδος συγγραφής της Τέταρτης διάστασης αποτελεί την πιο ώριμη περίοδο της ποίησής του. Η περίοδος αυτής της ωριμότητας εγκαινιάζεται το 1956 με τη συγγραφή της Σονάτας του Σεληνόφωτος, ποίημα για το οποίο ο Ρίτσος πήρε το Α Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Η Τέταρτη διάσταση, σύμφωνα με τον Διαλησμά, αποτελείται από 16 ποιητικές συνθέσεις, γραμμένες από το 1956 έως το 1971/72. 3 Ωστόσο, η ποιητική αυτή συλλογή αποτελείται από 17 ποιητικές συνθέσεις, καθώς το 1975 γράφτηκε ακόμη ένα ποίημα, η Φαίδρα 4, η οποία προστέθηκε στον συλλογικό τόμο της Τέταρτης Διάστασης, το 1978 από την έκτη έκδοση («Κέδρος») και έπειτα 5. Τα 17, λοιπόν, ποιήματα της Τέταρτης διάστασης παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Αρχικά, κοινό χαρακτηριστικό των ποιημάτων αυτών είναι πως πρόκειται για ποιητικές μακροσκελείς συνθέσεις, τις οποίες ο ποιητής τις κατασκευάζει σύμφωνα με μία συγκεκριμένη δομή και σύνθεση. Επίσης, στα ποιήματα αυτά ο ποιητής συνδυάζει το σύγχρονο παρόν με τον αρχαίο μύθο και τον μυθολογικό κόσμο του παρελθόντος. Άλλο κοινό χαρακτηριστικό τον ποιημάτων αυτών είναι πως ο ποιητής μέσα από αυτά προβάλλει μια συγκεκριμένη κριτική στάση απέναντι στην πρακτική της κοσμοθεωρίας του. Τέλος, κοινός παρονομαστής και των 17 συνθέσεων είναι ο χρόνος και η ασταμάτητη πορεία του 6. Ιδιαίτερα, τα 17 αυτά ποιήματα που απαρτίζουν την Τέταρτη διάσταση κατά χρονολογική σειρά είναι τα εξής 7 : «Η Σονάτα του Σεληνόφωτος (1956), Χειμερινή διαύγεια (1957), Χρονικό (1957), Όταν έρχεται ο Ξένος (1958), Το παράθυρο (1959), 2 Πιερά, ό.π. (σημ. 1), σσ. 29-78. 3 Στ. Διαλησμάς, Εισαγωγή στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1999, σσ. 43-44. 4 Αγ. Κώττη, Γιάννης Ρίτσος: Ένα σχεδίασμα βιογραφίας, Αθήνα, Ελληνικά γράμματα, 2009, σ. 163. 5 Δ. Κόκορης, Μια φωτιά. Η Ποίηση: Σχόλια στο έργο του Γιάννη Ρίτσου, Αθήνα, Σόκολη, 2003, σ. 75. 6 Διαλησμάς, ό.π. (σημ. 3), σ. 54. 7 Τα ποιήματα αυτά βρίσκονται στον συλλογικό τόμο της Τέταρτης διάστασης, εκεί, όμως, δεν παρατίθενται κατά χρονολογική σειρά. Αντίθετα, ως πρόλογος του τόμου τοποθετείται το ποίημα Το παράθυρο και ως επίλογός του το ποίημα Όταν έρχεται ο Ξένος. Γενικά, η σειρά, που είναι τοποθετημένα τα ποιήματα στο βιβλίο, είναι ζήτημα περιεχομένου. 13

Το νεκρό σπίτι (1959), Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού (1960), Φιλοκτήτης (1963-1965), Ορέστης (1962-1966), Αίας (1967-1969), Περσεφόνη (1965-1970), Αγαμέμνων (1966-1970), Χρυσόθεμις (1967-1970), Η Ελένη (1970), Ισμήνη (1966-1971), Η επιστροφή της Ιφιγένειας (1971-1972) και Φαίδρα (1974-1975)» 8. Όσον αφορά, ειδικότερα, τη δομή και τη σύνθεση των ποιημάτων της Τέταρτης διάστασης, οι 14 από τις 17 ποιητικές συνθέσεις έχουν τη μορφή και τα στοιχεία θεατρικού μονολόγου δίνοντας την αίσθηση της εξομολόγησης. Απαρτίζονται από έναν «σκηνοθετικό» πρόλογο και έναν «σκηνοθετικό» και εξυγιαντικό επίλογο. Στον «σκηνοθετικό» πρόλογο ορίζονται ο τόπος, ο χρόνος και τα πρόσωπα του έργου, όπως επίσης, από τον πρόλογο ο ποιητής μας εντάσσει στο κλίμα, που θα ακολουθήσει. Ο πρωταγωνιστής είναι συνήθως κάποιο μυθικό πρόσωπο, που μιλά σε ένα άλλο πρόσωπο που παραμένει βουβό και εκτελεί τον ρόλο του απλού δέκτη 9. Το βουβό πρόσωπο είναι πολλές φορές άλλης κοινωνικής τάξης και ιδιοσυγκρασίας από αυτή του πρωταγωνιστή. Θα μπορούσε να πει κανείς πως ο Ρίτσος με τη χρήση του βουβού, ανώνυμου συνήθως προσώπου, έχει στο νου του τον αναγνώστη, στον οποίο, με αυτή την τεχνική της ανωνυμίας του βουβού προσώπου, επιτρέπει να δει το εκάστοτε θέμα με έναν πιο διαχρονικό τρόπο 10. Άλλο κοινό στοιχείο των ποιητικών αυτών συνθέσεων είναι η ύπαρξη ενός πεζολογικού, μακροσκελούς, ελεύθερου και αρκετές φορές λυρικού στίχου, καθώς και η χρήση ενός καθημερινού και οικείου λεξιλογίου. Όσον αφορά τη θεματολογία των θεατρικών αυτών μονολόγων και τους κεντρικούς θεματικούς πυρήνες παρουσιάζονται, επίσης, κάποιοι συνδετικοί κρίκοι. Συγκεκριμένα, όλα τα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης πραγματεύονται το θέμα του έρωτα, του θανάτου, της ενδοσκόπησης, της ανάμνησης, του χρόνου, της φθοράς, της μοναξιάς, του γήρατος, της κατάρρευσης ενός παλιού και ένδοξου παρελθόντος και μιας παλιάς κοινωνίας. Τέλος, όπως ειπώθηκε ήδη, η χρήση γνωστών μυθικών προσώπων ως πρωταγωνιστών και η χρήση του αρχαίου μύθου συνυφασμένο με τον σύγχρονο κόσμο είναι γενικό θεματικό μοτίβο και κοινή τεχνική στην Τέταρτη Διάσταση. 11 8 Κόκορης, ό.π. (σημ. 5), σ. 75. 9 Διαλησμάς, ό.π. (σημ. 3), σσ. 54-55. 10 Δ. Μαγκαφουράκης, Γιάννης Ρίτσος. Αναζητώντας τις πηγές της έμπνευσής του, Αθήνα, Ταξιδευτής, 2012, σσ. 62-63. 11 Διαλησμάς, ό.π. (σημ. 3), σ. 55. 14

Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η μορφή αυτή του θεατρικού μονολόγου αλλά και η χρήση του αρχαίου μύθου δεν απαντάται σε όλα τα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης. Από τις δεκαεφτά συνθέσεις αποκλίνουν τρία ποιήματα αυτής της συλλογής. Συγκεκριμένα, η Χειμερινή διαύγεια, το Χρονικό και το ποίημα Όταν έρχεται ο Ξένος διαφέρουν δομικά και δεν ανήκουν στις μυθολογικές συνθέσεις της συλλογής. Ο λόγος, όμως της ένταξής τους στην Τέταρτη διάσταση είναι πολύ συγκεκριμένος. Τα τρία αυτά ποιήματα, όπως και τα άλλα δεκατέσσερα της ποιητικής συλλογής συμπεριλήφθηκαν στον συλλογικό αυτό τόμο, καθώς συγκλίνουν στην ύπαρξη του αυτοβιογραφικού, του ιστορικού, του κοινωνικού, του φιλοσοφικού και του ψυχολογικού στοιχείου. Καθοριστικός συνδετικός κρίκος μεταξύ όλων των ποιημάτων είναι το ζήτημα της φθοράς του χρόνου και η υπαρξιακή αγωνία που είναι διάχυτη σε αυτά τα ποιήματα. Το μόνο που λείπει από τα τρία αυτά ποιήματα, σε σχέση με τα άλλα δεκατέσσερα, είναι το διαχρονικό στοιχείο, το οποίο ο ποιητής πετυχαίνει να ενσωματώσει στις υπόλοιπες συνθέσεις αυτής της συλλογής με τη χρήση του αρχαίου μύθου 12. Κάτι το οποίο έχει αξία να σημειωθεί εδώ είναι πως, οι δεκατέσσερεις συνθέσεις, που θυμίζουν δραματικό μονόλογο, ενώ τους λείπει η δράση και διακρίνονται από ένα υποτονικό ύφος, παίχτηκαν σε Ελλάδα και εξωτερικό πολλές φορές με τη μορφή θεατρικών παραστάσεων 13. Πέρα από τις βασικές έννοιες της ποίησής του, που αναφέρθηκαν και ως θεματικοί πυρήνες πιο πάνω, ο Ρίτσος αντλεί την έμπνευσή του για την ποίηση της Τέταρτης διάστασης και από κάποιες λέξεις που λειτουργούν εργαλειακά, συμβολικά και νοηματικά μέσα σε αυτή την ιδιαίτερη ποίηση, πάντα ποιητικά φορτισμένες. Ο Ρίτσος, δηλαδή, χρησιμοποιεί κάποιες λέξεις εργαλεία, που επαναλαμβάνονται μέσα σε όλες σχεδόν τις ποιητικές συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης. Πιο ειδικά, μία τέτοια λέξη εργαλείο είναι το «Σπίτι». Η επαναλαμβανόμενη χρήση αυτής της λέξης έχει την αφετηρία της σε προσωπικά βιώματα του ποιητή, όπως και όσες λέξεις εργαλεία θα ακολουθήσουν παρακάτω. Το «σπίτι», που πολλές φορές μεταμφιέζεται σε ένα παλιό αρχοντικό ή σε ένα μυθικό παλάτι, όπως αυτό των 12 Κόκορης, ό.π. (σημ. 5), σσ. 76-77. 13 Κώττη, ό.π. (σημ. 4), σσ. 180-181. 15

Μυκηνών, έχει συμβολικό χαρακτήρα, καθώς πρόκειται για τη δική του πατρική οικία. Η λέξη αυτή αποτελεί ένα από τα βαθύτερα ποιητικά μοτίβα του ποιητή. Μία άλλη λέξη με αυτοβιογραφικό, συμβολικό και εργαλειακό χαρακτήρα, που αποτελεί επαναλαμβανόμενο μοτίβο της Τέταρτης διάστασης, είναι το «πιάνο». Πιθανότατα, να πρόκειται για το «σιωπηλό πιάνο» της μητέρας του, το οποίο στις ώριμες συνθέσεις του μεταμορφώνεται σε ένα μαύρο φέρετρο (Σονάτα του Σεληνόφωτος) ή σε ένα αναχρονιστικό στοιχείο με διαχρονικότητα (Επιστροφή της Ιφιγένειας). Η λέξη «καθρέφτης», επίσης, επαναλαμβάνεται συνεχώς στις ώριμες αυτές συνθέσεις, όπως επίσης και η συμβολική έννοια του «κλειδιού». Ο «καθρέφτης», που συνδέεται πολλές φορές με τα αυτοβιογραφικά σύμβολα «σπίτι» και «πιάνο», συνήθως αντικατοπτρίζει την φθορά του σπιτιού από τον χρόνο ακόμη και τη φθορά των πρωταγωνιστών. Πρόκειται για θολούς ή ραγισμένους «καθρέφτες» (Σονάτα του Σεληνόφωτος) που συμβολίζουν την χαμένη αγάπη, τη χαμένη νιότη, το χαμένο μεγαλείο αλλά και τη μνήμη. Συγχρόνως, η έννοια του «κλειδιού» έχει εργαλειακή και συμβολική αξία καθώς με τη χρήση της ο ποιητής άλλοτε εκφράζει την αδυναμία φυγής ή και όποιας διεξόδου (Αίας) και άλλοτε την αμφίβολη εξουσία (Χρυσόθεμις). Τέλος, θα μπορούσαν να αναφερθούν πολλές ακόμη επαναλαμβανόμενες λέξεις κλειδιά της ποίησης της Τέταρτης διάστασης του Ρίτσου, όπως οι λέξεις: «ήλιος», «αρκούδα», «ξύλινο άλογο», «παράθυρο», «λόφος», των οποίων όμως θα πρέπει να μελετηθεί και να διαλευκανθεί η συμβολική υπόσταση, που μπορεί να είναι αυτοβιογραφική, ιστορική, μυθολογική, ιδεολογική και φιλοσοφική στην εκάστοτε ποιητική σύνθεση 14. 3. Αυτοβιογραφία μύθος και Ιστορία στην Τέταρτη Διάσταση Με όσα ειπώθηκαν παραπάνω συνειδητοποιεί κανείς πως στόχος του ποιητή με τη σύνθεση της Τέταρτης διάστασης είναι η εσωτερική ενδοσκόπηση, η ανάλυση και η ώριμη γνώση του εαυτού. Ο Ρίτσος, όπως έχει ήδη αναφερθεί, κάνει μία σύμπτυξη του αυτοβιογραφικού, του μυθικού και του ιστορικού στοιχείου στην ώριμη και καινούρια αυτή ποίησή του. Ολόκληρη η Τέταρτη διάσταση απαρτίζεται από συνειδησιακά βιώματα του ποιητή. Η ποίηση της Τέταρτης διάστασης εμπεριέχει αυτοβιογραφικά 14 Γ. Βελουδής, Γιάννης Ρίτσος Προβλήματα μελέτης του έργου του, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σσ. 86-96. 16

στοιχεία, που σχετίζονται κυρίως με το πατρικό του σπίτι, κάνοντας την ποίηση αυτή πιο προσωπική. Επίσης, εμπεριέχει μυθολογικά στοιχεία, που σχετίζονται κυρίως με το μύθο των Ατρειδών, που κάνουν την ποίηση αυτή πιο διαχρονική. Τέλος, εμπεριέχει ιστορικά στοιχεία (1936-1946, 1946-1956), με τα οποία ο Ρίτσος καταφέρνει να μπολιάσει το σύγχρονο παρόν, με τα δικά του βιώματα, την ιδεολογία και την κοσμοθεωρία του. 15 Το τριαδικό αυτό θέμα, ο Ρίτσος το εντάσσει στην Τέταρτη διάσταση δίνοντας την εντύπωση της σίγουρης συνάρτησης και των τριών αυτών στοιχείων αυτοβιογραφικών, μυθικών, ιστορικών. Τα στοιχεία αυτά συνυπάρχουν και αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους στην ποίηση της Τέταρτης διάστασης, τόσο έντονα που πολλές φορές ο διαχωρισμός τους είναι δυσδιάκριτος. Αν και είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς ξεχωριστά τα τρία αυτά αφηγηματικά στρώματα στις ποιητικές συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης θα επιχειρηθεί να γίνει μία προσπάθεια κυρίως κατά την ανάλυση των ποιημάτων αυτών, σε άλλο κεφάλαιο. Στο σημείο αυτό, θα επισημανθούν κάποια κύρια σημεία των αφηγηματικών αυτών στρωμάτων και του συνδετικού τους ρόλου. Όσον αφορά τα αυτοβιογραφικά στοιχεία που έχει εντάξει επιτυχώς και χωρίς μεγάλη επιτήδευση στην ποίησή του ο Ρίτσος, έχει γινεί πιο πάνω σχετική αναφορά. Πιο ειδικά, αναφέρθηκαν τα άσχημα οικογενειακά και πολιτικοκοινωνικά βιώματα του ποιητή. Ωστόσο, στο σημείο αυτό κρίνεται αναγκαίο να γίνει σαφές πως το αυτοβιογραφικό στοιχείο στην ποίηση της Τέταρτης διάστασης είναι αρκετά δυσδιάκριτο στις περισσότερες συνθέσεις της αλλά και σχεδόν απόλυτα συνυφασμένο με το μυθικό και το ιστορικό στοιχείο. Συγκεκριμένα, στο Νεκρό Σπίτι είναι πιο ευδιάκριτη η παρουσία των αυτοβιογραφικών στοιχείων, ενώ στο ποίημα Επιστροφή της Ιφιγένειας το αυτοβιογραφικό μπλέκεται πολύ εντονότερα με το μυθικό στοιχείο, επιβεβαιώνοντας εδώ την ταύτιση του οίκου των Ατρειδών με την οικία των Ρίτσων 16. Σχετικά με την έντονη σύντηξη, όμως, του αυτοβιογραφικού και μυθικού στοιχείου θα γίνει λόγος και πιο κάτω. Όσον αφορά την ένταξη του μυθικού στοιχείου στη Τέταρτη διάσταση, προφανώς σχετίζεται με κάποιες επιρροές του Γιάννη Ρίτσου. Ο Γιάννης Ρίτσος γνώρισε τον αρχαίο κλασσικό μύθο σε μικρή ηλικία. Πιο ειδικά, πέρα από την δική του κακή 15 Γ. Βελουδής, Γιάννη Ρίτσου Επιτομή. Ιστορική ανθολόγηση του ποιητικού του έργου, Αθήνα, Κέδρος, 1977, σ. 20. 16 Γ. Βελουδής, Προσεγγίσεις στο έργο του Γιάννη Ρίτσου, Αθήνα, Κέδρος, 1984, σσ. 49-50. 17

μοίρα, που δεν άργησε να τη συσχετίσει με την μοίρα των τραγικών προσώπων, ο Ρίτσος ήρθε σε επαφή με την αρχαία τραγωδία, όντας, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα, χορευτής σε παραστάσεις του «Εθνικού Θεάτρου» το 1938. Επίσης, έκανε τις πρώτες προσπάθειες του μεταφραστικού του έργου πάνω σε έργα αρχαίου δράματος, όπως η Αντιγόνη. Η γνωριμία του ποιητή, επιπλέον, με το έργο του ποιητή της Ιθάκης, Καβάφη (1933, 1939/40), έπαιξε σπουδαίο ρόλο στη γνωριμία του με τον μύθο. Τέλος, καθοριστική ήταν και η γνωριμία του Ρίτσου με τόπους όπως το Άργος, οι Μυκήνες, που είναι τόποι του αρχαίου μύθου 17. Ο μύθος των Ατρειδών, ο Τρωικός πόλεμος και ο μύθος των Λαβδακιδών έχουν ενταχθεί μέσα στην Τέταρτη διάσταση και συνδέονται πολύ συχνά με τα προσωπικά βιώματα και τις εμπειρίες του τόπου του ποιητή. Έτσι, από το 1962 και έπειτα, ο Ρίτσος ξεκινά να εκδίδει τις μυθολογικές συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης 18. Με την ένταξη αυτή του μύθου στις ποιητικές συνθέσεις του, ο Ρίτσος κατασκευάζει μυθικές μάσκες προσωπεία καλύπτοντας είτε τον εαυτό του, είτε κάποιο πρόσωπο του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Παραδείγματος χάρη, κάτω από τη μυθική μάσκα του Αγαμέμνονα κρύβεται ο πατέρας του Ρίτσου, κάτω από τη μυθική μάσκα της Χρυσόθεμης κρύβεται η αδερφή του Νίνα και κάτω από τη μυθική μάσκα της Ιφιγένειας η αδερφή του Λούλα κ.α. 19 Στη σύνδεση του αυτοβιογραφικού με το μυθικό στοιχείο, όπως παρατηρεί και ο Μ.Γ. Μερακλής, βοηθά η μυθώδη ηλικία των ηρώων του, αλλά πολύ περισσότερο η συχνή χρήση των αναχρονισμών 20. Σύμφωνα με τον Γ. Βελουδή «ήδη από τον Ορέστη (1962-1966) αναφέρονται «ιδιωτικά αυτοκίνητα» κ «εκδρομικά λεωφορεία», «ναφθαλίνη» και «λουλάκι», «καλαμπόκια» και «καπνέμποροι». Η Ισμήνη (1966-1971) είναι «σφιγμένη στον κορσέ της» και χρησιμοποιεί σπίρτα για να ανάψει τα κεριά στο κηροπήγιο. Ο Αγαμέμνων (1966-1970) καπνίζει θεριακλίδικα το τσιγάρο του, αλλά και η Φαίδρα (1974-1975), μοντέρνα πια κυρία του «καλού κόσμου», δε λέει να το κόψει. Σε έναν εντελώς σύγχρονό μας κόσμο ζούνε και η Χρυσόθεμις (1967-1970) κ η πάλαι ποτέ ωραία Ελένη (1970), απ τον οποίο δε λείπουν τα μπαλκόνια στα 17 Βελουδής, ό.π. (σημ. 16), σ. 51. 18 Π. Μπηάν, Αντίθεση και σύνθεση στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, μτφρ. Γ. Κρητικός, Αθήνα, Κέδρος, 1980, σσ. 68-69. 19 Βελουδής, ό.π. (σημ. 16), σ. 56. 20 Γ. Μ. Μερακλής, «H «Τέταρτη διάσταση» του Γιάννη Ρίτσου. Μια πρώτη προσέγγιση», στον τόμ. Αικ. Μακρυνικόλα (επιμ.), Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο, Αθήνα, Κέδρος, 1981, σ. 519. 18

σπίτια, ο ταχυδρόμος, ο ηλεκτρισμός, τα μαιευτήρια» 21. Στόχος του ποιητή με τη χρήση του αναχρονισμού είναι να συμπτύξει τον μύθο με το σύγχρονο παρόν. Στο σημείο αυτό μπορούμε να εντάξουμε το ιστορικό στοιχείο και το πως συνδέεται αυτό με τα προσωπικά βιώματα του ποιητή και τον αρχαίο κόσμο, που είναι συνυφασμένος με το σύγχρονο παρόν. Ο Ρίτσος γνώριζε κ βίωσε την ιστορία του τόπου του, την οποία, όπως φαίνεται παρουσίασε ενταγμένη μέσα στον μύθο, στη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή. Στην Τέταρτη διάσταση δεν παρέλειψε να ανταποκριθεί «στις προκλήσεις των μεγάλων ιστορικών γεγονότων και κοινωνικών καταστάσεων που δημιουργούσαν και που δεν ήταν ξέχωρες από τα προσωπικά του βιώματα» 22. Τα ιστορικά γεγονότα στην Τέταρτη διάσταση είναι εσκεμμένα, καλά κρυμμένα κάτω από τη μυθική και πάλι μάσκα. Όταν τραβήξει κάποιος τη μυθική μάσκα του αρχαίου κόσμου με τη βοήθεια των αναχρονισμών, μπορεί να αντικρύσει το σύγχρονο παρόν. Τα καλά κρυμμένα ιστορικά γεγονότα κάτω από τον μύθο, ο Ρίτσος δεν τα καταγράφει σαν ένας απλός ιστορικός, αλλά είναι αποτέλεσμα όσων έζησε κάτω από την δική του ιδεολογία και κοσμοθεωρία 23. Έτσι, όταν στις μυθολογικές ποιητικές συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης γίνεται λόγος για τον Τρωικό πόλεμο πρόκειται για ένα επαναστατικό κίνημα, όπως αυτό της αριστερά. «Μέσα από τις περιπέτειες των Ατρειδών και των Λαβδακιδών θίγονται σύγχρονα προβλήματα του παρόντος, όπως η δίψα για εξουσία, εχθρότητες, ανθρωποθυσίες, ματαιοδοξίες, συγκρούσεις. Οι σχέσεις αίματος που βρίσκονται στη βάση της τραγικής σύγκρουσης, ανακαλούν εμφύλιες έριδες, συγκλονισμούς στο εσωτερικό του αριστερού κινήματος, πρόσφατες ελληνικές και ξένες εμπειρίες» 24. Συνοψίζοντας, λοιπόν, από τα παραπάνω συνειδητοποιεί κανείς πόσο έντονα συσχετίζεται το μυθικό αφηγηματικό στρώμα της Τέταρτης διάστασης με το αυτοβιογραφικό και το ιστορικό. Και οι τρεις αυτοί πυρήνες αυτοβιογραφία, μύθος και ιστορία αλληλοεπιδρούν μέσα στις ποιητικές συνθέσεις του Ρίτσου, συνθέτοντας ένα αμάλγαμα αρχαίου παρελθόντος και σύγχρονου παρόντος. 21 Βελουδής, ό.π. (σημ. 16), σσ. 57-58. 22 Ρ. Κακλαμανάκη, Γιάννης Ρίτσος: η ζωή και το έργο του, Αθήνα, Πατάκη, 1999, σ. 78. 23 Βελουδής, ό.π. (σημ. 16), σσ. 68-69. 24 Χρ. Προκοπάκη, Η πορεία προς τη Γκραγκάντα και οι περιπέτειες του δράματος, Αθήνα, Κέδρος, 1981, σ. 11. 19

4. Τα ποιήματα και οι γυναικείες μορφές της Τέταρτης διάστασης Τα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης καταγράφηκαν πιο πάνω με χρονολογική σειρά. Ωστόσο, αναφέρθηκε ήδη, πως στον συλλογικό τόμο δεν παρατίθενται με τέτοια σειρά αλλά με θεματική κυρίως. Τα πρώτα 4 ποιήματα του συλλογικού τόμου (Το παράθυρο, Χειμερινή διαύγεια, Χρονικό και Η σονάτα του σεληνόφωτος) έχουν ως πρωταγωνιστές ανθρώπους της σύγχρονης εποχής. Τα υπόλοιπα 12 ποιήματα (Αγαμέμνων, Ορέστης, Το νεκρό σπίτι, Η επιστροφή της Ιφιγένειας, Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, Χρυσόθεμις, Περσεφόνη, Ισμήνη, Αίας, Φιλοκτήτης, Η Ελένη και Φαίδρα) έχουν έντονο το στοιχείο του μύθου και του αναχρονισμού, ενώ το Όταν έρχεται ο Ξένος κρίνεται πως είναι έξω από τον χρόνο και πέρα για πέρα αισιόδοξο ποίημα, το οποίο ο Ρίτσος επέλεξε ως επίλογο του τόμου. Όσον αφορά τον μύθο, ο Ρίτσος φαίνεται να κάνει έντονη χρήση του μύθου των Ατρειδών στα περισσότερα «μυθολογικά» ποιήματα. Συγκεκριμένα, σε 7 ποιήματα (Αγαμέμνων, Ορέστης, Το νεκρό σπίτι, Η επιστροφή της Ιφιγένειας, Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, Χρυσόθεμις και Η Ελένη) από τα 12 «μυθολογικά» κάνει χρήση αυτού του μύθου. Στα υπόλοιπα 5 «μυθολογικά» ποιήματα (Περσεφόνη, Ισμήνη, Αίας, Φιλοκτήτης και Φαίδρα) παρουσιάζονται μεμονωμένοι πρωταγωνιστές του αρχαίου μύθου 25. Πέρα όμως από αυτούς του διαχωρισμούς, τα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης αλληλοσυμπληρώνουν το ένα το άλλο. Όλοι οι πρωταγωνιστές είναι σκοτεινοί ήρωες, που ταλαντεύονται ανάμεσα στη μοναξιά, στον θάνατο, στο υπαρξιακό κενό, στη σιωπή, στη ματαιότητα της ύπαρξης, στη φθορά που φέρνει ο αβυσσαλέος και αμείλικτος χρόνος σαν ένα άλλο τρωκτικό, στο αδιέξοδο και μέσα στα γεμάτα μνήμες καθημερινά πράγματα. Επίσης, όλοι οι πρωταγωνιστές προέρχονται από μία άρχουσα, αστική τάξη, στην οποία ανήκει και ένα μέρος του εαυτού του ίδιου του Ρίτσου, αν και η ποίησή του απευθύνεται σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Όλοι οι ήρωες, τελικά, οδηγούνται στην κατάρρευση και στην ανάμνηση ενός ένδοξου παρελθόντος. Μέσα στα ποιήματα, βέβαια, δε λείπουν οι ιδεολογικές μαρξιστικές, κοινωνικοπολιτικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις, που θα αναλυθούν αργότερα 26. Ωστόσο, στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί ένας άλλος βασικός διαχωρισμός των ποιημάτων της Τέταρτης διάστασης. Φαίνεται πως ο Ρίτσος προτιμά, 25 Μερακλής, ό.π. (σημ. 20), σσ 519-520. 26 Μερακλής, ό.π. (σημ. 20), σσ. 526-527, 530. 20

στην πλειοψηφία των εσωτερικών μονολόγων, να βάζει γυναικείες μορφές να αναλαμβάνουν την αφήγηση εξομολόγηση 27. Συγκεκριμένα, σε 9 ποιήματα (Η σονάτα του σεληνόφωτος, Το νεκρό σπίτι, Η επιστροφή της Ιφιγένειας, Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, Χρυσόθεμις, Περσεφόνη, Ισμήνη, Η Ελένη και Φαίδρα) 28 η πρωταγωνίστρια αφηγήτρια είναι μία γυναίκα είτε της σύγχρονης εποχής είτε μία γυναίκα του αρχαίου κόσμου, γνωστή ή και ανώνυμη. «Με αφορμή τη συχνή ανωνυμία - διάφανη ωστόσο των ηρώων μπορούμε να παρατηρήσουμε, ότι με αυτόν τον τρόπο εκφράζεται η πρόθεση του ποιητή να κρατήσει τα πρόσωπα και πιο πολύ, φυσικά, τις πράξεις τους, τα γεγονότα μισά στο φως, μισά στη σκιά, ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν, ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο, οπωσδήποτε μέσα σε μια ιστορική καθολικότητα» 29. Γενικά, η γυναίκα στην ποίηση του Ρίτσου κατέχει σημαντική θέση. Σχεδόν πάντα υπάρχει μία γυναίκα στις ποιητικές του συνθέσεις, είτε ως πρωταγωνίστρια, είτε κατέχει, πιο σπάνια, έναν δευτερεύοντα ρόλο. Η παρουσία της γυναικείας μορφής είναι σημαντική και πολλές φορές, η γυναίκα γίνεται φορέας της ποίησης του Ρίτσου αντιπροσωπεύοντας αυτή την ποίηση στο μέγιστο. Η γνώση του Ρίτσου για το γυναικείο φύλο και για την πολύπλοκη φύση και ψυχοσύνθεσή του, μπορεί να προέρχεται από τη στενή συναισθηματική σχέση, που είχε αναπτύξει με τη μητέρα και τις αδερφές του. Φαίνεται, πως από πολύ νωρίς, ο ποιητής θεωρούσε πως ο ψυχικός κόσμος μιας γυναίκας είναι περίπλοκος, γεμάτος ευαισθησία, αισθησιασμό, ερωτισμό, πόθο και πάθος, μυστήριο, στοχασμό, ένταση, παρορμητισμό και υπαρξιακές αναζητήσεις. Εκμεταλλευόμενος, λοιπόν, αυτό του το πιστεύω ανήγαγε τη γυναίκα σε φορέα της ποιητικής του 30. Οι γυναικείες μορφές της Τέταρτης διάστασης έχουν αναχθεί σε αυτόν τον φορέα μιας εσωτερικής ποίησης. Επίσης, φαίνεται να είναι φορείς μιας εσωτερικότητας, μιας συνεχής, μυστηριακής και συνειδησιακής αναμόχλευσης. Οι γυναίκες είναι εκείνες που μπορούν, όπως φαίνεται, κατά τον Ρίτσο να νιώσουν, να αισθανθούν και να 27 Μερακλής, ό.π. (σημ. 20), σ. 519. 28 Αυτά θα είναι τα ποιήματα, που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια της παρούσας εργασίας, καθώς θα εστιάσουμε μόνο στις γυναικείες μορφές της Τέταρτης διάστασης. Η ανάλυσή τους, όμως, θα γίνει με χρονολογική σειρά. 29 Μερακλής, ό.π. (σημ. 20), σ. 519. 30 Μαγκαφουράκης, ό.π. (σημ.10), σσ. 229-232. 21

εκφραστούν 31, αναγόμενες σε σύμβολα διαχρονικότητας, γονιμότητας, γέννησης και αναγέννησης, αιωνιότητας, αθανασίας, ζωής, μνήμης, γνώσης και σοφίας. Είναι εκείνες που προσπαθούν να αντισταθούν απέναντι στη μοναξιά, στη φθορά που φέρνει ο χρόνος αλλά και απέναντι στον θάνατο 32. Οι γυναίκες για τον Ρίτσο είναι ζωή και θάνατος μαζί, σωτήριες λέμβοι και σανίδες σωτηρίας των αντρών έναντι της θλίψης και της μοναξιάς τους. «Ο μόνος δρόμος για την «αιωνιότητα» περνάει μέσα από τη γυναίκα» 33. Οι γυναικείες μορφές, επομένως, έχουν κυρίαρχη θέση στους εσωτερικούς μονολόγους της Τέταρτης διάστασης, κατέχοντας έναν ρόλο κυρίως συμβολικό. Ειδικότερα, από τα 17 ποιήματα της συλλογής, τα 9 έχουν γυναίκα πρωταγωνίστρια, που αναλαμβάνει τον ρόλο της αφηγήτριας εξιστορώντας με μία απαισιόδοξη και εξομολογητική διάθεση γεγονότα, καταστάσεις και συναισθήματα. Αυτές τις γυναικείες μορφές είναι σχετικά εύκολο να τις κατονομάσει κανείς. Αρχικά, στο ποίημα Η σονάτα του σεληνόφωτος, η ηρωίδα είναι μία γυναίκα του σύγχρονου κόσμου, που διατηρεί την ανωνυμία της. Ωστόσο, στα υπόλοιπα 8 ποιήματα. που είναι «μυθολογικά», οι γυναίκες είναι γνωστές ηρωίδες του αρχαίου κόσμου. Συγκεκριμένα, στο Νεκρό σπίτι και στο ποίημα Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, η γυναίκα - πρωταγωνίστρια φαίνεται να είναι η Ηλέκτρα, που ανήκει στην οικογένεια των Ατρειδών 34. Στη συνέχεια, τα ομώνυμα έργα Η επιστροφή της Ιφιγένειας, Χρυσόθεμις, Περσεφόνη, Ισμήνη, Η Ελένη και Φαίδρα, έχουν αντίστοιχα ως πρωταγωνίστριες την Ιφιγένεια, την Χρυσόθεμη, την Περσεφόνη, την Ισμήνη, την Ελένη και τη Φαίδρα. Μία γυναικεία μορφή, για την οποία θα γίνει λόγος εκτενώς παρακάτω και δεν ανήκει στον κόσμο του μύθου, είναι η γυναίκα με τα μαύρα του ποιήματος Η σονάτα του σεληνόφωτος. Επίσης, θα γίνει λόγος για την Ηλέκτρα παρόλο που δεν υπάρχει ομώνυμο έργο αφιερωμένο από τον Ρίτσο σε εκείνη. Όπως ειπώθηκε, όμως, τη συναντούμε στα ποιήματα Το νεκρό σπίτι και Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, καθώς, επίσης, γίνονται αναφορές σε εκείνη στο ποίημα Χρυσόθεμις. 35 Τέλος, θα γίνει λόγος 31 Κ. Τοπούζης, Γιάννης Ρίτσος Πρώτες σημειώσεις στο έργο του. Α Η Σονάτα του σεληνόφωτος - Όταν έρχεται ο Ξένος Η Γέφυρα, Αθήνα, Κέδρος, 1979, σ. 47. 32 Κρ. Σαντζίλιο, Μύθος και ποίηση στον Ρίτσο, Αθήνα, Κέδρος, 1978, σσ. 37-38. 33 Σαντζίλιο, ό.π. (σημ.32), σσ. 127-128. 34 Μερακλής, ό.π. (σημ. 20), σ. 519. 35 Μερακλής, ό.π. (σημ. 20), σ. 519. 22

για τις γυναικείες μορφές των ομώνυμων έργων όπως είναι η Ιφιγένεια, η Χρυσόθεμις, η Περσεφόνη, η Ισμήνη, η Ελένη και η Φαίδρα. Μία άλλη, επίσης, σημαντική γυναικεία μορφή, που φαίνεται να απαντάται σχεδόν σε όλα τα «μυθολογικά» ποιήματα της Τέταρτης διάστασης, είναι η Κλυταιμνήστρα. Ωστόσο, ο Ρίτσος δεν επέλεξε να την εντάξει ως ηρωίδα κάποιου ομώνυμου έργου. Η παρουσία της, όμως, είναι διάχυτη στα υπόλοιπα έργα, καθώς όλοι αναφέρονται σε εκείνη. «Η Κλυταιμνήστρα γίνεται σημείο αναφοράς. Με αυτή την εμμεσότητα, που έχει τη δική της δύναμη υποβολής και μπορεί ο ποιητής, ακριβώς, να τη χρησιμοποίησε σκόπιμα προβάλλεται ως η σημαντικότερη, η σοφότερη μορφή» 36. Για να γίνει μια καλύτερη γνωριμία, όμως, με αυτές τις γυναικείες μορφές της Τέταρτης διάστασης, που αναφέρθηκαν πιο πάνω και να γίνουν γνωστές στην ολότητα τους πρέπει να τις δούμε μέσα στο πλαίσιο των ποιημάτων που πρωταγωνιστούν. Έτσι, κρίνεται απαραίτητη η σύντομη λογοτεχνική ανάλυση των 9 αυτών ποιημάτων, στα οποία η γυναίκα κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο, (Η σονάτα του σεληνόφωτος, Το νεκρό σπίτι, Η επιστροφή της Ιφιγένειας, Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, Χρυσόθεμις, Περσεφόνη, Ισμήνη, Η Ελένη, Φαίδρα), φυσικά, μέσα στο ανάλογο αυτοβιογραφικό, μυθολογικό, ιστορικό κοινωνικό πολιτικό και φιλοσοφικό τους πλαίσιο και τηρώντας την χρονολογική σειρά, που γράφτηκαν από τον ποιητή. 36 Μερακλής, ό.π. (σημ. 20), σ. 543. 23

ΙΙ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΗΣ ΤΕΤΑΡΤΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ 37 1. Η Σονάτα του σεληνόφωτος 38 1.1. Ιστορικό αυτοβιογραφικό πλαίσιο του ποιήματος Η Σονάτα του σεληνόφωτος είναι η πρώτη από τις μακροσκελείς ποιητικές συνθέσεις της ώριμης περιόδου του Ρίτσου, με την οποία ξεκινά ένα εσωτερικό ταξίδι με το όνομα Τέταρτη διάσταση. Η Σονάτα είναι γραμμένη τον Ιούνιο του 1956, στην Αθήνα. Το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου εκδόθηκε. Για το ποίημα αυτό, ο Ρίτσος κέρδισε το Α Κρατικό Βραβείο Ποίησης, όπως και μεγάλη αναγνώριση από Ελλάδα και εξωτερικό. Τα εγκωμιαστικά λόγια του Λουί Αραγκόν, είναι μία επισφράγιση της αναγνώρισης, που δέχτηκε εκείνη την περίοδο το πρόσωπο του Γιάννη Ρίτσου, τουλάχιστον από τον σοσιαλιστικό κόσμο. Την ίδια χρονιά που συνέγραψε τη Σονάτα, ο Ρίτσος βρέθηκε στη Σοβιετική Ένωση 39. Όσον αφορά τα γεγονότα που έλαβαν χώρα πριν την συγγραφή της Σονάτας, τόσο σε ιστορικοπολιτικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο, αξίζει να σημειωθεί, πως μόλις το 1949 είχε τελειώσει ο Εμφύλιος πόλεμος. Ο Γιάννης Ρίτσος, το 1952, είχε επιστρέψει από την εξορία και ετοιμαζόταν να κάνει μία νέα αρχή τόσο στην προσωπική του ζωή όσο και στην ποιητική του. Ο Ρίτσος έχει προσχωρήσει ήδη στην ΕΔΑ 40. Το 1954 ο Ρίτσος παντρεύεται και το 1955 έρχεται στη ζωή η κόρη του, Έρη. «Τον Φεβρουάριο του 1956, έγινε το 20 ο Συνέδριο του Κ.Κ. της ΕΣ.Σ.Δ., στο οποίο καταδικάστηκε η προσωπολατρία και το Μάρτιο του ίδιου χρόνου πραγματοποιήθηκε η 6 η Ολομέλεια της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., στην οποία καθαιρέθηκε ο Ζαχαριάδης» 41. Ο μεταφραστής της Σονάτας στα γαλλικά, Αλέκος Καταζάς είχε αναφέρει πως «η Σονάτα εκφράζει το τραγικό αδιέξοδο μέσα στο οποίο έχει πέσει ο ατομισμός και 37 Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω τα ποιήματα που θα αναλυθούν σε αυτό το κεφάλαιο είναι μόνο τα 9 της Τέταρτης Διάστασης, καθώς σε αυτά τα 9 ποιήματα πρωταγωνιστούν γυναικείες μορφές. Η λογοτεχνική ανάλυση των ποιημάτων θα είναι, σχετικά, σύντομη Αυτό θα γίνει, καθώς κύριός μας στόχος είναι να μπορέσουμε να εμβαθύνουμε στην ψυχοσύνθεση αυτών των περσόνων και στο τι εκπροσωπούν στη ποίηση του Ρίτσου τόσο σε λογοτεχνικό όσο και σε φιλοσοφικό επίπεδο. 38 Η Σονάτα του σεληνόφωτος, είναι το πρώτο, χρονολογικά, ποίημα της Τέταρτης διάστασης. 39 Μπηάν, ό.π. (σημ. 18), σσ. 49-50. 40 Κακλαμανάκη, ό.π. (σημ. 22), σσ.48-49. 41 Κ. Γ. Παπαγεωργίου, «Προτάσεις επάνω στη Σονάτα του σεληνόφωτος», στον τόμ. Αικ. Μακρυνικόλα (επιμ.), Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο, Αθήνα, Κέδρος, 1981, σσ. 562-563. 24

ολόκληρος ο αστικός πολιτισμός» 42. Πράγματι, όταν ο Ρίτσος γύρισε στην Αθήνα, μετά την περίοδο της εξορίας του, βρήκε μια Αθήνα διαφορετική από εκείνη που είχε αφήσει. «Η τρομοκρατία, η αυξανόμενη πίεση του αρπαχτικού και κυνικού μικροαστικού στοιχείου, η τύρβη της πραγματικότητας, η εξαντλητική πάλη για την επιβίωση ήταν η βαριά ατμόσφαιρα της δεκαετίας του 1950, που δημιουργούσε μια πλατιά διαδεδομένη κατάσταση εσωτερικής διαταραχής» 43. Μέσα σε αυτό, λοιπόν, το ιστορικοπολιτικό πλαίσιο ο Ρίτσος συνθέτει τη Σονάτα. Όσον αφορά τα αυτοβιογραφικά στοιχεία του ποιήματος, τα παραπάνω γεγονότα μαζί με τα προσωπικά βιώματα του Ρίτσου διαφαίνονται μέσα στο ποίημα. Κυρίως μέσα από τη Σονάτα διαφαίνεται η αγωνιστική διάθεση του ίδιου του Ρίτσου, όπως και η ιδεολογία και κοσμοθεωρία του, που σχετίζεται με την έξοδο στην πολιτεία. 1.2. Τίτλος - αφορμή του ποιήματος Τον τίτλο Η Σονάτα του Σεληνόφωτος, που έδωσε ο ποιητής στο συγκεκριμένο ποίημα, τον δανείστηκε από την ομώνυμη σονάτα του Γερμανού μουσικοσυνθέτη Λουδοβίκου Μπετόβεν. Ο Ρίτσος, μάλιστα, παρέθεσε το πραγματικό α μέρος της σονάτας του Μπετόβεν, σε μορφή παρτιτούρας, στο τέλος του δικού του ποιήματος, ως ένα καινοτόμο εκφραστικό μέσο 44. Σύμφωνα με τον Δημήτρη Δούκαρη, αφορμή για τη σύλληψη της Σονάτας ήταν ένα περιστατικό. Συγκεκριμένα, αναφέρει: «ήταν τότε που είχε πεθάνει ο σύζυγος της Μελισσάνθης και μετά, από σαράντα μέρες μέσα στο βαρύ πένθος της μας είχε καλέσει με την Ζωή Καρέλλη ένα βράδυ στο σπίτι της. Με τα μαύρα κρόσσια παντού τριγύρω. Με τις μαύρες γάτες που απόμειναν για συντροφιά στην ευγενική ποιήτριά μας. Είχα συγκινηθεί με το πένθος της, με την επιμονή της να μας συνοδεύσει «μέχρι πάρα κάτω». Και το «πάρα κάτω» δεν τελείωνε. Τότε πρόσεξα ένα τεράστιο φεγγάρι πάνω από την πλάτη της Μελισσάνθης. Είχαμε φτάσει πια στις σκάλες της οδού Αναγνωστοπούλου. Και τελικά η Μελισσάνθη επέστρεψε ολομόναχη, με την Πανσέληνο, στο σπίτι της. Την άλλη μέρα το πρωί ταραγμένος και συνεπαρμένος τα 42 Σαντζίλιο, ό.π. (σημ. 32), σ. 31. 43 Σ. Ηλίνσκαγια, «Τα σαράντα χρόνια της ποίησης του Ρίτσου», Γιάννης Ρίτσος. Μελέτες για το έργο του, Αθήνα, Διογένης, 1975, σ. 34. 44 Βελουδής, ό.π. (σημ.15), σ. 420. 25

ιστορούσα όλα αυτά τα περιστατικά στον Γιάννη Ρίτσο. Και το πραγματικό μαγικό χέρι του ποιητή τα μετέτρεψε στη Σονάτα του Σεληνόφωτος» 45. 1.3. Σκηνικό πλαίσιο του ποιήματος Με τη Σονάτα, όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω, ο Ρίτσος εγκαινιάζει έναν νέο, πρωτότυπο τρόπο γραφής και σύνθεσης με τη δημιουργία σκηνοθετικών εσωτερικών μονολόγων. Όσον αφορά το σκηνικό πλαίσιο της Σονάτας, είναι το ίδιο με τις περισσότερες ποιητικές συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης. Συγκεκριμένα, στη Σονάτα υπάρχει ένας σκηνοθετικός πρόλογος, στον οποίο αναφέρεται η πρωταγωνίστρια γυναίκα που κάνει την εξομολόγηση και δεν είναι άλλη από τη Γυναίκα με τα Μαύρα. Επίσης, αναφέρεται το βουβό πρόσωπο, στο οποίο απευθύνεται η Γυναίκα με τα Μαύρα, που είναι ένας Νέος. Από τον πρόλογο, ακόμη, ο Ρίτσος πληροφορεί τον αναγνώστη, πως θα ακολουθήσει ένα σκηνικό πένθιμης ατμόσφαιρας, ένα ανοιξιάτικο βράδυ μέσα σε ένα μεγάλο δωμάτιο παλιού σπιτιού. Το φως ενός αμείλικτου φεγγαριού μπαίνει από τα δυο ανοιχτά παράθυρα του σπιτιού. Έτσι, ο αναγνώστης πληροφορείται για το σκηνικό, τον χρόνο και τον τόπο, όπου θα ξεδιπλωθεί η μακροσκελής ποιητική σύνθεση. Ακολουθεί ένας μακροσκελής εξυγιαντικός επίλογος, που μοιάζει με αποχαιρετισμό και ξεπροβόδισμα, στον οποίο, μάλιστα, αναφέρεται η φράση: «Η παρακμή μιας εποχής» 46. 1.4 Γλώσσα ύφος τεχνική του ποιήματος Η γλώσσα είναι απλή, το ίδιο και το ύφος της Σονάτας. Η τεχνική είναι η τεχνική της εξομολόγησης. Το ίδιο συμβαίνει και στα υπόλοιπα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης, που θα ακολουθήσουν. Εδώ, ο Ρίτσος χρησιμοποιεί απλό, καθημερινό λεξιλόγιο και ελεύθερο στίχο, ενσωματώνοντας κάποια λυρικά και υπερρεαλιστικά στοιχεία, σε κάποια σημεία του ποιήματος. Ο λόγος είναι σαφής, ομοιόμορφος και ρέει με τη χρήση έντονων συνειρμών 47. Ο Ρίτσος κάνει χρήση πολλών εκφραστικών μέσων και παραστατικών, ζωντανών εικόνων. Επίσης, κάνει χρήση συμβόλων, ανάγοντας τα απλά καθημερινά αντικείμενα σε σύμβολα ποιητικά, ιστορικοπολιτικά και αυτοβιογραφικά, όπως θα φανεί και παρακάτω. 45 Αυτά τα αναφέρει ο Δημήτρης Δούκαρης, στο περιοδικό Τομές, τον Σεπτέμβριο του 1979. 46 Γ. Ρίτσος, Τέταρτη Διάσταση, Αθήνα, Κέδρος, 1990, σσ. 45-53. 47 Τοπούζης, ό.π. (σημ. 31), σ. 73. 26

1.5. Η γυναικεία μορφή της Σονάτας Μέσα από την ανάλυση της γυναικείας μορφής της Σονάτας, θα προκύψουν και θα σχολιαστούν και τα βασικά θέματα, που κυριαρχούν στο ποίημα αυτό ή αντίθετα μέσα από τα θέματα του ποιήματος θα προκύψει το προφίλ της γυναικείας μορφής της Σονάτας. Επίσης, θα γίνουν γνωστά τα αυτοβιογραφικά και πολιτικό-κοινωνικόιστορικά στοιχεία, που έχει εντάξει ο Ρίτσος στη ποιητική αυτή σύνθεση. Η Γυναίκα με τα Μαύρα είναι μία γυναίκα, που δεν ανήκει στον αρχαίο μυθικό κόσμο αλλά στον σύγχρονο 48. Πρόκειται για μια ηλικιωμένη γυναίκα της αστικής τάξης, που ζει σε ένα παλιό σπίτι, φορτωμένο από παλιά αντικείμενα και αναμνήσεις, και που τώρα βιώνει συνειδητά την κατάρρευση αυτού του σπιτιού αλλά και τις συνέπειες που έχει φέρει στην ίδια ο χρόνος και η φθορά. Το γεγονός πως είναι ντυμένη με μαύρα ρούχα δηλώνει το πένθος της και βοηθά στο να δοθεί μια βαριά ατμόσφαιρα και μια έντονη αίσθηση του θανάτου μέσα στο ποίημα. Η γυναίκα αυτή πρέπει να είναι μια ιδεαλίστρια ποιήτρια («έχει εκδώσει δυο -τρεις ενδιαφέρουσες ποιητικές συλλογές θρησκευτικής πνοής» 49 ). To γεγονός πως είναι ποιήτρια, αρχικά, μας προκαλεί, να ταυτίσουμε τη Γυναίκα με τα μαύρα με τον ίδιο τον Ρίτσο. Ωστόσο, εικάζεται πως η Γυναίκα με τα Μαύρα είναι η Μελισσάνθη, η ευγενική ποιήτρια, που ανέφερε ο Δημήτρης Δούκαρης 50. Η Γυναίκα με τα Μαύρα επιχειρεί και πραγματοποιεί μία εκ βαθέων εξομολόγηση σε έναν Νέο, στο χώρο του παλιού σπιτιού της, υπό το φως ενός αμείλικτου φεγγαριού. Το σπίτι είναι, όπως έχει ειπωθεί, ένα μόνιμο, επαναλαμβανόμενο σύμβολο στην ποίηση του Ρίτσου, καθώς είναι ένα αυτοβιογραφικό στοιχείο του ποιητή. Εδώ, αρχικά αποτελεί μία σκηνοθετική οδηγία, προκειμένου να πληροφορηθεί ο αναγνώστης τον τόπο, που διαδραματίζονται τα γεγονότα. Ωστόσο, επιτείνει και την έντονη αίσθηση του αδιεξόδου, που νιώθει η Γυναίκα μέσα σε αυτό το παλιό σπίτι, το οποίο δεν μπορεί να αντέξει πια 51 («Τούτο το σπίτι δε με σηκώνει πια. Δεν αντέχω να το σηκώνω στη ράχη μου» 52 ). Το σπίτι, όμως, παραπέμπει τον αναγνώστη, αυθόρμητα, και στο πατρικό σπίτι του Ρίτσου, όπως, επίσης, μέσα στο πλαίσιο της Σονάτας, που είναι ένα ποίημα με 48 Τοπούζης, ό.π. (σημ. 31), σ. 49. 49 Ρίτσος, ό.π. (σημ.46), σ. 45. 50 Μαγκαφουράκης, ό.π. (σημ. 10), σ. 10. 51 Παπαγεωργίου, ό.π. (σημ. 41), σ. 567. 52 Ρίτσος, ό.π. (σημ.46 ), σ. 48. 27

κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις, φαίνεται το σπίτι να συμβολίζει και την πατρίδα, που βρίσκεται σε αδιέξοδο 53. Το φεγγάρι είναι επίσης, επαναλαμβανόμενο σύμβολο της ποίησης του Ρίτσου, που εδώ φαίνεται να είναι αμείλικτο και φαντάζει το φως του ανακριτικό. Η Γυναίκα βρίσκεται σε μια επώδυνη εξομολογητική διαδικασία, η οποία εξελίσσεται μέσα από έναν συνειρμικό λόγο. Οι διάφοροι συνειρμοί προκύπτουν κυρίως, μέσα από τις αναφορές της σε διάφορα καθημερινά, παλιά αντικείμενα - σύμβολα - του σπιτιού της, από τα οποία ανασύρει μνήμες και συναισθήματα η Γυναίκα. Όλα τα καθημερινά αυτά αντικείμενα του παλιού αρχοντικού σπιτιού είναι παλιά και φθαρμένα από το πέρασμα του χρόνου, κάνοντας και την ίδια την Γυναίκα να συνειδητοποιεί και τη δική της φθορά, που έχει προκληθεί από το πέρασμα του αβυσσαλέου χρόνου. Μη ξεχνά ο αναγνώστης πως πρόκειται για μία γερασμένη γυναίκα, που ο χρόνος άφησε πάνω της, στο πέρασμά του, τα σημάδια του 54. Ένα τέτοιο αντικείμενο σύμβολο είναι το πιάνο («και το πιάνο, σα μαύρο φέρετρο κλεισμένο» 55 ). Το πιάνο, εδώ, θυμίζει ένα μαύρο φέρετρο κλεισμένο, δίνοντας μεγαλύτερη ένταση στην πένθιμη ατμόσφαιρα του σπιτιού της Γυναίκας. Ωστόσο, παραπέμπει τον αναγνώστη και στο βουβό πιάνο της μητέρας του Ρίτσου 56. Άλλο αντικείμενο-σύμβολο, που δηλώνει τη φθορά του σπιτιού αλλά και της ίδιας της Γυναίκας, είναι ο ραγισμένος καθρέφτης («ένα τζάμι ραγίζει ή κάποιος καθρέφτης» 57 ). Επίσης, η φθορά δηλώνεται και μέσα από την αναφορά στη ξεκοιλιασμένη πολυθρόνα του σπιτιού. Αναφερόμενη στην πολυθρόνα σύμβολο («Κάποτε υπήρξε νέα κι αυτή» 58 ), η Γυναίκα, αφήνει να εννοηθεί πως και εκείνη ήταν κάποτε νέα, μα όχι τώρα πια. Έτσι, θίγεται το θέμα του γήρατος, έντονο στοιχείο στη ποίηση του Ρίτσου. Σημαντική είναι η αναφορά της Γυναίκας στην γερασμένη αρκούδα («έχω την αίσθηση πως έξω από τα παράθυρα περνάει ο αρκουδιάρης με τη γριά βαρειά του αρκούδα» 59 ). Το γεγονός πως η αρκούδα είναι γριά, προκαλεί την ταύτισή της με την γερασμένη Γυναίκα της Σονάτας 60. Επίσης, το γεγονός πως είναι γερασμένη η 53 Σαντζίλιο, ό.π. (σημ. 32), σ. 32. 54 Παπαγεωργίου, ό.π. (σημ. 41), σ. 566. 55 Ρίτσος, ό.π. (σημ. 46), σ. 48. 56 Μαγκαφουράκης, ό.π. (σημ. 10), σ. 114. 57 Ρίτσος, ό.π. (σημ. 46), σ. 49. 58 Ρίτσος, ό.π. (σημ. 46), σ. 46. 59 Ρίτσος, ό.π. (σημ. 46), σ. 49. 60 Τοπούζης, ό.π. (σημ. 31), σ. 60. 28