ΑLEXANDER VON HUMBOLT: Πρωτοπόρος Πρώσσος φυσιογνώστης, εξερευνητής και κλιματολόγος (1769-1859). Εξερεύνησε κυρίως τη Νότιο και Κεντρική Αμερική

ΞΕΝΑ ΕΙΔΗ-ΕΙΣΒΟΛΕΙΣ Ένα οδοιπορικό της παγκόσμιας διασποράς των χωροεπεκτατικών ειδών ΚΠΕ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ 2013

ΑLEXANDER VON HUMBOLT: Πρωτοπόρος Πρώσσος φυσιογνώστης, εξερευνητής και κλιματολόγος (1769-1859). Εξερεύνησε κυρίως τη Νότιο και Κεντρική Αμερική συσχετίζοντας τις αλλαγές στη φύση, με τις κλιματικές ζώνες και το υψόμετρο. Θεωρούσε απαράδεκτο το στερεότυπο του Εl Dorado των κονκισταδόρων για την εκμετάλλευση των Νέων Χωρών. Σαν οπαδός της <<Ολιστικής Προσέγγισης Φύσης Ανθρώπου>>, παρότρυνε τους Ευρωπαίους να δρουν στους τροπικούς με σύνεση και να μην έχουν σαν σκοπό μόνο το κέρδος. Διακόσια χρόνια αργότερα, θα διαπίστωνε ότι έδρασαν και δρουν εκεί σαν εισβολείς και μάλιστα πολύ επικίνδυνοι, όσον αφορά ορισμένες περιοχές, όπως το τροπικό δάσος του Αμαζονίου. ISBN: 978-960-98117-8-7 1 η Ηλεκτρονική έκδοση Ιούνιος 2010. Επιμέλεια: Στροφύλας Διονύσιος (βιολόγος) - Παπαδοπούλου Άννα (δασκάλα) 3 η Ηλεκτρονική έκδοση αναθεωρημένη, Ιούνιος 2013 Επιμέλεια: Στροφύλας Διονύσιος (βιολόγος) Φωτογραφία εξώφυλλου: Το φυτό Ailanthus altissima, Αθήνa. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. Εισαγωγή Β. Λόγοι και τρόποι aποικισμού Γ. Εισαγωγή ειδών για ανασύσταση λιμνών- Το πείραμα στη λίμνη Hula, Ισραήλ Δ. Βιολογική ρύθμιση Ε. Βιογεωγραφία των νήσων ΣΤ.Βιογεωγραφία των νήσων της Μεσογείου Ζ. Ο εποικισμός των νήσων Anak-Krakatau και Rakata αρχιπέλαγος Ινδονησίας. Η. Τεχνικές επιβίωσης των ειδών στις νήσους Θ. Ξένες Δημοσιεύσεις Ι. Επίλογος Κ. Βιβλιογραφία Τροποικοποίηση της Μεσογείου: Το λεσσεψιανό θαλάσσιο σαλιγκάρι headshield slug Haminoea cyanomarginata Cephalaspidea, Haminoeda, παρατηρήθηκε για πρώτη φορρά στη Μεσόγειο στο Πόρτο Γερμενό ( Κορινθιακός Κόλπος), το Νοέμβριο του 2001. Σήμερα έχει φθάσει στις ακτές της Ιταλίας και της Τουρκίας. To σώμα του περιέχει aποτρεπτικές τοξικές ουσίες. 3

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα είδη που εισέρχονται σε ένα οικοσύστημα από ένα άλλο και εγκαθίστανται, ονομάζονται ξένα ή ξενικά ή αλλόχθονα (alien species). Το πρόβλημα με αυτά τα είδη εμφανίζεται κυρίως, όταν η είσοδος είναι βίαιη ή ξαφνική. Όταν δηλαδή έχουμε εισβολή και τα νέα είδη, χωροκατακτητικά ή χωροεπεκτατικά, αρχίζουν να αναπαράγονται, πιέζοντας ή και εξαφανίζοντας τα γηγενή-αυτόχθονα είδη. Αύξηση αριθμού ξένων ειδών στον Καναδά Στα οικοσυστήματα, ιδίως στα απομoνωμένα και μικρά, χωροκατακτητικά είδη που δε βρίσκουν θηρευτές ή ανταγωνιστές, για να συγκρατήσουν την επέκτασή τους, είναι υπαίτια για συνεχή μείωση της βιοποικιλότητας. Τότε έχουμε αποδιοργάνωση και υποβάθμιση του οικοσυστήματος που έγινε η εισβολή, με συνέπειες ακόμη και την 4

ολοκληρωτική κατάρρευσή του. Η άφιξη ενός νέου είδους σε ένα οικοσύστημα λέγεται αποικισμός και το είδος που φθάνει λέγεται άποικος (immigrant). Βασική προϋπόθεση για να εδραιωθεί το νέο είδος εκεί, είναι η ανάπτυξη φυσικού πληθυσμού. Όταν εδραιωθεί ο πληθυσμός του νεοαφιχθέντος είδους, λέμε ότι εποίκισε το οικοσύστημα και το είδος λέγεται έποικος (colonist). Απομονωμένα μικρά οικοσυστήματα, όπως η νήσος Hon khoai ( ακτές Βορ. Bιετνάμ ), είναι πολύ ευάλωτα στην εισβολή ξένων ειδών, που μπορούν να εξαλείψουν σπάνια είδη σαν τη σαύρα Chemaspis phychedelica Gekkonidae. Η παγκοσμιοποίηση που οδήγησε στην αύξηση του εμπορίου, των μεταφορών, των ταξιδιών και του τουρισμού, διευκόλυνε την είσοδο (έστω και τυχαία), καθώς και τη διασπορά των χωροκατακτητικών ειδών. Χωροκατακτητικά ζώα εισβολείς καταλαμβάνουν τις οικοθέσεις, δηλ. τους βιοτόπους διατροφής και φωλιάσματος (habitat) ή και τις ιεραρχικές θέσεις (niche) αυτοχθόνων ειδών. Χωροκατακτητικά φυτά εισβολείς, αντικαθιστούν φυτικά 5

είδη στις φυτοκοινωνίες των οικοσυστημάτων που εισβάλουν. Δεν είναι σπάνιο πολλά από τα παραπάνω ξένα είδη να ανατρέπουν τοπικές τροφικές αλυσίδες ή να είναι φορείς, παθητικοί μεταφορείς και διασπορείς μικροβίων, παρασίτων, τοξικών ουσιών και να μεταδίδουν ασθένειες. Π.χ. τo παρασιτικό άκαρι Varroa jakobsoni (Varroidae), μεταδίδει την ασθένεια Varroatosis σε ευρωπαïκά μελίσσια. Την κατάσταση επιδεινώνουν, εκτός από την προαναφερθείσα αύξηση των διεθνών μεταφορών και οι: κλιματικές αλλαγές, η ρύπανση, η μόλυνση, η καταστροφή των βιοτόπων από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις (διώρυγες, αποστραγγίσεις, πυρκαγιές, εκχερσώσεις, τσιμεντοποιήσεις ακτών, μεγάλοι αυτοκινητόδρομοι, αστικές επεκτάσεις, ανεξέλεγκτες εισαγωγές φυτών - ζώων κ.λ.π.). Τα ξένα είδη εισβολείς ευθύνονται για την αύξηση της φτώχειας και αποτελούν ιδιαίτερη απειλή για τις αναπτυσσόμενες χώρες, καθώς προκαλούν ζημιές σε γεωργία, κτηνοτροφία, δάση, αλιεία και στα φυσικά οικοσυστήματα, που αποτελούν κύριους πόρους τους. Επίσης αποτελούν μια από τις βασικότερες παγκόσμιες απειλές για τη βιοποικιλότητα. Από ξένα είδη εισβολείς, όπως τα δέντρα teak Tectona grandis Lamiaceae, Αcacia delbata - Fabaceae και Pinus sp.- Pinaceae, το θάμνο Lantana sp.-verbenaceae, κινδυνεύουν στη Μαδαγασκάρη (587.041 km 2 ), σε συνδιασμό και με την αποδάσωση, να χαθούν σπάνια είδη ενδημικών φυτών, που δεν έχουν μελετηθεί καλά και έχουν πολύτιμες φαρμακευτικές ιδιότητες και εφαρμογές. 6

To ονομαζόμενο βιδωτό πεύκο - αν και δεν ανήκει στα Pinaceae- screw pine (Pandanus utilis)-pandanaceae, ενώ υφίσταται πιέσεις στη πατρίδα του Μαδαγασκάρη, πιέζει το ίδιο άλλα τοπικά τροπικά είδη στο Krunger Park (Nότιο Αφρική), όπου έχει εισαχθεί από το 1999. Παρόμοια περίπτωση με τη Μαδαγασκάρη είναι, αλλά σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, το τροπικό δάσος του Αμαζονίου. Mόνο στο τμήμα της λεκάνης του που ανήκει στη Βραζιλία (πάνω από 5.000.000 km 2 ), εισήχθησαν περισσότερα από τα 300 ξένα είδη, δημιουργώντας μαζί με την αποδάσωση πολύ αρνητικές καταστάσεις για την οικολογική ισορροπία. Το 64% από αυτά επεκτείνονται με ενεργητική διασπορά εύκολα. Ορισμένα είναι, ζώα: αφρικανικό σαλιγκάρι γίγας Giant African snail (Achatina fulica) - Achatinidae, μύδια (Limnoperma fortunei), (Corbicula flumonea) - Mytilidae, λαγός European hare (Lepus europaeus) Lepuridae. Φυτά: Sabia (Mimosa caesalpiniifolia) - Mimosaceae, Molasses grass (Melinis minutiflora), (Brachiaria sp.), Lovegrass (Εragostris plana) - Poaceae, 7

Hedychium cironarium-zingiberaceae και Japanese raisin tree (Hovenia dulcis) - Rhamnaceae, αρτόκαρπος (Αrtocarpus heterophyllus) - Moraceae. Ας μην ξεχνάμε τον καφέ (Coffea sp.) - Rubiaceae, το ζαχαροκάλαμο (Saccharum sp.) - Poaceae και τα βοοειδή (Bos sp.) - Βοidae. Η αποδάσωση, που μεγάλο μέρος της γίνεται για τα τρία τελευταία, φθάνει τα 9.500 τ.μ/έτος στη λεκάνη του Αμαζονίου. Σύμφωνα με ειδικούς επικίνδυνα για διαφυγή είναι και τα εκτρεφόμενα σε δεξαμενές ψάρια της οικογένειας αφρικανικών κιχλιδών ( Cichlidae ). Το japanese raisin tree ( Hovenia dulcis ) που εισήχθη στον Αμαζόνιο. 8

Οι χώρες που αντιμετωπίζουν σύνθετα και δαπανηρά προβλήματα από τα χωροκατακτητικά είδη - εισβολείς είναι πολλές. Για παράδειγμα το 2006, η ετήσια περιβαλλοντική επιβάρυνση από αυτά για τις Η. Π. Α., τη Βρετανία, την Αυστραλία, τη Νότια Αφρική, την Ινδία και τη Βραζιλία, υπολογιζόταν μεγαλύτερη από 1 20 δις ευρώ, με το κόστος για το περιβάλλον να πολλαπλασιάζεται ραγδαία με το πέρασμα του χρόνου. Τα προβλήματα γίνονται συνεχώς σοβαρότερα και πολυπλοκότερα, ξεκινώντας από απερίσκεπτες ενέργειες π.χ. άγνωστο το πως εισήχθη (αναφορές 2008) και με άγνωστες συνέπειες, το είδος ιχθύος του ποτaμού Παρανά Metynnis mola Characiformes, στον μεγάλο ποταμό Sāo Francisco, που βρίσκεται βορειότερα στη Βραζιλία. Η ανάσχεση της απώλειας βιοποικιλότητας στην Ευρώπη έχει διαπιστωθεί ότι θα είναι αδύνατη, αν τα χωροεπεκτατικά είδη δεν αντιμετωπιστούν από τα κράτη μέλη συνολικά με συντονισμένη δράση και κοινές πολιτικές. Στην Ευρώπη, σύμφωνα με τεκμηριωμένα στοιχεία, το κόστος των ζημιών που προκαλούν, μαζί με το κόστος των μέτρων που λαμβάνονται για τον έλεγχό τους, ανέρχεται στο επίπεδο των 10 δις ευρώ ετησίως (στοιχεία 2008)! Παρ όλο που οι οικολογικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες είναι σημαντικές, η Ε.Ε. αδυνατεί ακόμη να χειριστεί αποτελεσματικά το πρόβλημα. Οι εκτιμήσεις των επιστημόνων μιλούν για δραματική αύξηση των βιολογικών εισβολών στην Ευρώπη και θεωρούν πιθανή την επιδείνωση της κατάστασης. Στην Ελλάδα από τα 422 είδη εγχώριων σπονδυλόζωων που αξιολογήθηκαν, τα 1 80 έχουν ενταχθεί σε κατηγορία κινδύνου. 9

Ορισμένα ξένα είδη είναι τόσο επεκτατικά και ανθεκτικά στη ρύπανση και μόλυνση, ώστε να αποτελούν δείκτες υποβάθμισης οικοσυστήματων. Π.χ. η βρωμοκαρυδιά (Ailanthus altissima) - Simaroubaceae, έχει κάνει <<χωροκατακτητική εισβοή και επέλαση>> στην ξηροφυτική περιοχή <<Ελαιώνας των Αθηνών>>. Από τα ξένα είδη εισβολείς απειλείται άμεσα η ενδημική, ελληνική ιχθυοπανίδα γλυκών νερών. Στη χώρα μας υπάρχουν 38 ενδημικά ψάρια λιμνών, ποταμών και πηγών π.χ. τσίμα (Phoxinellus epiroticus - Cyprinidae ενδημικό της λίμνης Ιωαννίνων), που τα περισσότερα κινδυνεύουν με εξαφάνιση, είτε από κατάληψη των οικοθέσεων τους είτε από υβριδισμό. Η εισαγωγή ξένων ειδών έχει δραματικές επιπτώσεις, ιδίως για τα νησιωτικά οικοσυστήματα, ακόμη και για τα μεγάλα, ιδίως αν τα εισαγώμενα είδη δεν έχουν εχθρούς. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις παγκοσμίως, είναι το ευρωπαϊκό αγριοκούνελο (Οryctolagus coniculus) - Leporidae που εισήχθη το 1859 στην Αυστραλία και είχε πολύ καταστροφικές επιπτώσεις, αφού ανέπτυξε τεράστιους πληθυσμούς. Το αποτέλεσμα ήταν να εξαφανιστούν πολλά ενδημικά είδη της Αυστραλίας, άμεσα της χλωρίδας και έμμεσα της πανίδας και τη γεωμορφολογική υποβάθμιση των λιβαδιών (bush landscape), από τις στοές (λαγούμια) που διανοίγει το είδος. Στην Ελλάδα τα αγριοκούνελα παρουσιάζουν μεγάλη πληθυσμιακή έκρηξη στη νήσο Λήμνο, με καταστροφικές επιπτώσεις σε 30. 000 καλλιεργούμενα στρέμματα. Οι ελληνικές αρχές επιδότησαν τo Mάïο του 201 2 το κυνήγι τους, μιας και ο πληθυσμός τους έχει φθάσει τα 300. 000 άτομα. Άλλες πρότασεις είναι η εισαγωγή του θηρευτή βρωμοκούναβου (Mustela 10

putorious) - Mustelidae, για το βιολογικό έλεγχο του υπερπλυθυσμού. H απελευθέρωση στο περιβάλλον διαφόρων ξένων ειδών ζώων, για πολλούς λόγους π.χ. ζωοφιλία, εμπλουτισμοί της φύσης με άγρια είδη που έχουν ζήσει σε εκτροφεία, αδυναμία συντήρησης, αμέλεια ή ακόμα και εσκεμμένη κακοήθεια, ανησυχούν πολύ τους ειδικούς, όταν αυτά δημιουργούν φυσικούς πληθυσμούς. Η εσκεμμένη εισαγωγή ξένων ζωικών ειδών προκαλεί πολλές φορές πανικό. Όπως στην περίπτωση της φήμης, ότι στον Τάμεση βρέθηκαν πιράνχας (ριγμένα από ενυδρεία), στους υπονόμους της Νέας Υόρκης κροκόδειλοι (αρχές δεκαετίας του 2000) και ότι σε υγρότοπους της Φλώριδα Η.Π.Α., έχει εμφανιστεί ο τεράστιος αφρικανικός πύθωνας (Python sebae) Pithonidae, Σεπτέμβριος 2007. Python sebae Τροπικά ζώα που ζουν σε αιχμαλωσία, βρίσκονται ξαφνικά ελεύθερα σε άγνωστο γι αυτά εύκρατο φυσικό περιβάλλον και το αντίστροφο. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχει γίνει 11

αυτό με πουλιά, ψάρια γλυκού νερού, νεροχελώνες, φίδια, σαύρες, γουνοφόρα ζώα κ.λ.π. Σε βραχονησίδες του Αιγαίου κινδυνεύουν να εξαφανιστούν αιγαιόγλαροι, αρτέμηδες και άλλα σπάνια θαλασσοπούλια από γάτες και άλλα οικόσιτα ζώα, που άφησαν εκεί ψαράδες ή ιδιοκτήτες σκαφών αναψυχής. Ο λαγός (Lepus europaeus)-leporidae, το αγριογούρουνο (Sus scrofa)-suide και η ορεινή πέρδικα (Alectoris graeca)- Phasianianidae, Percininae που ζουν σε άγρια κατάσταση στην ελληνική φύση, παθαίνουν εκφυλισμό από υβριδισμό (βιολογική ρύπανση), ερχόμενα σε γενετική επαφή με είδη εκτροφείου, που απελευθερώνονται για εμπλουτισμό. Παρόμοια γεγονότα συμβαίνουν και με είδη χλωρίδας. Στα καμένα του Υμηττού πολλοί κάτοικοι των γύρω περιοχών πηγαίνουν και φυτεύουν εξωτικά είδη π.χ. γιούκα. Φυτικό υλικό έχει διασπαρεί σε διάφορα οικοσυστήματα και από αμέλεια. Πολύ σοβαρή ήταν η τυχαία διαφυγή από τα ενυδρεία του Ωκεανογραφικού Μουσείου του Μονακό και η διασπορά στη Δυτ. Μεσόγειο του τοξικού χωροεπεκτατικού χλωροφύκους ταξιφόλια (Caulerpa taxifolia) - Caulerpaceae τη δεκαετία του 90. Η είσοδος ενός και μόνο χωροεπεκτατικού ξένου είδους εισβολέα, όταν αναπτύσσει μεγάλους φυσικούς πληθυσμούς, μπορεί να δημιουργήσει σε ένα κλειστό οικοσύστημα π.χ. λίμνη, κοιλάδα ή νήσο, μεγάλη διαταραχή, υποβάθμιση και ανατροπή της οικολογικής του ισορροπίας. Στη λίμνη Βικτώρια (68.800 Km 2 - Ανατ. Αφρική), η εισαγωγή στις αρχές της δεκαετίας του 1950 της αδηφάγου πέρκας του Νείλου (Lates niloticus), προκάλεσε μεγάλη μείωση στον αριθμό των γηγενών πληθυσμών φυτοφάγων 12

ειδών ψαριών. Σε πενήντα χρόνια, ο εισβολέας μαζί με τη ρύπανση που έχουν προκαλέσει άλλες ανθρωπογενείς δραστηριότητες, λιπάσματα, ζιζανιοκτόνα, εντομοκτόνα κ.λ.π., συνετέλεσε στο να μειωθούν τα είδη στο μισό. Eιδικότερα aπό 400 έμειναν 200! Λίμνη Βικτώρια Τους ειδικούς ανησυχούν και οι λεγόμενες διασυνοριακές εισβολές πολλών πολύ επικίνδυνων οικολογικά ξένων ειδών, όπως η εξάπλωση τοξικών ειδών φυτοπλαγκτόν π.χ. δινομαστιγωτών ( Dinoflagellata ) και υδροζώων, με το έρμα δεξαμενόπλοιων (ship-trafficking). Οι διασυνοριακές εισβολές μπορεί να ανατρέψουν τροφικές αλυσίδες και ισορροπίες σε μεγακοινότητες ( Regions ) π.χ. Δάση Σιβηρίας, πάμπας Νοτ. Αμερικής, λίμνες Καναδά κ.λ.π. Επίσης πολύ ανησυχητική είναι η διασπορά υδρόβιων ειδών, μέσω των μεγάλων ποτάμιων διαδρόμων (υδάτινες αρτηρίες), όπως Μισισιπής, Αγ. Λαυρέντιος, Δούναβης, Ρήνος, Δνείπερος, Νείλος, Μεκόνγκ, Murray-Darling κ.λ.π., με το νερό ή και με μεταφορικά μέσα π.χ. φορτηγίδες. Πολλές από αυτές τις διεισδύσεις και διασπορές είναι και διασυνοριακές. 13

To ενδημικό goodoo Maccullochella peelii peelii - Percichthyidae του μεγαλύτερου ποταμού της Αυστραλίας Murray-Darling (στα Ν.Α), κινδυνεύει από είδη εισαγομένων ιχθύων, μικροβίων και παρασίτων. Ακρως επικίνδυνες θεωρούνται οι διασυνοριακές εισβολές που σχετίζονται με το φαινόμενο του θερμοκηπίου και τις κλιματικές αλλαγές, όπως η <<τροπικοποίηση>> της Μεσογείου, η <<ευκρατοποίηση>> ημιπολικών ζωνών και η περαιτέρω ερημοποίηση της υποσαχάριας Αφρικής (Σαχέλ). Πολύ επικίνδυνη είναι η μενάστευση ακρίδων από το Σαχέλ, λόγω της παραπάνω ερημοποίησης, προς ανεύρεση τροφής. Στο κεφ. Β οι εικόνες απεικονίζουν αποκλειστικά χωροκατακτητικούς εισβολείς. Στα κεφ. Γ, Ε, ΣΤ, Ζ, Η, Θ γίνεται αναφορά και υπάρχουν εικόνες και για είδη χλωρίδας και πανίδας που δεν αποτελούν χωροκατακτητικούς εισβολείς. Τα είδη αυτά είτε είναι αυτόχθονα (εξαφανισμένα ή επιζώντα), είτε απλώς αποτελούν απλούς εποικιστές. 14

Β. ΛΟΓΟΙ KAI ΤΡΟΠΟΙ AΠΟΙΚΙΣΜΟΥ 1. Μετακινήσεις πληθυσμών (ενεργητική διασπορά) και μεταναστεύσεις διαφόρων ειδών πανίδας για εύρεση βιοτόπων και οικοθέσεων τροφής και αναπαραγωγής: Ο γελαδάρης cattle egret (Bubulcus ibis) Ardeidae, Ερωδιοί, περιστασιακά είχε αναγνωριστεί στη Νότιο Αμερική από το τέλος του 19 ου αιώνα ( υγρότοποι Γουïάνας και Σουρινάμ ). Άρχισε να δημιουργεί φυσικούς πληθυσμούς στη Β.Α. Νότιο Αμερική (εποικισμός - colonisation), προερχόμενος από τη Δυτική Αφρική, τη δεκαετία του 1930. Το αγελαίο αυτό είδος έφθασε σταδιακά στη Κούβα, Φλώριδα και Κόστα Ρίκα (1950), όπου έκτοτε αναπαράγεται. Από εκεί επεκτάθηκε στο Μεξικό και Καλιφόρνια (1960). Στην Ευρώπη, ενώ ήταν αρχικά εγκατεστημένο μόνο σε υγρότοπους της Πορτογαλίας και Ισπανίας (επιδημητικό), άρχισε να δημιουργεί πληθυσμούς και στη Γαλλία (1950) και Ιταλία (1980). Στην Αυστραλία δημιούργησε φυσικό πληθυσμό από τη δεκαετία του 1940. Περιστασιακές εμφανίσεις (περαπλανημένο), κάνει σε πολλές χώρες του κόσμου από την Ιρλανδία, την Ολλανδία έως την Ελλάδα και τη Νέα Ζηλανδία. Αν και δεν είναι πολύ μεγάλος (έως 51 cm.), θεωρείται επικίνδυνο είδος εισβολέας, είτε σαν ανταγωνιστής είτε σαν θηρευτής, για υγρότοπους με σπάνια ενδημικά είδη πανίδας, όπως της Μαδαγασκάρης, όπου φθάνει από τη Νότιο Αφρική. Σαν αιτία της επέκτασης του είδους, θεωρείται η ικανότητά του να καταλαμβάνει οικοθέσεις άλλων υδρόβιων πτηνών και το ότι βρίσκει τροφή ανάμεσα σε κοπάδια βοσκούντων ζώων (από εκεί και 15

το όνομα), αναζητώντας την τροφή του και εκτός των βάλτων. Ο ευρωπαϊκός ωδικός σπίνος (Fringilla coelebs), Fringillidae σπίζες, έχει αντικαταστήσει σε πολλούς βιότοπους των Καναρίων νήσων το ενδημικό είδος σπίνου (Fringilla teydea 3 υποείδη). Ιδιαιτέρως κινδυνεύει το υποείδος μπλε σπίνος (F. coelebs polatzeki). Ο ωδικός σπίνος δεν είναι ιδιαίτερα κινητικός, αλλά το χειμώνα του αρέσει να πηγαίνει σε θερμότερες περιοχές. Εγκαταστάθηκε στις νήσους με σταδιακά μέσω των ιβηρικών και δυτικοαφρικανικών ακτών, επειδή είναι πολύ κοντά. Ο πληθυσμός του ενδημικού σπίνου Fringilla teydea είναι υπόλειμμα παλαιότερου πληθυσμού της λεγόμενης Μακαρονησίας (νήσοι των Μακάρων), που απέμεινε στην περιοχή μετά τις έντονες γεωλογικές και ηφαιστειακές μεταβολές. Βιογεωγράφοι ισχυρίζονται ότι και αυτοί οι σπίνοι είχαν φθάσει από την Ευρώπη και εγκαταστάθηκαν 16

πρώτα στη βόρεια περιοχή της αρχαίας Μακαρονησίας, τις σημερινές Αζόρες νήσους. Το ίδιο συμβαίνει και με τους παπαγάλους ring-necked parrot (Psittacula krameri) - Psittacidae και τον παπαγάλο μοναχό (Myiopsitta monachus), που εκδιώκουν τοπικά είδη ορνιθοπανίδας από τους βιότοπούς τους. Και τα δύο είδη αυτών των παπαγάλων, θεωρούνται πολύ επιβλαβή για τις καλλιέργειες. Η μεγάλη καταστροφή (εκκαθάριση) των θαμνώνων της Αυστραλίας (bush areas ecosystems) για τη δημιουργία μεγάλων εντατικών μονοκαλλιεργειών και κτηνοτροφικών μονάδων τη δεκαετία του 1950, δημιούργησε πολλά οικολογικά προβλήματα. Ένα από αυτά ήταν οι συχνότερες πληθυσμιακές εκρήξεις των ακρίδων australian plague locust (Chortoicetes termifera) - Orthoptera, 17

Acrididae, οι επονομαζόμενες και << πανούκλα της Αυστραλίας >>. Το είδος που ζούσε στους θαμνώνες, μετά την καταστροφή τους άρχισε να μετακινείται σε όλη σχεδόν την Αυστραλία. Ακόμη και σε περιοχές που ήταν άγνωστο. Ανέπτυσσε παντού τεράστιους πληθυσμούς και κατευθυνόταν εκεί που είχε βρέξει, κατατρώγοντας τις καλλιέργειες και το γρασίδι των λιβαδιών. Οι τεράστιοι πληθυσμοί του δεν ελέγχονταν, δημιουργώντας έτσι ανυπολόγιστες καταστροφές σε καλλιέργειες, κτηνοτροφία και σε βιότοπους μαρσιποφόρων (ερημοποίηση). Εμπόδιo της ενεργητικής διασποράς των Acrididae στην ήπειρο, είναι μόνο οι αυστραλιανές Άλπεις στα ανατολικά. Το ίδιο φαινόμενο συνεχίζεται και σήμερα επηρεάζοντας ακόμη και τους κατοίκους στα προάστια των πόλεων π.χ. Μελβούρνη. Συγκεκριμένα δημιουργεί πανικό στους οδηγούς, αφού διαθέτει μια κολλώδη ουσία που το κάνει να προσκολλάται στα τζάμια των αυτοκινήτων. Το 2008 ήταν μια πολύ «καλή χρονιά» για το είδος, αφού προκάλεσε μεγάλες ζημιές κυρίως στη Νέα Νότια Ουαλία. Οι τελευταίες πληθυσμιακές του εκρήξεις επηρεάζονται από το καιρικό φαινόμενο Ελ Νίνο (El Niño). Άλλα πολύ επικίνδυνα είδη ακρίδων που λειτουργούν παγκοσμίως σαν περιστασιακά είδη εισβολείς, τα επονομαζόμενα μετακινούμενα <<σύννεφα ακρίδων>>, είναι: Η migratory locust (Locusta migratoria) 3 υποείδη, με τόπο καταγωγής τη Ν.Α. Ρωσία. Φθάνουν σε Ευρώπη, Ασία (και Ιαπωνία - Φιλιππίνες), Αφρική (και στη νήσο Μαδαγασκάρη), Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία. Η desert locust (Schistocerca gregaria) από τη Βορ. Αφρική και Sahel μέχρι τη Mέση Ανατολή, την Ινδία και το Πακιστάν. 18

Η red locust (Nomadarcis septemfasciata) στην Αφρική. Η Bombay locust (Nomadacris succincta) στην Ινδία και στη Νοτ. Ασία. Η american desert locust ή bird grasshopper (Schistocerca americana) στις Νότιες Η.Π.Α, στο Μεξικό και στην Καραϊβική (Μπαχάμες). Η maroccan locust- brown locust (Locustana pardalina) στο Μαρόκο. Η (Oedalus senegalensis) στη Δυτ. Αφρική και στο Sahel. Η rice grasshopper (Hieroglyphus daganensis) στο Sahel. H giant grasshopper (Tropidacris collaris) στην τροπική και υποτροπική Νότια Αμερική. Επικίνδυνα είδη ακρίδων υπάρχουν και σε περιφερειακό επίπεδο, όπως η (Traulia ornate) σε ιαπωνικές νήσους π.χ. Οκινάουα. 19

20

H ακρίδα των Βραχωδών ορέων (Melanoplus spretus) που ζούσε στις Δυτ. Η.Π.Α. εξαφανίστηκε στα τέλη το 19 ου αιώνα. Αιτία θεωρείται η καταστροφή των βιοτόπων τους από την εντατική κτηνοτροφία και γεωργία των αποίκων (εποχή των χρυσωρύχων). Τελευταία αναφορά για το είδος έχουμε στις Η.Π.Α. το 1874 και στο Νότιο Καναδά το 1902. Σήμερα βρίσκονται άτομα του είδους μουμιοποιημένα κάτω από παγετώνες που λιώνουν. Οι ακρίδες την περίοδο των ανοιξιάτικων βροχών εκκρίνουν πολύ σεροτονίνη serotonin (νευροδιαβιβαστική ορμόνη). Αλλάζοντας χρώμα πολλές φορές, αρχίζουν να συγκεντρώνονται και να μεταναστεύουν αναζητώντας τροφή. 21

Στην υποσαχάριο Αφρική - Sahel (Μαλί, Μαυριτανία, Νίγηρας, Σουδάν, Κεντοαφρικανική Δημοκρατία, Τσάντ κ.λ.π.) συντελούν στην ερημοποίηση και δημιουργούν συνθήκες λιμού. Ο F.A.O. για την εξάλειψη του φαινομένου της πείνας αρχίζει να εφαρμόζει νέους βιολογικούς τρόπους για την καταπολέμηση των υπερπληθυσμών ακρίδας π.χ. με φερορμόνες που αποσυντονίζουν τους κύκλους ζωής τους. Η ουσία Phenylacetonitrile (P. A. N. ) κάνει τις ακρίδες να συμπεριφέρονται μοναχικά και να μη σχηματίζουν σμήνη. Οι παραδοσιακοί τρόποι με εντομοκτόνα, πετρέλαιο και ελεγχόμενες πυρκαγιές είναι ανεπαρκείς. Μετακινήσεις και μεταναστεύσεις ακρίδων παγκοσμίως, αναφέρονται από πολύ παλιά. Να θυμηθούμε την όγδοη πληγή του Φαραώ. Το 14ο αιώνα έγινε μετακίνηση ενός τεράστιου σμήνους ακρίδων (Locustus migratoria) από την Ουκρανία στην Αγγλία προκαλώντας μεγάλες καταστροφές. Το 1 998 ένα γιγαντιαίο σμήνος ακρίδων της ερήμου (Schistocerca gregaria) πέρασε τον Ατλαντικό και έφθασε από τις ακτές του Μαρόκου στην Καραϊβική, διανύοντας 5. 000 Km! Αυτή ήταν μια από τις εντυπωσιακότερες καταγεγραμμένες μετακινήσεις εντόμων στην ιστορία. Στην Ελλάδα έχουν εμφανιστεί τα τελευταία χρόνια σμήνη ακρίδων προκαλώντας μεγάλες καταστροφές στις καλλιέργειες σε Ρόδο (2009), Μεσσηνία (2006), Ηλεία (2009), Κρήτη (2004) και γενικά στη Νοτ. Ελλάδα και Κύπρο Ακάμας (2004). Ορισμένα από τα καταστροφικά αυτά είδη είναι τα: (Schistocerca gregaria), (Anacridium aegyptium), (Acrotyles longipes). Δεν είναι τυχαίες επίσης οι γνωστές οι λαϊκές φράσεις: έπεσε ακρίδα, τρώνε σαν ακρίδες... 22

Οι ανθρώπινες μεταναστεύσεις για εξερεύνηση του Νέου Κόσμου, έφεραν στην Ευρώπη το βακτήριο ωχρά σπειροχαίτη (Τreponema palladium) - Spirochaetaceae, που προκαλεί τη σεξουαλικά μεταδιδόμενη ασθένεια σύφιλη. Στις αρχές του 16 ου αιώνα άποικοι που επέστρεφαν από το Νέο Κόσμο, άρχισαν να διαδίδουν τη βαρύτατη αυτή ασθένεια σε μεγάλη έκταση στην Ευρώπη, αν και το πρώτο κρούσμα αναφέρεται ότι μεταδόθηκε το 1 495 από ναυτικό του Κολόμβου, στη Νεάπολη της Ιταλίας. Η ωχρά σπειροχαίτη απομονώθηκε το 1905 από το ζωολόγο Fritz Schaudium. Μερική θεραπεία γίνονταν με χημικά αντισηπτικά, πριν την ανακάλυψη της πενικιλίνης τη δεκαετία του 1940, στα πρώτα στάδια εμφάνισής της. Στα τελευταία στάδια η νόσος, εκτός από βαριά δερματολογικά έλκη, προκαλεί σοβαρότατες καταστροφές των οργάνων του παθόντος. 2. Μετακινήσεις ειδών (ενεργητική διασπορά) εξαιτίας των κλιματικών αλλαγών (αύξηση της θερμοκρασίας, φαινόμενο του θερμοκηπίου). 23

Το δηλητηριώδες θαλάσσιο σιφωνοφόρο υδρόζωο, συγγενικό των μεδουσών, φυσάλια (Physalia physalis) - Physalidae έχει κάνει τα τελευταία χρόνια π.χ. Μάïος του 2009, αισθητή την παρουσία του στις μεσογειακές ακτές της Ισπανίας, όπως Costa del Sol και αναμένεται να φθάσει στις ακτές της Καταλονίας και των Βαλεαρίδων νήσων.το είδος που προέρχεται από τις τροπικές περιοχές του Ατλαντικού, κατορθώνει να επιζεί και εκτός θαλάσσης, στην παραλία για ένα χρονικό διάστημα. Το δηλητήριό του είναι δέκα φορές πιο ισχυρό από τις κοινές μέδουσες και προσβάλλει τον άνθρωπο στους λεμφαδένες, στο δέρμα και στο καρδιαγγειακό σύστημα. Οι ισπανικές αρχές, αντιμετωπίζουν αλιευτικά και τουριστικά προβλήματα από τους μεγάλους πληθυσμούς της φυσάλιας, στις ακτές κοντά στο Cadiz και τη Malaga. Το κοσμοπολίτικο τροπικό καβούρι sally lightfoot (Percnon gibbesi) Plagussidae, έχει κάνει δυναμική εμφάνιση στη Δυτ. Μεσόγειο και τελευταία στην Ανατολική. Eμφανίστηκε πρώτη φορά στη Δυτ. Μεσόγειο το 1999 (Βαλεαρίδες νήσους) και επεκτάθηκε σε Κυανή Ακτή, Σικελία, Σαρδηνία, Κορσική, Παντελέρια και ακτές Λιβύης. Οι ακτές της μικρής ιταλικής νήσου Linosa (νοτίως 24

της Σικελίας) είναι περιοχή μελέτης για αφίξεις ξένων ειδών καβουριών (31 είδη το 2000, 22 από Ινδoειρηνικό και 9 από Ατλαντικό π.χ. Dyspanopeus sayi-panopeidae. Στην Ελλάδα το Percnon gibbesi καταγράφηκε για πρώτη φορά το 2004 και έχει εμφανιστεί σε Κρήτη, Ρόδο, Μεσσηνιακό κ., Σαρωνικό, Ζάκυνθο, Σύβοτα, Χίο. Επειδή οι λάρβες του μετακινούνται εύκολα με θαλάσσια ρεύματα, παρατηρείται συνεχώς διασπορά του, σε βάρος της γηγενούς μεσογειακής πανίδας καβουριών. Πιθανόν να έχει εισβάλλει και από το Γιβραλτάρ και από το Σουέζ. Λόγω του ότι είναι κυρίως φυτοφάγο, απειλεί ροδοφύκη της Μεσογείου. Το τροπικό ψάρι που φούσκα puffer fish (Sphoeroides pachygaster) -Tetraodonidae, προέλευσης παραλίων Δυτ. Αφρικής και συγγενικό του δηλητηριώδους λαγοκέφαλου του Ινδικού (Lagocephalus sceleratus), άρχισε να εμφανίζεται στη Μεσόγειο από το 1979, Βαλεαρίδες νήσους (Δυτ. Μεσόγειος), με δίοδο διέλευσης το στενό του Γιβραλτάρ. Το 1991 καταγράφηκε στα παράλια του Ισραήλ, το 1994 στο Αιγαίο, το 2002 στην Ίστρια της Βορ. Αδριατικής και το 2005 αλιεύθηκε με τράτες στο Τυρρηνικό πέλαγος από λασπώδεις βυθούς και σε βάθος 130 m. To είδος περιέχει το ισχυρό δηλητήριο Tetrodotoxin, ιδίως 25

στο συκώτι και είναι επικίνδυνο για κατανάλωση, όπως και ο συγγενής του λαγοκέφαλος. Στις ευρύτερες θαλάσσιες περιοχές της Ανταρκτικής, νοτίως της Παταγονίας, έχουν παρατηρηθεί τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια αφίξεις νέων ειδών, που δεν υπήρχαν στην περιοχή, με προέλευση από θερμότερες θαλάσσιες περιοχές. Παρατηρήθηκαν για παράδεγμα πολλοί λευκοί καρχαρίες (Carcharodon carcharias) Lamnidae, προερχόμενοι μάλλον από τα παράλια της Νοτ. Αφρικής, με άγνωστες ακόμη οικολογικές συνέπειες, για τις τροφικές αλυσίδες των μεγάλων ημιπολικών αυτών θαλάσσιων οικοσυστημάτων. 26

Στην Παταγονία η αύξηση της ατμοσφαιρικής θερμοκρασίας, λόγω του φαινόμενου του θερμοκηπίου, έγινε η αιτία να εισέλθουν πολλά είδη, κυρίως πτηνών από εύκρατες, τροπικές και υποτροπικές ζώνες της Κεντρ. Αμερικής και τις υπόλοιπες περιοχές της Νότιας Αμερικής. Π.χ. ο παπαγάλος της Αμαζονίας (Amazona oratix) - Psittakidae, έχει αντικαταστήσει σε πολλούς βιότοπους τον ενδημικό Cyanoliseus patagonus. Σύμφωνα με παρατηρήσεις Μεξικάνων ορνιθολόγων έχουν παρατηρηθεί στην Παταγονία 250 νέα είδη πτηνών εισβολείς. 27

3. Γεωλογικές μεταβολές ή μεγάλα έργα, όπως ρήγματα μετά από σεισμούς, διώρυγες, κανάλια που δημιουργούν διόδους μετακίνησης (ενερητική διασπορά), πολλές φορές σε συνδυασμό με τις κλιματικές αλλαγές. Τα τροπικά είδη εισβολείς από την Ερυθρά θάλασσα και τον Ινδικό ωκεανό, που έρχονται στη Μεσόγειο μέσω της διώρυγας του Σουέζ, λέγονται λεσσεψιανά. Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας των νερών της Μεσογείου τα τελευταία χρόνια, επιτείνει το φαινόμενο της εισόδουεισβολής λεσσεψιανών ειδών. Στις ελληνικές θάλασσες μέχρι το 2005 είχαν εγκατασταθεί συνολικά 90 θαλάσσια είδη εισβολείς: Ψάρια 23, μαλάκια 27, πολύχαιτοι σκώληκες 13, μακροφύκη 8. Την πρώτη περιοχή σε εμφανίσεις ξένων ειδών αποτελεί το Νότιο Αιγαίο και ο Σαρωνικός τη δεύτερη. To 2010 οι εισβολείς στις ελληνικές θάλασσες είχαν φθάσει τους 200 και στο Σαρωνικό τους 74 (20 χωροκατακτητικά). Το 1 993 ήταν έτος κλειδί, γιατί από τότε η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας ανά έτος, των επιφανειακών νερών της Μεσογείου σημείωσε μια σταθερή αύξηση. Η καμπύλη ξένα είδη ανά έτος ήταν και αυτή ανοδική. Το 2010 υπολογίστηκε ότι μπήκε στη Μεσόγειο ένα ξένο είδος ανά 10 ημέρες. Το 33% του συνόλου έφθασε με έρμα πλοίων ή προσκολλημένα στα ύφαλα. Αντίθετα από τη διώρυγα του Παναμά δε διέρχονται θαλάσσια είδη, ούτε από τον Ειρηνικό προς τον Ατλαντικό, ούτε αντίστροφα. Ο λόγος είναι, ότι η διώρυγα αποτελείται από ένα σύνολο ενωμένων διαδοχικών λιμνών γλυκού νερού, στις οποίες δεν επιβιώνουν όσα αλατόφιλα είδη προσπαθούν να τις διασχίσουν. 28

Η νοητή βιογεωγραφική γραμμή ανάμεσα στη Χίο και την Εύβοια, διαχωρίζει το ολιγοτροφικό Νότιο Αιγαίο, όπου υπάρχουν πολλά λεσσεψιανά υποτροπικά είδη, από το Βόρειο Αιγαίο που αν και είναι πιο ευτροφικό, εξαιτίας των πολλών ποταμών που χύνονται εκεί, έχει λιγότερα ξένα είδη εισβολείς. Το θαλάσσιο, ανθοφόρο, φανερόγαμο φυτό aλοφίλα (Halophila stipulacea) Hydrocharitaceae, ήταν από τα πρώτα που εισήλθαν στη Μεσόγειο από τη διώρυγα του Σουέζ. Πρώτη αναφορά έχουμε το 1895 (Αν. Μεσόγειος). Το υποθαλάσσιο αυτό τροπικό φυτό, με καταγωγή από τον Ινδικό ωκεανό και την Ερυθρά θάλασσα τα τελευταία χρόνια επεκτείνεται συνεχώς και ανταγωνίζεται τa μεσογειακά φανερόγαμα ποσειδωνία Posidonia oceanica - Posidoniaceae και Cymodοcea nodosa - Cymodoceaceae. Ο κύριος λόγος της επέκτασης του είναι η άνοδος της θερμοκρασίας της θάλασσας που ευνοεί τα τροπικά είδη. To 1925 βρέθηκε στα νερά της Ρόδου. Το 1956 έγιναν 29

αναφορές για την ύπαρξή του στο Αιγαίο. Το 1970 στα νερά της Μάλτας. Το 1995 στο Νοτ. Ιόνιο και το 1999 στο Τυρρηνικό πέλαγος, όπου εξαπλώνεται με γρήγορους ρυθμούς. Τη διασπορά και διάδοσή τους ευνοεί και η ρίψη έρματος με γενετικό υλικό από τα πετρελαιοφόρα πλοία (τάνκερς), σε διάφορες θαλάσσιες διαδρομές ( βιολογική μόλυνση biopollution ). Ο γονοφάγος ιχθύς φιστουλάρια τρομπέτα bluespot cornetfish (Fistoularia commersonii) Fistularridae, εισήλθε στη Μεσόγειο από τους κοραλλιογενείς υφάλους της Ερυθράς. Πρώτη αναφορά έγινε από Ισραηλινούς ιχθυολόγους το 2000. Από το έτος αυτό, πληθαίνουν συνεχώς οι αναφορές για την παρουσία της φιστουλάριας στην Ανατ. και Κεντρ. Μεσόγειο ( Ρόδο, Ατάλλεια - 2002, στενό Σικελίας - 2004, ακτές Λιγουρίας 2007), Έξω Σαρωνικός 2011. Η είσοδος του μεγάλου αυτού είδους (έως 2m. μήκος), δημιουργεί μεγάλο πρόβλημα για τους ιχθυοπληθυσμούς των μεσογειακών ειδών. Και αυτό γιατί, εκτός του ότι καταναλώνει μεγάλες ποσότητες γόνου, είναι φορέας και του παρασιτικού τρηματώδους σκώληκα (Allolepidapedon fistulariae) - Lepocreadiidae. Υπάρχουν 30

αναφορές, ότι σε έρευνες το 2004 στο Αιγαίο, αλιεύτηκε ένα ώριμο γενετικά ζεύγος. Ένα αρσενικό, μήκους 1010 m.m. και ένα θηλυκό, μήκους 920 m.m. Σύμφωνα με τους ειδικούς το είδος πρέπει να αναπαράγεται στη Μεσόγειο, γεγονός που είναι και το χειρότερο οικολογικά. H συχνή παρουσία του και στα αμμώδη λιβάδια ποσειδωνίας (φανερόγαμο Posidonia oceanica), όπου γεννούν και αναπτύσσονται πολλά είδη ψαριών οικονομικού ενδιαφέροντος, δημιουργεί μεγάλες ανησυχίες. Από το 1947 που καταγράφηκε για πρώτη φορά στην Αν. Μεσόγειο, το παράκτιο τροπικό ψάρι μονόχοιρος filefish (Stephanolepis diaspros) - Monacanthidae, με καταγωγή τον Ινδοειρηνικό, πέρασαν χρόνια, μέχρι να γίνουν πολλές αναφορές για εμφανίσεις του στην Ανατολική, Βόρεια και Κεντρική Μεσόγειο (Ελλάδα, Κροατία, Τυνησία). Παρ ότι δεν είναι δηλητηριώδες, δεν τρώγεται. Συνεπώς δεν έχει εμπορική αξία. Καταλαμβάνει όμως, οικοθέσεις εμπορικών ψαριών και τα ανταγωνίζεται στις τροφικές αλυσίδες. Καταναλώνει φύκια, μικρά ασπόνδυλα και σάπια ύλη. Οι πολλές εμφανίσεις του στο Σαρωνικό (2005), 31