1. Υγιεινή & Ασφάλεια στον χώρο του Εργαστηρίου Η ανάγκη για υγιεινή και ασφάλεια είναι πρωταρχικής σημασίας για οποιοδήποτε εργαστήριο καθώς διάφοροι κίνδυνοι (χημικοί, βιολογικοί) μπορούν να προκύψουν μέσα από τις εργασίες που πραγματοποιούνται σε αυτό. Στο εργαστήριο υπάρχει ο βασικός εξοπλισμός ασφαλείας, ο οποίος αποτελείται από: i. Οδηγός Ασφάλειας: Πρόκειται για έντυπο, το οποίο υπάρχει σε αντίτυπα εντός του εργαστηρίου και βρίσκεται στην κατοχή όλων των ατόμων που χρησιμοποιούν το χώρο του εργαστηρίου. ii. Κιβώτιο Πρώτων Βοηθειών: Το κιβώτιο βρίσκεται σε εμφανές και ευπρόσιτο σημείο του εργαστηρίου. iii. Πυροσβεστήρες: Στον εργαστηριακό χώρο υπάρχει ένας (1) πυροσβεστήρας για την κατάσβεση πυρκαγιάς μικρών διαστάσεων. iv. Γάντια: Για τη διεξαγωγή κάθε δραστηριότητας στο εργαστήριο είναι διαθέσιμα ειδικά γάντια διαφόρων μεγεθών. v. Αντισηπτικό: Υπάρχει αντισηπτικό και βρίσκεται τοποθετημένο στο χώρο του εργαστηρίου για χρήση του μετά από κάθε εργαστηριακή δραστηριότητα.
vi. Δοχεία Απόρριψης: Στο εργαστήριο χρησιμοποιούνται δοχεία απόρριψης για γυαλί, καθώς και ειδικά δοχεία συλλογής των χημικών αποβλήτων του εργαστηρίου. Επειδή χημικές ενώσεις όπως οξέα, βάσεις κ.λ.π. χρησιμοποιούνται καθημερινά ως αντιδραστήρια για τη διεξαγωγή των ασκήσεων και εγκυμονούν κινδύνους σωματικών βλαβών, θα πρέπει να λαμβάνονται ορισμένες προφυλάξεις και μέτρα ασφαλείας για την αποφυγή ατυχημάτων και υλικών φθορών ή ζημιών. Για το λόγο αυτό, η τήρηση των παρακάτω οδηγιών κρίνεται τελείως απαραίτητη. i. Να τηρείτε καλή τάξη στα αντιδραστήρια και στα υάλινα σκεύη. ii. Μετά το τέλος κάθε εργασίας ή πειράματος να πλένετε καλά τα χέρια σας με σαπούνι και να τα ξεπλένετε με άφθονο ύδωρ. iii. Να ενημερωθείτε για τη θέση των πυροσβεστήρων αλλά και για τη λειτουργία τους. iv. Να ενημερωθείτε για το κιβώτιο Α βοηθειών και για τη χρησιμότητα των περιεχομένων διαλυμάτων ή παρασκευασμάτων. v. Να απομονώνετε τις εύφλεκτες ύλες όπως ΚΜnΟ4 κ.ά. ώστε να μην είναι κοντά σε φλόγα. vi. Τα θερμαντικά μέσα πρέπει να λειτουργούν στη χαμηλότερη δυνατή θερμοκρασία. vii. Να ξεπλύνετε αμέσως και με άφθονο ύδωρ τα μάτια σας ή τα χέρια σας μετά από επαφή με οποιοδήποτε αντιδραστήριο. viii. Να μεταγγίζετε σταδιακά το πυκνό θειϊκό οξύ (π. H2SO4) σε ποσότητα ύδατος και ΠΟΤΕ αντίστροφα. ix. Πριν χρησιμοποιήσετε κάποιο αντιδραστήριο, να διαβάζετε καλά την ετικέτα του. x. Να φοράτε την εργαστηριακή ποδιά πάντοτε κουμπωμένη. xi. Να μετράτε τον όγκο οξέων και ισχυρών αλκαλικών διαλυμάτων με τον ογκομετρικό κύλινδρο στεγνό και τοποθετημένο επάνω στον πάγκο. xii. Η χρήση αντιδραστηρίων που εκλύουν τοξικούς, δύσοσμους ατμούς, να γίνεται πάντοτε στην απαγωγό εστία. xiii. Ποτέ μην εργάζεσθε μόνος στο εργαστήριο. Πάντοτε θα πρέπει να υπάρχει τουλάχιστον ένα ακόμα άτομο στον ίδιο χώρο, και σίγουρα το προσωπικό του εργαστηρίου. xiv. Μην εκτελείτε πειράματα τα οποία δεν περιλαμβάνονται στα πλαίσια των εργαστηριακών ασκήσεων του παρόντος μαθήματος. Ακολουθείτε επακριβώς την υποδεικνυομένη πειραματική διαδικασία και μην προβαίνετε σε αυθαίρετες τροποποιήσεις. Συμβουλευθείτε τον επιβλέποντα για τυχόν αμφιβολίες που έχετε ως προς τα βήματα της πειραματικής πορείας. xv. Αποφεύγετε να εισπνέετε κάθε είδους ατμό. xvi. Μην κάνετε αλόγιστη χρήση αντιδραστηρίων, γιατί αυτό ισοδυναμεί με αδικαιολόγητη σπατάλη (αφού τα περισσότερα αντιδραστήρια κοστίζουν ακριβά) και ρύπανση του περιβάλλοντος (αφού η περίσσεια τους δε χρησιμοποιείται, αλλά απορρίπτεται ή καταστρέφεται).
xvii. xviii. xix. xx. xxi. Μην εισάγετε τα σιφώνια, τα σταγονόμετρα ή τις σπάτουλες σας μέσα στις αποθεματικές φιάλες των αντιδραστηρίων, επειδή υπάρχει κίνδυνος επιμόλυνσης λόγω μη καθαρών οργάνων. Χρησιμοποιείτε όλοι το ίδιο όργανο (σιφώνιο, σταγονόμετρο, σπάτουλα) που έχει διαθέσει ο επιβλέπων για το συγκεκριμένο αντιδραστήριο. Μελετήστε επαρκώς στο σπίτι τη σχετική θεωρία και την πορεία της άσκησης που θα εκτελέσετε. Έτσι, θα κατανοήσετε ευκολότερα το σκοπό του πειράματος και τις αιτίες των φαινόμενων τα οποία θα παρατηρήσετε. Ένας απροετοίμαστος φοιτητής θέτει σε κίνδυνο τον εαυτό του και όλους τους υπολοίπους. Να αναφέρετε οποιοδήποτε ατύχημα που σας συνέβη. Να επιθεωρείτε το εργαστήριο σχολαστικά πριν φύγετε από αυτό και να κλείνετε τους διακόπτες ρεύματος, υγραερίου, ύδατος. 2. Συλλογή & Εξουδετέρωση των Αποβλήτων του Εργαστηρίου Τα χημικά απόβλητα, έτσι όπως τα συναντά κανείς σ ένα Εργαστήριο Χημείας, είναι κατά βάση ειδικού τύπου και υπόκεινται στη νομοθεσία που αφορά στα απόβλητα και η οποία καθορίζει ότι δεν πρέπει να απορρίπτονται στους νεροχύτες, αλλά ούτε και σε οποιοδήποτε άλλο δημόσιο αγωγό κοινής χρήσης. i. Παρόλο που τα απόβλητα βρίσκονται σε μικρές ποσότητες, πρέπει να συλλέγονται σε ειδικά δοχεία και να παραδίδονται στα ειδικά κατά τόπους κέντρα προς εξουδετέρωσή τους. ii. Τα δοχεία πρέπει να ταξινομούνται σε διάφορες κατηγορίες ώστε να αποφεύγεται η ανάμειξη μη συμβατών χημικών ουσιών (ώστε να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο τυχόν επικίνδυνων αντιδράσεων). iii. Τα δοχεία συλλογής πρέπει να είναι κατάλληλα για την φύλαξη των αποβλήτων (π.χ. να αντέχουν στην επίδραση διαλυτών), όπως επίσης και να κλείνουν ερμητικά. iv. Τα δοχεία πρέπει να αποθηκεύονται σε χώρο με καλό αερισμό, για να αποφευχθεί η συγκέντρωση επικίνδυνων ατμών. 3. Αντιμετώπιση Ατυχημάτων & Επικίνδυνων Περιστατικών Αντιμετώπιση Πυρκαγιάς Σε περίπτωση πυρκαγιάς μικρών διαστάσεων πρέπει να χρησιμοποιούνται οι κατάλληλοι πυροσβεστήρες για την κατάσβεσή της.
Αντιμετώπιση Πλημμύρας Σε περίπτωση πλημμύρας στο εργαστήριο πρέπει: i. Να εκκενωθεί αμέσως το εργαστήριο από την πρώτη έξοδο διαφυγής. Όλα τα άτομα πρέπει να κατευθυνθούν χωρίς να τρέχουν στο σημείο σύναξης. ii. Να ενημερωθεί αμέσως η Πυροσβεστική Υπηρεσία και ο υπεύθυνος του Εργαστηρίου. 4. Καθορισμένα Ατυχήματα και Παροχή Πρώτων Βοηθειών στο Εργαστήριο Τα συχνότερα και σοβαρότερα ατυχήματα σε χώρους εργαστηρίων περιλαμβάνουν: i. Θερμικά, χημικά και ηλεκτρικά εγκαύματα ii. Εισπνοή τοξικών αερίων ή πτητικών χημικών ενώσεων iii. Εκρήξεις αερίων iv. Αιμορραγίες (κοψίματα, τραυματισμοί) v. Ατυχήματα οφθαλμών: χημικές ουσίες, μηχανικά αίτια (θραύσματα γυαλιών) vi. Δηλητηριάσεις από κατάποση βλαπτικών χημικών ενώσεων Εγκαύματα Το έγκαυμα είναι κάκωση κυρίως του δέρματος αλλά και εσωτερικών οργάνων του σώματος, όπως του οφθαλμού, του βλεννογόνου, του αναπνευστικού και του γαστρεντερικού σωλήνα. Οφείλεται στην επίδραση διαφόρων βλαπτικών παραγόντων, όπως είναι η θερμότητα, οι χημικές ουσίες, οι ακτινοβολίες, ο ηλεκτρισμός, κ.ά. Η βλάβη που μπορεί να προκαλέσει στο δέρμα διακρίνεται σε τρεις βαθμούς, δηλαδή 1ου, 2ου και 3ου βαθμού, ανάλογα με το βάθος στο οποίο προσβάλλεται το δέρμα. Η βαρύτητα ενός εγκαύματος, άσχετα με τον βαθμό, εκτιμάται κυρίως από την επιφάνεια του σώματος που καλύπτει. Όταν καλύπτει πάνω από το 20% της επιφάνειας του σώματος είναι επικίνδυνο, ενώ όταν καλύπτει πάνω από το 30% είναι θανατηφόρο, εκτός αν αντιμετωπισθεί έγκαιρα και σωστά. Εγκαύματα 2ου και 3ου βαθμού, τα οποία έχουν έκταση που υπερβαίνει το 10% της επιφάνειας του σώματος, απαιτούν μεταφορά στο νοσοκομείο. Την έκταση του εγκαύματος υπολογίζουμε, αν λάβουμε υπόψη ότι η παλάμη καλύπτει περίπου το 1% της επιφάνειας του σώματος. Σοβαρά εγκαύματα τα οποία χρειάζονται επίσης νοσοκομειακή φροντίδα είναι εγκαύματα στα μάτια, στα αυτιά, τη γεννητική περιοχή, το πρόσωπο, τις παλάμες, τα πέλματα, εγκαύματα στο αναπνευστικό σύστημα από εισπνοή καπνού ή άλλων τοξικών ουσιών, καθώς και ηλεκτρικά και χημικά εγκαύματα. Θερμικά Εγκαύματα: Μπορεί να προκληθούν από φλόγες ή πυρκαγιές ή εκρήξεις. Πλένονται με άφθονο ύδωρ για αρκετή ώρα (10-20 λεπτά). Τα επιφανειακά εγκαύματα, όπου το δέρμα δεν έχει καταστραφεί, ψεκάζονται με ειδικό σπρέι ή επαλείφονται με ειδικές αλοιφές και επιδένονται χαλαρά. Για σοβαρότερα εγκαύματα δεν πρέπει να χρησιμοποιείται λάδι, κρέμα ή πούδρα, αλλά να ζητείται ιατρική βοήθεια το συντομότερο δυνατό.
Χημικά Εγκαύματα: Τα χημικά εγκαύματα προκαλούνται όταν το δέρμα έλθει σε επαφή με ισχυρά οξέα, αλκάλεα ή και άλλες διαβρωτικές και οξειδωτικές ουσίες. Τα χημικά εγκαύματα από ισχυρές βάσεις, όπως το NaOH ή KOH, είναι πολύ σοβαρότερα από εκείνα που προκαλούν τα οξέα, επειδή οι βάσεις εισχωρούν βαθύτερα στο δέρμα. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι όσο η ουσία παραμένει σε επαφή με το δέρμα, τόσο επεκτείνεται το έγκαυμα. Ανάλογα, με το είδος της διαβρωτικής ένωσης, οι πρώτες βοήθειες διαφέρουν. i. Πυκνά οξέα: πλύσιμο με υδατικό διάλυμα 1% όξινου ανθρακικού νατρίου. ii. Πυκνές βάσεις: πλύσιμο με υδατικό διάλυμα 1% οξικού οξέος. iii. Οργανικές διαβρωτικές ενώσεις: καθαρισμός με οινόπνευμα, σαπούνι και ύδωρ. Ηλεκτρικά Εγκαύματα: Μπορεί να προκληθούν από την επαφή του δέρματος με ηλεκτρικό ρεύμα χαμηλής ή υψηλής τάσης όταν υπάρχει απευθείας επαφή με ηλεκτροφόρα καλώδια. Επιφέρει τοπικές βλάβες στους ιστούς, μικρότερες στο σημείο επαφής και πιο εκτεταμένες στα βαθύτερα στρώματα. Αιμορραγίες Η αιμορραγία στο χώρο εργασίας είναι αποτέλεσμα τραυματισμού από αιχμηρά αντικείμενα, π.χ. εργαλεία, γυαλί, κ.ά. i. Σε περίπτωση μικρού τραύματος επιτρέπεται η ελεύθερη ροή του αίματος για λίγα δευτερόλεπτα. ii. Εάν το τραύμα έχει προκληθεί από σπασμένο γυαλί, απομακρύνονται μόνο τα θραύσματα που δεν έχουν εισχωρήσει (δεν πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια να απομακρυνθούν τα θραύσματα, ακόμα κι αν αυτά είναι ορατά). Στη συνέχεια, το τραύμα απολυμαίνεται και επιδένεται. iii. Σε περίπτωση έντονης αιμορραγίας, διακόπτεται η ροή του αίματος πιέζοντας στο κατάλληλο σημείο το αγγείο (φλέβα ή αρτηρία). Πάνω στην περιοχή της αιμορραγίας εφαρμόζεται ένας πιεστικός επίδεσμος ή ένα πανί. Πιέζουμε αρκετά ώστε να σταματήσει η αιμορραγία, χωρίς όμως να μελανιάσει το άκρο από το σημείο της αιμορραγίας και μετά. Αν διαπιστωθεί κάτι τέτοιο, χαλαρώνουμε λίγο την επίδεση. iv. Στην περίπτωση που το αίμα πετάγεται ζωηρό, κόκκινο και άφθονο, μάλλον θα πρόκειται για αρτηριακή αιμορραγία, οπότε είναι αποτελεσματικότερο να πιέσουμε με τον επίδεσμο ή το πανί μας πριν το τραύμα. Πρέπει να ζητηθεί άμεση ιατρική βοήθεια. Ατυχήματα οφθαλμών Εάν εισχωρήσει κάποια χημική ένωση στο μάτι, αυτό ξεπλένεται με άφθονο ύδωρ για 5 λεπτά τουλάχιστον, κρατώντας τα βλέφαρα ανοικτά. Εάν εισχωρήσει στο μάτι γυαλί, τότε το μάτι δεν θα πρέπει να ξεπλυθεί, αλλά να επιδεθεί, ώστε να παραμείνει κλειστό και να ζητηθεί άμεση ιατρική βοήθεια.
Δηλητηριάσεις i. Η δηλητηρίαση προκαλείται από κατάποση κάποιας ουσίας σε δόση που μπορεί να είναι βλαπτική. Η ουσία μπορεί να απορροφάται από το στομάχι, συνήθως όμως η απορρόφηση γίνεται από τον εντερικό σωλήνα. ii. Δεν προκαλούμε εμετό όταν ο εργαζόμενος δεν έχει τις αισθήσεις του ή όταν η ουσία είναι πολύ πτητική, διότι υπάρχει φόβος να εισπνευσθεί και να απορροφηθεί από την αναπνευστική οδό. Πρέπει να ζητηθεί ΑΜΕΣΗ ιατρική βοήθεια. Γενικά, η κατάποση χημικής ένωσης αντιμετωπίζεται με τη χορήγηση της κατάλληλης ουσίας, ή αντιδότου. i. Οξέα: Χορηγείται άφθονο ύδωρ και στη συνέχεια γάλα μαγνησίας [Mg(OH)2]. ii. Καυστικά αλκάλια: Χορηγείται άφθονο ύδωρ και στη συνέχεια χυμός λεμονιού, πορτοκαλιού ή διάλυμα κιτρικού οξέος. iii. Άλατα βαρέων μετάλλων: Χορηγείται γάλα ή ασπράδι αυγού. iv. Ενώσεις αρσενικού και υδραργύρου: Πρόκληση εμετού το συντομότερο δυνατό. v. Κυανιούχες ενώσεις: Χορηγείται ειδικό αντίδοτο το οποίο προκαλεί εμετό. Πρέπει να ζητηθεί ΑΜΕΣΗ ιατρική βοήθεια. Το αντίδοτο είναι μείγμα από 50mL διαλύματος Α και 50mL διαλύματος Β. (Διάλυμα Α: 158 g ένυδρου θειικού σιδήρου (ΙΙ) και 3 g κιτρικού οξέος σε 1 L ύδατος. Διάλυμα Β: 60 g άνυδρου ανθρακικού νατρίου σε 1 L ύδατος). Τα διαλύματα Α και Β πρέπει να υπάρχουν προπαρασκευασμένα στο κουτί Πρώτων Βοηθειών. Το διάλυμα Α αλλοιώνεται με το χρόνο και πρέπει να ανανεώνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα. vi. Εισπνοή επικίνδυνου αερίου: Ο πάσχων πρέπει να μεταφερθεί αμέσως σε καλά αεριζόμενο χώρο και να πάρει βαθιές εισπνοές. Πρέπει να ζητηθεί ιατρική βοήθεια το συντομότερο δυνατό.
Χρήσιμες διευθύνσεις στο διαδίκτυο για κανόνες ασφαλείας σε χημικό εργαστήριο: 1. http://www.certh.gr/411f9603.el.aspx 2. http://www.eie.gr/texnikos-asfaleias/asfalia-ergastiria-gr.html 3. http://www.epyna.gr/modules.php?name=news&file=article&sid=608