Η παρουσίαση αυτή εμπεριέχεται στον Β Τόμο του Οδηγού των βιβλίων για την Αρχαία Ελλάδα. Εδώ παρατίθεται μόνον η αρχή της.

Η παρουσίαση αυτή εμπεριέχεται στον Β Τόμο του Οδηγού των βιβλίων για την Αρχαία Ελλάδα. Εδώ παρατίθεται μόνον η αρχή της. Αποστολόπουλος, Απόστολος, Η Δύση των φαντασμάτων και η μέσα Ελλάδα, Αθήνα, Ίνδικτος, 1998 [Πρώτο μέρος της παρουσίασης] Αν από κάτι πάσχει η εποχή μας είναι όχι από έλλειψη ιδιοφυϊών αλλά από απουσία μεγάλων ψυχών με μυαλό ακονισμένο στην εποπτεία του όλου μια τέτοια ψυχή έχουμε εδώ. Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου είναι ο μέσα Έλληνας, ο Έλληνας μες στο Ρωμιό, είναι η ξεχασμένη μας ψυχή που ανάλαφρα και υπαινικτικά αναδεύει το σιωπηλό βυθό και σπρώχνει προς τα πάνω τις παλιές ξεθωριασμένες κληρονομιές, σ έναν λαό που ξεχάστηκε και παραδέρνει. Από πού έρχεται αυτός ο απροσδόκητος, αυτός ο ακάλεστος στο μεγάλο φαγοπότι των ιδεών; Πώς καταφέρνει να κόβει το νήμα στο κρίσιμο σημείο, ούτε κρύβοντας ούτε αποκαλύπτοντας, αλλά μόνον σημαίνοντας; Έρχεται από τους Έλληνες. Τις δικές τους ευλογίες κομίζει, με το ίδιο πάθιασμα γι αυτή τη φλούδα γης που παλεύει να γλιτώσει απ το τσακάλι και την αρκούδα. Αλίμονο Νέος κι αρχαίος όσο κανείς, ονειρεύτηκε την αλήθεια αυτού του λαού, πάσχισε γι αυτήν, κι αυτή τον επισκέφθηκε με όλο το βάρος της ενσάρκωσής της. Ο άνθρωπος αυτός μοιάζει να ξέρει πολλά. Μοιάζει σοφός και ταυτόχρονα παιδί Έλληνες αεί παίδες που περνάει σέρνοντας τα παιγνίδια του. Δεν εκπέμπουν εύκολη λάμψη, χρειάζεται κανείς υπομονή για να προσπελάσει το περιεχόμενό τους, αλλά κρύβουν διαμάντια και ασήμια και βαρύτιμα τζοβαϊρικά, ας πω καλύτερα χρυσά αγάλματα. Αποστάζουν μοίρα και σοφία, παιδεία και αλήθεια. Είναι η μοιραία φωνή που ήρθε να μιλήσει για την ελληνική ενσάρκωση στην εκπνοή της ώθησης και της προθεσμίας; που έδωσε η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση; Ο καιρός θα δείξει... Αβυθομέτρητος κι αταξινόμητος, φανερώθηκε στο μεταίχμιο της λήθης και της αγωνίας και μίλησε για πρώτη φορά. Καθόλου δεν σπατάλησε τα χρόνια του σε δημοσιεύσεις. Ωσάν μη γνωρίζοντας να περίμενε από καιρό την ώρα του, ήρθε σαν εσωτερικός καθρέφτης στα νυσταλέα μάτια των Ρωμιών που ψάχνουν την ψυχή τους, παραμένοντας ωστόσο κρυμμένος σαν τον Δελφικό άνακτα. Έτσι περνάει με ορφανεμένη αθωότητα εμπρός μας, απλώς δείχνοντας. Δόθηκε από τη νεότητά του να γνωρίσει στην ίδια την Ευρώπη το στοχασμό και τα μεγάλα έργα, τις πραμάτειες του δυτικού ανθρώπου, τις διαδρομές και τη σκευή της ιστορίας του, για να μπορέσει να μιλήσει με γνώση από την πλευρά των Ελλήνων. Δεν περιγράφει, αλλά αφυπνίζει. Συναρπαστικός αλλά όχι εύκολος κάθε άλλο! Πέρα από κάθε τι, όμως, ψυχικός που χρειάζεται υπομονή και επανάληψη. Ο όγκος του βιβλίου μεγάλος αδυναμία αυτή, αλλά πώς να γίνει όταν επιχειρείς την ανακεφαλαίωση του ελληνικού ζητήματος ανιχνεύοντας τις περιπέτειές του στις διαδρομές του δυτικού στοχασμού και των ίδιων των

Ελλήνων και επιχειρείς ταυτόχρονα την ανάδυση της μέσα αλήθειας, δηλαδή της ελληνικής ενσάρκωσης; Κουράγιο, γιατί εδώ αρμενίζουμε σε λαμπερά νερά και βυθούς γεμάτους μαργαριτάρια. Ας κουραστούμε και λίγο Γιατί αυτό που φέρνει αυτός ο άνθρωπος δεν είναι για κατανάλωση. Πρόκειται, μάλλον, για μια κινητήρια ώθηση κατευθείαν στα μπλοκαρισμένα γρανάζια της συλλογικής μας ψυχής. Πρόκειται για μια συνείδηση που στέκει με παρρησία και, στο γύρισμα του καιρού, κλείνει τους λογαριασμούς με τη δυτική διανόηση μιλώντας ελληνικά. Πρόκειται για κάποιον που καταφέρνει να είναι ένας δήλιος βουτηχτής στα βάθη της ιστορίας των ιδεών και των μεγάλων αληθειών κι όμως, είναι καταφανές ότι έχει φτερά. Τι είναι λοιπόν η ελληνική ψυχή και τι είναι η ελληνική ενσάρκωση; Διακινδυνεύουμε εδώ κάποιους συλλογισμούς που δεν υπάρχει λόγος να χρεωθούν στον συγγραφέα. Ό,τι κι αν εννοούμε με τη διατύπωση ελληνική ψυχή, αν κανείς βρίσκει σε αυτή τη συλλογικότητα, ως πάγιο αίτημα που διασχίζει τους αιώνες πίσω από κάθε εξωτερική δυσπλασία, το αδιάσπαστο δίδυμο δικαιοσύνη/ελευθερία, αν ανιχνεύει τη δίψα για τη βουληφόρο αγορά, την ισηγορία, την ισονομία και την ισοπολιτεία, τότε έχει να κάνει με δυναμικότητες που κατατείνουν στην ελληνική ενσάρκωση, η οποία, κατά τον Αποστολόπουλο ολοκληρώνεται στην ιεροκοσμική πολιτεία-μήτρα των σωκρατικών αρετών, όπου η σύμφυση φιλοσοφίας/ποίησης/πολιτικής παραμένει αδιάσπαστη, και όπου ο καθένας πραγματώνει τον εαυτό του ως πολιτικό πρόσωπο, ακροβατώντας στο ζύγι του πολιτικού ήθους, κρίνοντας και κρινόμενος κάθε στιγμή. Η ελευθερία του στοχάζεσθαι δεν συνάδει με την ανελευθερία του ζειν. Δεν θα μπορούσε το πνεύμα που θέτει στο κέντρο της αναρώτησης το τι εστίν των πραγμάτων να ευδοκιμήσει σε δεσποτικές κοινωνίες. Χρειαζόταν πολιτείες ελεύθερες κι αυτές έφτιαξε διά της ελληνικής ψυχής και, μέσω της διαστολής της, ενσάρκωσε τις ιδέες του. Έθεσε τα θεμέλια του ελεύθερου ανθρώπου, γέννησε την πολιτική, την επιστήμη και τη φιλοσοφία, τον καλό καγαθό πολίτη, την ανδρεία και την ελευθεροφροσύνη που γνωρίζει να υπερασπίζεται έναν τρόπο ζωής κι όχι απλώς μια λουρίδα γης. Κι όταν το ελληνικό πνεύμα αποδήμησε στα έθνη, διαπερνώντας τις συλλογικές τους υπάρξεις με τις όποιες δυστοκίες και στρεβλώσεις γνωρίζει η Ιστορία, η ελληνική ψυχή παρέμεινε εκεί ζεστή πάντα, κυοφορούσα το άρρεν τέκνο της. Όσοι κοινώνησαν το πνεύμα αυτό επιλεκτικά, παραλαμβάνοντας κάποιες όψεις του που ταίριαζαν στην ατομική ή συλλογική τους ιδιοσυγκρασία δίχως να κοινωνήσουν την ελληνική ψυχή, δεν γνωρίζουν την ελληνική ενσάρκωση. Όσοι κατανοούν την ελληνική ενσάρκωση, που πρώτος ο Αποστολόπουλος φωτίζει με ενάργεια και εισάγει ως κλειδί και μπούσουλα για το συλλογικό αναπροσδιορισμό μας, κατανοούν ότι δίχως αυτήν το ελληνικό πνεύμα μένει μετέωρο: ένα φάντασμα, σαν το Χριστό στο Σταυρό της Δύσης! Η Δύση των φαντασμάτων και η Μέσα Ελλάδα έρχεται σαν απροσδόκητο θαύμα. Και το ίδιο απροσδόκητο ισχύει για το συγγραφέα,

που στέκει από τη μεριά του Απόλλωνα σέρνοντας το νήμα από τον καιρό της καταβύθισης της ελληνικής ενσάρκωσης ως την ανάδυσή της στις μεγάλες μέρες του 21, κι από εκεί ως τις ημέρες μας, ανασυγκροτώντας μπροστά μας το αρχετυπικό αύταρκες υποκείμενο της ελληνικής ψυχής, που μοιάζει να στέκει απέναντι στο Χριστό και να λέει: Δεν χρειαζόταν όλος αυτός ο φονικός παραλογισμός που επικαλείται το όνομά σου, ούτε μου χρειάζεται το Φάντασμά σου. Μου αρκεί η πόλη. Ας μας επιτραπεί να προσθέσουμε σ αυτό το φανταστικό διάλογο, ότι ο Χριστός, ίσως ταπεινά να απαντάει: Σκοτώσατε από τους δίκαιους, καταστρέψατε τις πολιτείες. Ήρθα γιατί δεν μπορούσατε να με βρείτε μόνοι σας. Χρειάζομαι την παρρησία και την ελευθερία σας. Χρειάζομαι το ανικανοποίητο πνεύμα σας. Χρειάζομαι την πόλη. Δεδομένου ότι εδώ πέρα αυτός ο άνθρωπος μιλάει από την πλευρά των μη χριστιανών αλλά για λογαριασμό όλων των Ελλήνων πνευματικά, δηλαδή οικουμενικά και άχρονα, ο λόγος του ουδέποτε θα μπορούσε να περιπέσει σε αρχαιολατρικούς αταβισμούς και ακτιβισμούς σχετικούς με τις ποικιλώνυμες αναβιώσεις που νέμονται το χώρο της ψύχραιμης ανακεφαλαίωσης. Ο Αποστολόπουλος θα βάλει από την αρχή σε διάλογο γύρω από τη διαχρονική ελληνική περιπέτεια, πνευματικά αναστήματα όπως ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Στρατής Τσίρκας και ο Κων/νος Τσάτσος, αφηγούμενος την ελληνική ενσάρκωση με σταθερό άξονα την αρχαία ελληνική πόλη και, ερχόμενος προς το σήμερα, τον Καραϊσκάκη, το Νικηταρά, το Μακρυγιάννη και τον Καβάφη. Θα κινήσει τη μελέτη του σε δύο κύριους άξονες: ελληνικός κόσμος και ελληνική ιστορία (ή Ελληνισμός Χριστιανισμός) και β): ελληνικός κόσμος και δυτική ιστορία: (...) κυρίως οι διαφορές ανάμεσα στον ελληνικό κόσμο και στην ελληνική ιστορία (και με τούτο εννοούμε τους αιώνες που βρισκόμαστε κάτω από την επιρροή της χριστιανικής ηθικής) θα αποτελέσουν το θέμα των δεκαπέντε πτυχών που θα ξεδιπλωθούν σε αυτό το Διάλογο. (...) θα λέγαμε ότι η προσπάθεια αυτού του πολλαπλού Διαλόγου είναι ν αδράξει, κυρίως, τη σιωπηλή επαφή αυτών των τεσσάρων Ελλήνων και στο μέτρο του δυνατού να μιλήσει (αν θα το μπορέσει) για τις διαφορές που ενδεχομένως υπάρχουν ανάμεσα στον ελληνικό κόσμο και τη δυτική ιστορία. Η αναζήτηση της Μέσα Ελλάδας θα καταλήξει στον άγνωστο Γιάννη Σαλά, τον κομμουνιστή στρατιώτη που οργάνωσε και καθοδήγησε την αντίσταση των ελληνικών στρατευμάτων στη Μέση Ανατολή και που, ακολουθώντας την μοίρα των ανιδιοτελών που παίρνουν δίχως δισταγμούς την ευθύνη στους ώμους τους, πορεύτηκε προς το σφαγιασμό του ωσάν αμνός, υπακούοντας στο κόμμα, που τον έστειλε να ηγηθεί στο βέβαιο αδιέξοδο του δεύτερου αντάρτικου στη Σάμο. Η Μέσα Ελλάδα είναι ο άγνωστος στρατιώτης, ο απλός Έλληνας που διασώζει ακόμα τα χαρακτηριστικά της αρχαίας ψυχής των ίσων ελευθέρων πολιτών-οπλιτών, ο μονίμως θυόμενος υπέρ των πολλών, αυτός που ξύπνησε το 21 από έναν ύπνο αιώνων:

(...) έναν σκλαβωμένο αρχαίο λαό, ο οποίος είχε ξεχάσει και το όνομά του ακόμα κι ο οποίος, τη δεδομένη στιγμή, είχε ξυπνήσει εξ αιτίας μιας ανώτερης χάρης ενώ βρισκόταν σε επιθανάτιο κώμα (σ. 379). Κοντά στην ίδια γραμμή σκέψης ο Rutilio Claudio (Τα αίτια της χριστιανικής επικρατήσεως, Ανοιχτή Πόλη, 1998, σ. 35), θα γράψει: Κάθε παράδοση στηρίζεται στους ανθρώπους που την ενσαρκώνουν: είναι μέσω των ανθρώπων που γίνεται παραδειγματική ιστορία στο μύθο και στην Ιστορία, σαν επιτεύγματα. Δεν είναι οι παραδόσεις που εκφυλίζονται, είναι οι άνθρωποι μιας δεδομένης παράδοσης που γίνονται, για διαφόρους λόγους, ατελείς και μικροί. Όταν η διαδικασία του εκφυλισμού φτάσει στις έσχατες συνέπειές της, αυτή στεγανοποιείται εξ αιτίας μιας δύναμης από ψηλά ή υποστηρίζεται από λίγους ανθρώπους χωρίς πρόσωπο όσο δεν επαληθεύονται οι συνθήκες για μια επιστροφή της. Τέτοιες θεωρήσεις μπορεί να ακούγονται σαν προσχώρηση στην αντίληψη της εθναφύπνισης, που για τον Παντελή Λέκκα είναι θεωρία άκριτη και στείρα (Το παιγνίδι με το χρόνο - εθνικισμός και νεοτερικότητα, Ελληνικά Γράμματα, 2001, σ. 11). Ωστόσο, ο ίδιος ο Λέκκας ουδόλως αμφισβητεί την ύπαρξη των εθνών, απλώς διερευνά τη μυθολογία και τις πολιτικο-ιδεολογικές ρίζες του εθνικισμού: Καταρχάς, οφείλουμε να δεχθούμε ότι τα σημερινά έθνη είναι πραγματικές οντότητες κι ότι δεν μπορεί να εμφανίστηκαν απ το πουθενά. Η επισήμανση είναι επιβεβλημένη, αφού είναι μικρή η απόσταση που χωρίζει τη βεβαιότητα για τον νεοτερικό χαρακτήρα του εθνικιστικού φαινομένου από την υποψία ότι το σύγχρονο έθνος δεν αποτελεί παρά μια πλαστή κατασκευή. (...) Το κάθε έθνος διεκδικεί επίσης κάποιο παρελθόν και δεν νομίζω ότι θα έπρεπε να υπάρχει αμφιβολία ότι όντως διαθέτει παρελθόν πώς εξάλλου θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά; Το θέμα είναι κατά πόσον διαθέτει το δικό του το καθένα παρελθόν, όπως ακριβώς φαντάζεται και προπαγανδίζει ο εθνικισμός που το εκπροσωπεί. (...) ναι, φυσικά και τα έθνη δεν αποτελούν προϊόντα παρθενογέννεσης, αλλά έχουν παρελθόν (σ. 5-6). Και στη σ. 5 παραθέτει σε υποσημείωση την άποψη του Rossens: Ουδείς μπορεί να αρνηθεί ότι μια δεδομένη ομάδα έχει προγόνους, ότι αυτοί οι πρόγονοι διέθεταν παρελθόν, πολιτισμό, βιολογικές κατασκευές ή ότι έζησαν κι αυτοί κάπου, σε κάποιο σημείο της γης... Αλλά ποιοι ακριβώς ήταν αυτοί οι πρόγονοι, πού έζησαν, τι είδους πολιτισμό μετέδωσαν, κατά πόσον αυτός ο πολιτισμός συνιστούσε όντως πρωτότυπη δημιουργία και ποιες ήταν οι σχέσεις τους με άλλες εθνοτικές ομάδες του παρελθόντος όλα αυτά, για το ανοικτό μυαλό, παραμένουν ανοικτά ερωτήματα. Διερευνώντας, από την έγερση του 21 και δώθε, τη σχέση των νεοελλήνων με την αρχαία ελληνική παράδοση, ο Αποστολόπουλος θα εισαγάγει ως κεντρικό άξονα της διερεύνησής του αυτό που αποκαλεί ελληνική ενσάρκωση, αδιάφορος για κάθε αντίληψη της σχέσης αρχαίων και νέων Ελλήνων που θεμελιώνεται στη φυλή, το αίμα, τη γλώσσα ή την παιδεία, και στη σ. 559 θα αποφανθεί κοφτά:

(...) εμείς δεν είμαστε παρά μόνο μακρινοί συγγενείς των Ελλήνων (απλώς κατοικούμε στη χώρα τους και χρησιμοποιούμε τις λέξεις τους). Επομένως η εξερεύνηση της ελληνικής παράδοσης που επιχειρεί, η αφήγηση των περιπετειών και των διηθήσεών της στη δυτική νεοτερική συνείδηση, όσο και της επανεμφάνισής της στο γενέθλιο τόπο της, είναι αδύνατο να υπαχθούν στη θεωρία της εθναφύπνισης. Ας τον ακούσουμε: (...) η ελληνική παράδοση δεν είναι ούτε της φυλής, ούτε του αίματος, ούτε της διάνοιας, αλλά της ενσαρκώσεως (σ. 532). (...) ο Μακρυγιάννης θεωρούσε τον εαυτό του ως απόγονο της αρχαίας φυλής των Ελλήνων κι όχι ως κάποιο νέο Βυζαντινό που βγήκε από το χωνευτήρι του 21! (...) η απόσταση ανάμεσα στον Αισχύλο, το Σωκράτη, τον Αχιλλέα, τον Όμηρο, τον Πλάτωνα, τον Καραΐσκο και το Μακρυγιάννη είναι μηδαμινή (σ. 395). Διότι όλοι οι Έλληνες διαφέρουν συναμεταξύ τους καθώς ο καθένας έχει εφεύρει προσωπικώς την πολιτική του μορφή αλλά ως προς το ουσιαστικό παντού ανέμιζε, όπως την περιέγραψε 25 αιώνες αργότερα ένας ελληνικός ποιητής, η ίδια ενσάρκωση: και κάποτ αιθερία εφηβική μορφή, αόριστη, με διάβα γρήγορο, επάνω από τους λόφους σου περνά. (Κ. Καβάφης) Πρόκειται πάντα για το ίδιο ομαδικό και φευγαλέο φάντασμα το οποίο έφερε το όνομα Όμηρος. Ένας έφηβος πάνω από τους λόφους της Ιωνίας. Μετά από όλα αυτά έχουμε ίσως κάθε δικαίωμα να υποστηρίξουμε ότι από τους ήρωες της παλαιάς Ιλιάδας, και από εκεί στον ελεύθερο και δίκαιο άνθρωπο του Αισχύλου και του Ηράκλειτου, πιο πέρα (πάντα μέσα στο ίδιο) στους Σοφιστές, το Σωκράτη, τον Περικλή, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, και από εκεί στους Καραΐσκο, Μακρυγιάννη, και μέχρι εμάς σήμερα, τους Έλληνες, πάνω από τους λόφους διαβαίνει πάντα η ίδια μορφή. Ποιος απ αυτούς ενσάρκωνε ένα πρόσωπο ξένο στον έρωτα, στη φιλία, στη δικαιοσύνη, στην τόλμη, στην τιμή, στη σωφροσύνη και στο όσιο; Κανένας. Όλοι με το πρόσωπό τους κατείχαν την ίδια μορφή (σ. 277-278). Και άλλοι, όπως ο Αστέριος Αργυρίου (Ελληνισμός - Ελληνικότητα, Εστία, 1998), θα μιλήσουν με το δικό τους τρόπο γι αυτή την ενσάρκωση: Ωστόσο μπορούμε νομίζω να καταγράψομε ως γεγονός αυτή την από αίσθηση και διαίσθηση ελληνικότητα, τουλάχιστον κάποιων αγωνιστών του `21. Δεν είναι ίσως επαρκής, δεν μπορεί πιθανώς να περιγραφεί με σαφήνεια, μοιάζει όμως με φυσικό φαινόμενο. Θα την έλεγα σωματική και φαντάζομαι ότι συμφωνούμε πως έχει τη σημασία ενός αδιαφιλονίκητου ντοκουμέντου. Η Δύση των φαντασμάτων είναι η Δύση που οικειοποιήθηκε το ελληνικό πνεύμα δίχως την ενσαρκωμένη Ελλάδα, δηλαδή την πόλη, και έκανε το ίδιο με το Χριστό μετατρέποντάς τον σε αρχηγό της δολοφονικής μηχανής, που με πολλούς τρόπους υπήρξε ο δυτικός χριστιανισμός:

Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι τα δύο κατ εξοχήν φαινόμενα της Δυτικής ιστορίας είναι η δολοφονία και η αυτοχειρία (σ. 583). Κρατώντας καρφωμένα στο σταυρό σαν φαντάσματα το Χριστό και την Ελλάδα, μη επιτρέποντας την ανάστασή τους (Όπου δεν υπάρχουν θεοί εξουσιάζουν φαντάσματα, λέει ο Νοβάλις), η Δύση διεκδίκησε ταυτόχρονα την κληρονομιά και την εκπροσώπησή τους, ενώ, στην πραγματικότητα, εκείνο που με την αποδοχή της εβραϊκής παράδοσης δικαίωνε και ύψωνε σε πρωταρχική αξία ήταν το παντελώς ξένο προς την ελληνική ανθρωπολογία και θεολογία αίτημα της παντοδυναμίας: Ο Σωκράτης αρνιόταν να δεχτεί ότι το ανώτερο πρότυπο μίμησης ήταν ένας θεός ή άνθρωπος της λυσσαλέας κατάκτησης. Σίγουρα οι Έλληνες είχαν απορρίψει την παντοδύναμη απροσωπία ενός φρικαλέου θεού. (...) Η συνύπαρξη δικαιοσύνης και ελευθερίας δεν επέτρεπε ούτε την αυθεντία ούτε τη θανάσιμη πάλη κυρίου και δούλου, η οποία μέσα από τις εβραϊκές παραδόσεις κυριάρχησε ολοκληρωτικά στις Δυτικές κοινωνίες και που ως θέληση για δύναμη προσανατολίζει όλα τα έθνη προς την παντοδύναμη θέση! (σ. 531-532). Όπως ξέρουμε, ο Πλάτων πίστευε σ ένα θεό του δικαίου κι όχι σε έναν θεό παντοδύναμο. Οι Έλληνες δεν γνώριζαν τερατώδεις θεούς (σ. 295). Η ελληνική ενσάρκωση βασίστηκε στο αδιάσπαστο δίδυμο ελευθερία/δικαιοσύνη και στην παρουσία του θείου στην ιεροκοσμική πόλη. Η Δύση, όμως, φτιάχτηκε πάνω στη διάσπαση της ελληνικής πολιτείας: Όταν η ελευθερία χωριζόταν από τη δικαιοσύνη, γκρεμιζόταν στο άπειρο και χανόταν στην ύβρη, ενώ η δικαιοσύνη, όταν εγκατέλειπε την ελευθερία, ξέπεφτε στο αφηρημένο σχήμα του νόμου, που για τους Έλληνες ήταν μεν αναγκαίο, αλλά όχι το κύριον. Η ελευθερία και η δικαιοσύνη, διασπασμένες και άμετρες όταν βρίσκονταν η μια χωριστά απ την άλλη, μεταβάλλονταν πάντοτε σε δυνάμεις απρόσωπες και τότε η πόλη παραδινόταν στα χέρια κάποιου τυράννου... (σ. 541). Όπως είναι εμφανές, μπροστά στην αδυναμία της να ακολουθήσει ή να μιμηθεί τους Έλληνες, από τους Ρωμαίους μέχρι σήμερα, η γενική κίνηση της Δυτικής ιστορίας στηρίχτηκε πάντα στη διάσπαση της ελληνικής πολιτείας. (σ. 576-577). Η ελληνική Λογική ήταν θεασιακή και τραγική. Δεν ήταν, βεβαίως, ούτε πυροτεχνική, ούτε δολοφονική. Η διαλεκτική της οδηγούσε πάντα σε μια προσεκτική αγνωσία της πόλης και δεν υπήρξε ποτέ παντογνώστρια. Η ανώτερη ενσάρκωσή της ήταν αυτή του Δικαίου και όχι της παντογνωσίας, της παναγαθότητας ή της παντοδυναμίας. (...) δεν τοποθέτησαν μήτε τα όπλα, μήτε το νόμισμα πάνω από το Δίκαιο... Αλλά και ούτε θεώρησαν το δίκαιο ως αδυναμία. Η πόλη τους δεν ήταν σχισμένη σε δύο βασίλεια, και γι αυτό θεωρούσαν τον τύραννο (θεό ή άνθρωπο) ως το χειρότερο είδος ενσάρκωσης. Αντιθέτως, οι Δυτικοί οργάνωσαν τις χριστιανικές πολιτείες τους γύρω από την κλίμακα των απτών αγαθών. Χλεύασαν τους αφελείς Έλληνες που στηρίζονταν σε αφηρημένες ιδέες, όπως αυτή του δικαίου, και σε συγκεκριμένες υπάρξεις (όπως αυτή του Αισχύλου), και οι ίδιοι, πιο διαυγείς, στηρίχτηκαν σε συγκεκριμένα αγαθά (ακόμη και το Θεό τον θεώρησαν ως πράγμα καθ αυτό ), και σε αφηρημένες και φαντασιακές ενσαρκώσεις (όπως αυτή του Χριστού) μην

ξεχνώντας, φυσικά, σα ρεαλιστές να συμπληρώσουν και κυριολεκτικά να αποσώσουν τη φανταστική μορφή του Αγίου με την απροσωπία του Ιεροεξεταστή και του Πάπα! (σ. 588). Η Δύση διέσπασε τη σύμφυση φιλοσοφίας, ποίησης και πολιτικής, που διαμόρφωνε το αρχαίο ήθος και τον βυθό της ελληνικής ενσάρκωσης, και μετέτρεψε την κάθε μία σε αυτόνομη σφαίρα προσωπικής έκφρασης: Μέσα σε τούτο τον κόσμο που η ανθρώπινη ζωή απειλείται πριν καν έλθει στο φως, η μόνη αλήθεια ήταν η πολιτεία και το ανθρώπινο πρόσωπο. Ως εκ τούτου η οποιαδήποτε ρήξη ανάμεσα στην ποίηση και στη φιλοσοφία, και των δύο με την πολιτική (που αποτελεί κάποτε τον κυριολεκτικό αρνητή τους), προϋπέθετε τη μάχη εναντίον της Μοίρας και δεν ήταν φυσικά ένας εκνευρισμός φιλοπρωτίας ανάμεσα σε φιλόνικες και εριστικές συγγραφικές ευφυΐες. (...) Ο φιλόσοφος, όπως άλλωστε και ο ποιητής, δεν ήταν φιλόσοφος ή ποιητής με τον τρόπο που εμείς σήμερα εννοούμε την ύπαρξη αυτών των δύο ανθρώπων. Δηλαδή ένα άτομο κλεισμένο ερμητικά στον εαυτό του που δημιουργεί (σαν το Θεό) ένα ανεξιχνίαστο έργο. Την παλαιά εποχή ο ποιητής, ο φιλόσοφος, ο πολιτικός, είχαν τους ίδιους σκοπούς, είτε ονόμαζες αυτούς τους σκοπούς ευδαιμονία ή άριστο βίο. Εν πάση περιπτώσει, τα έργα τους δεν αποτελούσαν υποκειμενικές εκφράσεις, ξεκρέμαστες και ακατανόητες για τους άλλους πολίτες. (...) Συγγραφείς ή όχι, όλοι έκριναν και κρίνονταν γι αυτό που ενσάρκωναν και, στο βαθμό που πόλη και ήθος ήταν ένα και το αυτό πράγμα, ζυγίζονταν πάνω στις πράξεις της πόλης ό,τι και αν ήσαν αυτές ποιητικές, φιλοσοφικές, πολιτικές (σ. 282-283). Η σύμφυση των τριών δυνατοτήτων, στο εξής, διαμόρφωνε αυτό που ονόμαζαν ήθος... (σ. 285). (...) στους αρχαίους Έλληνες οι τρεις αυτές δυνατότητες (ποίησης, φιλοσοφίας, πολιτικής) δεν εμφανίζονταν όπως σήμερα στις κοινωνίες της Δύσης ως αυτόνομοι χώροι. (...) Εντέλει ο καθένας από αυτούς τους τρεις ανθρώπινους (για να μην πούμε ελληνικούς) τύπους που διαμόρφωναν, μαζί με τη θρησκεία και τη μυθολογία, τη μοίρα της αρχαίας ελληνικής πολιτείας είχε ανάγκη τον άλλο. Κανείς δεν ήταν αυτόνομος ούτε μπορούσε να υπάρξει χωρίς να αναμειγνύεται στο έργο του άλλου. (...) Ο μύθος της αυτονομίας και των αυτόνομων χώρων είναι μια ανακάλυψη των τριών τελευταίων αιώνων. Οι Έλληνες δεν γνώριζαν τις αυτονομίες αυτής της μορφής. Στη σκέψη τους τίποτε δεν μπορούσε να είναι αυτόνομο. Ως εκ τούτου, εκείνο που είχε αξία ήταν το είδος της ζωής που ενσάρκωναν και όχι η αυτονομία και τα σκοτεινά χαρακτηριστικά κάποιας μεγάλης προσωπικότητας! Ο Αισχύλος ήξερε πολύ καλά ότι η ποίηση, δίχως το συλλογικό μύθο της πόλης, δεν έχει καμιά αξία. Γι αυτό προέτρεπε τους Αθηναίους να ενθυμούνται ότι το πραγματικό κλέος ήταν η υπεράσπιση της μορφής που είχαν δημιουργήσει όλοι μαζί και όχι απλώς τα ένδοξα έργα της ποίησης. Ο Μαραθώνας, η Σαλαμίνα, οι Πλαταιές, ολοκλήρωναν και απελευθέρωναν το δρόμο της ποίησης δεν έκλειναν ποτέ το στόμα των ποιητών (σ. 301-302). Όπως ξέρουμε, στους Έλληνες δεν υπήρχαν ηθικές δεοντολογίες που προηγούνταν της πράξης. Ήθος και πράξη ήσαν ένα και το αυτό πράγμα (σ. 311). Η δυτική λογική της παντοδυναμίας και της κατάκτησης διέσπασε τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση όσο και με τον ελληνικό Λόγο, τον οποίο μετέτρεψε σε στεγνό πραγματιστικό ορθολογισμό:

(...) η ελληνική φύση δεν έχει καμία σχέση με ό,τι οι Δυτικοί ονομάζουν φύση και λόγο των αρχαίων Ελλήνων (όπως θα δούμε πιο κάτω, για τους Δυτικούς, Φύσις, Λόγος, Τύχη και Τέχνημα είναι ένα και το αυτό πράγμα) (σ. 353). (...) η ελληνική Φύση δεν έχει την παραμικρότερη σχέση με τη Φύση της Δυτικής ιστορίας. Έχοντας δώσει απάντηση στις πρώτες λέξεις της Βίβλου, ο πολιτισμός της Ευρώπης στηρίχτηκε πάντα στην κυριαρχία πάνω στη φύση. Κι αυτό το συναντάμε σε όλες σχεδόν τις φιλοσοφίες της Δύσης. Κάτι που οι Έλληνες θα θεωρούσαν, βεβαίως, ως ύβρη. Αυτός είναι ένας απ τους κύριους λόγους που οι Δυτικές κοινωνίες δε θα δεχτούν ποτέ την ελληνική πολιτεία (σ. 530). (...) απ τη στιγμή που η αρχή της παντοδυναμίας γκρέμισε τον ελληνικό κόσμο και έφερε στο προσκήνιο τα δικαιώματα της Τύχης, ο άνθρωπος της βούλησης εμφανίστηκε ως ideal type της δυτικής χριστιανικής ιστορίας, η οποία είχε ήδη τραπεί σε μια δύναμη δίχως αρχές. (...) η Δυτική σκέψη δε στηρίχτηκε ποτέ ούτε στην τραγωδία ούτε στη θεωρία της κάθαρσης, διότι απλούστατα δεν ήταν η κυριαρχία της ιδέας που ενδιέφερε ποτέ τις δυτικές πολιτείες, αλλά η κυριαρχία του Λόγου που έγινε ορθολογισμός (σ. 480-481). Ο Σωκράτης παραμένει, φυσικά, μαζί με την ελληνική πόλη το κέντρο του βιβλίου, αυτή καθ αυτή η ελληνική ενσάρκωση, το αέναα εκκρεμές σημείο στη συνείδηση του ευρωπαϊκού πνεύματος, εν πολλοίς εχθρικό προς τον Σωκράτη: (...) το Σωκράτη δεν τον βαραίνει η παραμικρή αμαρτία. Γι αυτό ο Κίρκεγκωρ, ο οποίος γνώριζε καλύτερα αυτό το φαινόμενο, έλεγε ότι ο Σωκράτης αποτελεί ένα σημείο εκκρεμότητας στη γενική παγκόσμια ιστορία (σ. 449). Ο δυτικός θεολόγος είναι ευθύς και αψύς γι αυτό και απαντάει αμέσως ότι δε δίνει δυάρα για τη δικαιοσύνη ομολογώντας ότι ο σκοτωμός του Σωκράτη τού είναι αδιάφορος (ένας λυσσασμένος σκύλος!). (...) Για τη Δυτική θεολογία, η ελληνική δικαιοσύνη αποτελεί τη χειρότερη ύβρη! Γιατί είναι αυτή που οδήγησε το Σωκράτη στην αυτοχειρία (βεβαίως του άξιζε!), όπως είναι αυτή που εγκαθίδρυσε τη βία στην πόλη (sic) (σ. 454-455). Στα μάτια των δυτικών η βίωση της αλήθειας που ενσαρκώνει η θεολογία θεωρείται σα να είναι η πραγματική ηθική! Ενώ η ηθική του Σωκράτη, που ασχολείται με άλογες εκδηλώσεις, τέτοιες όπως ο έρως, η δικαιοσύνη, η πόλη, προβάλλει σα μια παρακμιακή ηθική! (σ. 458). (...) ο Πλάτων (...) παραλλήλιζε τη ζωή του Αχιλλέα με τη ζωή του Σωκράτη! (σ. 572). Από την πλευρά του, ο ανθρώπινος Σ. Τσίρκας δεν μπορούσε να καταλάβει ότι το βαθύτερο του ελληνισμού βρισκόταν στην ενσάρκωση που οδηγούσε από τον Αχιλλέα στο Σωκράτη και ότι ο μυθιστορηματικός ήρωάς του, ο Γ. Σαλάς, ενσάρκωνε ακριβώς αυτή την παράδοση (σ. 483). Κεντρικό πρόσωπο αναφοράς του συγγραφέα είναι ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, στον οποίον οφείλεται άλλωστε και ο μισός τίτλος του βιβλίου, παρμένος από τη μελέτη του Λορεντζάτου Ο Σωκράτης Κουγέας και η μέσα Ελλάδα. ***