ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η στέρνα του Θεού... 9 Η μπανιέρα του Αρχιμήδη... 21 Τα καρνέ του Λεονάρντο......... 31 Τα έπιπλα του Μπερνάρ παλισσύ............... Το αεικίνητο... 45 Το μήλο του Νεύτωνα... 53 Φρανκενστάιν......... 61 Ο κρίκος που έλειπε... 71 Ο δαίμονας του Μάξγουελ...... Ο μύθος της προόδου... 89 Τ ο φίδι του Κεκουλέ... 99 Ο πίνακας του Μεντελέγεφ... 107 Η ερωμένη του Αλφρέδου Νόμπελ... 113 E=mc2..... 121 Ο χρυσός αριθμός του Ματίλα Γκύκα... 129 Η γάτα του Σρέντινγκερ... 137 Εξωγήινοι... 147 Το Μπιγκ Μπανγκ...... 155 Οι μαύρες τρύπες... 163 Η πεταλούδα του Λόρεντς... 171 Στο όνομα της επιστήμης......... 181 Το σκάφος του διαβόλου......... ]91 7 39 79
Β στέρνα του θεού Αυτό που όλοι ξέρουμε είναι ότι ο Νεύτων έβλεπε τα μήλα να τα τραβάει η Γη, ότι ο Αϊνστάιν συνήθιζε να βγάζει έξω τη γλώσσα του και πως ο Αρχιμήδης πετάχτηκε από την μπανιέρα φωνάζοντας. Όσο για τον Λεονάρντο ντα Βίντσι αυτός ήξερε να τα κάνει όλα. Όλοι νομίζουμε ότι οι επιστήμονες είναι μάγοι, ικανοί να δημιουργούν μέσα στο εργαστήριο καινούριες παραλλαγές τεράτων, όπως ο Φρανκενστάιν και ότι κάθε επιστημονικό γεγονός -στην ουσία του ακατανόητο για τους εκτός των τειχών της επιστήμης- οδηγεί, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, στους μεγάλους αυτούς μύθους. Σ' έναν μεγάλο Άγγλο φυσικό θα ήταν αρκετό να ξέρει ότι κατέχει την έδρα του Νεύτωνα και πως συνεχίζει τις εργασίες του Αϊνστάιν. Μαθαίνουμε ότι ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου αγόρασε ένα πολύτιμο χειρόγραφο του Λεονάρντο. Ένας Γάλλος που πήρε πρόσφατα το βραβείο Νόμπελ χαρακτηρίστηκε ως ένας νέος Νεύτων. Η ιδέα του να πλησιάσουμε και να κοιτάξουμε από κοντά αυτό το Πάνθεον των μεγάλων της επιστήμης είναι περίπου εικονοκλαστική. Για να το καταφέρουμε, πρέπει να απαρνηθούμε κάθε αίσθημα ιερότητας που θα μπορούσε να μας διακατέχει - όπως εκείνο το αγόρι που σε μία επίσκεψη στη θαυματουργό πηγή της Λούρδης, ρώτησε τον ξεναγό «πόσο νερό χωράει αυτή η στέρνα;» Τέτοια, περίπου, πρέπει να είναι τα 9
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ ερωτήματα για τους μύθους της επιστήμης αθώα και με σκοπό την απομυθοποίησή τους. Τι ήταν το μήλο του Νεύτωνα; Φιρίκι ή ξινόμηλο; Πώς ήταν η μπανιέρα του Αρχιμήδη; Μήπως ένας μεγάλος ξύλινος κάδος; Ο Λεονάρντο; Ήξερε να λύνει εξισώσεις δεύτερου βαθμού; Ελάχιστοι είναι οι ερευνητές της μυθολογίας που έσκυψαν πάνω στους επιστημονικούς μύθους. Ο Ρολάν Μπαρτ στο βιβλίο του Μυθολογίες αγγίζει προσεκτικά τον μύθο για τον εγκέφαλο του Αϊνστάιν, ενώ ο Κλοντ Λεβί-Στρος σε κάποιο εισαγωγικό του σημείωμα παρατηρεί ότι ο κόσμος της επιστήμης ουσιαστικά δεν αγγίζει την καθημερινή μας λογική «με εξαίρεση ορισμένες λοξοδρομήσεις που παρουσίασαν κάποιοι παλαιότεροι τρόποι σκέψης και τις οποίες οι σημερινοί επιστήμονες επιχειρούν να επανορθώσουν για μας». Η στάση των απλών ανθρώπων απέναντι στην επιστήμη είναι «λίπασμα» που ευνοεί την ανάπτυξη και την άνθηση μύθων οι οποίοι αντιστέκονται στο χρόνο. Εκτός από τα περίφημα Εύρηκα και E=mc2, ένα σωρό τέτοιοι μύθοι έχουν διεισδύσει στο υποσυνείδητο των απλών ανθρώπων αλλά και των ε ρευνητών, διαιωνίζοντας έτσι τους πανάρχαιους φόβους και τις προαιώνιες ελπίδες του είδους «άνθρωπος». Δεν έχουμε, λοιπόν, διαλέξει εμείς τους μύθους που συγκροτούν αυτό το βιβλίο μας έχουν διαλέξει εκείνοι. Εμείς δεν επιδιώξαμε μία τυπική παρουσίαση των μύθων της επιστήμης, γιατί δεν πιστεύουμε ότι όλες αυτές οι ιστορίες ενσαρκώνουν -με τον έναν ή τον άλλο τρόπο- τον ανθρώπινο πόθο για την απόλυτη γνώση, ο οποίος οδηγεί στη μανία της ταξινόμησης. Η δική μας σειρά της παρουσίασης είναι απλώς χρονολογική, αλλά ο αναγνώστης δεν είναι υποχρεωμένος να τη σεβαστεί. Θα μπορούσε να τις διαβάσει με οποιονδήποτε τρόπο -πηδώντας, λόγου χάριν, από το φίδι του Κεκουλέ στη γάτα του Σρέντινγκερ- αποδεχόμενος έτσι με την ανάγνωσή του τη θεώρησή μας αυτή. Κάθε κουλτούρα έχει τους δικούς της επιστημονικούς μύ- ]0
Η ΣΤΕΡΝ Α ΤΟΥ ΘΕΟΥ θους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Τόμας Έντισον θα είχε βρει μία θέση στο Πάνθεον όπως και ο Αλεξάντερ Φλέμινγκ στην Αγγλία, αλλά και πολλοί ακόμα σε διάφορους άλλους λαούς. Εάν αυτό είχε επικρατήσει, θα βλέπαμε την επιστήμη των Α ράβων όχι μόνο σαν ιμάντα μεταβίβασης γνώσης από τον αρχαίο ελληνικό στοχασμό στη σύγχρονη επιστήμη, αλλά σαν κάτι πλουσιότερο, ενώ η μαθηματική παράδοση των Ινδών και η τεχνολογία της Κίνας θα έπαιρναν τη θέση «πρώτου πλάνου», την οποία η δυτική κουλτούρα τούς έχει αρνηθεί. Αλλά και κάθε εποχή έχει τους δικούς της μύθους. Εάν ο Μπερνάρ Παλισσύ έχει αρχίσει να χάνεται από τα βιβλία της Ιστορίας και ο μύθος για το αεικίνητο έχει αρχίσει να ξεχνιέται, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Αϊνστάιν και τα μυστήρια των ιπτάμενων δίσκων διατηρούνται αξιοπρεπώς στην κοινωνική μνήμη, ενώ κατά τα τελευταία χρόνια το χάος με το φαινόμενο πεταλούδας και το Μπιγκ Μπανγκ έχουν κάνει μια εντυπωσιακή εμφάνιση στο προσκήνιο της σύγχρονης μυθολογίας. Κανένας, βέβαια, μύθος δεν εξαφανίζεται για πάντα' χάνεται, πρόσκαιρα μόνο, για να ξαναγεννηθεί και -με τις πτυχές του σε μια αδιάκοπη ανανέωση- να διηγηθεί και να ξαναδιηγηθεί την ίδια πάντοτε ιστορία' για τον άνθρωπο και τη φύση, για τον άγγελο και για τον δαίμονα, για τον Θεό και για τον διάβολο. Οι μύθοι είναι πάντοτε μανιχαϊστικοί' το καλό και το κακό σε μία διαρκή αντιπαράθεση. Όλοι οι μύθοι της επιστήμης είναι μέσα σ' ένα τέτοιο κλίμα. Η μυθοποίηση του διαλόγου ανάμεσα στη φύση και τον άνθρωπο δεν παύει να ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο πόλους, που μπορεί να παίρνουν διάφορα ονόματα, αλλά δεν αλλάζουν χαρακτήρα. Ο δαίμονας του Μάξγουελ απέναντι στον θεό του Νεύτωνα και στις προφητείες του Μεντελέγεφ. Στη μία όχθη το γράσο των μηχανών, στην απέναντι η καθαρότητα των μαθηματικών. Από δω το σώμα και από κει το πνεύμα. Από τη μια πλευρά ο ντετερμινισμός, από την άλλη το Χάος. Κάθε Μπιγκ Μπανγκ παραπέμπει στη μαύρη τρύπα του και κάθε μαγικός τύπος στην ατομική του βόμβα. Ι Ι
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ Α νάμεσα σε δύο, κάθε φορά, πόλους υπάρχουν πάντα οι ρωγμές της αμφιβολίας και της αβεβαιότητας, τις οποίες αρνούμαστε επίμονα να συνδέσουμε με την επιστήμη. Ο Ρολάν Μπαρτ το έχει ήδη υπογραμμίσει. Είναι πολλοί οι ιcίνδυνoι που απειλούν τις μυθολογίες. Οι μύθοι δεν ΙCρίνOνται. Η ύπαρξή τους αποτελεί απόδειξη της χρησιμότητάς τους. Πολλές, ωστόσο, από τις απόπειρες απομυθοποίηση ς καταλήγουν σε εκτιμήσεις απελπιστικά προφανείς όσο και ανούσιες ιcαι μετατρέπονται σιγά σιγά σε αναλύσεις του συλλογικού υποσυνείδητου και της ευπιστίας των απλών ανθρώπων. Προκειμένου για επιστημονικούς μύθους, οι σχετιιcές απόπειρες παραμερίζουν το γεγονός ότι αυτοί αντλούν τη νομιμότητά τους από την επιστημονική κοινότητα, η οποία ουσιαστικά τους έχει πλάσει. Τέτοιου είδους απόπειρες εξετάζουν περισσότερο τη διάδοση ιcαι την επιιcράτηση του μύθου παρά τον ίδιο τον μύθο και τη δημιουργία του. Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι οι μύθοι γεννιούνται - κατά κάποιον τρόπο- από πείσμα. Το πείσμα του απλού ανθρώπου απέναντι στο ακατανόητο, το πείσμα που πηγάζει από την αίσθηση του απoιcλεισμoύ από τις επιστημονικές εξελίξεις, το πείσμα που γεννάει η αδυναμία της διείσδυσης στην ομορφιά των μεγάλων θεωριών, έστω και αν η αδυναμία αυτή οφείλεται σε έλλειψη μαθηματικών εφοδίων. Και η μικρή αυτή απελπισία γεννάει εικόνες ιcαι φράσεις από όλους κατανοητές την εικόνα ενός μήλου που πέφτει. τη φράση «όλα είναι σχετιιcά». Εικόνες ιcαι φράσεις που δεν είναι οπωσδήποτε ό μοιες με κάτι που πραγματικά συνέβη. Δεν απoιcλείεται τέτοιου είδους στοιχεία να παίρνουν μέρος στη διαμόρφωση των επιστημoνιιcών μύθων. Αν θέλουμε, όμως, να σιcύψoυμε με προσοχή στη γέννηση ιcαι στην οικοδόμησή τους, χρειάζεται να επιστρέψουμε στις πηγές. Και η επιστροφή στις πηγές αρχίζει, εννοείται, με επιστροφή στα βασικά κείμενα της επιστήμης. 12
Η ΣΤΕΡΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Τα ιερά ψεύδη Από την άλλη μεριά, οι χαρακτήρες θυμίζουν εκείνους των παραμυθιών των γιαγιάδων μας δίπλα στη σόμπα' και οι καταστάσεις το ίδιο. Οι περισσότερες από τις ιστορίες είναι είτε ασεβείς παραλλαγές ιστοριών της Βίβλου, όπου τα φίδια και τα μήλα αφθονούν, είτε προμηθεϊκές διηγήσεις, όπου ατρόμητοι άνθρωποι επιχειρούν να κλέψουν από τους θεούς την ιερή φλόγα της γνώσης. Ο μαθηματικός Λοράν Σβαρτς, αναφερόμενος στην απόδειξη ενός θεωρήματος, μας προσφέρει ένα καλρ παράδειγμα βιβλικού στιλ: Κάθε βράδυ ήμουν σίγουρος ότι είχα καταφέρει να το αποδείξω, αλλά και κάθε πρωί σε κάποια στιγμή έβλεπα το λάθος μέσα στις προσπάθειες της προηγούμενης νύχτας. Την έβδομη ημέρα έπεσαν τα τείχη. Τα παραδείγματα προμηθεϊκού στιλ αφθονούν. Ο Γκάους έλεγε πως «η λύση του αινίγματος του φάνηκε σαν μια ξαφνική λάμψη», ο Τέσλα είπε κάποτε ότι «η ιδέα μού ήρθε όπως μια έκλαμψη και αμέσως αποκαλύφθηκε η αλήθεια», ο Ρολάν Μορένο ομολόγησε ότι η ιδέα τού ήρθε ένα πρωί την ώρα που ξύπνησε ανάβοντας ένα τσιγαριλίκι, ενώ ο Άγγλος μαθηματικός Κρίστοφερ Ζίμαν καθόταν στην τουαλέτα όταν η φλόγα της έ μπνευσης άναψε μέσα του και τον πυρπόλησε. Η φλόγα της επινόησης έχει την τάση να ανάβει εκεί όπου κανείς δεν το περιμένει' σχεδόν ποτέ μέσα στο εργαστήριο και πολύ συχνά όταν ο εμπνεόμενος βρίσκεται σε κίνηση μεταφερόμενος με συνηθισμένα οχήματα και με λεωφορεία. Ο Πουανκαρέ είχε την αρχική ιδέα διασχίζοντας τη μεγάλη λεωφόρο και την επόμενη ιδέα κατά τη στιγμή που είχε αρχίσει να ανεβαίνει στο λεωφορείο. Το μεταφορικό αυτό μέσο έφερε τύχη και στον Κεκουλέ, ο οποίος φαντάστηκε τον χημικό τύπο της βενζίνης μέσα σ' ένα λονδρέζικο λεωφορείο. Πλησιάζοντας ακόμα πιο κοντά εντυπωσιάζεται κανείς 13
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ από τον πλούτο των λεπτομερειών που συναντά σ' αυτές τις αφηγήσεις. Ο Πουανκαρέ διευκρινίζει ότι εκείνο το πρωί πήγαινε να πιει έναν καφέ, κάτι που δεν ήταν μέσα στις συνήθειές του, ενώ ο Κεκουλέ λέει ότι βρισκόταν στον πάνω όροφο του λονδρέζικου λεωφορείου και πως το λεωφορείο αυτό ήταν το τελευταίο της ημέρας με δρομολόγιο από το Islington στο Clapham, λες και επιζητεί να προσδιορίσει με ακρίβεια τον χωρόχρονο της αστραπιαίας έκλαμψης που τον οδήγησε στον χημικό τύπο της βενζίνης. Ερευνώντας τις σχετικές δημοσιεύσεις διαπιστώνει κανείς ότι κυλάει πολύς χρόνος -συχνά μέχρι και δεκαετίες- από την εποχή της ανακάλυψης μέχρι τη στιγμή που κάνει την εμφάνισή της η συγκεκριμένη διήγηση η αναφερόμενη σ' αυτή. Ο Πουανκαρέ και ο Γκάους δεν μιλούν για τα κατορθώματά τους, παρά κατά το τέλος της ζωής τους. Ο Τέσλα αφηγείται τις λεπτομέρειες της δικής του ανακάλυψης σαράντα δύο χρόνια μετά. Ο Κεκουλέ αναφέρθηκε στο λονδρέζικο λεωφορείο, σε μι εκδήλωση που οργανώθηκε προς τιμήν του, τριάντα εννέα χρόνια μετά το γεγονός. Όσο για τον Νεύτωνα, φαίνεται ότι δεν είχε πει τίποτα για επεισόδιο με μήλο μέχρι το 1726, οπότε ήταν πλέον ογδόντα τεσσάρων ετών. Ένας βιογράφος του, ο Ρίτσαρντ Βέστφαλ αναφέρει ότι «τα χρόνια που κύλησαν από την εποχή του επεισοδίου με το μήλο μέχρι τη στιγμή της αφήγησής του είναι τόσο πολλά, ώστε να μην αποτελούν εγγύηση για το αληθές της αφήγησης και για την ακρίβειά της. Η ηλικία εξάλλου που είχε ο Νεύτων όταν αναφέρθηκε στο επεισόδιο, δημιουργεί την υποψία ότι η αφήγηση έχει, ίσως, εμπλουτίσει την κάποια αρχική ανάμνηση με στοιχεία μεταγενέστερα. Αυτό ενισχύεται από τα ίδια τα γραπτά του, στα οποία παρουσιάζεται μια ιστορία αρκετά διαφορετική». Ο Γκάους, πάντως, έγραψε κάποτε ότι «από τη στιγμή που ένα ωραίο οικοδόμημα έχει πια χτιστεί, δεν πρέπει να επιστρέφουμε στον αρχικό σκελετό». Οι περισσότερες από αυτές τις ιστορίες έμπνευσης μας έρχονται, λοιπόν, από αφηγήσεις καλοσυνάτων ασπρομάλλη- 14
Η ΣΤΕΡΝ Α ΤΟΥ ΘΕΟΥ δων, καθώς οι ίδιοι ρίχνουν μια τελευταία ματιά στο προσωπικό τους παρελθόν. Είναι συνεπώς φυσικό με τις επιστροφές αυτές τα πραγματικά γεγονότα να γίνονται πιο λαμπερά, να φωτίζονται με έναν διαφορετικό τρόπο και να κάνουν την εμφάνισή τους ζωντανές λεπτομέρειες, πολλές από τις οποίες είναι επινοήσεις του αφηγητή. «ο μύθος)), έγραφε κάποτε ο Ρολάν Μπαρτ, «είναι μια ιστορία απόλυτα δικαιολογημένψ) και η παροιμία «το καλό το ψέμα έρχεται από πολύ μακριά)) ταιριάζει πάρα πολύ στις ιστορίες έμπνευσης με τις οποίες φωταγωγείται το μακρύ δρομολόγιο της επιστημονικής προόδου. Αυτά τα ιερά ψεύδη είναι εξάλλου μισοαλήθειες και μισοψέματα με δεδομένο το ότι οι κοινοί θνητοί τα έχουν ανάγκη. Η αγιοποίηση του καθημερινού Έχουμε την πεποίθηση ότι η καινούρια γνώση -εφόσον περιέχει κάτι το ριζικά διαφορετικό- δεν μπορεί παρά να είναι «γνώση εξ αποκαλύψεωρ) και ότι πολύ συχνά η νέα ανακάλυψη δεν είναι τίποτε άλλο από ένα διαφορετικό βλέμμα πάνω σε πράγματα της καθημερινής ζωής και σε έννοιες συνηθισμένες. Από την άλλη μεριά, ο απλός άνθρωπος, αισθανόμενος ότι δεν μπορεί να κατανοήσει τα πορίσματα μιας νέας επιστημονικής θεωρίας και να διεισδύσει στην ουσία της, ικανοποιείται με το να κάνει συλλογές αυθεντικών κειμένων και σχετικών αξεσουάρ και να τα διατηρεί σαν άγια λείψανα στο μικρό προσωπικό του μουσείο, κάτι, δηλαδή, σαν αυτό που κάνουν όσοι συνηθίζουν να μαζεύουν αυτόγραφα, οι ροκάδες που κάνουν συλλογή κομματιών από τα ρούχα του Τζόνι Χαλι ντέι ή τα μικρά παιδιά που φυλάνε σαν θησαυρό στα συρτάρια τους γραναζάκια από παλιά παιχνίδια, χρησιμοποιημένα ελατήρια και μικρά κομματάκια σπάγκου. Διατηρώντας λοιπόν συλλογές επιστημονικών ντοκουμέντων νιώθουμε ότι αυτό μας απαλλάσσει από το βαρύ καθήκον του «να κατανοήσουμε)) και αισθανό- 15
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ μαστε πως έχουμε ένα φυλακτό για να μας προστατεύει από μεταφυσικές αγωνίες. Συγκεντρώνουμε έτσι στοιχεία με μπανιέρες, μήλα και μαθηματικούς τύπους, τα οποία θεωρούμε «διάμεσα» προς την απρόσιτη επιστημονική αλήθεια. Αυτά είναι, βέβαια, αντικείμενα σαν εκείνα που έβαζαν κάποτε στους τάφους των βασιλέων, ώστε να υπάρχουν μαζί με τον νεκρό, και το γεγονός σήμαινε έναν ενταφιασμό πρώτης τάξεως. Πρόκειται για διαδικασίες αγιοποίησης. Η ίδια η λαϊκή φαντασία, που αναγορεύει τον αποθανόντα βασιλιά άγιο, αγιοποιεί και την επιστημονική θεωρία. Τι είναι όλο αυτό; Πράξη που θυμίζει συνήθειες βαρβάρων ή έκφραση μιας ειρωνείας πνευματώδους και σαρκαστικής, η οποία εμπεριέχει και την επίγνωση του ότι οι ανθρώπινες θεωρίες είναι θνησιγενείς και παρέρχονται χωρίς ουσιαστικά να διεισδύουν στο εσωτερικό μιας γαλήνιας Πραγματικότητας, για την οποία ποτέ δεν θα έχουμε την «τελευταία λέξη»; Γιατί, αν ο θεός δίνει ορισμένες φορές τη συγκατάθεσή του για να ανάψει ένας σπινθήρας μέσα σε προικισμένο ανθρώπινο εγκέφαλο -ένα εκπληκτικό Ε = mc2 για παράδειγμα- αμέσως μετά κάνει ό,τι μπορεί για να τον σβήσει και να περιορίσει τις συνέπειες. Πρέπει, επίσης, να αντικρίσουμε τους επιστημονικούς μύθους ως έκφραση μιας συγκεκριμένης βεβαιότητας αυτής που επιμένει ότι το νεογέννητο «έμπνευση» δεν είναι τέκνο μιας αντικειμενικής παρατήρησης της φύσης κατά την οποία έχουμε παραμερίσει τα μυσταγωγικά στοιχεία της σχέσης μας με αυτήν. Ή, με άλλα λόγια, της βεβαιότητάς μας ότι οι μεγάλες ανακαλύψεις δεν είναι προϊόντα της επιστημονικής μηχανής, αλλά δημιουργήματα ανθρώπων όπως εσείς κι εγώ, οι οποίοι χρησιμοποιώντας πολύ κοινά μέσα κατάφεραν να αποκαταστήσουν έναν συμπαθή διάλογο με τη φύση και οι οποίοι, για να εκφράσουν την πολυπλοκότητά της, αναζήτησαν μία γλώσσα πολύ πιο κατάλληλη από τη συνηθισμένη. Διότι -καθώς όλος ο κόσμος το διαισθάνεται - η μεγάλη ανακάλυψη υπήρχε πάντα «στην άκρη των χειλιών». Πάντα το υπο- 16
Η ΣΤΕΡΝ Α ΤΟΥ ΘΕΟΥ πτευόμουνα ότι όλα είναι σχετικά, ότι σε κάθε σώμα βυθισμένο σε υγρό ασκείται άνωση, ότι ο χώρος είναι καμπύλος... και δεν μου έλειπε παρά η κατάλληλη γλώσσα για να το εκφράσω. Και επειδή θεωρείται αδύνατον το να εκφραστεί μια επιστημονική καινοτομία -όπως, λόγου χάριν, οι θεωρίες του Αϊνστάιν- με απλό και κατανοητό από όλους τρόπο, η λύση είναι μία: η μαγική φόρμουλα Ε = mc2 να μετατραπεί σε μύθο και να τονιστεί ιδιαίτερα η «ανθρώπινψ> πλευρά της προσωπικότητας του επιστήμονα' ο Αλβέρτος Αϊνστάιν ήταν κακός μαθητής στο σχολείο. Αυτή η αγιοποίηση του καθημερινού είναι ίσως ένα από τα κλειδιά της επιστημονικής πρακτικής. Καλλιεργήστε τον κήπο σας, ζήστε το παρόν, παρατηρήστε την πτώση των μήλων με βλέμμα αλλιώτικο, εμπιστευθείτε την έμπνευση που έρχεται μέσα στο λουτρό σας. Ο μύθος θα βρίσκεται εκεί, έτοιμος να βοηθήσει στο έργο της συμφιλίωσης ανάμεσα στην επιστήμη και στους κοινούς θνητούς -συμπεριλαμβανομένων και των επιστημόνων- έτοιμος να γεφυρώσει το καθημερινό με το αδιανόητο και το μαγικό με το συνηθισμένο. Στο έργο αυτό της γεφύρωσης -στο οποίο είναι σημαντική η συμβολή του μύθου- μπορούμε ωστόσο να διακρίνουμε την παρουσία της «πανάρχαιας» διττότητας: ο σοφός επιστήμων, ο ικανός για το καλύτερο, είναι ταυτόχρονα ικανός και για το χειρότερο. Και οι δύο πτυχές του συμμετέχουν ισότιμα, συνυπάρχουν. Ο σοφός επιστήμων είναι «σχιζοφρενής». Όπως συμβαίνει και με τις θερμικές μηχανές, ο μύθος δεν λειτουργεί παρά μόνον όταν συνυπάρχουν δύο πηγές, η θερμή (το καλό) και η ψυχρή (το κακό). Η μηχανή είναι μάλιστα τόσο πιο αποδοτική, όσο μεγαλύτερη είναι η διαφορά ανάμεσα στις δύο θερμοκρασίες. Το ακτινόμετρο του Κρουκς, η γνωστή συσκευή με τους τέσσερις τροχούς που περιστρέφονται εντυπωσιακά χωρίς τη βοήθεια κινητήρα, παριστάνει ακόμα καλύτερα τη λειτουργία του επιστημονικού μύθου. Το μυστικό του βρίσκεται στο ότι κάθε δίσκος της συσκευής έχει δύο όψεις, μία μαύρη και μία 17
Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ λευκή. Όσο το φως πέφτει πάνω της κανείς δεν μπορεί να τη σταματήσει. Και όσο περισσότερο τη φωτίζουμε, τόσο πιο γρήγορα περιστρέφεται. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τους μύθους. Όσο περισσότερο επιχειρούμε να τους απομυθοποιήσουμε φωτίζοντας τις διάφορες πτυχές τους, τόσο μεγαλύτερη ώθηση τους δίνουμε. 18
Β μπανιέρα του Αρχιμήδn Γυμνός σαν σκουλήκι και με τα νερά να τρέχουν πάνω του, ίδιος με μουσκεμένο παπί, ο Αρχιμήδης κατηφορίζει τον κεντρικό δρόμο των Συρακουσών τρέχοντας και ουρλιάζοντας, Εύρηκα, Εύρηκα! Ένα αιφνίδιο ξεχείλισμα της μπανιέρας τον έσπρωξε να βγει γυμνός στους δρόμους. Όλοι σήμερα ξέρουμε ότι ο Αρχιμήδης διατύπωσε πρώτος την περίφημη Αρχή της υδροστατικής, την οποία γενιές ολόκληρες του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος αποστήθιζαν, αποστηθίζουν και θα αποστηθίζουν: σε κάθε σώμα βυθισμένο σε οποιοδήποτε υγρό ασκείται δύναμη κατακόρυφη κατευθυνόμενη προς τα πάνω, ίση με το βάρος του εκτοπισμένου υγρού. Ωραίες εποχές εκείνες μπορούσε κανείς να κάνει φυσική ακόμα και μέσα στην μπανιέρα του. Φανταστείτε το ύφος των αστυνομικών της Γενεύης, εάν οι τετρακόσιοι φυσικοί που υπέγραψαν την ανακάλυψη του καινούριου σωματιδίου έβγαιναν, όλοι μαζί, γυμνοί από την πισίνα που βρίσκεται κοντά στο CERN) ουρλιάζοντας «το βρήκαμε». Εκείνη, βέβαια, ήταν μία εντελώς διαφορετική εποχή, αλλά και μία διαφορετική ιστορία. Διότι, μολονότι έχουν κυκλοφορήσει πολλά για τον Αρχιμήδη, ). CERN είναι το Ευρωπαϊκό Ερευνητικό Κέντρο φυσικής στοιχειωδών σωματιδίων στη Γενεύη. 2]
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ τα ιστορικώς τεκμηριωμένα στοιχεία που διαθέτουμε για τη ζωή του είναι ελάχιστα. Γεννημένος το 287 π.χ. στις Συρακούσες πέθανε το έτος 212 π.χ. Το πώς ακριβώς έζησε μας είναι σχεδόν άγνωστο. Όλα όσα γνωρίζουμε για την ιδιωτική και τη δημόσια ζωή του προέρχονται από δύο πηγές. Η πρώτη είναι σίγουρα τα ίδια τα γραπτά του ή, τουλάχιστον, καθετί που διασώθηκε. Συνολικά δέκα έργα, τα οποία, μετά από περιπέτειες, έχουν φθάσει ως εμάς, δέκα έργα χωρίς κανέναν απολύτως αντίκτυπο στην επιστημονική σκέψη μέχρι και τον δέκατο όγδοο αιώνα. Ένα αληθινό χρυσωρυχείο για τους φυσικούς και τους μαθηματικούς, οι οποίοι, ανάμεσα σε άλλους «βόλους χρυσού», θα βρουν εκεί τα θεμέλια της θεωρητικής μηχανικής και μία μέθοδο εμβαδομέτρησης του κύκλου, που οδηγεί στα πρώτα ολοκληρώματα της ιστορίας των Μαθηματικών. Ελάχιστα όμως ξέρουμε για τη ζωή αυτού του ανθρώπου. Είχε άραγε γυναίκα; Παιδιά; Πώς περνούσε τον καιρό του; Πώς διασκέδαζε; Είναι τεκμηριωμένο ότι ο πατέρας του, ο Φειδίας, ήταν αστρονόμος. Μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε για τον ίδιο ότι υπήρξε σύμβουλος και φίλος του Ιέρωνος Β', του τυράννου των Συρακουσών, και ότι αναμφίβολα ταξίδεψε στην Αίγυπτο και έμεινε στην Αλεξάνδρεια. Για όλα τα άλλα δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα, παρά τις διάφορες αφηγήσεις για τη ζωή του, που υπάρχουν σε κείμενα Ελλήνων και Ρωμαίων χρονικογράφων. Οι αφηγήσεις αυτές αναφερόμενες όλες σε επιστημονικά γεγονότα αποτελούν τη δεύτερη πηγή πληροφοριών για το έργο του Αρχιμήδη και είναι εκείνες που έχουν εμπλουτίσει τον μύθο του. Μία μέρα, αναφέρει ο Πρόκλος, χρονικογράφος του 50υ μ.χ. αιώνα, απευθυνόμενος ο Αρχιμήδης αλαζονικά στον Ιέρωνα είπε: «Δώσε μου ένα στήριγμα και θα μπορέσω να σηκώσω τη Γη». Ήταν η περίπτωση της καθέλκυσης του πλοίου Συρα Ι(ούσα, ενός τρικάταρτου γίγαντα της εποχής -με μήκος περισσότερο από σαράντα μέτρα- τη ναυπήγηση του οποίου 22
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ είχε επιβλέψει ο ίδιος. Σύμφωνα πάντοτε με τον Ρωμαίο χρονικογράφο, κατά την καθέλκυση του πλοίου οργάνωσε στο λιμάνι ένα πραγματικό «σόου». Μπροστά σε ένα έκπληκτο πλήθος, το πλοίο φορτωμένο μέχρι την κουπαστή και με όλο το πλήρωμά του μετακινήθηκε με τη βοήθεια ενός συστήματος τροχαλιών από τον ίδιο τον Αρχιμήδη. Εκκωφαντική κατάρρευση ενός «αναντίρρητου» αποδιδόμενου στον Αριστοτέλη, σύμφωνα με το οποίο δεν είναι δυνατόν να αυξήσουμε όσο θέλουμε την τιμή μιας δύναμης υπάρχει ένα όριο, το οποίο είναι αδύνατον να ξεπεραστεί. Την απόδειξη αυτή την πρόσφερε η καθημερινή εμπειρία. Είναι «λογικά» αδύνατον ένας άνθρωπος μόνος του να μετακινήσει ένα πλοίο, για τη ρυμούλκηση του οποίου απαιτείται μία ολόκληρη ομάδα ρυμουλκών. Εάν ίσχυε κάτι τέτοιο, ακόμα κι ένα νήπιο θα μπορούσε, με τη βοήθεια ενός «πολλαπλασιαστή δύναμης» να μετακινεί τεράστιες άμαξες. Στις φαινομενικά λογικές εμπειρικές αυτές προβλέψεις της μεγάλης επιστημονικής αυθεντίας του προηγούμενου αιώνα, ο Αρχιμήδης απάντησε επίσης εμπειρικά, αλλά άμεσα. Αυθαδίασε έμπρακτα, παρουσιάζοντας γεγονότα: ένας άνθρωπος μόνος του μπορούσε, με τη βοήθεια τροχαλιών, να ρυμουλκεί ένα φορτωμένο πλοίο. Μάθημα, λοιπόν, πρώτο: αντίθετα με ό,τι έδειχνε η φαινομενική εμπειρία ο Αρχιμήδης δεν είναι, τελικά, τρελός είναι I\:ανός να κυριαρχήσει πάνω στον κόσμο χάρη στην επιστήμη. Η ιδέα επικράτησε και στους αιώνες που ακολούθησαν έκανε την «προσωπική» διαδρομή της. Ένα επίσης πασίγνωστο επεισόδιο αναφέρει ο Βιτρούβιος, Ρωμαίος αρχιτέκτονας που έζησε τον πρώτο Π.Χ. αιώνα. Αφηγείται πώς ο Αρχιμήδης αποστόμωσε και ταπείνωσε τον χρυσοχόο που είχε πουλήσει στον Ιέρωνα μία κορόνα ως χρυσή, ενώ στην πραγματικότητα είχε με έντεχνο τρόπο αναμείξει και ασήμι στην κατασκευή της. Οι υποψίες του Ιέρωνα, αφηγείται ο Βιτρούβιος, τον οδήγησαν στον Αρχιμήδη' του ζήτησε να επινοήσει μία μέθοδο ώστε να αποκαλυφθεί η απάτη. Στο επεισόδιο αυτό αναφέρεται και το Εύρηκα που κραύγασε ο 23
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ Αρχιμήδης όταν ανακάλυψε την περίφημη Αρχή και ταυτόχρονα την κατάλληλη μέθοδο για να διαπιστωθεί η απάτη. Γέμισε μία μεγάλη λεκάνη, μέχρι τα χείλη, με νερό και βύθισε, μας λέει ο Βιτρούβιος, αρχικά ένα κομμάτι από ατόφιο χρυσάφι με βάρος ίσο με εκείνο της κορόνας μαζεύοντας προσεκτικά όλο το νερό, που φυσικά ξεχείλισε από τη λεκάνη. Επανέλαβε το ίδιο με ένα ίδιου βάρους κομμάτι από καθαρό ασήμι και, τέλος, με την περίφημη κορόνα του τυράννου. Εύκολα διαπίστωσε ότι η κορόνα «εκτόπιζε» περισσότερο όγκο νερού σε σχέση με το χρυσό κομμάτι και λιγότερο σε σχέση με το ασημένιο. Ντροπή για τον απατεώνα χρυσοχόο και θρίαμβος για την επιστημονική πρακτική. Βέβαια, το νερό που ξεχείλισε από την μπανιέρα του Αρχιμήρη δεν μας διδάσκει τίποτα για την περίφημη Άνωση η μέθοδος για την οποία μας μιλάει ο Βιτρούβιος δεν είναι τίποτε άλλο από μία ογκομέτρηση. Αυτό είναι, όμως, μία λεπτομέρεια, γιατί εκείνο που μετράει στην αφήγηση είναι η κραυγή. Στην εξιστόρηση του Βιτρούβιου διαγράφεται το προφίλ του σοφού -είναι κάπως μεγαλομανής, αλλά και πολύ αποτελεσματικός- συγχρόνως, όμως, η αφήγηση επικεντρώνεται στην αρχέγονη κραυγή του. Μας δίνει έτσι τη δυνατότητα να διακρίνουμε την ουσία: η επιστήμη είναι μεγαλ ο φυής και απλή ταυτόχρονα. Κ αι αυτή ακριβώς είναι η βασική σημασία του Εύρηκα, μιας λέξης που διατηρείται ακμαιότατη είτε ως τίτλος του Ευρωπαϊκού Π ρ ογράμματος Τεχνολογίας είτε ως τίτλος σε άρθρα εφημερίδων είτε ως όνομα επιστημονικών περιοδικών. Εξάλλου, αυτό που μας κάνει να νιώθουμε κοντά στον τόσο μακρινό Αρχιμήδη είναι λιγότερο η μεγαλοφυια του και περισσότερο η ανθρώπινη διάστασή του. Βρίσκοντας τη λύση ενός αινίγματος ή ανακαλύπτοντας το μυστικό κάποιου λαβύρινθου ο καθένας μας θα μπορούσε να αναφωνήσει το δικό του Εύρηκα. Χιλιάδες μικρά Εύρηκα εμφανίζονται καθημερινά στον κόσμο και είτε θυμίζουν ότι εδώ η επιστήμη επαγρυπνά είτε δείχνουν ότι, σύμφωνα με 'tη φράση του Πικάσο, την οποία 24
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ εσφαλμένα προσαρμόζουμε στη λογική της επιστήμης, «δεν ψάχνουμε' βρίσκουμε». Το Εύρηκα είναι μία λέξη που συγκαλύπτει την πολυπλοκότητα του συμπλέγματος «τεχνολογία-επιστήμψ>, ένας χιτώνας που την κάνει αόρατη. Από τους μικροϋπολογιστές μέχρι τ α φαξ, όλα τα προϊόντα της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης, ενώ είναι όλο και πιο απλά στον χειρισμό τους, παρουσιάζονται όλο και πιο δυσνόητα -στο «γιατί» της λειτουργίας τους- σ' εμάς τους κοινούς θνητούς. Ανάμεσα στην επιστήμη και σε μας το χάσμα συνεχώς διευρύνεται, αλλά το Εύρηκα υπάρχει για να μας ενθαρρύνει. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του μοναχικού ερευνητή και ύστ α το «δακτυλικό αποτύπωμα» ενός μακρινού πλέον παρελθόντος, το Εύρηκα μας μιλάει για μία εποχή κατά την οποία ακόμα και οι πιο φανατικοί ζηλωτές της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης -εκείνοι για τους οποίους «καθετί που είνα ι δυνατόν να γίνει, γίνεται»- θα μπορούσαν να απαρνηθούν έστω και στιγμιαία το επιστημονικό πνεύμα και να πιστέψουν ότι ένας αυτοδίδακτος και μοναχικός lταλός εφευρέτης έφτιαξε μία μηχανή που επιτρέπει στ α αεροπλάνα να καταναλώνουν ελάχιστες ποσότητες καυσίμου. Δεύτερη λοιπόν ιστορία α λλά και δεύτερο μάθημα: Είκοσι τρεις αιώνες μετά την πρώτη αναφώνησή του, το Εύρηκα α ντηχεί πάντα. Κ α ι φαίνεται ότι και στο μέλλον θα α ντηχεί. Γιατί μέσα από τη γύμνια του και την απλότητά του διακηρύσσει α υτό που κάθε κοινός θνη τός φαντάζεται για την επιστημονική ανακάλυψη: την αστραπή της έμπνευσης τη διαδέχεται η κραυγή της χαράς και η σφοδρότητα της εκδήλωσής της. Κ α ι είναι τόση, που ο εφευρέτης μέσα στην αφηρημάδα του βγαίνει γυμνός στους δρόμους, ως το βραβείο για την κατάκτηση της καινούριας γνώσης να ήτ α ν η απελευθέρωση του κορμιού. Η ιδέα, σφηνωμένη στο κοινωνικό υποσυνείδητο, διατηρείται αναλλοίωτη είκοσι τρεις αιώνες μετά: ακινητοποιημένος σε αναπηρική καρέκλα, προσβεβλημένος από σοβαρή ασθένει α του νευρικού συστήματος, με σώμα συντετριμμένο, αλλά με βλέμμα ζωντανό - ιδού ο σύγχρονός μας. ο Άγγλος αστροφυ- 25
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ σικός Στέφεν Χόκινγκ (Stephen Hawking). Στην Αγγλία τον βλέπουμε παντού μέίρι και σε πρόσφατη έκδοση μιας «Συνοπτικής ιστορίας των τηλεπικοινωνιών». Στη Γαλλία τον συναντάμε κάπως λιγότερο, αν και έίει αρίίσει να γίνεται αρκετά γνωστός από την εποίή που κυκλοφόρησε το βιβλίο του Το χρονικό του χρόνου. ΚατέΊει την έδρα του Νεύτωνα στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ και θεωρείται αυθεντία της αστροφυσικής με ειδικότητα στις περίφημες μαύρες τρύπες. Με το σώμα του ουσιαστικά νεκρωμένο και με πνεύμα που επιμένει να δημιουργεί, μπορεί και συμβολίζει -καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον- τη μυθική ιδέα της «οφειλής» που απαιτεί η Γνώση από τους ανθρώπους αλλά και τον μεγάλο σεβασμό προς εκείνους που αναλαμβάνουν την εξόφλησή της. Ένας σεβασμός όπου ο θαυμασμός αναμειγνύεται με φόβο. Γιατί η κληρονομιά που μας άφησε ο ΑΡΊιμήδης είναι τεράστια και ανάμεσα στα στοιίεία της υπάρίει και η εικόνα του επιστήμονα αρκετά σκοτεινή. Ανάμεσα στις απόκρυφες -αναφερόμενες σε αυτόν- ιστορίες, η σημαντικότερη είναι ίσως εκείνη για την πολιορκία των Συρακουσών. Γύρω στα 214 π.χ., το τελευταίο αυτό ΟΊυρό της ανεξαρτησίας των ελληνικών πόλεων πολιορκείται από τις λεγεώνες του Ρωμαίου υπάτου Μάρκελλου. Η παραθαλάσσια πόλη, σύμμαίος της ΚαΡΊηδόνας εναντίον της Ρώμης, πολιορκήθηκε επί τριάντα ολόκληρους μήνες, κατά τη διάρκεια των οποίων -σύμφωνα με όσα εξιστορούν ο Πλούταρχος, ο Πολύβιος και ο Τίτος Λίβιος- οι Συρακούσιοι κατάφερναν να αποκρούουν τους επιτιθέμενους χάρη στις «σατανικές» μηίανές που είχε επινοήσει ο Αρχιμήδης: καταπέλτες ικανοί να εκσφενδονίζουν τεράστια κομμάτια βράίων προς τις γαλέρες των πολιορκητών, σκορπιοί για να τραβούν τα δόρατα, γερανοί που κατάφερναν να γαντζώνουν όσα σκάφη πλησίαζαν στα προπύργια των τειίών, μέίρι και κοίλοι «μαγικοί» καθρέφτες ικανοί να εστιάζουν το ηλιακό φως στα πανιά των είθρικών πλοίων και να προκαλούν αναφλέξεις και πυρκαγιές. Α ν εξαιρέσουμε αυτούς τους τελευταίους, 26
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ με δεδομένο ότι οι τεχνολογικές δυσκολίες του εγχειρήματος ήταν μάλλον ανυπέρβλητες (μέχρι και οι τεχνικοί του προγράμματος «πόλεμος των άστρων» του πρώην προέδρου Ρίγκαν είχαν ομολογήσει ότι το να κατευθύνουμε μία δέσμη α νακλώμενου φωτός προς κινούμενο στόχο δεν είναι καθόλου εύκολο) τα υπόλοιπα είναι μάλλον βέβαιο ότι έχουν συμβεί και δείχνουν ότι ο Αρχιμήδης είχε αφιερώσει το μηχανολογικό του ταλέντο στην υπηρεσία της πόλης του. Ενίσχυσε κατ' αρχήν τα τείχη της πόλης και κατάφερε, στη συνέχεια, να πετύχει σημαντικές βελτιώσεις σε πολεμικές μηχανές γνωστές στους μεσογειακούς λαούς από τον προηγούμενο αιώνα. Η πόλη έπεσε το φθινόπωρο του 212 π.χ., όταν κάποιοι από τους πολιορκούμενους δημιούργησαν ρήγμα από το οποίο πέρασαν οι λεγεωνάριοι του Μάρκελλου. Ο Αρχιμήδης, σύμφωνα με την αφήγηση του Πλουτάρχου, σκοτώθηκε από έναν Ρωμαίο στρατιώτη, στον οποίο είχε απαγορεύσει να αγγίξει το σχέδιο που είχε χαράξει με το ραβδί του στην αμμουδιά των Συρακουσών... Ιδού λοιπόν το στοιχείο του μυθικού. Στην πραγματικότητα, η άλωση των Συρακουσών, της πιο ισχυρής και καλά οχυρωμένης πόλης της Μεσογείου, οφείλεται μάλλον σε εσωτερικές αντιδικίες ανάμεσα σε οπαδούς της Ρώμης και της Καρχηδόνας παρά σε μια συγκεκριμένη πράξη προδοτική. Η πτώση συνοδεύτηκε από πράξεις ιδιαίτερης βαναυσότητας: οι σφαγές και οι λεηλασίες ήταν τέτοιες, που έκαναν τη ρωμαϊκή Σύγκλητο να αρνηθεί να χαρακτηρίσει θριαμβευτή τον Μάρκελλο, ο οποίος ενδιαφέρθηκε εμφανώς περισσότερο για τη λαφυραγώγηση της πόλης παρά για τη σφαγή ενός μαθηματικού του οποίου την ύπαρξη ίσως και να μην έμαθε ποτέ 2. 2. Σήμερα δεν υπάρχει ίσως άνθρωπος που να αγνοεί τον Αρχιμήδη. Η ανάμνησή του διέσχισε τους αιώνες χωρίς να χάσει τίποτα από τη λάμψη της. Ο Οτιέ μάς θυμίζει ότι κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα ο Παmcάλ στις «Σκέψεις» του α ναγνωρίζει δύο μεγάλες προσωπικότητες τον Ιησού Χριστού και τον Αρχι- 27
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ Η διήγηση του Πλουτάρχου, γράφει ο ιστορικός Μισέλ Οτιέ στο βιβλίο του Στοιχεία της ιστορίας των επιστημών, θέτει επί τάπητος το ζήτημα της δεοντολογίας του επιστήμονα και των κανόνων που θα μπορούσαν να διέπουν την επιστημονική πρακτική. Εάν ο τύραννος του το ζητούσε, ο Αρχιμήδης θα συμφωνούσε στο να αφεθεί ελεύθερη και ανεξέλεγκτη η δύναμη της επιστήμης. Κάτι τέτοιο δεν θα του έκανε ούτε κρύο ούτε ζέστη. Η εξιστόρηση του γεγονότος που οδήγησε στην θανάτωσή του φανερώνει ότι ήταν εξίσου αδιάφορος τόσο για τη διείσδυση των ρωμαϊκών λεγεώνων, όσο και για το ενδεχόμενο μιας δικής του απόδρασης. Όλες οι παραλλαγές της αφήγησης του θανάτου του Αρχιμήδη συγκλίνουν στο ότι ένα μόνο πράγμα τον ενδιέφερε και αυτό ήταν οι ιδέες του. Τρίτη ιστορία αλλά και τρίτο μάθημα. Ο ερευνητής, ολοκληρωτικά αφοσιωμένος στην αναζήτηση της αλήθειας, ελάχιστα ενδιαφέρεται για ηθικές θεωρήσεις. Κατά τη σύγκρουση του καλού με το κακό νιώθει να βρίσκεται πάνω από αυτή. Πρόκειται για τ η γνωστ ή ιδέα ότι η αλήθεια, αναγκαστικά επιστημονική, είναι ανεξάρτητη από τους ανθρώπους. «Η επιστήμη δεν έχει μία ορισμένη ηθική. Η φύση αγνοεί τους ηθικούς νόμους». Η άποψη ανήκει στον Πίτερ Ντιούεσμπεργκ -μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Αμερικής- και, μολονότι είναι πιθανόν διατυπωμένη με περισσή αθωότητα, σκιαγραφεί πολύ καλά από τη μια πλευρά του νομίσματος το σημερινό προφίλ του επιστήμονα. Και, όπως κάθε μυθική μορφή παραπέμπει οπωσδήποτε στην άρνησή της, θα μπορούσε κανείς να δει στην άλλη πλευρά του νομίσματος το προφίλ του επιστήμονα που ανησυχεί για το καλό της Α νθρωπότητας. Ο μήδη. Ο Κοντ στο θετικιστικό του ημερολόύιο, στον τέταρτο μήνα, τον α φιερωμένο στην επιστήμη της αρχαιότητας, δίνει το όνομα «Αρχιμήδης». Είναι το μοναδικό όνομα επιστήμονα ανάμεσα σε άλλα λαμπερά ονόματα, όπως Μωυσής, -σ μηρος και Ιούλιος Καίσαρ. 28
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ Παστέρ απέναντ ι στον Αρχιμήδη. Ο πανάρχαιος διάλογος για τ ο υς σκοπούς και τ α μέσα της επιστήμης δεν πρόκειται να στ α ματήσει πο τ έ. Τρεις ιστ ο ρίες, τρί α μαθήματα αλλά μία μόνον ιδέα: α υτή πο υ «έρχετ αι» για να φωταγωγεί τη σκέψη το υ ερευνη τή ή για να την ε λευθερώνει από τ ι ς αλ υσ ίδες της. Και ο κερα υνός π ο υ ίσως προκαλεί τ ο ν ερχομό της λέγετ αι Επιστήμη. Να γιατί ο πρώτ ο ς στη σειρά, αλλά και ο αρχαιότερος ήρωας της επιστήμης λέγεται Αρχιμήδης και όχι Ευ κλ είδης ή Πυθαγόρας, οι οποίοι - αν και υπήρξ αν στοχαστές εξίσο υ σημ αντ ικοί με ε κείνον- στην παγκόσμια κοινή γνώμη δεν φθάνο υν ούτε στο ένα εκα τ οστό της διασημότητας το υ Αρχ ιμήδη. Στην γκαλερί πάντως της ιστ ο ρίας της ανθρώπινης Σκέψης το πορτρέ τ ο το υ Αρχιμήδη συγκεντρώνει τ α στοιχεία εκείνα, πο υ μας επι τρ έ πο υν ν α καμαρώνο υ με την επιστήμη και να συζητάμε για τ ο μεγαλείο τ ης. 29
Τα καρνέ του Λεονάρντο Σήμερα ο άρχων του κόσμου ονομάζεται Μπιλ Γκέιτς είναι ο «βασιλιάς» της πληροφορικής. Λένε γι' αυτόν ότι ο ήλιος δεν δύει ποτέ στους απέραντους ορίζοντες της αυτοκρατορίας του. Ο «βασιλιάς» χρειάστηκε κάποτε να πληρώσει αρκετά εκατομμύρια δολάρια για να αποκτήσει ένα καρνέ' ένα καρνέ με σχέδια από το χέρι ενός μεγάλου μετρ, ενός ανθρώπου της Α ναγέννησης που θεωρείται «ο μετρ». Είναι αυτός που ζωγράφισε την Τζοκόντα, ο άνθρωπος που η διεισδυτική του ματιά είδε πολύ πιο μακριά από τον ορίζοντα του αιώνα του, ένας σχεδιαστής παράξενων μηχανών, που θα κατασκευάζονταν πεντακόσια, περίπου, χρόνια αργότερα, ένας άνθρωπος που έζησε από το 1452 μέχρι το 1519, ένας ασύγκριτος ζωγράφος, τολμηρός γλύπτης, ιδιοφυής εφευρέτης, θαυμάσιος μηχανικός, προφήτης σύγχρονων πολιτισμικών επιτευγμάτων. ένα από τα εξαιρετικά παιδιά της Ανθρωπότητας. ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένας Uomo universale. Αυτό το τελευταίο είναι εκείνο τουλάχιστον που θα μείνει όταν όλα τα άλλα θα έχουν ξεχαστεί. Όσοι, βέβαια, νομίζουν ότι Μάξγουελ είναι μια φίρμα καφέ και ότι ο Γκέι-Λισσάκ είναι Άγγλος ομοφυλόφιλος, θεωρούν τον Λεονάρντο ως τον κατεξοχήν εφευρέτη. Αυτό φυσικά αδαεί τον θεϊκό Λεονάρντο ντα Βίντσι. Είναι δύσκολο να εντοπιστεί η βασική ιδιότητά του. Μεγαλοφυής; Αναμφίβολα. Καλλιτέχνης; Με την πλήρη 31
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ έννοια του όρου. Εξάλλου, στην πατρίδα του, τη Φλωρεντία, ζωγράφοι και οικοδόμοι, γλύπτες και μεταλλουργοί, μηχανικοί και χρυσοχόοι ανήκαν σε μια και μόνο συντεχνία στο σωματείο των Τεχνών. Καλλιτέχνης ή μηχανικός; Αλλά κατά τη συγκεκριμένη εποχή και στη συγκεκριμένη πόλη διάζευξη δεν υφίσταται. Ο Λεονάρντο είναι και «το ένω) και «το άλλο)). Ωστόσο, «το άλλο» πολύ περισσότερο από «το ένω), γιατί η τεχνολογία υπήρξε το μεγάλο του πάθος, αυτό για το οποίο του απονεμήθηκαν οι τίτλοι: Architecto ed Engegnero (Αρχιτέκτων και Μηχανικός) στην αυλή του Καίσαρα Βοργία στη Φλωρεντία, Paintre et lngenieur (Ζωγράφος και Μηχανικός) στην αυλή του Λουδοβίκου του ΙΒ'. Γιατί είναι αλήθεια ότι ο δημιουργός της Mona Lisa ζωγράφισε πάρα πολύ λίγο. Μας άφησε δώδεκα μόνο πίνακες. Τόσοι είναι εκείνοι, τουλάχιστον, που θεωρούνται αναμφίβολα δικοί του. Αυτό ήταν και ένα στοιχείο έκπληξης για τους ανθρώπους της εποχής του. Πώς είναι δυνατόν ένας ζωγράφος με τόσο μεγάλο ταλέντο να είναι τόσο φειδωλός σε δημιουργίες; Η απάντηση είναι μάλλον απλή. Η ζωή του ήταν κατά βάση αλλού. Μέσα στα μαθηματικά, τα οποία θαύμαζε απεριόριστα, μέσα στη Μηχανική, όπου διέπρεπε, εφόσον τα προβλήματα είχαν σχέση με πρακτικά ζητήματα, μέσα στην Ανατομία, όπου η οξύτητα της ματιάς του και η φινέτσα των σχεδιασμών του τον έκαναν να ξεχωρίζει, και πάνω απ' όλα μέσα στην Τεχνική, όπου έβρισκε «χώρο)) για να εκφραστεί με τον καλύτερο τρόπο η περιέργειά του, η φαντασία του και η απαράμιλλη αισθητική του για τα μεγάλα έργα και για τις μηχανές τις οποίες συνεχώς βελτίωνε τα τειχίσματα του Πιομπίνο, στα κανάλια της Ρομάνα, τους μύλους για τις μηχανές των υφαντουργείων της Λομβαρδίας, την ιδέα μιας τουρμπίνας ατμού: ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ζούσε μέσα στην Τεχνική λειτουργώντας σαν ένα αχόρταγο πνεύμα. Την έμπνευση που αναζητούσε την έβρισκε γύρω του 32
ΤΑ ΚΑΡΝΕ ΤΟΥ ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ στους ωρολογοποιούς, στους υαλοφυσητές, στους τεχνίτες που έφτιαχναν καμπάνες, στις διηγήσεις των ταξιδιωτών που είχαν δει με τα μάτια τους εδώ έναν ανεμόμυλο κι εκεί έναν δίσκο για να λειαίνουν τους καθρέφτες, αλλά και στα επιστημονικά γραπτά του Μεσαίωνα, όπου ανακάλυπτε έως και φυσικούς νόμους για τη διάδοση του φωτός και για την οπτική γενικότερα. Τα καρνέ του είναι «κήποι» ιδεών και υλοποιήσεων, τους οποίους συντηρεί με ευλάβεια. Η ανάλυσή τους, παρατηρεί ο Τσαρλς Τρούσντελ, ερευνητής της ιστορίας των μαθηματικών, δείχνει ότι, ενώ είναι ικανός για εμπνεύσεις τρομερά πρωτότυπες, «καμία από τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις δεν θα μπορούσαμε να του αποδώσουμε». Ένας άλλος ερευνητής του έργου του, ο Φίλιππο Αρέντι σημειώνει ότι «η επιστημονική του ιδιοφυία είναι περισσότερο αποτελεσματική στις παρατηρήσεις παρά στη σύνθεση, είναι πιο ικανός στο να διαισθάνεται παρά στο να αφαιρεί και να συμπεραίνει». Στον τομέα της τεχνικής ξαναφέρνει συχνά στο φως ιδέες προκατόχων του, όπως ο Τάκολα ή ο Φραντζέσκο ντι Τζιόρτζιο τις οποίες, ορισμένες φορές, βελτιώνει. Όσο για την κουλτούρα του, δύσκολο να την κρίνουμε. Είναι βέβαια αρκετά ευρυμαθής όχι όμως τόσο, ώστε, σύμφωνα τουλάχιστον με τις προδιαγραφές του Ουμανισμού, να τον χαρακτηρίσουμε Uomo universale. Κι αυτό διότι χειρίζεται τη λατινική γλώσσα -και στον γραπτό και στον προφορικό λόγο- με όχι και τόσο μεγάλη ευχέρεια, ελάχιστα πράγματα γνωρίζει για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και η συνάντησή του με τη γεωμετρία είναι αρκετά όψιμη. «Είναι, τελικά», γράφει ο ιστορικός Κάρλο Μακάνι, «άνθρωπος μιας μέσης κουλτούρας, κάπου στο μέσον της απόστασης που χωρίζει έναν αμαθή από έναν λόγιο». Όταν κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα τα σκορπισμένα εδώ και εκεί καρνέ του ξαναβρέθηκαν και συναρμολογήθηκαν σαν ένα δύσκολο παζλ, η αντίδραση του κόσμου έφθασε στα όρια του ενθουσιασμού και άρχισε η εξύμνηση ενός ονείρου. Μία ενσάρκωση αυτού του ονείρου είναι η περίφημη 33
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ αυτοπροσωπογραφία του Τορί νο, χρονολογημένη το έτος Ι 5 Ι 2. Με πυκνή γενειάδα και με πολύ μακριά μαλλιά -αν και δεν πρέπει να του είχε απομείνει ούτε μια τρίχα εκείνη την εποχή και μολονότι μια τέτοια «κόμη» δεν ήταν τότε της μόδας- ο Λεονάρντο αυτοπαρουσιάζεται μάλλον ως ένας μάγος παρά ως επιστήμονας. Όταν τα υπέροχα ιχνογραφήματα, τα αναρίθμητα σχεδιάσματα, οι ποικίλες σημειώσεις και οι λεπτομερείς περιγραφές του επιβλητικού αυτού ανθρώπου ήρθαν στο φως, ο κόσμος της Τέχνης και της επιστήμης συγκλονίστηκε περισσότερο και από όσο είχε συγκλονιστεί με την ανακάλυψη της Πομπηίας κάτω από τις στάχτες της, εκατόν πενήντα χρόνια πριν. Ένα σωρό παλιά ερωτηματικά βγήκαν στην επιφάνεια: τι ρόλο έπαιξε ο απελευθερωτικός αριστοτελισμός κατά την εποχή εκείνη; Η εαλησία; Ποιοι ήταν εκείνοι που προκάλεσαν την αναγέννηση των τεχνών και των επιστημών μετά τη μακριά νύχτα του Μεσαίωνα; Μήπως ο Λεονάρντο ήταν ο ιππότης που νίκησε τα σκοτάδια της εποχής, ένας μεγάλος καλλιτέχνης, ένας μοναχικός στοχαστής, ένας αληθινός ήρωας της επιστήμης; Κάθε λεπτομέρεια από το έργο του χρησιμοποιήθηκε ως υλικό για τη συγκρότηση του μύθου. Και πριν απ' όλα η Τζοκόντα. Το αινιγματικό της χαμόγελο, σιβυλλικό και ασύλληπτο, ήταν ό,τι έπρεπε για την ενίσχυση του μύθου. Χαμογελούσε διότι διέκρινε το μέλλον; Γιατί περί αυτού πρόκειται. Ένας μεγαλοφυής ζωγράφος είχε μπορέσει να διακρίνει «αδιανόητες» μηχανές που θα λειτουργούσαν σ' ένα πολύ μακρινό μέλλον. Και σ' αυτό το σημείο επικεντρώθηκε το ενδιαφέρον του κοινού. Ζω γράφος, γλύπτης, εφευρέτης, αλλά κυρίως μηχανικός και χρησμοδότης ικανότερος και από τον Νοστράδαμο, προικισμένος με τη θεϊκή δύναμη να βλέπει το μέλλον. Ένας άνθρωπος πολύ πιο μπροστά από την εποχή του, που είχε ξυπνήσει σε στιγμές «νύχτας» όταν οι συνάνθρωποί του βρίσκονταν σε βαθύ ύπνο. Η απόδειξη; Βρίσκεται μέσα στα καρνέ. Εκεί υπάρχουν όλα εκείνα που φαντάστηκε' οι ιπτάμενες μηχανές, το ελικόπτε- 34
ΤΑ ΚΑΡΝΕ ΤΟΥ ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ ρο, το αλεξίπτωτο, οι ερπύστριες, το υποβρύχιο... Όλα αυτά κι ένα σωρό ακόμα «προφητικές εφευρέσεις» αποδίδονται σ' αυτόν χωρίς καμία αναφορά σε προγενέστερους ερευνητές, εφόσον αποδεχόμαστε σαν ένα είδος πίστης ότι πριν από τον Λεονάρντο δεν υπήρχε παρά μόνο το σκοτάδι της αμάθειας και ότι χωρίς αυτόν ο Μεσαίωνας θα ήταν ακόμα πιο σκοτεινός. Εφοδιασμένη με τέτοια στοιχεία η δημοτικότητα του Λεονάρντο με την έλευση του εικοστού αιώνα συνέχισε να μεγαλώνει αδιάκοπα. Μόνον ο Αρχιμήδης και ο Αϊνστάιν, για διαφορετικούς ο καθένας λόγους, θα μπορούσαν να τον ανταγωνιστούν. Η συνολική, ωστόσο, παρουσία του Λεονάρντο στο κοινωνικό προσκήνιο είναι πιο έντονη. Αν δεν υπήρχε παρά ένα μόνο βιβλίο που να διακηρύσσει την ιδέα της επιστήμης, αυτό θα περιείχε τους πίνακες και τα περίφημα χέδια του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Στη σημερινή κοινωνία της εργασίας ο σύγχρονος Ισχυρός Άνθρωπος έχει βρει το τοτέμ του. Είναι ένα σχέδιο του Λεονάρντο. Δύο άνθρωποι σχεδιασμένοι έτσι, ώστε η εικόνα του ενός να βρίσκεται μέσα στην εικόνα του άλλου' ο πρώτος είναι γυμνός και όρθιος με τα χέρια τεντωμένα οριζόντια σαν «ΕσταυρωμένΟζ». Για τον δεύτερο δεν βλέπουμε παρά μόνο τα τεντωμένα χέρια του λοξά προς τα πάνω και τα ανοιχτά τεντωμένα πόδια του. Γιατί μία τέτοια επιλογή; Τι είναι αυτό που παριστάνει το συγκεκριμένο σχεδίασμα και κάνει τον σύγχρονο άνθρωπο να το θεωρεί τοτέμ του πολιτισμού του; Σε μία σύγχρονη διαφήμιση παρουσιάζεται ένας άνθρωπος του ο ποίου το άγχος εξαφανίζεται μόλις διαπιστώνει ότι ένας αναντικατάστατος συνεργάτης του είναι τελικά «εκεί», έτοιμος να τον βοηθήσει. Δύο άνθρωποι σε αλληλομετάθεση. Αυτό ακριβώς παριστάνει και το σχέδιο του Λεονάρντο. Εκεί βρίσκεται και η απάντηση στο γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος της τεχνοεπιστήμης το έχει κάνει τοτέμ. Ο Λεονάρντο πέθανε' ζήτω ο σύγχρονος Ισχυρός Ά νθρωπος της τεχνοεπιστήμης, ο οποίος ξέρει να επιστρέφει στους 35
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ παλιούς καλούς καιρούς, τότε που όλες οι γνώσεις του κόσμου ήταν δυνατόν να γίνονται κτήμα ενός μόνο ανθρώπου. Ο παλιός αυτός κόσμος δεν υπάρχει πλέον, αλλά η αναγέννησή του περνάει μέσα από ένα «δίκτυο αρμοδιοτήτων». Μέσα σ' έναν κόσμο ταγμένο στην υπηρεσία της υπερεξειδίκευσης, η θεϊκή τεχνοεπιστήμη έχει ανάγκη να θυμάται ότι υπήρξε κάποτε μια εποχή κατά την οποία ήταν απολύτως ανθρώπινη. 36
Τα έnm!α του Μnερvάρ Πα!ιασύ Ο Μπερνάρ Παλισσύ (1510-1589), ο άνθρωπος που έριξε στη φωτιά τα έπιπλα του σπιτιού του για να φτιάξει κεραμικά, έ'χει πια 'Χαθεί από τα σ'χολικά εηειρίδια της Ιστορίας. Έ'Χει ωστόσο σημαδέψει τη σκέψη πολλών γενεών μαθητών Λυκείου, οι οποίοι μέσα από τις περιπέτειές του διδά'χτηκαν τη σημασία της αφοσίωση ς σ' έναν σκοπό και της απόλαυση ς που σου προσφέρει η προσπάθεια για να πετύ'χεις κάτι. Από τους 'Χιλιάδες αυτούς μαθητές του παρελθόντος, άλλοι μεν τον θαύμασαν -που τόλμησε να ρίξει τα έπιπλά του στη φωτιά, ενώ εκείνοι θα έτρωγαν ξύλο αν έκαναν έστω και μια γρατσουνιά στον μπουφέ της σαλοτραπεζαρίας- άλλοι δε έμειναν με την έκπληξη, διερωτώμενοι «προς τι όλες αυτές οι προσπάθειες για να φτιάξει μπιμπελό σαν αι;τά που βρίσκει κανείς εύκολα στο τζάκι του παππού του;» Τέσσερις αιώνες νωρίτερα οι γείτονες του Παλισσύ εί'χαν τα ίδια ερωτήματα. Γιατί, εάν σήμερα το κεραμικό έ'χει γίνει ένα υλικό της πρωτοπορίας -η έρευνα της συμπεριφοράς του θα μπορούσε να οδηγήσει σε επιστημονικές βραβεύσεις- στα Ι 550 οι άνθρωποι θεωρούσαν την κεραμική σαν μία τέ'χνη μικρής σημασίας, για την οποία δεν θα άξιζε, βέβαια, τον κόπο να θυσιάσει κανείς την ηρεμία της οικογενειακής του ζωής. Από τη σκοπιά του εικοστού αιώνα, η ιστορία του Παλισσύ εντυπωσιάζει ακόμα περισσότερο. Σε μία επο'χή όπου ο Αμβρόσιος 39
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ Παρέ ανακαλύπτει τη σύγχρονη χειρουργική και ο Κοπέρνικος περιγράφει με επαναστατικό τρόπο τις τροχιές των ουράνιων σωμάτων, ο Παλισσύ κατασκοτώνεται φτιάχνοντας πιάτα διακοσμημένα με καρκίνους και ερπετά σε ανταύγειες βαθυκόκκινες... Περνάει δέκα χρόνια από τη ζωή του σπάζοντας πήλινα αγγεία και επενδύοντάς τα με παράξενα μείγματα, κασσίτερου, αντιμονίου, στάχτης και πέτρας του Ρeήgοrd και συγχρόνως φτιάχνοντας φούρνους υαλουργίας, τους οποίους τροφοδοτεί με καύσιμο τους ξύλινους ορθοστάτες από τον φράχτη του κήπου του και αργότερα με τα τραπέζια και με τις σανίδες από το πάτωμα του σπιτιού του. «Νιώθω απόλυτα εξουθενωμένος λόγω του μόχθου της δουλειάς και της υψηλής θερμοκρασίας του φούρνου. Εδώ και ένα μήνα το πουκάμισό μου έχει κολλήσει πάνω μου και αυτό απωθεί όσους θα ήθελαν να με βοηθήσουν, ενώ στην πόλη με κατακρίνουν γιατί επιδιώκω να ρίξω στη φωτιά το σανίδωμα του σπιτιού μου. Χάνω έτσι, σιγά σιγά, το κύρος μου δεν είναι λίγοι εκείνοι που με θεωρούν τρελό». Οδηγούμενος από αποτυχία σε αποτυχία μέσα από συντρίμμια αγγείων, με φόντο τις φωνές των παιδιών του να ζητάνε φαί, τους γείτονες να τον λοιδορούν και τη γυναίκα του να γκρινιάζει, ο Μπερνάρ Παλισσύ επέμενε. Με το άγχος να είναι το βασικό στοιχείο της όλης προσπάθειας, υπομονετικός αλλά και επίμονος βυθιζόταν ολοένα και περισσότερο σε μία απελπισμένη αναζήτηση. Πίστευε ότι θα κατάφερνε να φτιάξει σμάλτο σαν αυτό που είχε δει σε μία πηγή της Φαέντσα. «Σμάλτο μιας σπάνιας ομορφιάς, τέτοιας που από τότε -συγκρουόμενος με τη λογική μουβάλθηκα να αναζητώ το μυστικό του. Ένιωθα ένας άνθρωπος χωμένος στο απόλυτο σκοτάδι που αρχίζει όμως να ψηλαφεί». Έρωτας για την τέχνη; Ο Παλισσύ είναι ένας καλλιτέχνης, ένας ψηλαφητής του σκοταδιού, πρέπει όμως να βρει και ένα καινούριο επάγγελμα. Στα 1540 η υαλουργία δεν αμείβεται ούτε και η ζωγραφική πορτρέτων αποδίδει. Αντί να περιοριστεί σε μία πτωχική διαβίωση, ζώντας από τις παραγγε- 40
ΤΑ ΕΠΙΠΛΑ ΤΟΥ ΜΠΕΡΝΑΡ ΠAΛlΣΣY λίες πορτρέτων και από τα χρωματιστά υαλικά του, ο Παλισσύ θα προτιμήσει να εξερευνήσει μια περιοχή άγνωστη αλλά και πολλά υποσχόμενη. Κανένας Γάλλος δ ε ν ξέρει να αντιγράφει τα ιταλικά κεραμικά, παρόλο που οι πλούσιοι πελάτες δεν λείπουν. Η επιμονή του κάποτε θα δ ικαι ωθεί. Ύστερα από αλλεπάλληλες αποτυχίες θα καταφέρει να ανακαλύψει το μυστικό του σμάλτου. Το γεγονός θα του προκαλέσει πολύ μεγάλη χαρά. Είναι η χαρά του ανθρώπου που φτάνει σε μια καινούρια δημιουργία. Μαζί έρχεται και η αναγνώριση. Η ζωή του αλλάζει εκ βάθρων. Ο σταβλάρχης του Μονμορανσί τον φέρνει στη βασιλική αυλή και γίνεται «εφευρέτης των κεραμικών ρουστίκ του βασιλιά και της βασιλομήτορος».το ήθος φαίνεται να δ ι καιώνεται, αλλά το μαγευτικό κομμάτι της ιστορίας σταματάει εδώ. Ο Παλισσύ είχε την ατυχή ι δ έα να μεταστραφεί στον προτεσταντισμό την παραμονή της σφαγής του Αγίου Βαρθολομαίου. Θ α αποφύγει τον θάνατο χάρη στις υψηλές γνωριμίες του, αλλά η ζωή του θα συνεχιστεί μέσα σ ' ένα σκοτεινό κελί της Βαστίλλης, όπου δεν θα τον επισκεφτεί ούτε μία φορά ο βασιλιάς Ερρίκος ο Γ. Η ιστορία του Μπερνάρ Παλισσύ μάς δ ι δάσκει τρία σημαντικά πράγματα: ότ ι το μέλλον ανήκει στους τολμηρούς, ότ ι εκείνος που ψάχνει βρίσκει (και κυρίως εφόσον καταφεύγει σε πειραματικές μεθόδους) και ότι σε μια γενναία καρδ ι ά τίποτα δεν είναι αδύνατον. Ο ίδ ι ος ο Παλισσύ έλεγε κάποτε: «Πρέπει κανείς να είναι γενναίος, εύστροφος, ευέλικτος και εργατικός». Το ότι μόνο το σανίδωμα του πατώματός του δ ι έσχισε τους αιώνες και γράφτηκε στην ιστορία είναι κατάφωρα άδ ικο. Γ ιατί η «επιστήμη» του Παλισσύ πήγαινε πολύ πιο μακριά από το μυστικό της κατασκευής σμάλτου. Οδ ήγησε σε μια «τέχνη της Γης» η οποία απετέλεσε έναν προπομπό της Γεωλογίας, της Παλαιοντολογίας και της Χημείας. Σε μια εποχή που οι άνθρωποι είναι «σίγουροι» ότι τα νερά των ποταμών έρχονται από το εσωτερικό της Γης, εκείνος αποδεικνύει με πειραματική μέθοδο ότι προέρχονται αποκλειστικά και μόνο από τη βροχή. Ε νώ 41
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ έναν αιώνα αργότερα ο Ισαάκ Νεύτων θα καταπονηθεί σχεδόν όσο και αυτός -με διαφορετικούς στόχους και με μικρότερη επιτυχία- ασχολούμενος με τους φούρνους των αλχημιστών, «αυτός», ο σπεσιαλίστας του πράσινου με χρώμιο, του λευκού με κασσίτερο και του πορφυρού με χρυσό, έχει ήδη αποδείξει ότι η μετατροπή ενός μετάλλου σε άλλο μέταλλο είναι μια χίμαιρα. Δύο αιώνες πριν από τη γέννηση της κρυσταλλογραφίας προτείνει μια ταξινόμηση των κρυστάλλων. Ενδιαφέρεται κυρίως για τα απολιθώματα και -αυθαδιάζοντας σε ό,τι πιστεύει η εποχή του- ισχυρίζεται ότι δεν είναι «λείψανα του Κατακλυσμού» αλλά «είδη που έχουν εξαφανισθεί». Οι νεωτεριστικές αυτές ιδέες, οι οποίες σπάνια γεννιούνται σε ανθρώπους που καίνε σανιδώματα, σχετικά σύντομα θα εκτιμηθούν. Ο Αμβρόσιος Παρέ συμβαίνει να είναι τακτικός ακροατής των δημόσιων διαλέξεων που έδινε ο Παλισσύ στο Παρίσι, πάνω σε διάφορα ζητήματα της ιστορίας της φύσης, λίγο πριν να κλειστεί οριστικά στη Βαστίλλη. Αυτό ωστόσο δεν ήταν αρκετό για την ιστορία των Επιστημών, ώστε να αποδώσει στον Παλισσύ το «ανάστημα» του Λεονάρντο, ο οποίος εύκολα θα τον υποσκελίσει και θα γίνει αυτός το πρότυπο του ανθρώπου της Αναγέννησης. Έμεινε η υπόθεση του σανιδώματος, η ο ποία «πέρασε» στους μεταγενέστερους ως ένα αρχέτυπο της σύγκρουσης κοινωνίας και επιστήμης. Γιατί είναι αλήθεια ότι ο Παλισσύ έκαψε καθετί που ήταν ξύλινο. Κατέστρεψε το σπίτι του για να τροφοδοτήσει την επιστημονική αναζήτηση, μεταφράζοντας με τον δικό του τρόπο το home sweet home σε «σμάλτο, αγαπημένο σμάλτο». Να κάτι που συμβολίζει υποδειγματικά τη δίψα για γνώση και τη συνεπαγόμενη ορμή, η οποία δεν ανακόπτεται από κανένα ε μπόδιο. Να κάτι που μας διδάσκει ότι το πάθος της αναζήτησης μπορεί να οδηγήσει μέχρι και στην περιφρόνηση των κοινωνικών συμβατικών δεδομένων. Το ότι ο μύθος του Παλισσύ χάθηκε από τα σχολικά βιβλία είναι εξίσου διδακτικό με τον ίδιο 42
ΤΑ ΕΠΙΠΛΑ ΤΟΥ ΜΠΕΡ1'{ΑΡ ΠΑΛΙΣΣΥ τον μύθο η κοινωνία ξέρει πάρα πολύ καλά τι πρέπει να περιμένει και τι πρέπει να φοβάται από τις παθιασμένες έρευνες. Έμαθε να δυσπιστεί προς τους διάφορους Παλισσύ του σήμερα, τους περιορίζει σε τύπου CNRS ερευνητικά εργαστήρια και σε περίπτωση επιτυχών αποτελεσμάτων τούς απονέμει μετάλλια. Όσο για την αναπόφευκτη κοινωνική άνοδο του εφευρέτη του σμάλτου, αυτή δεν είχε κάποια ιδιαίτερη σημασία σε μία κοινωνία όπως εκείνη της Γαλλίας του δέκατου έκτου αιώνα. Ο μύθος Παλισσύ είναι ζωντανός, περιορίζεται όμως στα ξύλινα σανίδια του σπιτιού του. Οι σημερινοί ερευνητές θα μπορούσαν, ωστόσο, να αναγνωρίσουν τη σημασία των πράξεων του Μπερνάρ Παλισσύ και να τον θεωρήσουν έναν από τους μεγάλους προάγγελους της επιστήμης. Βέβαια, χάθηκε χωρίς να αφήσει πίσω του μαθητές και πήρε όλα τα μυστικά στον τάφο του. Αυτό μας φέρνει στη σκέψη την ανησυχητική ύπαρξη «μυστικών», τα οποία πολυάριθμοι ερευνητές της εποχής μας επιμένουν να «κρατούν» λόγω και του ειδικού ενδιαφέροντος που εκδηλώνει η σύγχρονη βιομηχανία. Κάποτε ο Μπερνάρ Παλισσύ αναρωτήθηκε: «Δεν είδες τους σμαλτουργούς της Λιμόζ; Έκαναν το λάθος να κρατήσουν την ανακάλυψή τους μυστική και η τέχνη τους έγινε τόσο ευτελής, που τους είναι δύσκολο να κερδίζουν τα προς το ζην με τις τιμές στις οποίες πωλούν τελικά τα έργα τους». Η σύγχρονη τεχνοεπιστήμη έχει συλλάβει την ουσία του όλου ζητήματος. Έχει διακρίνει τον κίνδυνο να υπονομευθεί η βασική κοινωνική αποστολή της επιστημονικής έρευνας, που είναι η ελεύθερη διάδοση της γνώσης. 43