ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΖΩΗ EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ Συντάκτης: Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΖΩΗ EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ Συντάκτης: Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας Ἀριθμ. 41 ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 30 ΙΟΥΛΙΟΥ 2010 Mνήμη Σίλα, Σιλουανοῦ, Κρήσκεντος, Ἀνδρονίκου ἐκ τῶν 70 Ἀποστ. ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ Σειρά Κηρυγμάτων (Ἀναγινώσκεται κάθε Κυριακή ἀπό τούς Ἱερεῖς στούς Ναούς καί τίς Μονές τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας) Δημητσάνα - Μεγαλόπολη, Κυριακή 1 Αὐγούστου 2010 9. ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΑΤΑΛΗΨΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Στό προηγούμενό μας κήρυγμα, ἀδελφοί χριστιανοί, εἴπαμε ὅτι ἀπό τήν μιά μεριά ὁ Θεός εἶναι ἀκατάληπτος καί ἄγνωστος σέ μᾶς, ἀπό τήν ἄλλη ὅμως μεριά ὁ Θεός καταδέχτηκε καί μᾶς ἀποκάλυψε τόν Ἑαυτό Του καί ἔτσι ἔχουμε κάποια σχετική γνώση τοῦ Θεοῦ. Στό σημερινό μου κήρυγμα θά σᾶς πῶ τί λένε οἱ ἅγιοι Πατέρες μας γιά τήν ἀκαταληψία τοῦ Θεοῦ καί στό ἑπόμενο κήρυγμα θά σᾶς μιλήσω τί λένε πάλι οἱ ἅγιοι Πατέρες μας γιά τήν σχετική γνώση τοῦ Θεοῦ. 1. Ἀπό παλαιά, ἀγαπητοί μου, ἐμφανίστηκαν μερικοί αἱρετικοί, πού δίδασκαν ὅτι μποροῦμε νά καταλάβουμε τέλεια τόν Θεό ὅτι μποροῦμε νά Τόν γνωρίσουμε τόσο καλά ὅσο Αὐτός ὁ Ἴδιος ὁ Θεός γνωρίζει τόν Ἑαυτό Του καί ὅτι τά ὀνόματα

πού ἀποδίδονται στόν Θεό ἀπό τήν Ἁγία Γραφή ἐκφράζουν τήν ἴδια τήν οὐσία τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι λοιπόν αὐτοί οἱ αἱρετικοί ἔλεγαν ὅτι μποροῦμε νά γνωρίσουμε τί εἶναι ὁ Θεός κατά τήν οὐσία Του. Τέτοιοι αἱρετικοί ἦταν τόν δεύτερο αἰώνα οἱ γνωστικοί Οὐαλεντῖνος, Πτολεμαῖος καί Καρποκράτης. 1 Προπαντός ὅμως τήν πλάνη αὐτή τῆς τέλειας γνώσης τοῦ Θεοῦ τήν ὑποστήριξαν τόν τέταρτο αἰώνα ὁ Ἀέτιος καί ὁ Εὐνόμιος μέ τούς ὀπαδούς τους. Τούς τρεῖς πρώτους αἱρετικούς τοῦ δεύτερου αἰώνα τούς ἀντιμετώπισε ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος. Τόν αἱρετικό Εὐνόμιο μέ τούς μαθητές του ἀντιμετώπισαν πολλοί ἅγιοι Πατέρες: Ὁ Γρηγόριος ὁ Νύσσης, ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὁ Μέγας Βασίλειος, ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος κ.ἄ. 2 2. Οἱ ἅγιοι αὐτοί Πατέρες, ἀδελφοί, πολεμώντας τήν αἵρεση ὅτι ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι μποροῦμε νά ἔχουμε τέλεια γνώση τοῦ Θεοῦ διδάσκουν ὅτι ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀκατάληπτη ἀπό τούς ἀνθρώπους. Εἶναι ἀνόητο, εἶναι τρελλό, λέει ὁ ἅγιος Χρυσόστομος, τό νά ζητάμε νά γνωρίσουμε τήν οὐσία τοῦ Θεοῦ. Λέει ἐπί λέξει: «Μανίας γάρ ἐσχάτης φιλονικεῖν εἰδέναι τί τήν οὐσίαν ἐστίν ὁ Θεός». 3 Τώρα, ἀγαπητοί μου, θά σᾶς πῶ τά κύρια ἐπιχειρήματα πού λέγουν οἱ ἅγιοι Πατέρες πολεμοῦντες τήν αἵρεση ὅτι ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά ἔχει τέλεια γνώση τοῦ Θεοῦ. Μᾶς λέγουν: (α) Τό πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι περιορισμένο, ἐνῶ ὁ Θεός εἶναι ἀπεριόριστος καί τό ἀπεριόριστο θά ἔπαυε νά εἶναι ἔτσι, ἐάν γινόταν πλήρως καταληπτό ἀπό μία περιορισμένη ὕπαρξη. 4 (β) Τό περιορισμένο πνεῦμα μας εἶναι ἑνωμένο μέ ἕνα ὑλικό σῶμα, πού παρεμβάλλεται σάν μιά πυκνή ὀμίχλη μεταξύ ἡμῶν τῶν ἀνθρώπων καί τῆς ἄϋλης θε- 1. Βλ. Εἰρηναίου, Contra Haereses, Βιβλ. ΙΙ, κεφ. 28,9, MPG 7,811. Bλέπε περισσότερα εἰς Δογματικήν Τρεμπέλα, τόμ. 1, σ. 148 ἑξ. 2. Γρηγόριος Νύσσης, Πρός Εὐνόμιον ἀντιρρητικοί λόγοι ΙΒ (MPG 45,244-1131). Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, Πέντε θεολογικοί λόγοι κατά Εὐνομιανῶν (MPG 36,12 ἑξ.). Βασίλειος ὁ Μέγας, Λόγος Α «Ἀνατρεπτικός τοῦ ἀπολογητικοῦ τοῦ δυσσεβοῦς Εὐνομίου» (MPG 29,497 ἑξ.) Λόγος Β Πρός Εὐνόμιον περί Υἱοῦ (MPG 29,573 ἑξ.) Λόγος Γ Κατ Εὐνομίου περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (MPG 29,653 ἑξ.) Λόγος Δ Ἀντιρρητικός καί κατά Εὐνομίου... (MPG 29,672 ἑξ.). Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, Πέντε ὁμιλίες Περί ἀκαταλήπτου πρός τούς Ἀνομοίους» (MPG 48,701-735). Καί ὁ ἅγιος Ἐφραίμ ἔγραψε κατά τῶν ἐξεταστῶν τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ. 3. Περί ἀκαταλήπτου Α Εἰς Ἅπαντα Ἁγίων Πατέρων 1,448 Α. 4. Λέει κάπου ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ θεολόγος ὅτι ὁ Θεός θά ἦταν ἀναγκαίως περιορισμένος, ἄν ἦταν καταληπτός ἀπό τήν ἀνθρώπινη σκέψη γιατί ἡ ἴδια σκέψη ἔχει ὅριο, εἶναι περιορισμένη. Βλ. καί Ἰουστίνου Πρός Τρύφωνα 4. («Ἤ τόν Θεόν ἀνθρώπου νοῦς ὄψεταί ποτε...;». Βλέπε ὅλη τήν παράγραφο. MPG 6,484), Ἀθηναγόρου Πρεσβεία..., 10 MPG 6,908 ἑξ.), Θεοφίλου Ἀντιοχείας Πρός Αὐτόλυκον 1,3 (MPG 6,1028), Εἰρηναίου Advers. Haeres. 4,19 (MPG 7,1032). Mεγάλου Ἀθανασίου Ἐπιστολή «ὅτι ἡ ἐν Νικαίᾳ σύνοδος...», 22 (MPG 25,452) καί Αὐγουστίνου De Civitatis... Βιβλ. ΧΙΙ, c, 18. 2

ότητας. Ἔτσι τό ὑλικό μας σῶμα ἐμποδίζει τόν πνευματικό μας ὀφθαλμό νά δεχτεῖ τίς ἀκτῖνες τοῦ θείου φωτός σέ ὅλη τους τήν καθαρότητα. 5 (γ) Τό πνεῦμα μας, ἐκτός ἀπό τό ὅτι εἶναι περιορισμένο καί στενά ἑνωμένο μέ τό σῶμα, εἶναι καί σκοτισμένο μέ τήν ἁμαρτία. Αὐτό τό κάνει ἀκόμη λιγότερο ἱκανό γιά νά ὑψωθεῖ στήν καθαρή μελέτη τοῦ Θεοῦ. 6 (δ) Ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι δέν κατανοοῦμε τελείως οὔτε τίς περιορισμένες ὑπάρξεις καί τά ἀντικείμενα πού βλέπουμε. Δέν κατανοοῦμε τήν οὐσία τῶν στοιχείων τῆς φύσης μας, οὔτε τήν οὐσία τῆς ψυχῆς μας, οὔτε γνωρίζουμε τό πῶς αὐτή ἑνώνεται μέ τό σῶμα, οὔτε κατανοοῦμε τήν φύση τῶν ἀγγέλων καί τῶν ἄλλων ἀσωμάτων δυνάμεων. Πῶς εἶναι δυνατόν λοιπόν νά κατανοήσουμε τόν Θεό; 7 5. «Μέσος ἡμῶν τε καί Θεοῦ ὁ σωματικός οὗτος ἵσταται γνόφος, ὥσπερ ἡ νεφέλη τό πάλαι τῶν Αἰγυπτίων καί τῶν Ἑβραίων (βλ. Ἐξ. 14,20). Καί τοῦτό ἐστιν ἴσως, ὅ ἔθετο σκότος ἀποκρυφήν αὐτοῦ (Ψαλμ. 17,12), τήν ἡμετέραν παχύτητα, δι ἥν ὀλίγοι καί μικρόν διακύπτουσιν» (Γρηγόρ. θεολόγος ΒΕΠ 59,225 βλ. καί σ. 221). 6. Τήν θεογνωσία τήν χάσαμε μέ τήν ἁμαρτία (βλ. καί τήν ἀρχή τοῦ ὑπομνήματος τοῦ Χρυσοστόμου στό κατά Ματθαῖον Εὐαγγέλιο). Ἑπομένως χρειάζεται κάθαρση γιά τήν καθαρή γνώση τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ θεολόγος λέει στόν Α θεολογικό του λόγο (Γ, Κατά Εὐνομιανῶν προδιαλέξεις): «Οὐ παντός, ὦ οὗτοι, τό περί Θεοῦ φιλοσοφεῖν, οὐ παντός οὐχ οὕτω τό πρᾶγμα εὔωνον καί τῶν χαμαί ἐρχομένων. Προσθήσω δέ, οὐδέ πάντοτε, οὐδέ πᾶσιν, οὐδέ πάντα, ἀλλ ἐστιν ὅτε καί οἷς καί ἐφ ὅσον. Οὐ πάντων μέν, ὅτι τῶν ἐξητασμένων καί διαβεβηκότων ἐν θεωρίᾳ, καί πρό τούτων καί ψυχήν καί σῶμα κεκαθαρμένων ἤ καθαιρομένων, τό μεριώτατον. Μή καθαρῷ γάρ ἅπτεσθαι καθαροῦ τυχόν οὐδέ ἀσφαλές, ὥσπερ οὐδέ ὄψει σαθρᾷ ἡλιακῆς ἀκτῖνος. Ὅτε δέ; Ἡνίκα ἄν σχολήν ἄγωμεν ἀπό τῆς ἔξωθεν ἰλύος καί ταραχῆς, καί μή τό ἡγεμονικόν ἡμῶν συγχέηται τοῖς μοχθηροῖς τύποις καί πλανωμένοις, οἷον γράμμασι πονηροῖς ἀναμιγνύντων κάλλη γραμμάτων ἤ βορβόρῳ μύρων εὐωδίαν» (ΒΕΠ 59,214.15.25). Περί τοῦ εὐγνώμονος ληστοῦ λέει ἡ Ἐκκλησία μας: «Κουφιζομένου πταισμάτων πρός γνῶσιν θεολογίας» (Δοξαστικόν Θ Ὥρας). Καί σέ ἄλλο τροπάριο ἡ Ἐκκλησία μας λέει: «Γρηγόρησον, ἀρίστευσον ὡς ὁ μέγας ἐν πατριάρχαις ἵνα κτήσῃ πρᾶξιν μετά γνώσεως, ἵνα χρηματίσῃς νοῦς ὁρῶν τόν Θεόν καί φθάσῃς τόν ἄδυτον γνόφον ἐν θεωρίᾳ...» (Τριώδιον Τρίτη Α ἑβδομ. ἑσπέρας, δ ὠδή). Καί, «Οὐ πέφυκε νοῦς γεώδης τοῖς θεῖοις ἐμβατεύειν» (Μην. Σεπτεμβρίου Δ, Ἑσπερ., α τροπάρ.). Ἡ ἴδια διδασκαλία ἀπαντᾶ συχνά καί στόν ἱερό Χρυσόστομο: «Βίος διεφθαρμένος κώλυμα τῆς τῶν ὑψηλῶν δογμάτων ἀκριβείας γίνεται». (Ὁμιλία εἰς τόν Δ Ψαλμόν. Εἰς Ἅπαντα Ἁγίων Πατέρων 53,155AB) ἑρμηνεύοντας ἀλλοῦ τόν λόγο τοῦ Κυρίου «Ἐάν τις θέλῃ τό θέλημα αὐτοῦ ποιεῖν γνώσεται περί τῆς διδασκαλίας, πότερον ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστιν, ἤ ἐγώ ἀπ ἐμαυτοῦ λαλῶ» (Ἰωάν.7,17) ὁ ἴδιος ἱερός πατήρ λέει: «Ὁ δέ λέγει, τοῦτό ἐστι Τήν πονηρίαν ἐξ ἑαυτῶν ἐκβάλετε, καί τήν ὀργήν, καί τόν φθόνον, καί τό μῖσος... καί οὐδέν τό κωλύον ὑμᾶς γνωρίσαι ὅτι Θεοῦ ὄντως ἐστί τά ρήματα τά ἐμά νῦν μέν γάρ ὑμῖν ταῦτα ἐπισκοπεῖ, καί τήν ὀρθήν διαφθείρει κρίσιν λάμπουσαν, ἄν δέ ταῦτα ἐξέλητε, οὔτε ἔτι τοῦτο πείσεσθε» (Εἰς τό κατά Ἰωάν. ὁμιλ. ΜΘ, Εἰς Ἅπαντα τῶν Ἁγίων Πατέρων 73,372). Βλ. καί Φιλοκαλία Α 9, μβ. Β 262, λη. Α 153, πδ. Α 24, ρνδ. Πρέπει λοιπόν πρῶτα νά καθαρίσουμε τούς ἑαυτούς μας καί τότε θά ἀποκτήσουμε γνώση τοῦ καθαροῦ Θεοῦ: «Μακάριοι οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ ὅτι αὐτοί τόν Θεόν ὄψονται», εἶπε ὁ Κύριος (Ματθ. 5,8). 7. Ἡ ἀπόδειξη αὐτή λέγεται ἰδιαίτερα ἀπό τόν Εἰρηναῖο, τόν ἱερό Χρυσόστομο (βλ. εἰς τό κατά Ἰωάννην ὁμιλ. ΚΕ, εἰς Ἅπαντα τῶν Ἁγίων Πατέρων 72,333 ἑξ.), τόν μέγα Βασίλειο καί πρό παντός 3

(ε) Οἱ ἅγιοι Πατέρες παρατηροῦν ἀκόμη πόσο ἦταν ἀτελής ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ καί σ αὐτούς ἀκόμη πού τιμήθηκαν μέ εἰδικές ἀποκαλύψεις σάν τόν Μωυσῆ, τόν Ἠσαΐα, τόν Ἰεζεκιήλ, σάν τόν Πέτρο καί τόν Παῦλο καί γενικά σάν ὅλους τούς Προφῆτες καί τούς Ἀποστόλους. Πῶς λοιπόν μποροῦν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι νά γνωρίσουν τόν Θεό, ὅταν οἱ φωτισμένοι Προφῆτες καί Ἀπόστολοι ἔχουν καί αὐτοί ἀτελή γνώση τοῦ Θεοῦ; 8 (στ) Δέν εἶναι μόνο οἱ ἄνθρωποι πού δέν μποροῦν νά κατανοήσουν τήν φύση τοῦ Θεοῦ, ἀλλά οὔτε καί αὐτά τά Χερουβίμ καί τά Σεραφείμ δέν μποροῦν νά ἔχουν τέλεια γνώση τοῦ Θεοῦ. 9 (ζ) Τέλος, ἄν ὁ Θεός ἦταν τέλεια καταληπτός ἀπό ἐμᾶς τούς ἀνθρώπους, θά ἔπαυε νά εἶναι Θεός γιά μᾶς. 10 3. Ἀναφερόμενοι στό ἀκατανόητο τοῦ Θεοῦ οἱ ἅγιοι Πατέρες καλοῦν τόν Θεό «ἄρρητο», «ἀνεκδιήγητο», «ἀπερίγραπτο» 11 καί λένε ὅτι ὅλα τά ὀνόματα πού ἀπό τόν Γρηγόριο τόν θεολόγο (βλ. Θεολογικός δεύτερος, Ε. ΒΕΠ 59,221.21 ἑξ.). Καί ὁ μέγας Ἀθανάσιος λέει: «Εἰ γάρ τούς ἀγγέλους, ἤ τάς ἡμετέρας ψυχάς κτίσματα ὄντα καταλαβεῖν οὐ δυνάμεθα, πόσῳ μᾶλλον αὐτῷ τῷ τούτων ποιητῇ πρέπει τό εἶναι ἀκατάληπτον;» (Πρός Ἀντίοχον ἄρχοντα. Ἐρώτησις α MPG 28,597.600). 8. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ θεολόγος λέει κάπου: «Κἄν ᾖς Μωυσῆς καί Φαραώ θεός κἄν μέχρι τρίτου κατά τόν Παῦλον οὐρανοῦ φθάσῃς καί ἀκούσῃς ἄρρητα ρήματα κἄν ὑπέρ ἐκεῖνον γένῃ, ἀγγελικῆς τινος ἤ ἀρχαγγελικῆς στάσεώς τε καί τάξεως ἠξιωμένος. Κἄν γάρ οὐράνιον ἅπαν, κἄν ὑπερουράνιόν τι καί πολύ τήν φύσιν ὑψηλότερον ἡμῶν ᾖ καί ἐγγυτέρω Θεοῦ, πλέον ἀπέχει Θεοῦ καί τῆς τελείας καταλήψεως ἤ ὅσον ὑπεραίρει τοῦ συνθέτου καί ταπεινοῦ καί κάτω βρίθοντος κράματος» (Θεολογικός δεύτερος, ΒΕΠ 59,220.35-221. 1-4 βλ. καί σ. 221,11 ἑξ.). Βλ. καί MPG 48,730 (ἱεροῦ Χρυσοστόμου, Λόγος τέταρτος πρός Ἀνομοίους). 9. Ὁ ἱερός Χρυσόστομος λέει στήν ἑρμηνεία τοῦ 6ου κεφ. τοῦ προφήτη Ἠσαΐα, στήν περικοπή ὅπου οἱ ἄγγελοι παρουσιάζονται νά καλύπτουν τά πρόσωπά τους πρό τοῦ Θεοῦ: «Εἰ τά Σεραφίμ, αἱ μεγάλαι καί θαυμάσιαι δυνάμεις ἐκεῖναι, Θεόν καθήμενον, καί ἐπί θρόνου καθήμενον ἰδεῖν ἀδεῶς οὐκ ἠδυνήθησαν, ἀλλά καί τάς ὄψεις καί τούς πόδας ἐκάλυπτον, τίς ἄν παραστήσειε λόγος τήν μανίαν τῶν αὐτόν τόν Θεόν εἰδέναι σαφῶς λεγόντων, καί τήν ἀκήρατον ἐκείνην περιεργαζομένην οὐσίαν;» (Εἰς Ἅπαντα τῶν Ἁγίων Πατέρων 62,184C). Ὁ ἱερός Χρυσόστομος πάλι ἀφιερώνει ὅλη τήν τρίτη ὁμιλία του πρός Ἀνομοίους γιά νά ἀναπτύξει αὐτή τήν ἰδέα (MPG 48,719 ἑξ.). Σημειώνουμε ἐδῶ μία μόνο περικοπή: «Τό ἀκατάληπτον (τοῦ Θεοῦ) οὐχ οὕτως ἡμεῖς ἴσμεν, ὡς ἐκεῖναι αἱ δυνάμεις, ὅσῳ καθαρώτεραι καί σοφώτεραι καί διορατικώτεραι τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως εἰσί. Καθάπερ γάρ τό τῶν ἡλιακῶν ἀκτίνων ἀπρόσιτον οὐχ οὕτως οἶδεν ὁ τυφλός ὡς ὁ βλέπων, οὕτω καί τό τοῦ Θεοῦ ἀκατάληπτον οὐχ οὕτως ἡμεῖς ἴσμεν ὡς ἐκεῖναι. Ὅσον γάρ τυφλοῦ καί βλέποντος τό μέσον, τοσοῦτον ἡμῶν καί ἐκείνων τό διάφορον» (MPG 48,722). Ὁμοίως πάλι ὁ Χρυσόστομος ἀφιερώνει καί μεγάλο μέρος τῆς τετάρτης ὁμιλίας του πρός Ἀνομοίους πρός ἀνάπτυξη τῆς ἴδιας ἰδέας (MPG 48,727 ἑξ.). 10. «Θεός γάρ καταλαμβανόμενος οὐκ ἔστι Θεός» (Μέγας Ἀθανάσιος). 11. «Ἄρρητος» (Ἰουστῖνος, Ἀπολογία πρώτη MPG 6,421), «ἀνώνυμος» (Μάξιμος, Λόγος Η. MPG 91,772), «ἀκατονόμαστος» (Γρηγόριος θεολόγος, Θεολογικός τέταρτος: «Τό θεῖον ἀκατονόμαστον». ΒΕΠ 59,262,12), «ἀνονόμαστος» (Τατιανός, Πρός Ἕλληνας, 4. MPG 6,813. Βλ. καί Θεοφίλου, 4

ἀποδίδει ἡ Ἁγία Γραφή στόν Θεό, ὅπως τό Γιαχβέ 12 ( δηλαδή, ὁ Ὑπάρχων), τό Ἐλωχίμ (δηλαδή, ὁ Δυνατός), 13 τό Ἀδωναΐ (δηλαδή, ὁ Κύριος), τό Θεός κ.ἄ. δέν ἐκφράζουν καθόλου τήν οὐσία Του, τήν φύση Του, ἀλλά «τά περί τήν φύσιν» ἤ σημαίνουν τήν ἀναφορά Του μέ τόν κόσμο καί τόν ἄνθρωπο 14 καί εἶναι ὀνόματα μᾶλλον ἀρνητικά παρά θετικά. 15 Ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι δέν θά μπορέσουμε ποτέ νά Πρός Ἕλληνας, 4. MPG 6,813. Βλ. καί Θεοφίλου, Πρός Αὐτόλυκον 3.4. MPG 6,1023.4), «ἄφραστος» (Γρηγόριος Νύσσης, Κατά Εὐνομίου Λόγος ΙΒ ), «ἀνέκφραστος» (Εὐσέβιος, Ἐὐαγγ. ἀπόδειξις Δ, 1. ΒΕΠ 27,140.38), «inenarrabilis» (ἀνέκφραστος, Εἰρηναῖος Κατά Αἱρέσεων IV, 20.6), «ineffabilis» (ἄφατος. Αὐγουστῖνος, εἰς Ψαλμόν 85 12) κ.ἄ. 12. Περί τῆς ἐννοίας τοῦ θείου αὐτοῦ ὀνόματος βλ. φυλλάδιό μας, Πρώτη ἐπιστολή πρός Χιλιαστάς, Ἄμφισσα Ἰανουάρ. 1980. Βλ. καί παρακάτω τήν ὑποσημείωση 28. 13. Πληθυντικός τοῦ Ἐλόαχ. 14. «Ἕν μέν οὐδέν ἐστιν ὄνομα ὁ πᾶσαν ἐξαρκεῖ τήν τοῦ Θεοῦ φύσιν περιλαβόν, ἱκανῶς ἐξαγγεῖλαι» (Μέγας Βασίλειος, Κατά Εὐνομίου Λόγος Α ΒΕΠ 52,170.37-38). «Χρή τοίνυν ἕκαστος τῶν ἐπί Θεοῦ λεγομένων οὐ, τί κατ οὐσίαν ἐστί, σημαίνειν οἴεσθαι, ἀλλ ἤ, τί οὐκ ἔστι, δηλοῦν ἤ σχέσιν τινά πρός τί τῶν ἀντιδιαστελλομένων ἤ τι τῶν παρεπομένων τῇ φύσει ἤ ἐνέργειαν» (Ἰωάννην Δαμασκηνόν, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως 9. Περί τῶν ἐπί Θεοῦ λεγομένων Ἔκδοσις Πουρνάρα σ. 70). Καί ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ θεολόγος λέει γιά τά «ὀνόματα» τοῦ Θεοῦ καί μάλιστα γιά τό «Ὤν»: «Ὅσον δ οὖν ἐκ τῶν ἡμῖν ἐφικτῶν, ὁ μέν ὤν καί ὁ Θεός, μᾶλλόν πως τῆς οὐσίας ὀνόματα καί τούτων μᾶλλον ὁ ὤν οὐ μόνον ὅτι τῷ Μωυσεῖ χρηματίζων ἐπί τοῦ ὄρους καί τήν κλῆσιν ἀπαιτούμενος, ἥ τίς ποτε εἴη, τοῦτο προσεῖπεν ἑαυτόν, Ὁ ὤν ἀπέσταλκέ με τῷ λαῷ κελεύσας εἰπεῖν ἀλλ ὅτι καί κυριωτέραν ταύτην εὑρίσκομεν. Ἡ μέν γάρ τοῦ Θεοῦ, κἄν ἀπό τοῦ θέειν ἤ αἴθειν, ἠτυμολόγηται τοῖς περί ταῦτα κομψοῖς, διά τό ἀεικίνητον καί δαπανηρόν τῶν μοχθηρῶν ἕξεων καί γάρ πῦρ καταναλίσκον ἐντεῦθεν λέγεται ἀλλ οὖν τῶν πρός τι λεγομένων ἐστι καί οὐκ ἔφετος ὥσπερ καί ἡ Κύριος φωνή, ὄνομα εἶναι Θεοῦ καί αὐτή λεγομένη Ἐγώ γάρ, φησί, Κύριος ὁ Θεός σου τοῦτό μου ἐστιν ὄνομα καί Κύριος ὄνομα αὐτῷ. Ἡμεῖς δέ φύσιν ἐπιζητοῦμεν, ᾗ τό εἶναι καθ ἑαυτό καί οὐκ ἄλλῳ συνδεδεμένον τό δέ ὄν ἴδιον ὄντως Θεοῦ καί ὅλον, μήτε τῷ πρό αὐτοῦ, μήτε τῷ μετ αὐτόν, οὐ γάρ ἦν ἤ ἔσται, περατούμενον ἤ περικοπτόμενον. Τῶν δ ἄλλων προσηγοριῶν αἱ μέν τῆς ἐξουσίας εἰσί προφανῶς, αἱ δέ τῆς οἰκονομίας καί ταύτης διττῆς» (Θεολογικός τέταρτος, ΙΗ. ΙΘ. ΒΕΠ 59,262.263.1-2). Γιά τό «Ὤν» πάλι λέει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Δοκεῖ μέν οὖν κυριώτερον πάντων τῶν ἐπί Θεοῦ λεγομένων ὀνομάτων εἶναι τό ὤν, καθώς αὐτός χρηματίζων τῷ Μωσεῖ ἐπί τοῦ ὄρους φησίν Εἶπον τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ ὁ ὤν ἀπέσταλκέ με. Ὅλον γάρ ἐν ἑαυτῷ συλλαβών ἔχει τό εἶναι οἷόν τι πέλαγος οὐσίας ἄπειρον καί ἀόριστον». Στήν συνέχεια ὁ ἅγιος Πατέρας ἐτυμολογεῖ τό ὄνομα «Θεός» ἤ ἀπό τό «αἴθειν» (δηλ. «καίειν», γιατί ὁ Θεός εἶναι «πῦρ καταναλίσκον») ἤ ἀπό τό «θεᾶσθαι», ἐπειδή ὁ Θεός «ἀλάθητός ἐστι καί πάντων ἐπόπτης» (Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως 9. Ἔκδοσις Πουρνάρα σ. 70). Βλ. καί Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, Περί θείων Ὀνομάτων κεφ. V.VI (MPG 3,593 ἑξ.) Ἐπιφανίου, Κατά αἱρέσεων 69 (MPG 42,201 ἑξ.) Ἀμβροσίου Ὑπόμνημα στόν Ψαλμ. 43 καί Ἱερωνύμου Ἐπιστολή 136. 15. Θεοφίλου Πρός Αὐτόλυκον 1,3-4 (MPG 6,1028-1029). Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, Περί θείων ὀνομάτων κεφ. 1 5 (MPG 3,624 ἑξ.). Ἰωάν. Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως Α 4. Καί ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος λέει: «Deus ineffabilis est; facilius dicimus quid non sit, quam quid sit» (Ὑπόμνημα στόν Ψαλμ. 85 12). 5

βροῦμε ἕνα ὄνομα, πού νά ἀνταποκρίνεται στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ. 16 Ἔτσι ἔχουμε «ἀνωνυμία» τοῦ Θεοῦ αὐτή δέ ἡ «ἀνωνυμία» εἶναι αἰτία τῶν πολλῶν ὀνομασιῶν πού ἀποδίδουμε στόν Θεό. Καί ἔτσι ἔχουμε πάλι «πολυωνυμία» τοῦ Θεοῦ. 17 4. Γενικά τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας μας γιά τήν ἀκαταληψία τοῦ Θεοῦ τήν ἐκφράζει αὐτός ὁ σύντομος, ἀλλά περιεκτικός λόγος τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ: «Ἄπειρον τό θεῖον καί ἀκατάληπτον καί τοῦτο μόνον αὐτοῦ καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καί ἀκαταληψία» (Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως 1,4). 18 Μέ πολλές εὐχές Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας 16. «Ὄνομα γάρ τῷ ἀρρήτῳ Θεῷ οὐδείς ἔχει εἰπεῖν εἰ δέ τις τολμήσειεν εἶναι λέγειν, μέμηνε τήν ἄσωτον μανίαν» (Ἰουστῖνος, Ἀπολογία Α, 11. ΒΕΠ 3,195. Βλ. καί Β Ἀπολ. 6,1. ΒΕΠ 3,203 καί Ἀριστείδου Ἀπολογία 1. ΒΕΠ 3,134.28 ἑξ.). Ἡ ἴδια ἰδέα λέγεται καί ἀπό τόν Χρυσόστομο στήν β ὁμιλία του στήν πρός Ἑβραίους ἐπιστολή (MPG 63,19 ἑξ. «... Καί τί θαυμαστόν εἰ ἐπί Θεοῦ, ὅπου γε οὐδέ ἐπί ἀγγέλου εὕροι τις ἄν τῆς οὐσίας δηλωτικόν; Τάχα δέ οὐδέ ἐπί ψυχῆς οὐ γάρ μοι δοκεῖ τοῦτο τό ὄνομα παραστατικόν εἶναι τῆς οὐσίας αὐτῆς, ἀλλά τοῦ ψύχειν» στ. 23) ὁμοίως λέει καί ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος (στήν ἑρμηνεία στόν Ψαλμ. 35), Γρηγόριος ὁ θεολόγος (Θεολογικός τέταρτος, ΙΖ. ΒΕΠ 59,12 ἑξ.). Ἰδιαίτερα βλ. Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου Περί θείων ὀνομάτων 1,6. MPG 3,596: «Τοῦτο γοῦν εἰδότες οἱ θεολόγοι καί ὡς ἀνώνυμον αὐτήν (τήν Θεότητα) ὑμνοῦσι καί ἐκ παντός ὀνόματος. Ἀνώνυμον μέν ὡς ὅταν φασί τήν θεαρχίαν αὐτήν ἐν μιᾷ τῶν μυστικῶν τῆς συμβολικῆς θεοφανείας ὁράσεων ἐπιπλῆξαι τῷ φήσαντι: Τί τό ὄνομά σου; Καί ὥσπερ ἀπό πάσης αὐτόν θεωνυμικῆς γνώσεως ἀπάγουσαν φάναι τό καί ἵνατί ἐρωτᾶς τό ὄνομά μου; Καί τοῦτ ἔστι θαυμαστόν. Ἤ οὐχί τοῦτο ὄντως ἐστί τό θαυμαστόν ὄνομα τό ὑπέρ πᾶν ὄνομα, τό ἀνώνυμον, τό παντός ὑπεριδρυμένον ὀνόματος ὀνομαζομένου, εἴτε ἐν τῷ ὀνόματι τούτῳ, εἴτε ἐν τῷ μέλλοντι; Πολυώνυμον δέ, ὡς ὅταν αὖθις αὐτήν εἰσάγωσι φάσκουσαν Ἐγώ εἰμί ὁ ὤν ἡ ζωή, τό φῶς, ὁ Θεός, ἡ ἀλήθεια, καί ὅταν αὐτοί τῶν πάντων αἴτιον οἱ θεόσοφοι πολυωνύμως ἐκ πάντων τῶν αἰτιατῶν ὑμνῶσιν, ὡς ἀγαθόν, ὡς καλόν, ὡς σοφόν, ὡς ἀγαπητόν, ὡς Θεόν θεῶν, ὡς Κύριον κυρίων, ὡς Ἅγιον ἁγίων, ὡς αἰώνιον, ὡς ὄντα, ὡς...». Βλ. καί κεφ. Ζ 1 MPG 3,865). 17. Βλ. Θεοφίλου Πρός Αὐτόλυκον 1,3-4. Γρηγορίου θεολόγου Ὕμνος πρός τόν Θεόν, Γρηγορίου Νύσσης Contra Eunom. Λόγος XII. 18. Καί ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός ὁμοίως λέει συντόμως: «Ἄπειρον οὖν τό θεῖον καί δυσθεώρητον καί τοῦτο πάντῃ καταληπτόν αὐτοῦ μόνον, ἡ ἀπειρία» (Λόγ. 45,3. MPG 36,625). Βλ. καί Λόγ. 28,4. MPG 36,29: «Θεόν... φράσαι μέν ἀδύνατον, νοῆσαι δέ ἀδυνατώτερον...». Πρβλ. καί σ. 48: «Θεόν, ὅ,τί ποτε μέν ἐστι τήν φύσιν καί τήν οὐσίαν, οὔτε τις εὗρεν ἀνθρώπων πώποτε, οὔτε μήν εὕρῃ». Ὁ ἴδιος Πατέρας μέ βάση τό χωρίο Α Τιμ. 6,16 χαρακτήρισε τόν Θεό ὡς «φῶς τό ἀκρότατον καί ἀπρόσιτον καί ἄρρητον, οὔτε νῷ καταληπτόν οὔτε λόγῳ ρητόν» (Λόγος 40,5. MPG 36,364). Ὡραῖα περί τῆς ἀκαταληψίας τοῦ Θεοῦ εἶναι ὅσα γράφει ὁ Ἀνδροῦτσος στήν Δογματική του εἰς σ. 33-34. Βλ. καί Π. Τρεμπέλα τόμ. 1, σ. 150 ἑξ. Ἰ. Καρμίρη Σύνοψις τῆς Δογματικῆς Διδασκαλίας τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας σ. 15.16. Τοῦ ἰδίου Πανεπιστημιακαί παραδόσεις Ὀρθοδόξου Δογματικῆς (σημειώσεις φοιτητῶν) σ. 102 ἑξ. Π. Χρήστου, Τό Μυστήριον τοῦ Θεοῦ, σ. 32 ἑξ. (κεφάλαιον 2, Ἡ ὑπερβατικότης τοῦ Θεοῦ) καί Πρωτοπρ. Ἰ. Ρωμανίδου, Δογματική καί Συμβολική Θεολογία τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας τόμ. Α, σ. 74 ἑξ. 6

AΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ Ἡ περίοδος Halaf (5500-4500) Ἡ τρίτη περίοδος τῆς προϊστορικῆς Μεσοποταμίας παίρνει τό ὄνομά της ἀπό τό Tell Halaf, ἕνα μεγάλο λόφο πού δεσπόζει τοῦ ποταμοῦ Khabur κοντά στό χωριό Ras el- Ain, στά σύνορα Συρίας-Τουρκίας. Ἐκεῖ, ἀκριβῶς πρίν ἀπό τόν Α Παγκόσμιο Πόλεμο, ἕνας Γερμανός ἀρχαιολόγος, ὁ Max Freiherr von Oppenheim, βρῆκε ἕνα παχύ στρῶμα ὡραῖα σχεδιασμένων κεραμικῶν ἀμέσως κάτω ἀπό τό παλάτι ἑνός Ἀραμαίου ἄρχοντος τοῦ 10ου αἰ. π.χ. Ἡ ἀνακάλυψη δέν δημοσιεύθηκε μέχρι τό 1931. 1 Ἐκεῖνο τόν καιρό λίγα ἦταν γνωστά γιά τήν προϊστορία τῆς Ἐγγύς Ἀνατολῆς καί ἡ χρονολόγηση τῆς «Buntkeramik» τοῦ Oppenheim ἔγινε ἀντικείμενο πολλῶν διαφωνιῶν. Ἀλλά κατά τά χρόνια πού ἀκολούθησαν οἱ βρεταννικές ἀνασκαφές στήν Νινευῆ, 2 στό Tell Arpachiyah κοντά στήν Μοσούλη 3 καί στό Tell Chagar Bazar, 4 ὅπως καί οἱ ἀμερικανικές ἀνασκαφές στό Tepe Gawra, ἔθεσαν τήν περίοδο τῆς Halaf στήν σωστή της χρονολογική θέση. Οἱ ρωσσικές ἀνασκαφές τοῦ λόφου 2 στό Yarim Tepe καί, πιό πρόσφατα, ἡ στρωματογραφική ἐξερεύνηση τοῦ Αrpachiyah ἀπό τόν Ἰρακινό Ismail Hijara, 5 ὅπως ἐπίσης οἱ βολιδομετρήσεις καί μερικές ἀνασκαφές σέ πολλούς ἄλλους τόπους στήν λεκάνη Hamrin καί τήν κοιλάδα τοῦ ἄνω Τίγρη, ἔχουν συνεισφέρει σημαντικά στίς γνώσεις μας. 6 Μέ τήν περίοδο Halaf ἡ Μεσοποταμία πέρασε στήν ἐποχή τοῦ χαλκοῦ. 7 Ἡ ἀνακάλυψη πῶς νά λειώσουν μεταλλεύματα ἦταν τόσο σημαντική ὅσο ἡ προηγούμενη ἀνακάλυψη ὅτι ὁ πηλός μποροῦσε μπαίνοντας στήν φωτιά νά παράγει ἀγγεῖα. Ἀπό 1. Μ. Freiherr von Oppenheim, Der Tell Halaf, Leipzig, 1931. Detailed publication: Tell Halaf, I, Die prähistorischen Funde, Berlin, 1943. 2. R. Campbell Thompson and M. E. L. Mallowan, The British excavations at Nineveh, AAA, XX (1933), p. 71 ff. 3. M. E. L. Mallowan and C. Rose, Prehistoric Assyria. The excavations at Tell Arpachiyah, 1933, Iraq, II (1935), pp. 1-78. 4. M. E. L. Mallowan, The excavations at Tell Chagar Bazar, Iraq, III (1936), pp. 1-86; IV (1937), pp. 91-117. 5. Ismail Hijara et al., Arpachiyah, 1976, Iraq, XLII (1980), pp. 31-54; J. Curtis; Arpachiyah, in Fifty Years..., pp. 30-36. 6. P. J. Watson, The Halafian culture: a review and synthesis, in T. C. Young, P. E. L. Smith, P. Mortensen (ed.), The Hilly Flanks and Beyond, Chicago, 1983, pp. 231-250. 7. Τό πρῶτο μισό τῆς περιόδου Halaf εἶναι σύγχρονο μέ τήν περίοδο Samarra. 7

τήν περίοδο Halaf τό μέταλλο ἄρχισε ἀργά νά ἀντικαθιστᾶ τόν πυρόλιθο καί τήν πέτρα γιά τά ἐργαλεῖα. Συγκρινόμενος μέ τούς προηγούμενους πολιτισμούς, ὁ πολιτισμός τῆς Halaf προσφέρει ἕναν ἀριθμό νέων καί ἰδιαιτέρως ξεχωριστῶν χαρακτηριστικῶν. Οἱ οἰκισμοί τῶν ἀνθρώπων εἶναι ἀκόμη χωριά κατά τόν τύπο καί τό μέγεθος, ἀλλά οἱ λιθόστρωτοι δρόμοι, τοὐλάχιστον στό Arpachiyah, δείχνουν κάποια φροντίδα τῆς κοινότητος. Ὁ πιεσμένος πηλός ἤ τά πήλινα τοῦβλα παραμένουν τά κύρια ὑλικά χτισίματος, ἀλλά τά ὀρθογώνια σπίτια τείνουν νά εἶναι μικρότερα ἀπό πρίν, ἐνῶ κυριαρχοῦν τά στρογγυλά σπίτια, τά ὁποῖα ὀνομάζονται θόλοι κατ ἀναλογίαν πρός τούς πολύ μεταγενεστέρους μηκυναϊκούς τάφους. Οἱ θόλοι τοῦ Yarim Tepe εἶναι συνήθως μικροί. Ὁρισμένοι διαιροῦνται σέ δύο δωμάτια, ἄλλοι περιστοιχίζονται ἀπό ὀρθογώνια δωμάτια ἤ ὁμόκεντρους τοίχους ἀπό πιεσμένο πηλό. Στό Arpachiyah, ὡστόσο, ὑπάρχουν πολύ μεγαλύτερα κτίρια, μέ διάμετρο πάνω ἀπό 10 μ. Αὐτά ἔχουν πέτρινα θεμέλια καί σέ μερικά ἀπό αὐτά ἐπισυνάπτεται ἕνας μακρύς προθάλαμος, ὁ ὁποῖος ὁμοιάζει περισσότερο μέ τούς μηκυναϊκούς τάφους. Ἐπειδή εἶχαν οἰκοδομηθεῖ καί ἀνοικοδομηθεῖ ἐκ νέου μέ μεγάλη φροντίδα καί ἐπειδή εὑρέθησαν ἄδειοι, ἐθεωροῦντο ἐπί μακρόν ἱερά ἤ ναοί, ἀλλά τά εὑρήματα στό Yarim Tepe δείχνουν σαφῶς ὅτι οἱ περισσότεροι θόλοι ἦταν ἁπλά, κυψελοειδῆ σπίτια ὅπως αὐτά πού καί σήμερα μπορεῖ νά δεῖ κανείς γύρω ἀπό τό Aleppo, στήν βόρεια Συρία. Πράγματι, τό μόνο κτίριο αὐτῆς τῆς περιόδου τό ὁποῖο θά μποροῦσε νά θεωρηθεῖ ὡς ἕνα ἱερό εἶναι ἕνα μικρό, τετράγωνο κτίσμα μέ πήλινα βάθρα καί ἕνα κρανίο βοός στό κατώφλι μιᾶς πόρτας, πού ἀνεσκάφη ἀπό τόν Mallowan στό Tell Aswad, στόν ποταμό Balikh. Στό Arpachiyah οἱ νεκροί ἐθάπτοντο σέ λάκκους κάτω ἀπό τά πατώματα ἤ γύρω ἀπό τούς θόλους, ἀλλά ὑπάρχουν παραδείγματα ὁμαδικῶν ταφῶν διαμελισμένων πτωμάτων ἐκεῖ, ὅπως στό Tepe Gawra, καί ἀποτεφρώσεως, πιθανῶς γιά τελετουργικούς σκοπούς, στό Yarim Tepe. Ἐξ ἴσου ἐνδιαφέροντα μέ τούς θόλους εἶναι ὁρισμένα ἀπό τά μικρά ἀντικείμενα τά εὑρεθέντα στό Arpachiyah καί ἀλλοῦ. Ἐννοοῦμε, ἰδιαιτέρως, τά φυλαχτά στήν μορφή ἑνός σπιτιοῦ μέ ὀροφή μέ ἀετώματα, ἕνα κεφάλι ταύρου ἤ ἕνα διπλό πέλεκυ καί ἀγαλματίδια ἀπό πηλό (terracotta) περιστεριῶν καί γυναικῶν. Τά τελευταῖα δέν εἶναι νέα στήν Μεσοποταμία, ἀλλά αὐτά τώρα διαφέρουν ἀπό προηγούμενα μοντέλλα. Ἡ γυναίκα συνήθως κάθεται ὀκλαδόν ἤ κάθεται σέ ἕνα στρογγυλό κάθισμα καί τά χέρια της ὑποστηρίζουν τά βαρειά στήθη της. Τό κεφάλι περιορίζεται σέ ἕνα ἄμορφο σβῶλο, ἀλλά τό σῶμα εἶναι ρεαλιστικό καί καλύπτεται μέ ταινίες καί κουκίδες, οἱ ὁποῖες μπορεῖ νά ἔχουν τήν ἔννοια σημαδιῶν τατουάζ, κοσμημάτων ἤ ἐνδυμάτων. Εἶναι πιθανόν ὅτι αὐτά τά ἀγαλματίδια ἦταν φυλαχτά κατά τῆς στειρότητος ἤ τῶν κινδύνων τοῦ τοκετοῦ μᾶλλον παρά «μητέρες-θεές», ὅπως τόσο συχνά ὑποθέτουν. 8

Τέλος κατά τήν περίοδο αὐτή ἐμφανίζεται μία ἀξιοσημείωτη ἔγχρωμη κεραμική, ἡ πιό ὄμορφη πού ἔγινε ποτέ στήν Μεσοποταμία. 8 Τά ἀντικείμενα τῆς περιόδου Halaf γίνονται μέ τό χέρι σέ ἕναν ἐκλεπτυσμένο ἀργιλώδη πηλό ἐλαφρῶς λειασμένο στήν διαδικασία τοῦ ψησίματος. Τά τοιχώματα τῶν σκευῶν εἶναι συχνά πολύ λεπτά, τά σχήματα ποικίλλα καί τολμηρά: στρογγυλά δοχεῖα μέ μεγάλους, λαμπερούς λαιμούς, κοντόχοντρα βάζα μέ χείλη πρός τά ἔξω, ποτήρια κολωνάτα, μεγάλες καί βαθειές γαβάθες ( cream bowls ) μέ ἕνα γωνιακό ὕφος. Ἡ διακόσμηση ἴσως δέν ἔχει τήν ἔντονη κίνηση τῶν ἀντικειμένων τῆς Samarra, ἀλλά ἐφαρμόζεται τέλεια στά σχήματα, ἐκτελεσμένη μέ λεπτότητα καί εὐχάριστη στό μάτι κατά τόν τρόπο τῶν περσικῶν χαλιῶν. Τά σκεύη καλύπτονται κατά τό πλεῖστον ἀπό σχέδια σέ χρῶμα μαῦρο καί ἐρυθρό ἀρχικῶς, μαῦρο, ἐρυθρό καί ἄσπρο στήν συνέχεια. Τρίγωνα, τετράγωνα, σταυροί καί μικροί κύκλοι εἶναι μερικά ἀπό τά ἀγαπητά σχέδια, ἄν καί συναντοῦμε ἐπίσης ἄνθη, καθήμενα πτηνά, γαζέλλες καί λεοπαρδάλεις. Τό πιό χαρακτηριστικό ἀπό ὅλα καί πιθανῶς περιέχον θρησκευτικό συμβολισμό εἶναι ὀ διπλός πέλεκυς, τό «μαλτέζικο τετράγωνο» (ἕνα τετράγωνο μέ ἕνα τρίγωνο σέ κάθε γωνία) καί τό κεφάλι ταύρου (bucranum). Ἔχει πρόσφατα ἀποδειχθεῖ μέ ἐπιστημονική ἀνάλυση 9 ὅτι αὐτά τά ἑλκυστικά κεραμικά παρήγοντο σέ μεγάλες ποσότητες σέ ὁρισμένα ἐξειδικευμένα κέντρα, ὅπως τά Arpachiyah, Tell Brak, Chagar Bazar καί Tell Halaf, καί ἐξήγοντο σέ συγκεκριμένους οἰκισμούς ἀπό τούς ὁποίους σταδιακά ἔφθαναν σέ πιό ἀπομακρυσμένα μέρη. Οἱ ἄνθρωποι πού μετέφεραν τά ἀντικείμενα αὐτά (πιθανῶς στήν πλάτη ζώων) ἴσως ἐπέστρεφαν φορτωμένοι μέ ἀγαθά «πολυτελείας» ὅπως θαλάσσια ὄστρακα, πολύτιμους λίθους καί ἰδιαιτέρως ὀψιδιανό, ὁ ὁποῖος κυριαρχεῖ στούς περισσότερους τόπους τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Halaf. Ἔχει ἐπίσης προταθεῖ ὅτι ἡ Χαλάφιοι διαμόρφωναν μία κοινωνία μέ τάξεις (κοινωνικές ἀλλά ὄχι οἰκονομικές τάξεις) καί ὅτι τά κέντρα παραγωγῆς κεραμικῶν ἦταν τά διοικητήρια τῶν τοπικῶν ἀρχηγῶν. Οἱ κάτοικοι αὐτῶν τῶν σχετικά μικρῶν χωριῶν ἦταν ἀγρότες καί κτηνοτρόφοι. Αὐτοί φύτευαν διάφορα εἴδη σίτου, κριθάρι, φακές, λινάρι καί ἄλλα λαχανικά καί εἶχαν πρόβατα, γίδες, χοίρους, βοοειδῆ καί σκύλους. Κρίνοντας ἀπό τήν ἔκταση τῶν πραγματικῶν κεραμικῶν τῆς Halaf, ὁ πυρήνας τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Halaf στό κορύφωμα τῆς ἐπεκτάσεώς του κατέλαβε μία εὐρεῖα περιοχή σέ σχῆμα ἡμισελήνου, ἡ ὁποία εὑρίσκετο πλήρως μέσα στήν ζώνη τῆς ξηρῆς καλλιέργειας. Ἐξετείνετο ἀπό τήν περιοχή τοῦ Aleppo μέχρι τήν κοιλάδα Diyala, 8. D. Frankel, Archaeologists at Work: Studies on Halaf Pottery, London, 1979. 9. T. E. Davidson and H. McKerrell, The neutron activation analysis of Halaf and Ubaid pottery from Tell Arpachiyah and Tepe Gawra, Iraq, XLII (1980), pp. 155-167. 9

καλύπτοντας ὅλη τήν Jazirah καί τήν μελλοντική Ἀσσυρία καί περιεκλείετο ἀπό ἕναν κύκλο περιφερειακῶν περιοχῶν, ὅπου αὐτά τά κεραμικά ἀντεγράφοντο ἤ ἁπλῶς εἰσήγοντο αὐτές οἱ περιοχές περιελάμβαναν τήν καρδιά τῆς ἀνατολικῆς Ἀνατολίας, Κιλικίας καί βορείου Συρίας μέχρι τήν ἀκτή τῆς Μεσογείου, τήν λεκάνη Harim καί τμήματα τοῦ δυτικοῦ Ἰράν καί τῆς Ὑπερκαυκασίας. Ἐνῶ ὁ πολιτισμός τῆς Samarra μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὡς προερχόμενος ἀπό τόν πολιτισμό τῆς Hassuna, ὁ πολιτισμός τῆς Halaf δέν ἔχει πρόδρομο στήν προϊστορική Μεσοποταμία. Εἶναι ἔντονα παρείσακτος καί ἔχει σαφεῖς σχέσεις μέ τήν Ἀνατολία (ὅλα τά συμβολικά σχέδια στά προϊόντα τῆς Halaf καί πολλά ἀπό τά τεχνουργήματα πού ἔχουν ἤδη περιγραφεῖ εἶναι κατάλοιπα αὐτῶν πού εὑρέθησαν στούς νεολιθικούς τόπους τῆς Ἀνατολίας), ἀλλά δέν εἶναι δυνατόν νά εἴμαστε περισσότερο ἀκριβεῖς πρός τό παρόν. 10 Ὅποια καί νά εἶναι ἡ καταγωγή τῶν «Χαλάφιων», δέν ὑπάρχει μαρτυρία βίαιης εἰσβολῆς στήν πραγματικότητα ὅ,τι γνωρίζουμε γι αὐτούς ὑποδεικνύει μία ἀργή διείσδυση εἰρηνικῶν ἀνθρώπων πού ἦλθαν νά ἐγκατασταθοῦν σέ περιοχές, οἱ ὁποῖες μπορεῖ τότε νά ἦταν ἀραιοκατοικημένες. 10. J. Mellaart, The Neolithic of the Near East, London, 1975, pp. 169-170. 10

Ἀντικείμενα τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Χαλάφ 11