1. Μαρία Στασινοπούλου, Κυρία, με θυμάστε; Αφηγήματα, Εκδόσεις Κίχλη, σ.100 Ακόμα κι η ζωή μου αποκτά σημασία, όταν τη διηγούμαι σε κάποιον. Ο στίχος αυτός του Τάσου Λειβαδίτη πυροδότησε την απόφαση της Μαρίας Στασινοπούλου να συγκεντρώσει αποσπάσματα της πλούσιας διδακτικής εμπειρίας της στον καλαίσθητο τόμο των εκδόσεων Κίχλη. Η ίδια, φιλόλογος, γνωστή από τα κριτικά της κείμενα για τη νεοελληνική λογοτεχνία, θεωρεί τα εικοσιοκτώ αφηγήματά της παιδαγωγική μνήμη ή μνήμη παιδαγωγικής και θέλει να αποτελούν τα χνάρια πάνω στα οποία περπάτησε ένας άνθρωπος και διαμόρφωσε τον μικρόκοσμο της προσωπικής του βιοφιλοσοφίας. Είναι οι αναμνήσεις από μια δουλειά που διάλεξε και αγάπησε, που της προσέφερε μοναδικές στιγμές. Συνταξιούχος σήμερα η Μαρία Στασινοπούλου ( και όχι παραιτηθείσα ή αποσυρθείσα της ενεργού υπηρεσίας ), χωρίς αυταπάτες (θαυμάζει τον Μπέκετ που έχοντας ξεκινήσει ως δάσκαλος σταμάτησε σύντομα τη σταδιοδρομία του γιατί δεν ανεχόταν να διδάσκει τους άλλους ο, τι ο ίδιος αγνοούσε), γυρίζει στο εκπαιδευτικό της παρελθόν με τρυφερότητα, συγκίνηση και χιούμορ. Η καθημερινότητα του σχολείου καταξιώνεται μέσα από τις προσωπικές σχέσεις μαθητών και δασκάλων, σχέσεις αγάπης και αμοιβαίας παραδοχής που εμπνέουν και τροφοδοτούν αμφιμερώς. Γιατί η γνώση που μπορεί να προσφέρει το σχολείο θα πρέπει να παρέχεται γενναιόδωρα και από καρδιάς, χωρίς επιφυλάξεις και προθέσεις και κυρίως από ανθρώπους με πάθος. Τέτοιους που κάνουν τα παιδιά να σκέφτονται πράγματα που μόνα τους δεν θα σκέφτονταν ποτέ και που θα είναι σε θέση να κάνουν το μάθημα ελκυστικό και να έχουν πάντα διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις. Πολλοί θα συμφωνούσαν ίσως με την άποψη του Ρίλκε γραμμένη στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ότι η σύγχρονη εκπαίδευση περιφρονεί τις επιθυμίες και τους πόθους και στο σύνολό της δεν είναι παρά μια αδιάκοπη μάχη ενάντια στο παιδί και πως οι βιογραφίες των μεγάλων καταδείχνουν πως έγιναν ο, τι έγιναν σε πείσμα του σχολείου και όχι με τη βοήθειά του (Η σοφία του Ρίλκε, εκδόσεις Πατάκη, 2009, σ.194). Αυτοί κυρίως θα άξιζε να διαβάσουν τις αφηγήσεις του μικρού αυτού βιβλίου. Ίσως γιατί μέσα σε αυτές κατοικεί η ολάνθιστη νιότη που δοκιμάζει τα φτερά της μεθυσμένη από ορμή. 192
Ίσως γιατί για τους περισσότερους από εμάς τους εκπαιδευτικούς, το σχολείο συνεχίζει να αποτελεί δύναμη ζωής που μας κάνει να αντιστεκόμαστε ζωντανά στην απελπιστική μοναξιά, η οποία μας επιβάλλεται και που προφανώς δεν επιλέξαμε. Τη μοναξιά που παίρνει το χρώμα της λύπης σε τόσο μικρόψυχους καιρούς, όπως οι σημερινοί. Με τον αισώπειο μύθο ως δομικό πρότυπο που δανείζει σε πολλές από τις αφηγήσεις τον ανατρεπτικό ιδεολογικό πυρήνα της αισώπειας παραβολής (ο δάσκαλος διδάσκεται από τους διδασκόμενους), τα κείμενα του τόμου γίνονται η απάντηση στη μικροψυχία, το παλιό παραμύθι που αγαπήσαμε και στο οποίο πιστέψαμε. Κι ας έρχεται να το συντρίψει η κρίση στην εκπαίδευση, ο συγκεντρωτισμός που διέπει την οργάνωση και τη λειτουργία της, οι εσωτερικές αδυναμίες και κυρίως η έλλειψη εμπιστοσύνης προς εμάς τους εκπαιδευτικούς, που έχει διαβρώσει την υπόστασή της οδηγώντας τη σε τέλμα. Τα παιδιά ωστόσο, δεν έχουν ανάγκη να βρουν στο πρόσωπο του δασκάλου τον όμοιο και αδελφό τους, τον υποκριτή δηλαδή, κατά τον ακροτελεύτιο προλογικό στίχο του Μποντλέρ αλλά εκείνον που θα τα διδάξει με γνώση και κύρος, έναν άνθρωπο με υπόσταση και όχι αέρα, κάποιον δηλαδή με τον οποίο αξίζει τον κόπο ακόμα και να συγκρουστούν, όπως σημειώνει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης (Νέα Εστία, τ.1819). 193
2. Ζουλφί Λιβανελί, Το σπίτι στον Βόσπορο Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Πατάκη, σ. 375 Ένα καλοσχεδιασμένο και μελετημένο ως την τελευταία του λεπτομέρεια είναι το μυθιστόρημα του Ζουλφί Λιβανελί, Το σπίτι στον Βόσπορο. Γνωστός Τούρκος μουσικοσυνθέτης ο συγγραφέας του (γενν. 1946) εμφανίζεται στη λογοτεχνία με το μυθιστόρημα Ο μεγάλος Ευνούχος της Κωνσταντινούπολης (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη, 2000), με το οποίο κατακτά το αναγνωστικό κοινό μέσα και έξω από την Τουρκία. Ακολουθούν δύο ακόμη μυθιστορήματα που αποσπούν σημαντικές διακρίσεις και μεταφράζονται σε ξένες γλώσσες. Το σπίτι στον Βόσπορο κυκλοφόρησε το 2006 και επαινέθηκε από την κριτική τόσο για τις πολύτιμες λέξεις, στις οποίες ο συγγραφέας έδωσε νέα πνοή, όσο και για το ίδιο το θέμα του, την ανάγκη του ανθρώπου για καταφύγιο, θέμα πολιτικά και κοινωνικά επίκαιρο. Ο αναγνώστης περνώντας διαδοχικά από την Κωνσταντινούπολη των χρόνων των Βαλκανικών πολέμων στην Κωνσταντινούπολη του σήμερα, τα χωριά του Βοσπόρου και τη συμπαθητική συνοικία του Τζιχανγκίρ, όπου διαδραματίζεται το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, παρακολουθεί την ιστορία της Μεγάλης Κυράς, της Λεϋλά χανούμ, που υποχρεώνεται να εγκαταλείψει το σπίτι της, ένα παράσπιτο δίπλα στην έπαυλη (το γυαλί), στο οποίο είχε ζήσει εβδομηνταέξι ολόκληρα χρόνια και της ανήκε με τίτλο ιδιοκτησίας. Η αντίστασή της θα καμφθεί, η Μεγάλη Κυρά θα υποχωρήσει στην απαίτηση των νέων ιδιοκτητών του γυαλιού που την πετούν με δόλο από το χώρο της και θα βρεθεί στο Τζιχανγκίρ, φιλοξενούμενη του Γιουσούφ, ενός νεαρού δημοσιογράφου που δεν είχε ποτέ ξεχάσει την ευγένεια και την καλοσύνη της, όταν ακόμα ζούσε κι αυτός σ' ένα αυθαίρετο κτίσμα της συνοικίας των επαύλεων. Πώς θα προσαρμοστεί όμως η Λεϋλά στη νέα της ζωή; Πώς θα την αντιμετωπίσει η σύντροφος του Γιουσούφ, η Ρόξυ (Ρουκιέ) που ήθελε να γίνει τραγουδίστρια για να βγει από την ανέχεια; Οι άνθρωποι παρασύρονται πολλές φορές σε ανεπιθύμητες καταστάσεις που δεν τις έχουν οι ίδιοι προκαλέσει χωρίς να μπορούν να κάνουν τίποτε γι' αυτές πιστεύει η Μεγάλη Κυρά που βιώνει, όπως τόσοι και τόσοι, την τραγωδία του κόσμου που παλεύει ενστικτωδώς για καταφύγιο. Σπίτια που αδειάζουν, σπίτια που γεμίζουν, αγώνες δικαστικοί για την κτηματική περιουσία (...) Κάποιοι ήρθαν από τα 194
Βαλκάνια, άλλοι έφυγαν από τον Καύκασο και κατέληξαν εδώ, άλλοι πάλι από την κεντρική Ασία και τη Μέση Ανατολή, από τη Χετζάζη, την Υεμένη, τα Ιεροσόλυμα, τη Ρωσία, τη Γεωργία, τη Βοσνία, τη Βουλγαρία... Στις χώρες που εγκατέλειψαν, άφησαν σπίτια, νοικοκυριά, κήπους, ζώα, χωράφια. Σαν φτάσαν εδώ, εγκαταστάθηκαν στα σπίτια που άφησαν πίσω τους εκείνοι που είχαν εγκαταλείψει τη χώρα αυτή(...). Ο Λιβανελλί σκιαγραφεί τη ζωή των δύο γυναικών με φόντο τις καυτές πολιτικές εξελίξεις σε μια κοινωνία που παρά τις συνεχείς μεταβολές, μπορεί να δικαιώνει την ευγένεια και την αρχοντιά. Η κοινή τους ιστορία γραμμένη με τη γλώσσα της ψυχής, παρασύρει τον αναγνώστη με τη χάρη του λόγου, τη λεπτότητα, τη μαγεία της ατμόσφαιρας και την ίδια τη σύνθεση του μύθου που μεταδίδει νοήματα διαχρονικά και οπωσδήποτε λυτρωτικά. 195
3. Ιφιγένεια Χρυσοχόου, 1. Πυρπολημένη γη, (σ.255) 2. Μαρτυρική πορεία, (σ.155) 3. Ξεριζωμένη γενιά, (σ.260) 4. Εδώ Σμύρνη... Εδώ Σμύρνη...(σ.209) Έκδοση Σμυρναίων Μικρασιατών Β.Ε., Θεσσαλονίκη (Ε.Σ.Μ.Β.Ε.) Επιμέλεια-διορθώσεις: Αναστασία Αρζόγλου Η Ιφιγένεια Χρυσοχόου (1908, Μαινεμένη Μ. Ασίας 2008), η οποία έδρασε στη Θεσσαλονίκη, όπου εγκαταστάθηκε μετά την καταστροφή, ανήκει στις τιμημένες Κυρίες της ελληνικής διανόησης (Βραβεία Κώστα και Ελένης Ουράνη, Εστίας Νέας Σμύρνης, Ιπεκσί, Έπαινος Ακαδημίας Αθηνών). Η Χρυσοχόου πρόσφερε το πηγαίο αφηγηματικό ταλέντο της στον Μικρασιατικό ελληνισμό και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Με τη μικρασιατική τετραλογία της, που επανεκδόθηκε από την Ε.Σ.Μ.Β.Ε., με εξαιρετική επιμέλεια της φιλολόγου, διδάκτορος Πανεπιστημίου της Σορβόννης, Αναστασίας Αρζόγλου, η Χρυσοχόου ανασταίνει και αναπλάθει λυρικά τον απόηχο ενός κόσμου που άντεξε με αξιοπρέπεια τα δεινά του (στο Πυρπολημένη γη) και ενώνει τη μοίρα της με εκείνη του ήρωα Γιάγκου Πιλαφά, ο οποίος θα ζήσει τη νέα τάξη πραγμάτων δίνοντας την άγρια μάχη για να επιβιώσει (στο Μαρτυρική Πορεία). Ο τρίτος τόμος (Ξεριζωμένη γενιά) συνιστά σπάνιο και μοναδικό ντοκουμέντο για το Έπος της προσφυγιάς με φόντο την πρωτεύουσα των προσφύγων Θεσσαλονίκη. Τέλος ο τέταρτος τόμος (Εδώ Σμύρνη... Εδώ Σμύρνη...) αποτελεί ένα ταξίδι στο χωροχρόνο, από τα αρχαία και πατροπαράδοτα, τις παιδικές ενθυμήσεις, την προσφυγιά και το ρίζωμα σε μύριες όσες πατρίδες απ' άκρη σ' άκρη στην Ελλάδα, μέχρι τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα και τους νέας μορφής αγώνες (Β' Παγκόσμιος, Εμφύλιος, χούντα του '67, το δράμα της Κύπρου, η δικτατορία του Εβρέν). Η εκδοτικά καλαίσθητη τετραλογία που, εκτός από το γλωσσάρι που διαθέτει σε κάθε τόμο, διανθίζεται από 72 συνολικά φωτογραφίες, κυκλοφόρησε σε 8 χιλιάδες αντίτυπα (2000 ανά τόμο). 196
ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΜΙΚΡΑ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΑ ΠΑΙΔΙΑ Με ποια γλώσσα μπορεί κανείς να μιλήσει σε ένα παιδί; Πώς μπορεί να το εξοικειώσει με όλα εκείνα που θα το διαμορφώσουν ως άνθρωπο, θα διαπλάσσουν το χαρακτήρα του και παράλληλα θα το ψυχαγωγήσουν; Ποιο είναι το μυστικό της γραφής που μπορεί να ακουμπάει στην ψυχή του παιδιού και να αφουγκράζεται τους χτύπους της καρδιάς του; Τα βιβλία που παρουσιάζουμε εδώ κρύβουν κατά την άποψή μας το μυστικό της γραφής που προσεγγίζει το παιδί. 1. Χρήστος Μπουλώτης, Ουφ! Οι απίθανες ιστορίες του Άρη Εκδόσεις Πατάκη, σ. 153 Εικονογράφηση: Φωτεινή Τίκκου Ο Χρήστος Μπουλώτης, αρχαιολόγος στην Ακαδημία Αθηνών, με σοβαρό ερευνητικό έργο, γράφει για παιδιά από το 1987. Τα βιβλία του (60 μέχρι σήμερα) έχουν πολλές φορές βραβευτεί τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Στο καινούργιο του βιβλίο, σε πανέμορφη έκδοση του Πατάκη με εξαιρετική εικονογράφηση της Φωτεινής Τίκκου, οι περιπέτειες του μικρού Άρη γίνονται, όπως θα έλεγε ο Γιώργος Σεφέρης, τα κουτάκια που, όταν ανοίγουν, μπορούν να ελευθερώσουν δυνάμεις εξίσου ισχυρές όσο εκείνες της φύσης. Η χυμώδης αφήγηση με τη λιτή γλώσσα καθίσταται το κατάλληλο έναυσμα που με ευαισθησία και τρυφερότητα συμφιλιώνει στα μάτια του παιδιού το πραγματικό με το φανταστικό και το καθιστά συμμέτοχο στο παιχνίδι της γραφήςανάγνωσης. Αυτό αποτελεί άλλωστε το ζητούμενο. Αφού για τον καθένα ο κόσμος υπάρχει στα μέτρα της αντίληψής του κι αφού οι μεγάλοι που γράφουν απευθυνόμενοι σε παιδιά γνωρίζουν ότι η παιδική ματιά απλοποιεί αναγκαστικά τη γλώσσα που όσο πιο απλή είναι, τόσο κερδίζει σε πειστικότητα. Ο Μπουλώτης, υποψήφιος για το βραβείο Άντερσεν 2012, γνωρίζει καλά τη γλώσσα, με την οποία μπορεί κανείς να μιλάει σε παιδιά, ώστε να τα εξοικειώνει με όλα όσα τα περιβάλλουν διαμορφώνοντας το χαρακτήρα τους, ακόμα κι αν πρόκειται για ένα δύσκολο παιχνίδι που οι μεγάλοι το λένε οικονομική κρίση. 197
2.Αγγελική Βαρελλά, Φιλία σε τέσσερις ρόδες Εικονογράφηση: Κατερίνα Χαδούλου Εκδόσεις Πατάκη (συλλογή Χελιδόνια ), σ. 165 Μετά από σαράντα πέντε σχεδόν χρόνια προσφοράς στην ελληνική παιδική λογοτεχνία η συγγραφέας Αγγελική Βαρελλά, πάντα στην πρωτοπορία, συνεχίζει να γράφει για παιδιά παράλληλα με το κοινωνικό και παιδαγωγικό έργο της. Τα βιβλία της καλύπτουν ποικιλία ειδών, από το παραμύθι και τη μικρή ιστορία, μέχρι το βιβλίο γνώσεων, το αναγνωστικό και το απαιτητικό μυθιστόρημα για παιδιά. Χαρακτηριστικά της γραφής της η επινοητική φαντασία, ο καίριος λόγος και φυσικά το αβίαστο πηγαίο χιούμορ, πρωταρχικό στοιχείο για τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά. Στο καινούργιο βιβλίο της Φιλία σε τέσσερις ρόδες αναπτύσσεται το θέμα της φιλίας που δημιουργείται ανάμεσα σε δυο κορίτσια διαφορετικών ηλικιών (Γ' Δημοτικού και Α' Γυμνασίου αντίστοιχα) σε ένα σχολικό αυτοκίνητο. Η μεγαλύτερη που βιώνει την απόρριψη από τα άλλα παιδιά, θα μυήσει τη μικρότερη στη γιαπωνέζικη γλώσσα (καθώς ξέρει αρκετές γιαπωνέζικες λέξεις από τον παππού της, κυβερνήτη άλλοτε σε εμπορικά πλοία), ενώ η πλοκή του βιβλίου εξοικειώνει τους μικρούς αναγνώστες με θέματα όπως η διαφορετικότητα, η αποδοχή, η απώλεια και η δύναμη της αληθινής φιλίας. Το σημαντικότερο, τους καθιστά συμμέτοχους στην εξέλιξη μιας πρωτότυπης φιλίας που γράφεται πάνω στις τέσσερις ρόδες ενός σχολικού αυτοκινήτου. 198