de p a n t h e i s h o. DISSERTATIO ACADEMICA. QUAM VElHIA AM PL. FACULT. P il ILOS. U PSA L. I*. P. MA«. S lfilk U IS I IS 111N <» P IIIL. PBACT. DOC. ET ElflA SU EL E A N IIT IS H L ln C ib E R G SEDER M A N'lVO-i\ ER IC IU S ST 1P. H E L M FEED T, IN AUDITORIO GUST. D IE X X V III NOVEM BRIS MDCCCXLIX Η, A. N. S. PARS III. U PSALI^E w a h l s t r ö m <Sc c. /? -
form am philosophiae esse posse et ut ostendant, quaenam conditiones ejus sint. In system alis pantheisticis tractandis autem rectissimum nobis visum est, differentiam potissimum resp icere, quae exstat inter e a, quae realistica et e a, quae id ealistica sunt, quum haec perfectiora judicanda sin t, non m odo ratione philosophiae in universum habita, sed etiam si is modus spectatur, quo problemata Pantheismi m axim e propria solverunt. Rei illustrandae caussa praeterea hic com m em orem us, nos in illorum numerum referre systemata E le a tic o r u m, Heracliti, (A ristotelis), S to ico ru m et S p i- nozae; i.n horum vero N e o -P la to n ic o ru m, Sciiellingii et Hegei.ii. R atio et disciplina E leaticoru m philosophorum, ipsa ind ole et consequentibus, primam et simplicissimam formam Pantheismi constituit. Quod ad originem ejus historicam adtin e t, non necessarium videtur, eam repetere ab alio quodam, quod an tecesserit, system ate, praesertim quum talis connexio memoria tradita non s it, quo etiam accedit, quod nullum hujus scholae; auctoris magistrum novimus. Origo contra ea hujus disciplinae ex Graecorum rerum universitatem con sid e randi ratione videtur perbene posse explicari, quam rationem disciplina illa E leatica modo universali et vere philosophico primum expressit. Ut enim religio ipsa et ratio rerum universitatem considerandi apud Graecos realistica fuit et non minus indi vidualia om nia, quam Deorum personas tamquam m om enta naturae illi sibi finxerunt; ita philosophia etiam g ra eca, praecipue in iis, quibus inii io occurrit, form is, objectiva tantum fuit. Res enim et naturam explicare studebant et explicationem earum necessariam credebant esse e o, quod ortae essent; omnia enim exorta secundaria esse et aliquid essentiale seu substantiam sibi subjectam habere, prima fuit Graecorum philosophiae sententia *). Disciplina E leaticoru m revera tantummodo sententiam, quam nuper adumbravimus, explicat. Quum enim X enopha- 1) Hoc modo A ristoteles etiam ortum primae philosophiae ex plicat. M e t. L 3. 3 a.
nks ab eo philosophandi exordium d u xisset, quod viderenlur omnia oriri, primo intellexit, motum in gen ere et ut absolutum consideratum cogitari non p osse, sive e x aliqua r e, sive ex nihilo proficisceretur1) ; tum vero etiam motum talem e s s e, q u i, si Deo tribueretur, cum natura ejus absoluta pugnaret *). Huc quum accederet, Ens divinum neque natura, neque forma mortalibus simile esse 3), vel το Esse nec ipsum individuale esse posse, neque multitudinem in se hab ere, quo utroque, ut his philosophis visum e st, finitum redd eretu r4); ex hoc necessario secutum e st, ut το Esse esset Unum (in abstracto), deinde vero, ut Omnia esset, quum n i hil extra illud sine contradictione cogitari p osset6). Hoc igitur modo E leatici Absolutum quidem a determinationibus sensibilibus liberarunt, ita tam en, ut omnium rerum multitudinem simul plane tollerent et cum ipsa igitur experientia quasi pugnam com m itterent. Nam multitudo rerum purae unitati repugnat, etiamsi tantummodo tamquam im aginaria seu nobis tantum existens consideretur ); sin autem ponatur esse phaenomenon τον Esse 7), inlelligi non potest, neque quod vere s it, neque quod esse possit. 4 ) Diog. L a ert. IX. 19; haec cognitio, quam A r is to te le s om nium Eleaticorum propriam esse d ic it, uberius explkata e st a posterioribus: de X enoph. G org et Z enone, c. 3. a) A rist. A let. I. 5. *) X enoph. ap. Elem. A lex. S trotn. V. 14. 4 ) P arin, fragm. v. 73 sqq.; hoc idem est atque id, quod A ristoteles de X enophane aftert: eu m, totum coelum inspeientem, dixisse, το ''Ev Deum esse: M et. I. 5. 5) _ - - ογ φοροννται χωφοί, ομώζ τοψίοί Τ( Ζί&ηποίζ ΰχρίτα φυλα οίς το n ila v xal ονχ tivcu ταυτον νίνόμιοται, χον ταυτο' n å r των (fi ncdivtqonos ta n xtlivs-ος: P arm. fragm. v. 5 2 sqq. ) P arm. fragm. v. 111 sqq. ) Ut A rist. M et. I. 5 et tota E leaticorum de nitura disciplina declarant.
Hf.raclito igitur melius visum e st, cum unitate multitudinem conjungere 1) ; quod efficere conatus est, illam con cipiendo tamquam vim, in qua inessent motus et momenta sibi invicem contraria, quae propriam unitatis naturam con stituerent. Heraclitum quidem in explicatione doctrinae suae paradoxa ante oculos habuisse, quae ex E lcatism o seq u eb a n tu r*), verba P latonis, quae supra attulim us, indicare vid en tu r, sed propria tamen system atis ejus origo repetenda est a physica scholae Jonicae disciplina, ad quam scholam is est adnumerandus quum stirpe ac gen tilitate, tum nomine illo physico, quod A bsoluto im p osu it3), cujusque scholae disciplinam physicam in artem et praecepta ulterius redegit. J o n ici enim priores rationem supremam rerum mutabilium in elem ento quodam vivo quaesiverant, ex quo illae originem duceren t, et cujus πά& η seu phaenomena e s s e n t4). Itaque disciplina eorum jamjam aperte ad Pantheismum spectabat. Ut vero haec sibi cohaereret ac conveniret, Heraclitus eam ad theoriam perduxit motus universalis et absoluti5), quem mullis, exem plis, ex experientia sumtis, probare conatus est ). Sed e x ejusmodi syslemate duo consequentia necessaria sunt: prim um, ut res non magis sin t, quam non sint 7), i. e. ut accidentia solum evanescentia sin t, sed quod ad substantialitatem adtineat, Unum; tum vero ut hoc Unum aliquid sensibile vel individuale esse neq u eat8), sed generale quod- ) P lato, Soph. p. 2 4 2. *) tft Zellercs ( P/iilos. d. G riech. I. pp. 1(>(> sqq.) p ro b a re c o n a tu r- 8 ) - A risto te les eum etiam iis adnumeravit, qui principium conceperunt L χης tf f a. M e t. I. 3. P 181. *) -*ir is t. I. c. 4) f t P lato, q u u m eam d iscip lin am p ro p o n it, o s te n d it, Theaet. y ex. g r. M arbach Gcsch. d. Philos. I. p. G5. J r i s t. M et. III. 7. ) J v is t. de mundo c. V.
d am, quod omnia pertfetret ' ), id quod Ium propius ita definitur, u t, quippe quae caussa creana om nium, Vis (a ζω όν) sit seu ipse motus et unitas oppositorum (πόλεμος"); cujus quasi effigiem et imaginem in rerum natura π νρ esse voluit H eraclitu s *). Concedendum utique e s t, i d, quod in E lea tism o negativum esset, hac disciplina superatum esse. T o $v enim non ea sola ratione hic est τό n a v, quod individualia negan tu r, sed το n a v (absolutum ) est et semper permanebit ignis vivens, secundum certas leges sese accendens et exstingu en s 3), oujus m utationes sunt res finitae, quae oriuntur e x igne et in ignem rursus vertuntur, κατά τ ινα Α μ α ρ μ έ- ν η ν ά ν ά γχη ν 4). Sed in hoc etiam praecipua difficultas, qua hoc syslem a laborat, occurrit. Explicationem Absoluti necessariam esse et χα τά μέτρα fieri debere, necessario quidem inde sequebatur, quod e ratione ( χατά λ ό γ ο ν ) conciperetur, quam ob caussam etiam το η εριέχον fit λο γιχό ν χ α ι φρενηρές 5). Sed quo modo et ex quibus fontibus hujus necessitatis argumenta hauriri possint, difficile intellectu est. Hoc quidem ipsum, quod motus forma esset totius u niversi, observatio tantum erat em pirica, quam Heraclitus non nisi ex usu vitae fecerat; experientia, ut ait Plato, com m otus et dictis poetarum e). Leges aliquas autem hujus motus o - mnino esse, Heraclitus eo minus demonstrare potuit, quum ipsa μέτρα eub forma sensibili conciperet, seu res individuales *) S ext. E m p. adv. M ath. VII. 1 3 5 sqq. "Εν, το σοφόν, μουνον ktytasca οΰχ i&tkt» xtei f&lktt, Ζηνός ονομα: Cletn. A lex. Strotn. v. p. 003. 2) L. c. V. 1 4. p. 711; P lu i. de Isid. et Os. p. 370. *) Clem. A lex. 1. c. *) Sim pl. ad A ris t. P h ys. fol. fi; P lu t. de E$ φ. Delph» p. 3 8 8 ; ubi perspicuum est, Αμαρμίνην et μΐτρκ idem este ac. γνώμην seu λόγον, se 1. 1. citt. not. 1. 5) S ext. E m pir. I. c. «) Theaet. pp. 1 5 2 sqq., 1 8 0 sqq., C ra tyl. pp. 40»»qq.
(elem enta) esse crederet, quae igitur leges extra unitatem e ssen t, quippe quae ipsa ad earum numerum p ertin eret1), quo etiam acced it, quod ipsi principio contrarium e s t, illas leges affirmare, Ex his autem sequitur, ut universum sit fluxus infinitus momentorum evanescentium, sibi invicem op positorum ; Absolutum igitur ipsum, si ad haec refertur, nisi tamquam res singularis, (quae quasi effigies ejus in rerum natura esset), concipiatur, nullam aliam fere vim retinere videatur, ac quandam generalis logicae et formalis notionis. Quum vero absolutus fluxus hoc modo ponitur, omnis scientia quum absoluti, tum relativi tollitur9), quamdiu μ ίτρ α, ab ipso motu independenlia, vindicari non possunt; quae quidem primus vindicavit A r is t o t e l e s, ut H e g e l iu s ipse, quum de H eraclito disputaret, n o ta v it8). Atque hic jam systema A - r ist o t e l is breviter attingam us, non quod id per se esset pantheisticum, sed ob vim, quam habuit in systema proxim e sequens pantheisticum, et quod principium ejus, suapte natura, idem ost ac Pantheism i, quam ob rem etiam consequentia practica apud A r isto telem eadem fiunt ac illius disciplinae. Philosophiae A r isto t e l is proxima caussa fuit doctrina P i.a t o n is, ideas per se esse et omnem veram realitatem constituere; quod mullis modis perversum A risto teli visum est. Quum enim notiones generales essen t, et nonnullae earum relationes tantum enuntiarent, quae rebus singularibus interessent; negavit A r isto teles, eas per se seu substantialiter reales esse posse; neque enim nisi in rebus singularibus eas inveniri, neque nisi determinationes seu accidentia earum e s s e 4); quin etiam, si realilas per se iis tribueretur, singularia tamen eorumque ortus seu motus ex iis deduci et explicari non posse, quum essent, ut P lato v olu it, χωρκττα e t actuositate careren t5). Ex altera vero parte 1) Cfr Zelleb 1. c. pp. 1 6 4 1 6 5, qui hoc concedit et ostendit. P lato Theaet. pp. 1 7 9 sqq. hoc evidenter ostendit. s ) (jtsch. (I. P h il. I. p. 3 4 6. 4) Jnal. P ost. I. 19. M et. I. 9 ; VII. 6.») M et. I. 9 ; VII. 6, 8.
A risto teles concessit, individualia et m aterialia, ut quae ipsa indeterminata essent et m utabilia, quin etiam, qua talia, ne actualia quidem, omnino esse non posse1), nisi generalem quandam et constantem legem sequerentur*). In P l a to n is autem theoria idearum A r istoteles viam invenit hoc dem onstrandi seu probandi, leges generales rebus singularibus in - esse. Notiones enim eeu formas rerum id constituere putavit et constans rerum Esso, quod esset objectum scien tiae3), has vero notiones esse} vires m oventes, quae igitur per se esse non possent, nec a materia separari4). Immo vero formae illae, suapte natura, ut fert sententia A ristotelis, εντελέχειαι essent, in sensibilibus im m anentes, eeu vires, quae sibimet ipsis fines constituerent et materiam m overent, ut in ea semel ipsas ad realitatem perducerent. Hoc modo m otus lotius universi tamquam una vita considerari posset, quae id tantum spectaret, ut formam realem redderet seu su m m am actuo- sitatem e ffic e r e t5). Quo ubi pervenit, m entio ei facienda fuerat de notione Absoluti. Quum enim forma in singulis rebus nusquam vera et pura esset, sed sem per magis minus cum materia co n juncta eamque ob caussam etiam certo modo cum privatione actuositatis infecta; necessario sequeretur, ut a singulis rebus summus rerum finis et summa ratio constitui non posset, quae non nisi in summa e t, quae ab omni materia libera es- *) C at. 5 ; M et. VII. 13. *) M et. III. 4, 6 ; IV. 5 ; VII. 7 et 1 0 ; VIII. 1 ; quin immo A r is to te le s hoc imprimis H e r a c l ito vitio dedit, systema ejis cum principio contradictionis pugnare, quum Esse rerum et Non-esse confunderet. M et. IV. 3 7. *) D e an. II. 1 ; M et. VII 7, 1 1 ; Phijs. II. 1 ; Τ ο γ VII. 2. 4) P h ys. II. 1 ; III. l ; VIII. 4 ; M et. VIII. 1 ; IX. 6,8 X I. 9 ; D e an. II. 5. s ) M et. III. 2 ; de gen. an. I. 1 ; de gen. et corru jt. II. 1 ; M et. IX. 8 ; de an. II. 4 ; P h ys. VIII. l.
s e t, forma inveniri possen t, seu in pura ivéq ysu x j in omnium rerum ίν τ ελέχεια, quae vis prima m ovens universi esset ). Aristotelismus igitur, si ab hoc summo ejus fastigio et unitate totius system atis consideratur, necessario in Pantheis- mum ducit. Quum enim ex altera parte formae ea sola conditione ex istan t, quod summae formae participes sin t, vel form ae fiant m oventis ejus actuositatie, i. e. ejus ipsius*); et e x altera parte ipsarum inter se differentia ex eo non prov en ie t, quod formae sin t, sed repetenda sit a forma cum materia conjuncta et quodammodo privationem realitatis constituat; in ap erto e st, utramque i. e. universam realitatem concretam idecn esse ac formam absolutam, determinatione seu negatione quadam in singulis mom entis obnoxiam. Et quum ad haec acced at, individualia, qua talia, mere acciden- talia esse et m ateriam tantummodo ό ννά μ ει ov e t, ulpote negativam, non nisi momentum negativum in processu formae explicandae constituere; sequitur, universum, recte consideratum, nihil aliud esse, quam generalem acluositatem, negatione relativa secundum certas leges sese exp lican tem 8). *) M et. II. 2 ; VIII. 6 ; XII. 6 8 ; Phijs. V. 1 ; VII. 2 ; V IU.5 ; fle an. III. 4. *) De g en er, an. V. 1 ; M et. XII. 7 8 ; Phxjs. YIIL 5. *) I antheism us saepius medio aevo recu rrit, quamquam non nisi a posterioribus ejus aevi philosophis ex Aristotelismo explicatus est. Disciplina Ehiginae eadem est ac Neo-Platonicorum (cfr. hanc dissert. infra); statuit, enim, omnes res successive emanare ex Unitate abstracta et ideali, et rursus in identitatem cum ea coituras esse (v. excerpta H ix n e ri Gcsch d. P hil. II. pp. 10 sqq.). A b a e la r d u s eo tantum adductus e.st 5 -ut dogmata pantheistica am plecteretur, quod notiones omnipotentiae et perfectionis Dei retinuit et explicavit, et ex Eo orta om iia esse atque ab eo pendere voluit, et hac quidem re cum S p in o z a comparari potest (v. R ixnerum 1. c. Anhang, pp. 31 sqq.) Philosophia quoque A rabu m, quatenus pantheistica est, formam quandara constituit theoriae emanationis (v. M a rb a c h 1. c. II. pp. 129 sqq.). A v e r r o e s vero primus Aristotelismum in Pantheismum vertere coepit. Determ initiones, quas Deo trib u it, et explicatio rerum emanativa ex Eo cum Neo-Platonismo quidem maxime conveniunt (v. R i t t e r, et 1.1. ab eo alat. 1. c. VHI. pp. 1 2 5, 137 sqq.); et ex altera parte in rela-
Neque tamen A ristoteles ipse Pantheismo addiclus erat. Ut enim ejus fert sententia, neque materia ullo modo a fortione determinanda inter formam et m ateriam, in manifestum dualismum incidit (1. c. pp. 124, 1 2 6 129). Hoc vero loco in primis adferenda su n t, quae docuit de ratione seu intellectu, quam probavit esse substantiam ab anima seu ratione individuali omnino separatam, et unam in omnibus hominibus esse, seu rationem universalem constituere, quod, secundum sententiam A r i s t o t e l i s, ex eo demonstravit, quod, quum omnes homines ejusdem speciei essent et tantum u t individua diversi, determinatio eorum individualis non nisi a m ateria proveniret neque essentialis esset, forma vero in omnibus eadem esset (v. excerpta R ix n eri 1. c. pp. 57 5 8, cfr. A n lian g p. 71). Pantheismus perfectus haec doctrina Aristotelica apud posteriores demum philosophos evasit. In universum adnotandum videtur, philosophiam Scholasticorum, simulae methodo philosophica tractata est, pantheismum necessario evadere; quum Scholastici relationem Dei ad res finitas eo modo determ inaverint, ut Ille praesentiam, potentiam et perfectiones in entibus diversis diversis modis et gradibus ostenderet, seu formis diversis et limitatis (v. ex. gr. excerjtta e libro J o h a n - nis o f S a lisb u ry, 1. c. pp. 38 sqq.); et quum, e sententia realismi, notiones generales unum sint essentiale. Ita apud A m alricii de C hartres et D avid de D in an to: hic enim si vttg", in q u it, et materia principia omnium su n t, aut differunt, au t non differunt; si differunt, in aliquo tertio, quod utrique commune est et a quo illa differentia egreditur, conjuncta su n t, et illud tertiu m, quod formabile est in utrum que, m ateria igitur est. At vero, quum absurdum sit materiam ullam materiae esse; nihil aliud re stat, nisi ut contendantur νβς et materia eaedem esse res (v. excerpta R ix n eri, 1. c. pp. 73 74), i. e. Deus materia est, quae sese diversis formis determ inat, eae vero formae sunt entia finita (cfr. R i t t e r 1. c. VII. p. 631). Eo denique tem pore, quum philosophia a Scholasticismo ad re - centiores disciplinas transiret, Pantheismus multis formis occurit, quarum aliae in mysticismum, aliae in speculationem magis inclinarunt, neque tamen ullum proprium et singulare ingenium, neque formam vere philosophicam in iis invenies. Si quis in ter hos philosophos pantheisticos prae ceteris em inet, is sine dubio est G io rd an o B runo. Is quidem primo caussam efficientem et caussam formalem idem esse, ex ordine illo et concentu ostendit, qui in universo omnibusque ejus momentis reperiuntur; caussae vero illae idem essent ac caussa finalis, finis enim universi esset, u t forma ad m axim am, quae fieri poss e t, realitatem in m ateria perduceretur. Deinde vero hoc principium formale seu ideale idem esset ac m ateria, passivum enim aliquid, sine activo, vel perfecta potentia sine actu cogitari non possent. Vis igi-
m a, seu id, quod individuale e st, ab e o, quod generale, deduci p o test1), sed necesse est, illud sit aliquo modo ab hoc independens ; neque forma pura realis esse potest *), nisi individualitate frualur, a rebus ceteris vere diversa, cogitationem cogitationis ipsius A risoteles esse v o lu it3). qualem vero hoc systcma, illis positis, ad theismum vulgarem propius a c c e ssit, quo locum est adeptum in meditationibus theologicis medii aevi; ita tamen iisdem positis in difficultates in cid it, quarum nos quidem eas solum exponem us, quae cum m ateria, quam suscepimus tractandam, arctius conjunctae sunt. Quum enim entia individualia a Deo relative indepen- dentia et per se existentia videantur, materia vero ab e o, quod ad fontem ipsum ac principium adtinet, independens et aliquo modo positiva ponatur, quippe quae ipsum principium individualitatis sit et vim quandam resistentiae habeat; inde periculum oritu r, ne in dualismum system a abeat. Tum vero, quum ipsa form a, q u ae, qua talis, immobilis e s t, si accurate tu r activa et m ateria eaedem essent; i. e. m ateria, e qua omnia explicantur, Deus esset, et materia igitur non solum potentia, sed etiam subjectum seu substantia omnium esset, quae materiae nomine notaretur et ut indeterm inata conciperetur, quoad unitas omnium esse t: nullas, in quit, dimensiones habet, ut omnes habeat ; formae vero nomine notaretur substantia illa, quum referretur ad momenta et dimensiones, quibus sese ipsa explicaret. Omnia igitur, quod ad substantiam adtineret, Unum essent; entia finita non essent res singulares, neque creatione earum nova realitas oriretur, sed jiovae formae tantum realitatis vel uovi status in Uno ea efficerentur, qui mutabiles essent, quia unumquodque omnia simul esse non posset, neque tamen totum mutabile habendum esset, quod omnia simul esset seu omnes formas in se caperet. Bkc.no si hoc intelligimus, inquit, doctrina H e ra c liti absurda videri non potest; omnia oriuntur ex Uno, quod in se contraria includit principiumque efficit cum ortus eorum, tum interitus (v. excerpta Jaco b ii e libro B ru n i (lellll lyltfsfl, prin cipio et U no, sämmtl. Schr. IV. 2. pp. 7 12, 24 26, 3 0 34 35 sqq.). 1) D e part. an. I. 1 ; III. 2. 2) Omnia enim, quae revera su n t, omnis oixna πρώτη, individualia sunt. *) M et. XII. 9. 3 b. Ut
loquamur, motum materiae efficere non possit, nisi materia ipsa desiderium quoddam et nisum in se habeat *); neque praeterea forma ab omni δυνάμει, (quoad potentiam movendi in se habeat) liberata videatur*)5 consequens est, ut discrimen inter absolutum et relativum tolli et forma absoluta seu vis movens supervacanea esse videatur; quamobrem3) proximi sectatores A risto telis paulatim formam ex universo sustulerunt et in materialismum et atheismum abierunt4). Apud S toicos vero unitas locum et auctoritatem rursus sibi vindicavit. System atis Stoici proprium fuisse videtur, disciplinam practicam primum explicasse, tum vero ad eam fulciendam et augendam doctrinam quoque theoreticam proposuisse5). Quum igitur Z eno, caussis externis forsitan com m otus, disciplinam moralem mere negativam proposuisset et summum bonum constituisset, convenienter naturae v iv ere6) ; non admodum opus ei fu it, ut illa practica disciplina theoria quadam supranaturali niteretur, sed satis ei erat ostendere, aliquid generale et necessarium in individuo esse, seu individuum societatem quandam et com m unitatem cum natura habere7). Atque hoc facillime adsequi se posse, pantbeismo H eracliti adhibito, putavit. Sic omnia esse momenta semper *) J ie t. XII. 7; quibus, u t ostenderunt Z e lle r u s (1. c. II. pp. 440 sqq.) et R it te r d s (G esch. d. alt. Philos. III. pp. 203 sqq.j, relatio, initio constituta, inter formam et materiam potius invertitur, ita ut forma actuositatem am ittat, materia vero se ipsam moveat. *) P h ys. VIII. 6, 1 0 ; J ie t. XII. 7. s ) Quorum etiam sine dubio caussa in eo fuit, quod A r is to te le s, modo materialistico, Deum esse voluit extra coelum existentem : P hys. 1. c. 10. 4) Cic. A cail. IV. 3 8, 1 2 1 ; P liit. adv. Coi. c. 14. *) Vid. Plutarch. de placit. philos. prooern., S en eca, E pist. 89. Ilis plane consentaneum e st, nonnullis Stoicis Ethicam priusquam Physicam proponendam visam esse: D iog. L a e rt. VII. 40. *) Diog. L aert. VII. 8 7 ; S ext. E m p. adv. Jfath. XI. 73. ) Cfr. Diog. L a e rt. VII. 4 0 ; Senec. ep. 121. Ad haec pertinent demonstrationes eorum, quibus Deus esse probaretur. Cic. de nat. Deor. II. 6 8 ; S ext. E m pir. adv. Jla th. IX. 88. 1 0 1 ; e t phir.
orientia et evanescentia fluentis et indeterminatae m ateriae posuerunt S toici ) ; quam tamen doctrinam Aristotelismo ita tem perarunt, ut a passiva et indeterminata materia vim activam et vivam, legem et rationem universi, seu Divinitatem distinguerent ac segregarent a). Materia et λόγος non tam en duo principia apud eos eran t, ut apud Aristotelem; sed in unitatem utrumque coibat apud Deum sive aetherem, m ente ac ratione praeditum 3), q u em, non nisi ut unitas et ratio rerum consideraretur, materiam appellabant4). Putabant enim Deum esse universi λόγον α η ερ μ α η χό ν, ita ut pars tantum materiae vel ignis idem esset alque ille, quippe qui vis activa e sset5) ; partem autem alleram et passivam (et eo etiam mundum concretum ) eflici et determinari ab igne volebant, negatione relativa ipsius ejus essentiae seu ex stin ctione ignis partiali, secundum leges constantes facta6) ; Divinitas tamen έχη ύρω ΰι quadam, quae certo tempore recurreret, renasceretur7). Ex boc modo Divinitatem ejusque relationem ad mundum determinandi duae tamen difficultates apud S toicos secutae su n t, et una quidem e caussa ortae. Posuerant quiidem, res in Deo immanentes neque ab e o, ne- que inter se «distinctas esse, nisi gradu e o, quo participes essent realitatis absolutae8), et Deum et mundum, quod ad l ) Diog. L. VII. 1 3 4 ; P lut. de Stoic. lic y. 34. *) Diog. L a ert. VII. 134, 1 3 8 ; Sim yl. Cat. fol. 1 2 ; P lu t. adv. Stoic. 4 4 ; P lu t. de Stoic. rey. 3 4 ; Stoh. ecl. I. p. 178. Deus igitur unitatem constituit της ηρονοίας et της Ιιμαρμένης\ P lu t. 1. c. Ad haec pertinent argum enta, quibus firmare conantur dogma illud, necessario Mentem esse et mundum regere: Cic. dc nat. D e orum, II 5 ; S ex t. E m y. adv. Diath. IX. m. s) Stob. ecl. I. p. 3 2 2 ; D iog. L. VII. 14, 134, 1 3 8 ; Cic. n f Ttdf. Df;0r. II. 9 ; P lut. de yluc. yliil. I. 6. 4) Stob. ecl. I. p. 324. s) Vid. 1.1. allat. not. 3, et dr. Diog. L aert. VII. 136, 137. ) P lut. d e ylac. yhil. I. 7 ; Stob. ecl. I. p. 1 3 2 ; P lu t. d e Stoic. rey. 4 1 ; D iog. L. V II. 136, 137. 7) P lu t. adv. Stoic. 17. *) Stob. ecl. p. 90.
substandam adtineret, idem fecerant, quum hic totus et universus aeternus esset et immortalis (ut natura natu rata), etiamsi singula momenta m utarentur1). Attamen quum id, quod vere divinum in Deo esset, pars solum esset m ateriae; seu Ille idem esset ac determ inata materia; ex hoc secutus est dualismus quidam inter Deum et mundum, quos ut anim um et corpus mundi posuerunt*) v el, si processum totius rerum naturae respexeris, ostendere et probare nullo m odo potuerunt, Ens divinum, qua tale, in singulis rebus praesens esse, sed transgressus illius ad has negatione tantum m odo relativa ipsius essentiae divinae fieri potuit. Deinde vero etiam ex eadem caussa secutum e st, formationem rerum simul effecisse formationem quandam i. e. mutationem in D eo, eo m odo, ut ignis in diversas formas m utaretur, seu pare quaedam ejus exstingueretur, Deus vero pro caussa proxim a et directa illius formationis necessario haberetur. Quae quum ita essen t, periodi, quibus conficitur processus rerum naturae, periodi etiam factae sunt vitae ipsius D ivinitatis, quo immutabilitas ejus quodammodo sublata e st, unde consequens fu it, ut illa non tantum ipsa ίΐμ α ρ μ ένη esset, sed etiam subjecta et obnoxia rrj (Ιμαρμέ^'γ. His denique coacti sunt S to ic i, ut bono et malo vim absolutam trib u eren t*), qua tam en r e, etsi necessaria erat conditio, sine qua disciplina moralis nulla fieri posset, cum principiis lotius disciplinae in contradictionem inciderunt4), item que, quo Deum a malis, quae fiunt, purgarent, ad theodicaeam quandam construendam adducti su n t5), qua tamen nihil potuerunt proficere. Proximus igitur gradus philosophiae pantheislicae fu it, u t, quod theismi supererat apud Stoicos sublato, diflicul- *) Diog. L nert. VII. 137, 1 4 8 ; Euseb. praep. ev. X V. 15. a) Diog. L. VII. 1 3 8 ; Stob. ecl. I. p. 6 6 ; P lu t. adv. S toic. 36. Divinitas fit το ηγεμονικόν in mundo. 3) P lu t. de rep. Stoic. 17; de plac. phil. 1. 26, 27. 4) Patet igitur, omnem disciplinam moralem ex hoc systemate absurdam fuisse. s ) V. R u m et 1.1. ab eo allat., 1. c. pp. 587 590.
ta les, quae illi adhaererent, e medio tollerentur. Quod quidem ettecit S pinoza, qui de cetero S toicis par est. Is enim m ateriam nihil nisi extensionem abstractam esse v o lu it, et h oc m odo unicum impedimentum superavit, quod prohibebat, quom inus systema Pantheismi plane sibi congruum fieret. Mirum quidem videri p otest, Pantheismum physicum existere potuisse in aevo christiano et postquam substantialitas subjecti cogitantis non solum agnita erat, sed etiam a C artesio, auctore philosophiae recentioris, ut principium i- psum pbilosophiae posita. Attamen quamquam Cartesius, qui quidem ipse omnibus locis in theismum inclinat, hoc modo in disquisitione philosophica profectus est a principio, quod Pantheismum om nino sum m ovisset, si constanti et congruo m odo explicatum fuisset; nonnulla tamen in systemate perficiendo p osu it, e quibus ea secuta su n t, quae qui defendere conarentur, necessario in Pantheismum abirent*); etiamsi id ingenium, concedendum e s t, non nisi qui vero orientale haberet potuisse. Postquam in C arlesianism o, eo modo exp licato, acquiescere enim Cartesius problema philosophiae in eo posu it, ut rerum sensibilium verum et essentiale Esse intelli- gerel et illud E sse ab accidentalibus et phaenomenis secerneret *); primum fuit illud quaerendum, ubinam principium per se necessarium seu ens quoddam inveniretur, in quo *) Nemo praeclarius quam L e ib m tiu s indolem systematis C a rte s ii indicavit: C a rte siu s* attulisse eliqua egregia ad emendationem primae philosophiae negari non potest; - - - sed mox, inconstantia quadam vel atfirmandi licentia, scopo excidisse, nec certum ab incerto distinxisse, et proinde substantiae corporeae naturam in extensione praepostere co llo casse; quorum caussa fuit, non intellecta substantiae natura in universum ( O pp. phil. Omn. ed. E rd m a n n c s, de prm fif! phil. E m en dat., p. 122). Ilis, paucis verbis, omnia vitia C a rte sii in lucem prolata sunt. 3) M edit. I. et II.; P rin e, phil. I. 1 5 ( R e n a ti D e s C a r t e s pp. phil. A m stel. M D C L X X V l l ) haeo ratio totius systematis explicata est. C a r te s iu s quidem hoc problema magis tamquam psycologicum exposuit, sed revera idem tam en fit atque ontologicum: "veritas enim non distinguitur a re vera seu substantia" (Ερρ. I. 119)
realitas substantialis agnosci p osset, cujus entis analyei normam sibi pararet et principium dem onstrandi, quibus in disquisitione uteretur eorum, quae per se certa non essent *). Quum vero inter om nia, quae sub sensum humanum cad e rent, nihil aliud esse posset ejusmodi en s, nisi cogitans subjectum, quoad scilicet et quamdiu c o g ite t* ), Cartesius in hoc cogitante subjecto principium in venerat, quod realitatem concretam co n stitu eret3). At vero quum, hoc principio inven to, disquisitionem tantummodo accuratam ipsius notionis hujus entis concreti seu subjecti cogitantis suscipere debuisset C artesius, e contrario jam in initio suae meditationis et quamvis de realitate rerum corporearum dubitasset, eas tamen non minus reales, quam m entem, esse voluit, posteaque definitionem subjecti ad hoc postulatum accom m odavit. Ex quo intelligitur, Cartesium ipso principio et fundamento systematis non amplius usum esse, sed illud jam ab initio reliquisse; immo vero principium illud postremo sustulit. Quum enim qualitates rerum corporearum in genere oppositae sint determ inationibus, quae ad mentem p ertinent. nullaeque earum rerum determ inationes concretae et individuales inveniantur, quibus realitas, quae accidentalis non sit, tribui possit, Cartesius substantiam alio modo definire non p o tu it, nisi ut esset Esse substantiale in abstracto consideratum, quamvis eam individualem esse sem per postularet 4). Deinde 1) P rin e. Phil. I. 7, 1 3 ; de M eth. p p. 10 11; Sjjin. P rc. phil. C artes. P roleg. p p. 2, 4 ; c f r de E m endat. In tell p. 4 26. C a rte s iu s ip s e c o n t e h d i t, n u llo m o d o c e r t u m e s s e, h u n c jr o c e s s u m c o g ita tio n is p ro c e s s u m r e a le m r e r u m e s s e : de M eth. 1. c. 2) P rc. Phil. I. 7 9, hoc principio punctum Archmedicum invenimus philosophiae, dicit C. M ed. II. p. 9. s ) M ed. II. p. 1 0, quin etiam ipsa subjecti essentia consistit in cogitatione (de M eth. p. 21); quibus adjungendum videtur, C a r tesium visum fuisse, quaestione et disquistione alicujus Esse substantialis (in abstracto) opus non esse, quia hoc per se p a te t: Prc. I. 11. 4) P rc. I. 62. E y ist. I. 1 1 9 ; Esse substantiale vero rotio tantum generica et generalis est [P rc. I. 47, 48, 5 4 ); et qua tale
etiam ei postulandum fu it, quamvis id cum principio pugnar e t, ut determinationes substantiae, inprimis vero determinatio substantiae cogitan tis, eam d ico, qua cogitans esse t, ad substantialitatem ejus non pertinerent, sed e contrario tamquam ejus accidentia tantummodo considerarent u r 1). Tum vero ex his secutum e s t, ut Cartesius, quum secundum problem a, quod sibi proposuerat, utrum aliae substantiae, quam τό Ego, revera essent, nec n e, dijudic a ret, statuere quidem p osset, substantiam absolutam, i. e. cujus unica determinatio pura substantialitas e sset, suapte natura et notione, substantialem esse *); deinde etiam Esse quoddam substantiale a τω Ego ipso diversum in rebus ceteris inveniri, si quidem plus realitafis his inesset, quam illi3). In absoluta tamen substantia determ inationes quasdam individuales et concretas inesse (C artesius ei personalitatem, omnipotentiam et libertatem tribuit, quae perfectionem indicarent ) 4) postulatum mere arbitrarium habendum e st5 et ceteras res, qua tales, substantias esse (h. e. substantialitatem individualem iin se habere), quum criterium concretum subreale non est (iie s p. ad II:s O bj. p. 7 4 ); nulla substantia ab alia secerni potest, nisi determinationibus ( P rc. I. 25). ) V. 1. c. not. praec. et p. 46 n. 3. 2 ) Hoc argumentum ontologicum per se perspicuum est (vid. ex. gr. R ation. cet. more qeom etr. dem onstr. def. P.; e t Spin. E th. /. p r. f i l i Schol. I I ). Quod idem probavit hoc modo: quum aliqua realitas de me negata sit, et idem valeat de omnibus substantiis finitis, qua talibus, sequitur, ut absoluta realitas necessario existat. Quae quidem est forma generalis in omnibus demonstrationibus Cartesii, quotiescunque de existentia Dei disputat, quam S p in o za rectissime ita exprim it: de nihilo nullam existentiam nos affirmare pos?e, sed tantum de re quadam reali, ita ut, quo minorem realitatem habeat aliqua res, eo minorem existentiam etiam contineat; inde vero per contrapositionem sequitur, u t ens, quod omnem realitatem involvit, omnem etiam, i. e. necessariam existentiam involvat ( P r c. Phil. C art. p. I. pr. VII. Lemma I.) s) M e i. III. p. 1 7 ; VI. p. 37. *) M e l. III. p. 18.
stantialitatis non adtulisset, numquam demonstrare potuit!); nisi forsilan e summa substantia fieref. Hoc loco opportunitas disciplinam vere speculativam constituendi Cartesio iterum oblata est. Quum enim Cartesius Deum extensum et divisibilem esse n egasset, quod his positis imperfectus redderetur et dependens*); facile in eam quaestionem incidere potuisset, num illa determ inatio, quao substantiam infinitam tolleret, substantiam finitam con stituere posset. Et si hoc recte et vere dijudicatum fuisset, quaestionem de substantialitate entium finitorum negative saltem profligare potuisset Cartesius, praesertim quum agnosceret, res corporeas eadem realitate ac illa, quam haberent, uti posse e o, quod eminenter (h. e. modo perfectiori, quam corporeo) Deo in essen l3), quumque quomodo extra Deum esse possent, ostendere numquam p otuisset4). Ad positivam vero cognitionem hujus rei pervenire potuisset e o, quod intellexerat, non metuendum esse, n e, quod ad mentem et rationem adtinet, negatio seu limitatio ulla in altero ente oriretur ex e o, quod determinatio ejus essentialis i. e. hoc ens ipsum simul ut determinatio alteri enti inesset 6), neque igitur ex e o, quod omnia in Deo inessent; qua quidem re eo facilius ad rem cognoscendam adduci potuisset, quod ipse expressis verbis d icit, Esse objectivum (alicujus rei) in intellectu seu ideam rei esse ipsam rem existentem in intellectu, eo modo ac in illo esse posset 6). Nihil aliud jam l ) Quod C a rte siu s ipse agnoscit in exemplo ideae angelorum : R esp. ad II:s O bject. p. 73.») P rc. L 23. ) M ed. VL p. 40. 4) V. L 1. citt. n. sequ. 5 ) Ut scilicet argumento responderet, quod contra eum allatum e ra t, nullam realitatem extra Deum esse posse, quum ipse omnem realitatem in se contineret ( O bject. II:ae ΛΙ 3, pp. 6 5-6 6 ); vide R esp. ad has Obj. p. 7 5 ; adde, quod 1.1. plur. contendit, o - mnem realitatem, quae in effectu sit, in caussa etiam necessario contineri (ex. gr. R a t. more geom etr. dem. A x. 10). ) R esp. a d i:s Obj. p. 5 3 ; cfr not. praec.