Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΣΤΟ ΠΥΡΓΙ ΤΗΣ ΧΙΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΝΑ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΣΤΟ ΠΥΡΓΙ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Α (κείμενο) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2

ΑΝΝΑ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΥ Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΣΤΟ ΠΥΡΓΙ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Τομέας Αρχαιολογίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 23 Ιανουαρίου 2013 Εξεταστική Επιτροπή Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Γεώργιος Βελένης ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ. Αριστοτέλης Μέντζος καθηγητής Α.Π.Θ. Θεοχάρης Παζαράς ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ. Εξεταστική επιτροπή Ναταλία Πούλου Παπαδημητρίου επίκουρη καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μελαχροινή Παϊσίδου επίκουρη καθηγήτρια Α.Π.Θ. Θάλεια Μαντοπούλου Παναγιωτοπούλου Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Κωνσταντίνος Τσουρής Αν. Καθηγητής Δ.Π.Θ. 3

ΑΝΝΑ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΣΤΟ ΠΥΡΓΙ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ISBN Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως (N. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2) 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α (κείμενο) ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 35 Α. ΠΗΓΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ α. Γενικά 39 β. Η οικογένεια των κτητόρων 52 Β. ΙΣΤΟΡΙΚΑ α. Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο 55 β. Εκκλησιαστική ιστορία της Χίου 61 γ. Ο οικισμός του Πυργίου 66 Γ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΝΗΜΕΙΟΥ α. Θέση Τοπογραφία μνημείου 70 β. Εσωτερική διάρθρωση και περιγραφή 73 i. Δάπεδο 79 ii. Ξυλόγλυπτο τέμπλο 81 iii. Τοιχογράφηση και αρχιτεκτονικές επιφάνειες 83 iv. Γενικά συμπεράσματα για την τοιχογράφηση 93 γ. Εξωτερικό ναού 100 i. Στέγαση 102 δ. Γλυπτός διάκοσμος 107 Δ. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ 118 α. Θεμελίωση 118 β. Υλικά δομής 118 γ. Τοιχοποιία 121 δ. Υποδοχές ικριωμάτων Ελκυστήρες Ξυλοδεσιές 134 ε. Τόξα και θόλοι 138 Ε. ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ α. Διάκριση οικοδομικών φάσεων 143 β. Ερμηνείες και προβλήματα οικοδομικών φάσεων 148 γ. Κριτική στα σχέδια του Α. Ορλάνδου 154 ς. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΑ 157 α. Τυπολογία κυρίως ναού 157 β. Τυπολογία νάρθηκα 171 γ. Τυπολογία ιερού 179 δ. Ζητήματα σύνθεσης και χάραξης 180 Ζ. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ α. Γενική μορφολογία και σύνθεση εξωτερικών όψεων 185 β. Επιμέρους μορφολογικά στοιχεία εξωτερικών όψεων i. Αψίδα 191 ii. Τόξα 194 5

iii. Παράθυρα 198 iv. Τρούλοι 206 γ. Διάκοσμος εξωτερικών όψεων 211 δ. Μορφολογία και σύνθεση εσωτερικών όψεων 219 Η. ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ 222 α. Κατασκευαστικά ζητήματα 223 i. Συγκριτική χρονολόγηση μνημείων βάσει κατασκευής 238 β. Αρχιτεκτονικές μορφές και διάκοσμος 245 γ. Τυπολογική «εξέλιξη» 251 δ. Ζητήματα σύνθεσης 257 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 262 RESUME 270 Β (σχέδια εικόνες) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 5 6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ενασχόλησή μου με τους βυζαντινούς ναούς της Χίου ξεκίνησε με την κύρια μεταπτυχιακή εργασία μου στον τομέα βυζαντινής Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου μετά από προτροπή του επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Γεωργίου Βελένη μελέτησα τον ναό της Παναγίας Σικελιάς. Δυστυχώς παρά τον μνημειακό πλούτο της Χίου οι δημοσιεύσεις που αφορούν στα μνημεία της είναι από ανύπαρκτες έως ευκαιριακές και αποσπασματικές, με εξαίρεση τη Νέα Μονή. Η έλλειψη δημοσιεύσεων και κυρίως ακριβούς χρονολόγησης για τα μνημεία της Χίου συνιστά ένα μεγάλο εμπόδιο στην έρευνα, αλλά παράλληλα αποτελεί μια ανοικτή πρόκληση για κάθε ερευνητή της βυζαντινής και μεταβυζαντινής ναοδομίας. Σε αυτό το πλαίσιο, και πάλι μετά από προτροπή του επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Γεωργίου Βελένη, έγινε η επιλογή του ναού των Αγίων Αποστόλων στο Πυργί της Χίου ως θέμα της παρούσας διατριβής. Όταν ξεκίνησα την έρευνά μου για τον συγκεκριμένο ναό και έχοντας επηρεαστεί από τις μέχρι τότε αναφορές σε αυτόν ομολογώ ότι δεν ήμουν προετοιμασμένη για το αποτέλεσμα. Η διαδρομή και η κατάληξη της έρευνας μου θύμισε γνωστούς στίχους, παραφρασμένους για την περίσταση: εμείς γι αλλού κινήσαμε γι αλλού κι αλλού η έρευνα μας πάει, κάτι που θα διαπιστωθεί μέσα από την παρουσίαση του μνημείου και τα συμπεράσματα που προέκυψαν. Αν και η ιδιαίτερη πατρίδα μου έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο στον επιστημονικό μου προσανατολισμό, οι δυσκολίες που όλοι οι αρχαιολόγοι συναντούμε στην επαγγελματική μας αποκατάσταση θα με είχαν απογοητεύσει, αν στη διαδρομή μου δεν είχα την ενθάρρυνση και τη στήριξη ανθρώπων, όπως του δασκάλου μου Γεωργίου Βελένη. Η εμπιστοσύνη του και η τιμή να με συμπεριλάβει στην ομάδα των μαθητών του ήταν μεγάλο φορτίο αλλά παράλληλα κινητήρια δύναμη. Εκτός από τις γνώσεις που αναμφισβήτητα του οφείλω και που με ανιδιοτέλεια μοιράστηκε μαζί μου, όχι μόνο ως επιβλέπων αυτής της διατριβής αλλά και ως σύμβουλος κάθε φορά που τον χρειάστηκα, αυτό που του οφείλω περισσότερο είναι ο τρόπος που με δίδαξε να λειτουργώ επιστημονικά. Γι αυτό αλλά και για πολλά άλλα που μου πρόσφερε, που δεν γεμίζουν μόνο το μυαλό αλλά και την ψυχή, τον ευχαριστώ θερμά. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και στα άλλα δύο μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής, τους καθηγητές μου κ. Αριστοτέλη Μέντζο και κ. Θεοχάρη Παζαρά για τις 7

χρήσιμες υποδείξεις τους σε θέματα τεχνικής φύσεως αλλά και ουσίας, κυρίως όμως γιατί παρά τα τόσα χρόνια που μεσολάβησαν από τη φοίτησή μου στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, η προθυμία τους και η αντιμετώπισή τους ήταν συγκινητική. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να μνημονεύσω τον αείμνηστο καθηγητή μου Γεώργιο Γούναρη, μέλος της επιτροπής μέχρι το θάνατό του και έναν από τους ανθρώπους που, εν αγνοία του, επηρέασε τη σταδιοδρομία μου. Εκτός από τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξα από την έρευνα, αυτό που διαπίστωσα είναι ότι δεν υπάρχει πιο συλλογική εργασία από τη συγγραφή μιας διατριβής, από όποια άποψη κι αν το δει κανείς. Πέρα από το επιστημονικό έργο ανθρώπων που αποτέλεσε τη βιβλιογραφία μου, πολυάριθμοι ήταν αυτοί που βοήθησαν κατά την εκπόνηση της διατριβής, ο καθένας με τον τρόπο του. Η αναφορά του ονόματός τους είναι η ελάχιστη αναγνώριση της προθυμίας με την οποία όλοι ανταποκρίθηκαν. Ευχαριστώ λοιπόν τους παλιούς συμφοιτητές και φίλους Γιώργο Φουστέρη για την εκπόνηση της προοπτικής άνοψης με το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, Μιχάλη Κάππα για την άμεση ανταπόκρισή του κάθε φορά που χρειάστηκα τη βοήθειά του, και Μαρία Κοντογιαννοπούλου για τις πληροφορίες της σε ζητήματα σχετικά με τον γλυπτό διάκοσμο του μνημείου. Τους φίλους και συναδέλφους στην 3 η Ε.Β.Α. Γιάννη Οικονόμου για τη φωτογράφηση του μνημείου και τη βοήθεια στην αποτύπωση μαζί με τον Θοδωρή Μαθιούδη και τη Νεκταρία Σγουράκη και τον Παντελή Γιαννακάκη για την επιμέλεια των σχεδίων και την ουσιαστική βοήθειά του. Ακόμη τους: Βασίλη Αγιαννίδη, Στρατή Γιάννακα, Ιάκωβο Διάκο, Μαίρη Καλαϊντζή, Παναγιώτη Μαντζούκη, Στέφανο Κοττατή, Γιώργο Μανδάλα, Σταύρο Ντίλη, Κώστα Παπαδόπουλο, Δημήτρη Πλυτά και Ευγενία Ροζάκη, που ο καθένας με τον τρόπο του διευκόλυνε το έργο μου. Και βέβαια θερμές ευχαριστίες οφείλω στην Προϊσταμένη της 3 ης Ε.Β.Α. κ. Αριστέα Καββαδία, που μου χορήγησε την άδεια μελέτης και δημοσίευσης του ναού των Αγίων Αποστόλων και με παρότρυνε να συνεχίσω τη μελέτη μου. Και επειδή τελικά μια διατριβή είναι και οικογενειακή υπόθεση και στην περίπτωσή μου έγινε υπόθεση και των φίλων ευχαριστώ: Τον αδελφό μου Μιχάλη Μισαηλίδη, που με συνόδευσε στις αυτοψίες σε πολλά από τα μνημεία και τη σύζυγό του Μαίρη, που ασχολήθηκε με τις κόρες μου, όταν η μαμά τους διάβαζε. Για τον ίδιο λόγο ευχαριστώ και τη μητέρα του συζύγου μου Σοφία Σμυρνιούδη. Τις Σεβαστή και Γεωργία Δαμαλά και τον Γιώργο Χατζημιχελάκη για τον χρόνο που αφιέρωσαν στην ανάγνωση του κειμένου και τους προβληματισμούς που μου έθεσαν. Την Ευαγγελία 8

Πρίντζιου, τον Νίκο Κοντό και την Ντίνα Κωστάζου για την ευγενική συμμετοχή τους! Συνεχίζοντας τον μακρύ κατάλογο, ευχαριστώ τον Θωμά Nietzsch, τη Τζένη και τον Κωνσταντίνο Βελένη για την ηθική συμπαράστασή τους, παρά τις αντίξοες συνθήκες που αντιμετώπισαν στη διάρκεια της επίσκεψής τους στη Χίο! Τον φίλο αρχιτέκτονα Γιάννη Λουκά, που συνέβαλε με τις γνώσεις και την εμπειρία του. Τη Βάσω Ζύμαρη, που είχε την καλοσύνη και την υπομονή να διαβάσει το τελικό κείμενο και να κάνει τις απαραίτητες φιλολογικές διορθώσεις. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω το προσωπικό της Βιβλιοθήκης Κοραή στη Χίο και της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ρόδου, τους κατοίκους του Πυργίου, που με βοήθησαν παρέχοντάς μου «τεχνικά» μέσα για τη φωτογράφηση και αποτύπωση του μνημείου. Για τον ίδιο λόγο ευχαριστώ και τον μηχανικό Γιώργο Στ. Δαμαλά. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ τον αρχιτέκτονα Μανώλη Βουρνού που είχε τη διάθεση να ακούσει τους προβληματισμούς μου και να μοιραστεί μαζί μου τις γνώσεις και την εμπειρία του στα μνημεία του νησιού. Οφείλω να ομολογήσω ότι η ολοκλήρωση τόσο της έρευνας, όσο και της συγγραφής της παρούσας διατριβής φάνταζε μακρινή, αφού αντιμετώπισε πολλές αντικειμενικές αλλά κυρίως υποκειμενικές δυσκολίες λόγω των επαγγελματικών και οικογενειακών υποχρεώσεων. Η αποδέσμευση από τις πρώτες ρυθμίστηκε με τη χορήγηση εννιάμηνης εκπαιδευτικής άδειας από την Υπηρεσία μου, την 3 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων την οποία ευχαριστώ, ζητώντας παράλληλα συγγνώμη από τους συναδέλφους που επωμίσθηκαν και τις δικές μου υπηρεσιακές υποχρεώσεις. Όσον αφορά στις οικογενειακές, αν και τυπικά άδεια δεν προβλέπεται, ουσιαστικά υπήρχε χάρη στην υπομονή, στην ανοχή και στη στήριξη του συζύγου μου Ηλία Σμυρνιούδη, που επωμίσθηκε όχι μόνο μεγάλο μέρος των οικογενειακών φορτίων αλλά κυρίως το φορτίο της δικής μου ηθικής συμπαράστασης και εμψύχωσης. Για τον ίδιο λόγο, αλλά και για όλα όσα μου έχουν προσφέρει και συνεχίζουν να μου προσφέρουν ευχαριστώ τους γονείς μου Ευαγγελία και Γιώργο Μισαηλίδη. Απ τις κόρες μου Ελβίρα και Νίκη ζητώ συγγνώμη για τον χρόνο που τους στέρησα και υπόσχομαι να επανορθώσω σύντομα! Είστε τόσοι πολλοί αυτοί που με βοηθήσατε, που ελπίζω να μην μην έχω ξεχάσει κάποιον. Πραγματικά σας ευχαριστώ όλους. Χίος, Νοέμβριος 2012 Άννα Μισαηλίδου 9

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 10

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΘ ΑΒΜΕ ΑΔ ΑΕ ΔΧΑΕ ΕΕΒΣ ΕΕΚΜ ΕΕΠΣΠΘ ΗπειρΧρον ΘΗΕ ΙΕΕ ΛακΣπουδ ΠΑΕ ΧιαΧ BIAB BSA ByzF BZ CArch DOP IAI JHS JÖB JSAH PG Αρχιτεκτονικά Θέματα Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος Αρχαιολογικόν Δελτίον Αρχαιολογική Εφημερίς Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών Μελετών, Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ηπειρωτικά Χρονικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια Ιστορία Ελληνικού Έθνους Λακωνικαί Σπουδαί Πρακτικά της χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Χιακά Χρονικά Bulletin de l Institut Archéologique Bulgare The Annual of the British School at Athens Byzantinische Forschungen Byzantinische Zeitschrift Cahiers Archeologiques Dumbarton Oaks Papers Izvestija na Archeologiceskija Institut Journal of Hellenic Studies Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Journal of the Society of Architectural Historians Patrologia Graeca 11

Αιγαίο Ανταπόδοση Αιγαίο: Χώρος Πολιτισμού από τον Όμηρο στον Κολόμβο, Πρακτικά Δ Διεθνούς Συνεδρίου Χίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό του νησιού στα πλαίσια του προγράμματος Columbus '92, Αθήνα 1991. Ανταπόδοση, Μελέτες βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης προς τιμήν της καθηγήτριας Ελένης Δεληγιάννη Δωρή, Αθήνα 2010 Εκκλησίες I, II, III, IV, V, VI Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση (1453-1850), I, Αθήνα 1979, ΙΙ, Αθήνα 1982, III, Αθήνα 1989, IV, Αθήνα 1993, V, Αθήνα 1998, VI, Αθήνα 2002. Θησαυροί Θησαυροί Αγίου Όρους, Θεσσαλονίκη 1997 Κέρνος Κέρνος, Τιμητική προσφορά στον καθηγητή Γ. Μπακαλάκη, Θεσσαλονίκη 1972 Συλλογή Συλλογή Γεωργίου Τσολοζίδη, Αθήνα 2001 Χίος - Γένοβα Χίος - Γένοβα: Πρακτικά Α Διεθνούς Συνεδρίου Χίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό του νησιού στα πλαίσια του προγράμματος Colombus 92, Χίος 1988. Byzantine Emporio M. Balance, J. Boardman, S. Corbett, S. Hood, Excavations in Chios, 1952-1955, Byzantine Emporio, Thames and Hudson, 1989 CHIOS CHIOS, A Conference at the Homereion in Chios, 1984, Kato Fana Oxford 1986, 152-154 L. Beaumont - A. Archontidou Argyri, New Work at Kato Phana, Chios: The Kato Phana Arcaeological Project, BSA 94 (1999), 265-287. 12

Αγιαννίδης, Οικία Δαμαλά Αθανασοπούλου Πέννα, Ταξιάρχης Β. Αγιαννίδης, Ο Στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας στην οικία Δαμαλά, Πελινναίο (Τριμηνιαίο Χιώτικο Περιοδικό) 39 (Φθινόπωρο 2006), 8-13. Β. Αθανασοπούλου Πέννα, Συντήρηση τοιχογραφιών, Μεστά Παλαιός Ταξιάρχης, ΑΔ 36 (1981), Χρονικά Β2, 387. Άμαντος, Γενεαλογικά Κ. Άμαντος, Γενεαλογικά εκ Χίου. Βεστάρχαι - Ανδρεάδης, Ιστορία Αξιωτάκης, Μονή Μουνδών Αργέντης - Κυριακίδης, Χίος Αχειμάστου Ποταμιάνου, Μονή Φιλανθρωπηνών Βακαλόπουλος, Εξελίξεις Βαλάκου, Νομίσματα Zaccaria Βάσση, Αγρελωπούσαινα Βάσση, Κρήνα Βελένης, Παλαιολόγειος ναός Βελένης, Άγιοι Απόστολοι Βελένης, Ερμηνεία Βελένης, Nαοδομία Καλόθετοι- Κορέσσιοι, ΕΕΒΣ έτ. ΚΣΤ (1956), 37-40. Ι. Μ. Ανδρεάδης, Ιστορία της εν Χίω Ορθοδόξου Εκκλησίας, (Β Έκδοση), Αδελφοί Βλάσση 1997. Α. Αξιωτάκης, Ιστορία της Ιεράς Μονής Μουνδών της Χίου, Χίος 2001. Φ. Αργέντης - Σ. Κυριακίδης, Η Χίος παρά τοις Γεωγράφοις και τοις Περιηγητές, Αθήναι 1946. Μ. Αχειμάστου Ποταμιάνου, Η μονή Φιλανθρωπηνών και η πρώτη φάση της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, Αθήναι 1983. Α. Βακαλόπουλος, Οικονομικές και δημογραφικές εξελίξεις. Νησιά Αιγαίου, ΙΕΕ Ι (1974), 166-171. Π. Βαλάκου, Νομίσματα των Zaccaria (1304-1329) στη συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου Χίου, Νομισματικά Χρονικά 30 (2012), 45-69. Ο. Βάσση, Η κτητορική επιγραφή της Παναγίας Αγρελωπούσαινας στη Χίο, ΔΧΑΕ περ. Δ τ. ΚΖ (2006), 463-470. Ο. Βάσση, Ο δεύτερος κτήτορας της Παναγίας Κρήνας στη Χίο: Παρατηρήσεις με αφορμή μια ανασκαφική έρευνα, Ανταπόδοση Αθήνα 2010, 87-106. Γ. Βελένης, Ένας παλαιολόγειος ναός στην περιοχή Δράμας, ΕΕΠΣΑΠΘ ΣΤ (1973), 83-108. Γ. Βελένης, Οι Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης και η Σχολή της Κωνσταντινούπολης, Akten des XVIe Intern. Byzantinistenkongressen, Band II/4, JÖB 32/4 (1981), 457-467. Γ. Βελένης, Ερμηνεία του εξωτερικού διακόσμου στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1984. Γ. Βελένης, Μεσοβυζαντινή ναοδομία στη Θεσσαλονίκη, Αθήνα 2003. 13

Βελένης, Χρονολογικά συστήματα Γ. Βελένης, Χρονολογικά συστήματα σε επιγραφές και χειρόγραφα Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών χρόνων, Πρακτικά του ς Διεθνούς Συμποσίου Ελληνικής Βελένης, Ανθίβολο Βογιατζής, Νεότερα στοιχεία Βογιατζής, Κυριακό Τιμίου Προδρόμου Βογιατζής, Συμβολή Βογιατζής - Δεληνικόλα, Σωτήρας Χριστιάνων Βοκοτόπουλος, Θεσσαλονίκη Βοκοτόπουλος, Αρχιτεκτονική Βοκοτόπουλος, Γαλαξείδι Βουρνούς, Άγιοι Σαράντα Παλαιογραφίας (Δράμα, 21-27 Σεπτεμβρίου 2003), τ. Β, Αθήνα 2008, 659-679. Γ. Βελένης, Ανθίβολο άγνωστου ιχνογράφου εικόνα Καπεσοβίτη ζωγράφου, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΛΓ (2012), 229-240. Σ. Βογιατζής, Νεότερα στοιχεία για την οικοδομική ιστορία του καθολικού της Νέας Μονής Χίου, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΙΔ. (1987-1988), 159-171. Σ. Βογιατζής, Το κυριακό της σκήτης Τιμίου Προδρόμου (Ιβήρων) στο Άγιον Όρος, Εκκλησίες ΙΙΙ, Αθήνα 1989, 75-90. Σ. Βογιατζής, Συμβολή στην ιστορία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της κεντρικής Ελλάδος κατά τον 16 ο αιώνα. Οι μονές του Αγίου Βησσαρίωνος (Δούσικο) και του Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδα), Αθήνα 2000. Σ. Βογιατζής - Ε. Δεληνικόλα, Νεότερες Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία του ναού Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστιάνων Μεσσηνίας, ΔΧΑΕ περ. Δ τ. ΚΓ, (2002), 41-57. Π. Βοκοτόπουλος, Οι μεσαιωνικοί ναοί της Θεσσαλονίκης και η θέση τους στα πλαίσια της βυζαντινής ναοδομίας, Η Θεσσαλονίκη μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, Πρακτικά Συμποσίου τεσσαρακονταετηρίδος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (30 Οκτωβρίου -1 Νοεμβρίου 1980), Θεσσαλονίκη 1982, 97-110. Π. Βοκοτόπουλος, Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την δυτικήν Στερεάν Ελλάδα και την Ήπειρον, Θεσσαλονίκη 1992. Π. Βοκοτόπουλος, Παρατηρήσεις στο ναό του Σωτήρος κοντά στο Γαλαξείδι, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΙΖ (1993-1994), 199-210. Μ. Βουρνούς, Ο ναός των Αγίων Σαράντα στα Θυμιανά και η Χιακή βασιλική της Τουρκοκρατίας, Εκκλησίες V, 14

Βουρνούς, Σκλαβιά Βουρνούς, Υπαπαντή Γαβαλάς - Μονιούδη, Κατοικία Γαβαλάς - Μονιούδη Αθήνα 1998, 53-70 Μ. Βουρνούς, Ο Ναός του Αγίου Ιωάννου στα Σκλαβιά της Χίου, Εκκλησίες VI, Αθήνα 2002, 43-56. Μ. Βουρνούς, Ο Ναός της Υπαπαντής της Χίου. Στοιχεία για ένα αδημοσίευτο βυζαντινό μνημείο, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΚΔ (2003), 131-138. Θ. Γαβαλάς - Θ. Μονιούδη, Η κατοικία στα μεσαιωνικά χωριά της Χίου, ΧιαΧ Θ (1977), 6-17. Θ. Γαβαλάς - Θ. Μονιούδη, Χωρική ανάλυση των Χωρική ανάλυση μεσαιωνικών οικισμών της Χίου, ΑΘ 12 (1978), 86-93. Γαρίδης, Χορηγία Μ. Γαρίδης, Μορφές χορηγίας και αισθητικοί προσανατολισμοί στη Ζωγραφική του 16ου αιώνα, Δέκατο πέμπτο Συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης, Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων, Αθήνα 1995, 19-23. Γεδεών, Πίνακες Μ. Γεδεών, Πατριαρχικοί πίνακες, Αθήναι 1996. Γιαννακή, Πυργί Γ. Γιαννακή, Το Πυργί της Χίου, Χίος 1980. Γκιολές, Ναοδομία Ν. Γκιολές, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), Αθήνα 1987. Γκράτζιου, Κρήτη Ο. Γκράτζιου, Η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή. Η Γούναρης, Εισαγωγή Δαδάκη, Χάνα Μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, Ηράκλειο 2010. Γ. Γούναρης, Εισαγωγή στη Χριστιανική και Βυζαντινή Αρχαιολογία, (Σημειώσεις παραδόσεων), Θεσσαλονίκη 1988. Σ. Δαδάκη, Χάνα, Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 333. Δαμαλάς, Καλαμωτή Γ. Δαμαλάς (επιμ.), Καλαμωτή. Ένα παραδοσιακό Δημακόπουλος, Άγιος Ρόκκος Δημητροκάλλης, Σταυρεπίστεγοι ναοί Δημητροκάλλης, Τραγαία Νάξου Διονύσιος εκ Φουρνά Μεσαιωνικό μαστιχοχώρι της Χίου, Αθήνα 1989. Ι. Δημακόπουλος, Η εκκλησία του Αγίου Ρόκκου στα Χανιά, Εκκλησίες I, Αθήνα 1979, 257-267. Γ. Δημητροκάλλης, Η καταγωγή των σταυρεπίστεγων ναών, Χαριστήριον εις Αναστάσιον Ορλάνδον Β, Αθήνα 1966, 187-211. Γ. Δημητροκάλλης, Η Βασιλική του Αγίου Ισιδώρου στην Τραγαία Νάξου, ΕΕΚΜ ΙΕ (1995), Πρακτικά Α Κυκλαδολογικού Συνεδρίου, Άνδρος 5-9 Σεπτεμβρίου 1991, Αθήνα 1996, 247-306. Α. Παπαδόπουλος Κεραμεύς (Επιμ), Διονυσίου εκ Φουρνά, Ερμηνεία της Βυζαντινής ζωγραφικής τέχνης, Πετρούπολη, 15

Διαμαντή - Πάντου, Αρκαδία Δουκατά, Ιμαρέτ Δρανδάκης, Επιγραφαί Ζαχαριάδου, Επέκταση Ζαχαριάδου, Γενουατικές κτήσεις Ζαχαριάδου, Χορηγικά κεφάλαια Ζολώτας, Συναγωγή Ζολώτας, Ιστορία Θεοχαρίδου, Αγία Σοφία Καββαδία -Τσουρής, Δύο εκκλησίες Καλλιγά, Αγία Άννα Καλοπίση Βέρτη, Χορηγία Καλοπίση Βέρτη, Διδακτική Συλλογή Κανετάκη, Αίγλη 1909. Κ. Διαμαντή - Ε. Πάντου, Τα μοναστήρια στο φαράγγι του Λούσιου ποταμού στην Αρκαδία, Αθήνα 2006. Σ. Δουκατά, Ιμαρέτ, Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 324-326. Ν. Δρανδάκης, Χριστιανικαί επιγραφαί Λακωνικής, ΑΕ (1967), 166. Ε. Ζαχαριάδου, Η επέκταση των Οθωμανών στην Ευρώπη ως την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1354-1453), ΙΕΕ Θ, Αθήνα 1980, 184-213. Ε. Ζαχαριάδου, Ο ελληνισμός στις γενουατικές κτήσεις της ανατολής, ΙΕΕ Θ, Αθήνα 1980, 278-282. Ε. Ζαχαριάδου, Η συγκέντρωση χορηγικών κεφαλαίων κατά τον 16 ο αιώνα, Δέκατο πέμπτο Συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης. Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων, Αθήνα 1995, 28. Γ. Ζολώτας, Χιακών και Ερυθραϊκών επιγραφών Συναγωγή, Αθηνά 20, Αθήνησιν 1908. Γ. Ζολώτας, Ιστορία της Χίου, εν Αθήναις, Α1 (1921), Α2 (1923), Β, (1924), Γ1, (1926), Γ2,(1928). Κ. Θεοχαρίδου, Η Αρχιτεκτονική του ναού της Αγίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη, Αθήνα 1994. Α. Καββαδία - Κ. Τσουρής, Δύο βυζαντινές εκκλησίες στη Μεσσηνία, ΑΔ 47-48 Α (1992-1993), 269-292. Χ. Καλλιγά, Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Μονεμβασιά κατά την Β Ενετοκρατία και το καθολικό παρεκκλήσιο της Αγίας Άννας, Εκκλησίες I, Αθήνα 1979, 245-256. Σ. Καλοπίση Βέρτη, Η χορηγία στο Βυζάντιο κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο και ο ρόλος της στη διαμόρφωση της τέχνης, Δέκατο πέμπτο Συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης. Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων, Αθήνα 1995, 32-33. Σ. Καλοπίση Βέρτη, Διδακτική Συλλογή Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Κεραμικής, Αθήνα 2003. Ε. Κανετάκη, Γενί χαμάμ (ή «Αίγλη»), Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 235-236. 16

Κανετάκη, Δίδυμος λουτρώνας Καντακουζηνός, PG 153 Κάππας, Παντοβασίλισσα Κάππας - Φουστέρης, Σοφικό Κορινθίας Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινό κράτος Καρύδης, Αδελφότητες Ε. Κανετάκη, Δίδυμος λουτρώνας (ή Λουτρό του Αλατά), Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 300-302. Ι. Καντακουζηνός, PG 153 (2001), 473 κ.ε. Μ. Κάππας, Ο ναός της Παντοβασίλισσας στην Τρίγλεια - Τυπολογικές Επισημάνσεις, Εικοστό έκτο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων, Αθήνα 2006, 30-31. Μ. Κάππας - Γ. Φουστέρης, Επανεξέταση δύο ναών του Σοφικού Κορινθίας, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΚΖ (2006), 61-72. Γ. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος Β, Αθήνα 1988. Σ. Καρύδης, Ορθόδοξες αδελφότητες και συναδελφικοί ναοί στην Κέρκυρα (15 ος - 19 ος αι.), Αθήνα 2004. Κατσαρός, Ευπάλιο Κίζης, Μονή Φλαμουρίου Κοιλάκου, Πραστειά Β. Κατσαρός, Ζητήματα ιστορίας ενός βυζαντινού ναού κοντά στο Ευπάλιο Δωρίδος, Βυζαντινά 10 (1980), 11-50. Γ. Κίζης, Η Μονή Φλαμουρίου στο Πήλιο, Εκκλησίες ΙΙ, Αθήνα 1982, 151-166. Χ. Κοιλάκου, Ο Ναός του Αγίου Γεωργίου στα Πραστειά Σιδερούντας Χίου, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΙΑ (1982-1983), 37-76. Κοιλάκου, Χρονικά Χ. Κοιλάκου, Νομός Χίου, ΑΔ 34 (1979), Χρονικά Β2, Κοντογιαννοπούλου, Μακρυνίτσα Κουτελάκης, Τέμπλα Κοχυλάκη, Σπηλιώτισσα Κρεατσάς, Αναδρομή Κρουσουλούδης, Λατινική επισκοπή Κωνσταντινίδη, Πλάτσα 360-365. Μ. Κοντογιαννοπούλου, Τα βυζαντινά γλυπτά της Κοίμησης της Θεοτόκου και του Αγίου Αθανασίου στη Μακρυνίτσα Πηλίου, Θεσσαλονίκη 2000, (αδημ. διπλωματική εργασία). Χ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου, Αθήνα-Γιάννινα 1986. Ε. Κοχυλάκη, Η Παναγία Σπηλιώτισσα Αρίστης Ηπείρου, Εκκλησίες II, Αθήνα 1982, 47-56. Κ. Κρεατσάς, Σύντομος αναδρομή εις τους σεισμούς της Χίου, ΧιαΧ ΙΓ (1981), 81-87. Ν. Κρουσουλούδης, Η ίδρυση της Λατινικής επισκοπής Χίου και οι πρώτοι γνωστοί επίσκοποι της, Αιγαίο, Αθήνα 1991, 67-74. Χ. Κωνσταντινίδη, Ο σταυρεπίστεγος ναός της Αγίας 17

Παρασκευής στην Πλάτσα της Έξω Μάνης, Πελοποννησιακά ΙΣΤ (1985-1986), 423-440. Κωνσταντινίδη, Κόνιτσα Χ. Κωνσταντινίδη, Η Θεοτόκος ως σκηνή του μαρτυρίου με τις προεικονίσεις και ο Μελισμός στην αψίδα της Κόκκινης Παναγιάς στην Κόνιτσα, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΚΘ (2008), 87-100. Κωνσταντινίδη, Μελισμός Χ. Κωνσταντινίδη, Ο Μελισμός, Θεσσαλονίκη 2008. Κωνστάντιος, Δ. Κωνστάντιος, Νεώτερα στοιχεία για σε βυζαντινούς Αιτωλοακαρνανία ναούς της Αιτωλοακαρνανίας, ΗπειρΧρον 23 (1981), 273-275. Λαμπάκης, Επτά αστέρες Γ. Λαμπάκης, Επτά αστέρες της Αποκαλύψεως, Αθήνα 1906. Λαμπάκης - Μπούρας, Χίος Α. Λαμπάκης - Χ. Μπούρας, Τα Μεσαιωνικά Χωριά της Χίου, Το Ελληνικό Λαϊκό Σπίτι Α, Αθήναι 1960, 5-40. Λάμπρος, Νομίσματα Π. Λάμπρος, Μεσαιωνικά νομίσματα των δυναστών της Χίου, Εν Αθήναις, 1886. Μ.Α.Σ., Άγιος Σπυρίδωνας Μ.Α.Σ., Ο εν Σηλυμβρία βυζαντινός ναός του Αγίου Σπυρίδωνος, Θρακικά 9 (1938), 37-41. Μαζαράκης, Ζακκαρία Α. Μαζαράκης, Ένα Μαρτινέλλο των Εμμανουήλ και Παλαιολόγου Ζακκαρία (1307-1310) της Συλλογής E. Zunino, Νομισματικά Χρονικά 18 (1999), 101-111 Μακριδάκης, Χίος 1912 Γ. Μακριδάκης, Χίος 1912, Τετράδια Μνήμης, Χίος Οκτώβριος 2001, 21. Μαμαλούκος, Μονή Σ. Μαμαλούκος, Το καθολικό της μονής Βατοπεδίου. Βατοπεδίου Ιστορία και αρχιτεκτονική, Αθήνα 2001. Μαμαλούκος, Ζητήματα Σ. Μαμαλούκος, Ζητήματα σχεδιασμού στη Βυζαντινή σχεδιασμού Αρχιτεκτονική, ΔΧΑΕ περ. Δ, ΚΔ (2003), Αθήνα 2003, 119-130. Μαμαλούκος, Σ. Μαμαλούκος, Παρατηρήσεις στην αρχιτεκτονική του Παντοβασίλισσα ναού της Παναγίας Παντοβασίλισσας στην Τρίγλεια της Βιθυνίας, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΚΣΤ (2005), 51-61. Μανόπουλος, Επανεξέταση Γ. Μανόπουλος, Επανεξέταση των επιγραφών των επιγραφών Καπεσοβιτών ζωγράφων, ΗπειρΧρον 37 (2003), 299-316. Μαρίνου, Άγιος Δημήτριος Γ. Μαρίνου, Άγιος Δημήτριος. Η Μητρόπολη του Μυστρά, Αθήνα 2002. Μαστορόπουλος, Κρίνα Γ. Μαστορόπουλος, Παρατηρήσεις σε μία οικοδομική φάση της Παναγίας Κρίνας Χίου, ΑΔ 34 (1979), Μελέτες Α, Αθήναι 1986, 260-263. Μεράντζας, Εικονογράφηση Χ. Μεράντζας, Η εικονογράφηση των Αίνων στη 18

Αίνων Μεσσής, Ναοί Αθωνικού τύπου Μισαηλίδου, Σικελιά 2000 Μισαηλίδου, Σικελιά Μισαηλίδου - Καββαδία Σπονδύλη, Παρατηρήσεις Μονιούδη Γαβαλά, Μονή Μουνδών Μουρίκη, Ψηφιδωτά Μουτζάλη, Ιμαρέτ Μουτσόπουλος, Αρμονικές Χαράξεις Μουτσόπουλος, Άγιος Αχίλλειος 1989 Μουτσόπουλος, Καστοριά Μουτσόπουλος, Άγιος Αχίλλειος 1994 Μουτσόπουλος, Άγιος Παναγίας Σικελιάς Χίου, Βυζαντινά 23 (2002-2003), 391- Αχίλλλειος 1999 Μπακιρτζής- Σαμπανοπούλου, Ζιντζιρλί μεταβυζαντινή ζωγραφική του ελλαδικού χώρου (16 ος -18 ος αι.), Ιωάννινα 2005. Β. Μεσσής, Ναοί Αθωνικού τύπου (Διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 2010. Ά. Μισαηλίδου, Παναγία Σικελιά Χίου, Θεσσαλονίκη 2000, (αδημ. διπλωματική εργασία). Ά. Μισαηλίδου, Η Αρχιτεκτονική του καθολικού της 441. Ά. Μισαηλίδου - Α. Καββαδία Σπονδύλη, Παρατηρήσεις και συσχετισμοί στοιχείων στο Καθολικό της Νέας Μονής Χίου, Βυζαντινά 25 (2005), 315-374. Θ. Μονιούδη Γαβαλά, Το καθολικό της Μονής Μουνδών στη Χίο, Εκκλησίες I, Αθήνα 1979, 177-184. Ν. Μουρίκη, Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου, I-II, Αθήνα 1985. Α. Μουτζάλη, Τζαμί Φαΐκ Πασά (ή Ιμαρέτ), Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 184. Ν. Μουτσόπουλος, Μορφολογικές παρατηρήσεις και αρμονικές χαράξεις στους εγγεγραμμένους σταυροειδείς ναούς, Χρονικά Αισθητικής 2 (1963), 119-130. Ν. Μουτσόπουλος, Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου στην Πρέσπα, I - III, Θεσσαλονίκη 1989. Ν. Μουτσόπουλος, Εκκλησίες της Καστοριάς 9 ος -11 ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 1992. Ν. Μουτσόπουλος, Ο ναός του Αγίου Αχιλλείου, Επτά Ημέρες Καθημερινή (9.1.1994), 9. Ν. Μουτσόπουλος, Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου στην Πρέσπα, Θεσσαλονίκη 1999. Α. Μπακιρτζής - Λ. Σαμπανοπούλου, Ζιντζιρλί τζαμί, Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 284-286. Μπεκατώρος, Λιτή Γ. Μπεκατώρος, Λιτή, ΘΗΕ 8, Αθήνα 1966, 313-314. Μπεκατώρος, Πασχάλια Γ. Μπεκατώρος, Πασχάλια, ΘΗΕ 10, Αθήνα 1967, 117- Μπούρας, Βυζαντινή βασιλική Μπούρας, Δύο μικροί ναοί 118. Χ. Μπούρας, Μια βυζαντινή βασιλική εν Χίω, Νέο Αθήναιον Γ 1961, 129-144. Χ. Μπούρας, Δύο μικροί ναοί, οκταγωνικού τύπου, ανέκδοτοι, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. Γ (1962-1963), Αθήναι 19

Μπούρας, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική Μπούρας, Λιγουριό 1964, 155-171. Χ. Μπούρας, Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα μετά την Άλωση (1453-1821), ΑΘ 3 (1969), 164-172. Χ. Μπούρας, Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων Λιγουριού Αργολίδος, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. Ζ (1974), 1-28. Μπούρας, Χίος 1974 Χ. Μπούρας, Χίος, Αθήναι 1974 Μπούρας, Βασιλική Χ. Μπούρας, Ο αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής κατά Τουρκοκρατίας Μπούρας, Αναστήλωση τέμπλου Μπούρας, Μονή Μαγγάνων Μπούρας, Νέα Μονή Μπούρας, Παναγία Κρίνα την Τουρκοκρατία και ο Πατριάρχης Καλλίνικος, Εκκλησίες I, Αθήνα 1979, 159-168. Χ. Μπούρας, Η αναστήλωση του τέμπλου του καθολικού της Νέας Μονής Χίου, ΧιαΧ ΙΒ (1980), 22-31. Χ. Μπούρας, Τυπολογικές παρατηρήσεις στο καθολικό της μονής των Μαγγάνων στην Κωνσταντινούπολη, ΑΔ 31 (1976) Α, 136-151. Χ. Μπούρας, Η Νέα Μονή της Χίου. Ιστορία και Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1981. Χ. Μπούρας, Το τέμπλο της Παναγίας Κρίνας και η χρονολόγησή της, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. Ι (1980-1981), 165-179. Μπούρας, Χίος 1982 Χ. Μπούρας, Χίος, Αθήνα 1982 Μπούρας, Άγιος Μηνάς Χ. Μπούρας, Το καθολικό της Μονής Αγίου Μηνά στη Μπούρας, Γενουατικές εκκλησίες Μπούρας, Γενουατικές εκκλησίες 1988 Μπούρας, Μαλεσίνα Χίο, Εκκλησίες II, Αθήνα 1982, 241-248. Χ. Μπούρας, Η αρχιτεκτονική των γενουατικών εκκλησιών της πόλεως Χίου, ΧιαΧ ΙΗ, (1987), 3-16. Χ. Μπούρας, Η αρχιτεκτονική των γενουατικών εκκλησιών της πόλεως Χίου, Χίος - Γένοβα, Χίος 1988, 41-44. Χ. Μπούρας, Το καθολικό της Μονής της Μαλεσίνας στην Λοκρίδα, Εκκλησίες IV, Αθήνα 1993, 129-142. Μπούρας, Ιστορία Χ. Μπούρας, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής II, Αθήνα 1994. Μπούρας, Αρχιτεκτονική Χ. Μπούρας, Βυζαντινή & Μεταβυζαντινή Αρχιτεκτονική 2001 Μπούρας, Τσάγεζι Μπούρας, Παναγία Μουχλίου στην Ελλάδα, Αθήνα 2001. Χ. Μπούρας, Η Αρχιτεκτονική του καθολικού της Μονής Αγίου Δημητρίου Στομίου (τ. Τσάγεζι), ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΚΔ (2003), 145-161. Χ. Μπούρας, Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΚΣΤ (2005), 35-50. Μπούρας, Τρόποι εργασίας Χ. Μπούρας, Τρόποι εργασίας των βυζαντινών 20

Μπούρας - Καλογεροπούλου - Ανδρεάδη, Αττική Μπούρας - Μπούρα, Ναοδομία Μυλωνάς, Μονή Δολιανών Μυλωνάς, Μονή Πέτρας Μυλωνάς, Δομική έρευνα Νικονάνος, Θεσσαλία Νικονάνος, Χορτιάτης Ξυγγόπουλος, Μνημεία Ιωαννίνων Ορλάνδος, Δεσποτάτο Ορλάνδος, Πόρτα Παναγιά Ορλάνδος, Ζωοδόχος Πηγή Ορλάνδος, Σωτήρας Ορλάνδος, Ροδιά Ορλάνδος, Αγία Θεοδώρα Ορλάνδος, Άρτα Ορλάνδος, Μυστράς Ορλάνδος, Άγιος Γεώργιος Ορλάνδος, Επισκοπή Δαμαλά Ορλάνδος, Όσιος Μελέτιος αρχιτεκτόνων και αρχιμαστόρων, Αθήνα 2010. Χ. Μπούρας - Α. Καλογεροπούλου - Ρ. Ανδρεάδη, Εκκλησίες της Αττικής, Αθήνα 1969. Χ. Μπούρας - Λ. Μπούρα, Η ελλαδική ναοδομία κατά το 12 ο αιώνα, Αθήνα 2002. Π. Μυλωνάς, Η Μονή Δολιανών ή Κρανιάς στην Πίνδο, Εκκλησίες Ι, Αθήνα 1979, 93-110. Π. Μυλωνάς, Η Μονή Πέτρας στην Νότια Πίνδο, Εκκλησίες ΙΙ, Αθήνα 1982, 121-138. Π. Μυλωνάς, Δομική έρευνα στο εκκλησιαστικό συγκρότημα του Οσίου Λουκά Φωκίδος, Αρχαιολογία 36 (1990), 6-30. Ν. Νικονάνος, Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας, Αθήναι 1979. Ν. Νικονάνος, Η εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Χορτιάτη κοντά στη Θεσσαλονίκη, Κέρνος, Θεσσαλονίκη 1972, 102-120. Α. Ξυγγόπουλου, Μεσαιωνικά μνημεία Ιωαννίνων, ΗπειρΧρον (1926), 53κ.ε. Α. Ορλάνδος, Μνημεία του Δεσποτάτου της Ηπείρου, ΗπειρΧρον Α και Β (1927), 153-169 Α. Ορλάνδος, Η Πόρτα Παναγιά της Θεσσαλίας, ΑΒΜΕ Α (1935), 5-40 Α. Ορλάνδος, Η επί του Κιθαιρώνος Μονή της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής, ΑΒΜΕ Α (1935), 169-178. Α. Ορλάνδος, Ο παρά την Άμφισσαν ναός του Σωτήρος, ΑΒΜΕ Α (1935), 181-196. Α. Ορλάνδος, Ο Άγιος Νικόλαος της Ροδιάς, ΑΒΜΕ Β (1936), 131-147. Α. Ορλάνδος, Η Αγία Θεοδώρα της Άρτας, ΑΒΜΕ Β (1936), 88-104. Α. Ορλάνδος, Οι μεταβυζαντινοί ναοί της Άρτας, ΑΒΜΕ Β (1936), 172-179. Α. Ορλάνδος, Τα παλάτια και τα σπίτια του Μυστρά, ΑΒΜΕ Γ (1937), 2-114. Α. Ορλάνδος, Ο Άγιος Γεώργιος Λουκισίων, ΑΒΜΕ Γ (1937), 166-171. Α. Ορλάνδος, Η Επισκοπή του Δαμαλά, ΑΒΜΕ Ε (1939-40), 17-33. Α. Ορλάνδος, Η Μονή του Οσίου Μελετίου και τα 21

Ορλάνδος, Δύο βυζαντινά μνημεία Ορλάνδος, Μνημεία Αιτωλοακαρνανίας Ορλάνδος, Ξυλόστεγος Βασιλική Παζαράς, Ανάγλυφες σαρκοφάγοι Παΐζη Αποστολοπούλου, Εξαρχία Παϊσίδου, Καστοριά παραλαύρια αυτής, ΑΒΜΕ Ε (1939-40), 36-118. Α. Ορλάνδος, Δύο βυζαντινά μνημεία της Δυτικής Κρήτης: Α) Ο Χριστός των Μεσκλών Β) Ο Αϊ κυρ - Γιάννης του Αλυκιανού - Κουφού, ΑΒΜΕ Η (1955-56), 126-205 Α. Ορλάνδος, Βυζαντινά Μνημεία της Αιτωλοακαρνανίας, ΑΜΒΕ Θ (1961), 3-112. Α. Ορλάνδος, Η ξυλόστεγος Παλαιοχριστιανική Βασιλική, της Μεσογειακής λεκάνης, Αθήναι 1952. Θ. Παζαράς, Ανάγλυφες σαρκοφάγοι και επιτάφιες πλάκες της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα, Αθήνα 1988. Μ. Παΐζη Αποστολοπούλου, Ο θεσμός τη πατριαρχικής Εξαρχίας, 14 ος - 19 ος αιώνας, Αθήνα 1995. Μ. Παϊσίδου, Οι τοιχογραφίες του 17 ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς, Αθήνα 2002. Πάλλας, Σαλαμνιακά Δ. Πάλλας, Σαλαμνιακά, ΑΕ (1950-1951), 163-181. Πάλλας, Θάλασσα Δ. Πάλλας, Η «θάλασσα» των Εκκλησιών, Αθήνα 1952. Παναγιωτάκης, Ν. Μ. Παναγιωτάκης, Η κρητική περίοδος της ζωής του Θεοτοκόπουλος Πανέτσος, Προφήτης Ηλίας Παπαδοπούλου, Βυζαντινή Άρτα Παπαδοπούλου - Καραμπερίδη, Μνημεία Ηπείρου Παπαϊωάννου, Σάμος Παπανικόλα Μπακιρτζή, Κεραμικά Πασαδαίος, Καμαριώτισσα Πασαδαίος, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος Πασαλή, Παραμυθιά Πατρινέλης, Θεόδωρος Αγαλλιανός Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Αθήνα 1987. Γ. Πανέτσος, Η εκκλησία του Προφήτη Ηλία στην Παιανία, Εκκλησίες II, Αθήνα 1982, 203-212. Β. Παπαδοπούλου, Η Βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Αθήνα 2002. Β. Παπαδοπούλου - Α. Καραμπερίδη (επιμ.), Τα Βυζαντινά Μνημεία της Ηπείρου, Ιωάννινα 2008, 209-212. Κ. Παπαϊωάννου, Εκκλησίες και Μοναστήρια της Σάμου, Αθήνα 1997. Δ. Παπανικόλα Μπακιρτζή, Βυζαντινά εφυαλωμένα Κεραμικά. Η τέχνη των εγχαράκτων, Αθήνα 1999. Α. Πασαδαίος, Η εν Χάλκη Μονή Παναγίας Καμαριωτίσσης, ΑΕ (1971), 1-53. Α. Πασαδαίος, Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των βυζαντινών κτηρίων της Κωνσταντινουπόλεως, εν Αθήναις 1973. Α. Πασαλή, Η Μεγάλη Παναγιά στην Παραμυθιά Θεσπρωτίας, ΔΧΑΕ περ. Δ τ. ΙΘ (1996-1997), 369-394. Χ. Πατρινέλης, Ο Θεόδωρος Αγαλλιανός ταυτιζόμενος προς τον Θεοφάνην Λυδίας και οι ανέκδοτοι λόγοι του, 22

Πατρινέλης, Οργάνωση Πατρινέλης, Μονές Πατρινέλης, Χίος Πέννας, Παναγία Κρήνα Αθήνα 1966. Χ. Πατρινέλης, Η οργάνωση του γένους υπό τους Τούρκους και η επιβίωσή του, IEE Ι, Αθήναι 1974, 92 κ.ε. Χ. Πατρινέλης, Οι μονές του ελληνικού χώρου, ΙΕΕ Ι, Αθήναι 1974, 132-133. Χ. Πατρινέλης, Η Χίος ως πνευματικό κέντρο, ΙΕΕ Ι, Αθήναι 1974, 371 κ.ε. Χ. Πέννας, Οι κτίτορες της Παναγίας Κρήνας στη Χίο, Δέκατο Πέμπτο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Πρόγραμμα και Περιλήψεις Εισηγήσεων και Ανακοινώσεων, Αθήνα 12-14 Μαΐου 1995, Αθήνα 1995, 62-63. Περρής, Κάμπος Ν. Περρής, Ο Κάμπος I-II, Χίος 1972. Πετρονώτης, Άγιος Γεώργιος Α. Πετρονώτης, Η πολύτρουλλη βασιλική του Αγίου Ζάχολης Πετρονώτης, Ανέκδοτο μνημείο Γεωργίου Ζάχολης, Εκκλησίες II, Αθήνα 1982, 257-270. Α. Πετρονώτης, Ένα ανέκδοτο μνημείο της αρχιτεκτονικής των Λασκαριδών, Η Σάμος από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα. Πρακτικά Συνεδρίου, τ. Α, Αθήνα 1998, 81-84. Πικιώνης, Αρχιτεκτονική Δ. Πικιώνης, Η Αρχιτεκτονική της Χίου, Αθήνα 2000. Ποζιόπουλος, Αρχοντικό Δ. Ποζιόπουλος, Το Αρχοντικό Σγούτα στη Χώρα της Σγούτα Πολυβίου, Περιβόλι Γρεβενών Σαμπανοπούλου, Αλατζά Ιμαρέτ Χίου, Επώνυμα Αρχοντικά των Χρόνων της Τουρκοκρατίας, Αθήνα 1986, 205-218. Μ. Πολυβίου, Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Περιβόλι Γρεβενών, Εκκλησίες I, Αθήνα 1979, 83-92. Λ. Σαμπανοπούλου, Αλατζά Ιμαρέτ (ή Ισχάκ Πασά τζαμί), Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 229-231. Σαμπανοπούλου, Μπεζεστένι Λ. Σαμπανοπούλου, Μπεζεστένι, Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 246-247. Σάρου, Αργέντης Α. Σάρου, Ο Άγιος Ιωάννης ο Αργέντης, ΧιαΧ 1 (1911), Σάρου, Περί μεικτών ναών Σάρου Ζολώτα, Επισκοπή Χίου Σβορώνος, Εξελίξεις 116-123. Α. Σάρου, Περί μεικτών ναών ορθοδόξων και καθολικών εν Χίω, ΕΕΒΣ ετ. ΙΘ (1949), 194-208. Α. Σάρου Ζολώτα, Το Αρχείον της Λατινικής Επισκοπής Χίου, ΠΑΕ περ. 3 τ.4 (1936-1938), 175-200. Ν. Σβορώνος, Οι εξελίξεις στην οικονομία και στην κοινωνία (1071-1204), ΙΕΕ Θ, Αθήνα 1980, 66-73. Σγουρός, Ιστορία Κ. Σγουρός, Ιστορία της Χίου, Αθήνησιν 1937. 23

Σιαξαμπάνη Στεφάνου, Μονή Διονυσίου Σκαμπαβίας, Άγιοι Απόστολοι Σταμούλη, Ανέκδοτα Χ. Σιαξαμπάνη Στεφάνου, Το καθολικό της Μονής Διονυσίου στον Όλυμπο, Εκκλησίες ΙΙΙ, Αθήνα 1989, 111-124. K. Σκαμπαβίας, Ο Ναός των Αγίων Αποστόλων στο Πυργί της Χίου, Αθήνα 2005. Α. Σταμούλη, Ανέκδοτα βυζαντινά μνημεία εν Θράκη, μνημεία ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. Γ, Αθήναι 1926, 62-66. Σταυρίδης, Πατριαρχείο Β. Σταυρίδης, Οικουμενικόν Πατριαρχείον, ΘΗΕ 9, Αθήνα 1966, 778. Στεφανίδου, Μπεζεστένι Α. Στεφανίδου, Μπεζεστένι, Η Οθωμανική Στίκας, Μονή Δαφνίου Στίκας, Οικοδομικόν χρονικόν Στίκας, Μονή Οσίου Λουκά Στίκας, Αγία Σοφία Στουφή Πουλημένου, Άγιος Αθανάσιος Στουφή Πουλημένου, Μονή Αστερίου Στυλιανού, Μονή Σωσίνου Σωτηρίου, Μνημεία Χίου Σωτηρίου, Μνημεία Θεσσαλίας Σωτηρίου, Βασιλικαί Σωτηρίου, Μνημεία Κύπρου Σωτηρίου, Αρχαιολογία Τούρτα, Βίτσα Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, ΥΠ.ΠΟ. 2008, 287-288. E. Στίκας, Στερέωσις και Αποκατάστασις του εξωνάρθηκα του καθολικού Μονής Δαφνίου, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. Γ (1962-63), 21 κ.ε. E. Στίκας, Το οικοδομικόν Χρονικόν του Οσίου Λουκά Φωκίδος, Αθήναι 1970. E. Στίκας, Ο κτίτωρ του Καθολικού της Μονής Οσίου Λουκά, Αθήναι 1974-1975. E. Στίκας, Ο ναός της Αγίας Σοφίας επί του κάστρου της Μονεμβασίας, Λακ Σπουδ 8 (1986), 271-376. Ι. Στουφή Πουλημένου, Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στον Κάμπο Μεγάρων, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΚΣΤ (2005), 73-84. Ι. Στουφή Πουλημένου, Παρατηρήσεις στο καθολικό της Μονής Αστερίου, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. Λ (2009), 109-118. Ρ. Στυλιανού, Το καθολικό της Μονής Σωσίνου στο Πωγώνι της Ηπείρου, Εκκλησίες ΙΙ, Αθήνα 1982, 67-86. Γ. Σωτηρίου, Εφορεία Βυζαντιακών Αρχαιοτήτων. Κυρίως Βυζαντιακά Μνημεία Χίου, Παράρτημα ΑΔ 2, (1916), 27-44. Γ. Σωτηρίου, Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλίας ΙΓ και ΙΔ αιώνος, ΕΕΒΣ Ε (1928) 361-361. Γ. Σωτηρίου, Αι Παλαιοχριστιανικαί βασιλικαί της Ελλάδος, ΑΕ (1929), 191-92. Γ. Σωτηρίου, Τα βυζαντινά μνημεία της Κύπρου, Αθήναι 1935. Γ. Σωτηρίου, Χριστιανική και Βυζαντινή Αρχαιολογία, Εν Αθήναις 1978. Α. Τούρτα, Οι ναοί των Αγίου Νικολάου στη Βίτσα και του Αγίου Μηνά στο Μονοδέντρι, Αθήνα 1991. 24

Τσέλιγκα Αντουράκη, Γένεση Τσιμπίδης Πεντάζος, Θράκη Τσιτουρίδου, Παναγία Χαλκέων Τσιτουρίδου, Άγιος Νικόλαος Ορφανός Τσουρής, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος Τσουρής, Παλαιό Πυλί Φασουλάκης, Λεύκωμα Φατούρου, Πατμιακή Αρχιτεκτονική Φίλιππα Αποστόλου, Κάστρο Αντιπάρου Α. Τσέλιγκα Αντουράκη, Ο κύκλος του βιβλίου της Γένεσης στη μονή Αγίων Τεσσαράκοντα Λακωνίας, έργο του Γ. Μόσχου, Ανταπόδοση, Αθήνα 2010, 495-518. Ε. Τσιμπίδης Πεντάζος, Αρχαιολογικαί Έρευναι εν Θράκη (1969), ΑΕ (1973), 30-35. Ά. Τσιτουρίδου, Η Παναγία Χαλκέων, Θεσσαλονίκη 1985. Ά. Τσιτουρίδου, Ο Ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1986. Κ. Τσουρής, Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των υστεροβυζαντινών μνημείων της βορειοδυτικής Ελλάδος, Καβάλα 1988. Κ. Τσουρής, Το κάστρο στο παλαιό Πυλί της Κω και ο Όσιος Χριστόδουλος ο Λατρηνός, Α Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Ιστορία-Τέχνη-Αρχαιολογία στην Κω», Κως, 2-4 Μαΐου 1997, Αθήνα 2001, 365-378. Σ. Φασουλάκης (Επιμ), Λεύκωμα των ερειπίων της Χίου (1881), Αθήναι, 1983. Κ. Φατούρου, Πατμιακή Αρχιτεκτονική. Η Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, Αθήναι 1962. Μ. Φίλιππα Αποστόλου, Το Κάστρο της Αντιπάρου. Συμβολή στη μελέτη των οχυρωμένων μεσαιωνικών οικισμών του Αιγαίου, Αθήνα 1978. Φωτεινός, Νεαμονήσια Γ. Φωτεινός, Τα Νεαμονήσια. Δύο Βιβλία, Εν Χίω 1865, 102-103. Χασιώτης, Κατάκτηση Χίου Ι. Χασιώτης, Η τουρκική κατάκτηση της Χίου (1566), Χατζηδάκης, Συμβολή Χατζηδάκης, Μεταβυζαντινή τέχνη ΙΕΕ Ι, Αθήναι 1974, 304 κ.ε. Μ. Χατζηδάκης, Συμβολή στη μελέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, L Hellénisme contemporain, Αθήναι 1953, 239. Μ. Χατζηδάκης, Η Μεταβυζαντινή τέχνη και η ακτινοβολία της (1453-1700), ΙΕΕ Ι, Αθήνα 1974, 412-418. Χατζηδάκης, Μυστράς Μ. Χατζηδάκης, Μυστράς, Αθήνα 2003. Χατζηδάκης - Δρακοπούλου, Μ. Χατζηδάκης - Ε. Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830), Αθήνα 1997. Χούλια -Αλμπάνη, Μετέωρα Σ. Χούλια - Τ. Αλμπάνη, Μετέωρα. Αρχιτεκτονική - Χουλιάρας, Ζαγόρι Ζωγραφική, Αθήνα 1999. Ι. Χουλιάρας, Η εντοίχια θρησκευτική ζωγραφική του 16 ου 25

Χωρεάνθης, Εκκλησιαστική ιστορία Χωρεάνθης, Νέα Μονή και 17 ου αιώνα στο Δυτικό Ζαγόρι, Ιωάννινα 2006. Κ. Χωρεάνθης, Εκκλησιαστική Ιστορία της Χίου, Χίος Ημερολόγιο 1972. Κ. Χωρεάνθης, Η Νέα Μονή της Χίου, Χίος Ημερολόγιο 1974, (χωρίς αρίθμηση σελίδων). Argenti, Occupation Ballard, Domination génoise P. Argenti, The Occupation of Chios by Genoese and their Administration of the Island 1346-1566, vol. I - II, Cambridge 1958. M. Ballard, Les Grecs de Chio sous la domination génoise au XIVe siècle, ByzF V (1977), 5-15. Ballard, Romanie Genoise M. Ballard, La Romanie Genoise, I,II, Genova, 1978. Bouras, Cruciform Churches Ch. Bouras, Middle Byzantine Domed Cruciform Bouras, Variations Buchwald, Laskarid Architecture Buchwald, Sardis E Buchwald, Geometry Churches on the Greek Islands, Zograf (1998), 7-15. Ch. Bouras, Twelfth and Thirteenth Century Variations of the Single Octagon Plan, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. Θ (1977-1979), 21-34. H. Buchwald, Laskarid Architecture, JÖB 28 (1979), 261-296. H. Buchwald, Sardis Church E - A preliminary Report, JÖB 26 (1977), 265-299. H. Buchwald, The Geometry of Middle Byzantine Churches and Some Possible Implications, JÖB 42 (1992), 293-321. Comnène, Alexiade A. Comnène, Alexiade, t. II, (par B. Leib), Paris 1967. Constantinides, Olympiotissa E. Constantinides, The Wall Paintings of the Panagia Korać, Géometrie Čurčić, Local Workshops Ćurčić, Subsidiary Chapels Ćurčić, Articulation Ćurčić, Architecture Olympiotissa, Athens 1992. V. Korać, La géometrie des architectes byzantins, ΔΧΑΕ Κ (1988), 99-104. S. Čurčić, Two Examples of Local Building Workshops in Fourteenth - Century Serbia, Zograf 7 (1977), 45-51. S. Ćurčić, Architectural Significance of Subsidiary Chapels in Middle Byzantine Churches, JSAH 36 (1977), 94-110. S. Ćurčić, Articulation of Church Facades during the First Half of the Fourteenth - Century Serbia, L Art Byzantin au debut du XIVe siècle (Symposim de Gračanica 1973), Belgrade 1978, 17-27. S. Ćurčić, Architecture in the Age of Insecurity. An Introduction to Secular Architecture in the Balkans, 1300-26

Ćurčić, Thessalonike Cutler, Mελέτη De Coulanges Χίος 1500, Secular Medieval Architecture in the Balkans1300-1500 and its Preservation, Thessaloniki 1997, 19-51. S. Ćurčić, The Role of Late Byzantine Thessalonike in Church Architecture in the Balkans, DOP 57 (2003), 65-84. A. Cutler, Μία μελέτη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής κατά την εποχή του μπαρόκ. Λέοντος Αλλατίου De temples Graecorum recentioribus, ΧιαΧ ΙΘ (1988), 7-25. F. De Coulanges, Η Νήσος Χίος. Ιστορικό Υπόμνημα, (μετάφραση Κ. Χωρεάνθη), Αθήναι 1977. Delvoye, Βυζαντινή τέχνη Ch. Delvoye, Βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 1988. Dennert, Kapitelle M. Dennert, Mittelbyzantinische kapitelle. Studien zu Der Nersessian Aght'amar Deroko, Architecture Englert, Panagia Olympiotissa Foss, Lycian Coast Grabar, Sculptures byzantines Hadji Minaglou, Merbaka Hallensleben, Spyridonkirche Hasluck, Latin Monuments Hatjigiannis, Olympiotissa typologie und chronologie, Bonn 1997. S. Der Nersessian, Aght'amar, Church of the Holy Cross, Cambridge, Mass. 1965. A. Deroko, Architecture monumentale et décorative dans la Serbie du Moyen Age, Beograd 1953. K. Englert, Der Bautypus der ungengkirche unter berücksichting und der Panagia Olympiotissa in Elasson, Frankfurt 1991. C. Foss, The Lycian Coast in the Byzantine Age, DOP 48 (1994), 1-51. A. Grabar, Sculptures byzantines du Moyen Age, II, (XIe -XIVe Siècle), Paris 1976. G. Hadji Minaglou, L Église de la Dormition de la Vierge à Merbaka (Hagia Triada), Paris 1992. H. Hallensleben, Die Ehemalige Spyridonkirche in Silivri (Selymbria) - Eine achtstutzenkirche im Gebiet Konstantinopels, Studien zur spätantiken byzantinischen Kunst, F.W. Deichmann gewidmet I, Bonn 1986, 35-46. F. Hasluck, The Latin Monuments of Chios, BSA XVI (1909-1910), 140-184. M. Hatjigiannis, L Architecture byzantine à l epoque des Paléologue: le cas du catholicon de l Olympiotissa à Élasson (Thessalie), I-II, Paris 1989 (thèse). Hopf, Giustiniani K. Hopf, Les Giustiniani, dynastes de Chios, Paris 1888. Kalligas, Haghia Sophia H. Kalligas, The Church of Haghia Sophia at Monemvasia: its Date and Dedication, ΔΧΑΕ Θ (1977-27

Korać, Origins 1979), 217-222. V. Korać, Les Origins de l architecture de l école de la Morava, L école de la Morava et son temps, Symposium de Rešava (1968), Beograd 1972, 157-168. Krautheimer, Aρχιτεκτονική R. Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή Mango, Kamariotissa Mango, Monuments αρχιτεκτονική, Αθήνα 1991. C. Mango, A Note on Panagia Kamariotissa and Some Imperial Foundations of the Tenth and Eleventh Centuries in Constantinople, DOP 27 (1973), 128 κ.ε. C. Mango, Les monuments de l architecture du XIe siècle et leur signification historique et sociale, Travaux et Mémoires 6 (1976), 351-365. Mango, Architecture C. Mango, Byzantine Architecture, London 1986. Mango, Sépultures C. Mango, Sépultures et epitaphes aristocratiques à Mango - Ševčenko, Marmara Mathews, Kamariotissa Mathews, Byzantine Churches Mavrodinov Ėglises Bulgares Mazarakis, Zaccaria Megaw, Chronology Megaw, Reticulae Revetments Megaw, Cyprus Mijatev, Mittelalterliche Baukunst Byzance, Epigrafia Medievale Greca e Latina. Ideologia e Funzione. Atti del Seminario di Erice (12-18 settembre 1991), 99-117. C.Mango - I. Ševčenko, Some Churches and Monasteries on the Southern Shore of the Sea of Marmara, DOP 27 (1973), 238-240. T. Mathews, Observations on the Church of Panagia Kamariotissa on Heybeliadà (Chalke) Istanbul, DOP 27 (1973), 126-127. T. Mathews, The Byzantine Churches of Istanbul, The Pennsylvania State University, 1976. N. Mavrodinov, La décoration extérieure des anciennes églises Bulgares, BIAB, XXXV (1979), 92-110, A. Mazarakis, Zaccaria e della Volta nell egeo orientale, 1268-1329, Atene 2006. A.H.S. Megaw, The Chronology of Some Middle Byzantine Churches, BSA XXXIII (1931-1932), London 1934, 90-130 A.H.S. Megaw, Byzantine Reticulae Revetments, Χαριστήριον εις Α. Ορλάνδον, Αθήνα 1966, 10-22. A.H.S. Megaw, Byzantine Architecture and Decoration in Cyprus, Metropolitan or Provincial, DOP 28 (1974), 59-88. K. Mijatev, Die Mittelalterliche Baukunst in Bulgarien, Sofia 1974. 28

Miller, Zaccaria W. Miller, The Zaccaria of Phocaea and Chios 1275- Millet, École Mouriki, Monumental Painting Mutsopulos, Harmonische Bauschnitte 1329, JHS 31 (1911), 42-55. G. Millet, L école grecque dans l architecture byzantine, Paris 1916. D. Mouriki, Stylistic Trends in Monumental Painting of Greece at the Beginning of the Fourteenth Century, L Art Byzantin au debut du XIVe Siècle, (Symposium de Gračanica 1973), Belgrade 1978, 78 κ.ε. N. Mutsopulos, Harmonische bauschnitte in den kirchen vom typ kreuzförmigen innenbaus im griechischen kernland, BZ 55 (1962), 274-291. Mylonas, Lavra P. Mylonas, Le plan initial du catholicon de la Grande Orlandos, Monuments Ostrogorsky, Ιστορία Ousterhout, Observations Ousterhout, Enez Ousterhout, Kariye Camii Ousterhout, Palaeologan Architecture Ousterhout, Originality Ousterhout, Master Builders Papacostas, Koutsoventis Pennas, St. Isidore: Lavra, au mont Athos et la genése du type du catholicon Athonite, CArch 32 (1984), 89-112. A. Orlandos, Monuments byzantines de Chios II, Planches, Athènes 1930. G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους I-III, Αθήνα 1989. R. Ousterhout, Observations on the Recessed Brick Technique during the Palaeologan Period, ΑΔ 39 Α (1984), 163-170. R. Ousterhout, The Byzantine Church at Enez: Problems in Twelfth Century Architecture, JÖB 35 (1985), 261-280. R. Ousterhout, The Architecture of the Kariye Camii in Istanbul, Washington 1987. R. Ousterhout, Constantinople, Bithynia and Developments in Later Palaeologan Architecture, The Twilight of Byzantium (Papers from the Colloquim Held at Princeton University 8-9 May 1989, Princeton University, 75-91. R. Ousterhout, Originality in Byzantine Architecture: The case of Nea Moni, JSAH 51 (1992), 48-60. R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton New Jersey 1999. T. Papacostas, The History and Architecture of the Monastery of Saint John Chrysostomos at Koutsoventis, Cyprus, DOP 61 (2007), 25-148. Ch. Pennas, The Basilica of St. Isidore: New Evidence, 29

Pennas, Panagia Krena Pennas, Unusual Deesis CHIOS, Oxford, 1986, 317-334. Ch. Pennas, Some Aristocratic Founders; The Foundation of Panagia Krena on Chios, Actes du Symposium d Athènes 1988 (Women and Byzantine Monasticism), 1991, 61-66. Ch. Pennas, An Unusual Deesis in the Narthex of Panagia Krena, Chios, ΔΧΑΕ ΙΖ (1993-1994), 193-198. Perilla, ΧΙΟΣ F. Perilla, ΧΙΟΣ. Το Ευτυχισμένο Νησί, Χίος 2009. Pernot, Χίος H. Pernot, Η νήσος Χίος, Αθήνα 1981. Peschlow Bindokat, Latmos A. Peschlow Bindokat, Der Latmos, Mainz am Rhein 1996. Rachénov, Mésemvria A. Rachénov, Églises de Mésemvria, Sofia 1932, 51-55. Sabatier, Monnaies J. Sabatier, Monnaies βyzantines, Londres 1862. Byzantines Šašalov, Problèmes D. Šašalov, Problèmes sur l origine de la decoration de façade ceramoplastique, IAI XXXV (1979), 92-110. Schilbach, Metrologie E. Schilbach, Byzantinische Metrologie, München 1970. Smith, Architecture A. Smith, The Architecture of Chios, London 1962. Spagnesi, Chios Medioevale P. Spagnesi, Chios Medioevale. Storia Architettonica di un Stikas, Christianou Isola Grecia Bizantina, Roma 2008. E. Stikas, L' église byzantine de Christianou en Triphylie et les autres églises de même type, Paris 1951. Strzygowski, Nea Moni J. Strzygowski, Nea Moni auf Chios, BZ (1896), 140- Theis, Paregoretissa 157. L. Theis, Die Architektur der Panagia Paregoretissa in Arta/ Epirus, Amsterdam 1990. Thomas, Foundations J.P.Thomas, Private Religious Foundations in the Tschilingirov, Kunst in Bulgarien Undrewood, Principles of Measure Byzantine Empire, Washington D.C. 1987. A. Tschilingirov, Die Kunst des christlichen Mittelalters in Bulgarien 4. bis 18. Jahrhundert, Berlin 1978. P.A. Underwood, Some Principles of Measure in the Architecture of the Period of Justinians, CArch 3 (1948) 64-74. Underwood, Kariye Djiami P.A. Underwood, The Kariye Djami, I, New York, 1966. Velenis, Building G. Velenis, Building Techniques and External Decoration Techniques Velenis, Despotate of Epirus during the 14 th Century Macedonia, L Art de Thessalonique et des pays balkaniques et les courantas spirituals au XIVe siècle. Recueil des rapports du IVe Colloque Serbo-Grec Belgrade 1985, Belgrade 1987, 95-105. G. Velenis, Thirteenth - Century Architecture in the 30

Velenis, Panagia Olympiotissa Velenis, Boyana Church Vocotopoulos, Concealed course Vocotopoulos, Constantinopolitan Architecture Vocotopoulos, Local Schools Voyadjis, Nea Moni Yalouris, Topography Despotate of Epirus: The Origins of the School, Studenica et l art Byzantine autour de l anné 1200 (Belgrade 1988), 279-285. G. Velenis, L église Panagia Olympiotissa et la chapelle de Pammakaristos, Zograf 27 (1998-1999), 103-112. G. Velenis, The Medieval Building Phases of the Boyana Church, The Boyana Church between the east and the west in the art of the christian Europe, Sofia 2011, 162-177 (με αγγλική περίληψη). P.L.Vocotopoulos, The Concealed Course Technique, Further Examples and a Few Remarks, JÖB 28 (1979), 247-260. P.L.Vocotopoulos, The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Byzantine Period, Akten des XVIe Intern. Byzantinistenkongressen, Band I/2, JÖB 31/2 (1981) 551-573. P.L.Vocotopoulos, Round Table L: Local Schools in Middle and Late Byzantine Architecture, Byzantium, Byzantium Identity, Image, Influence, XIX International Congress of Byzantine Studies, University of Copenhagen, 18-24 August 1996, 500-5. S. Voyadjis, The Katholikon of Nea Moni in Chios Unveiled, JÖB 59 (2009), 229-242. E. Yalouris, Notes on the Topography of Chios, CHIOS, 1984, Oxford 1986, 152-154. 31

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα μνημεία της βυζαντινής Χίου έγιναν γνωστά κυρίως μέσα από το μοναστήρι της Νέας Μονής, που αποτελεί σημείο αναφοράς τόσο λόγω της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής του, όσο και λόγω του αυτοκρατορικού γοήτρου που το περιβάλλει. Η Νέα Μονή έχει αποτελέσει αντικείμενο μονογραφιών -με θέμα την αρχιτεκτονική και τα ψηφιδωτά της- αλλά και πλήθους άλλων σχετικών δημοσιεύσεων 1. Αν και το αυτοκρατορικό μοναστήρι είναι η αιτία που προσέλκυσε πολλούς βυζαντινολόγους να ασχοληθούν με τη Χίο, δεν παύει να έχει ρίξει τη σκιά του σε όλα τα υπόλοιπα βυζαντινά μνημεία του νησιού, αλλά και στα μνημεία της μεταβυζαντινής, γενουατικής και οθωμανικής περιόδου, που συνιστούν μεγάλο αρχιτεκτονικό πλούτο για το νησί. Για κάποια από τα κατεξοχήν βυζαντινά μνημεία, όπως την Παναγία Σικελιά στην Έξω Διδύμα ή την Παναγία Αγρελωπούσαινα στην Καλαμωτή, πέρα από αναφορές σε γενικά άρθρα, δόθηκαν περισσότερα στοιχεία, τα τελευταία, κυρίως, χρόνια μέσω ειδικών δημοσιεύσεων για τα μνημεία σε επιστημονικά περιοδικά 2. Για τα υπόλοιπα μνημεία, βυζαντινά και μεταβυζαντινά, συμπεριλαμβανομένης της Παναγίας Κρήνας στους Βαβύλους, οι γνώσεις μας είναι αποσπασματικές και προέρχονται από άρθρα, που αφορούν αποκλειστικά στα μνημεία ή από συνθετικά άρθρα 3. Πλείστα είναι τα μικρότερα μνημεία, κυρίως εξωκκλήσια, που δεν έχουν 1 Για την αρχιτεκτονική της Νέας Μονής βασική παραμένει η μονογραφία του Χ. Μπούρα, Η Νέα Μονή της Χίου. Ιστορία και Αρχιτεκτονική, Αθήναι 1981, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Για τον ψηφιδωτό διάκοσμο, Ν. Μουρίκη, Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου, Αθήνα 1985. Ακόμη, Σ. Βογιατζής, Νεότερα στοιχεία για την οικοδομική ιστορία του καθολικού της Νέας Μονής Χίου, ΔΧΑΕ περ. Δ, τ. ΙΔ (1987-88), 159-171. Επίσης σημαντικά είναι τα νεώτερα στοιχεία που ήρθαν στο φως την περασμένη δεκαετία και δημοσιεύτηκαν στο άρθρο Ά.Μισαηλίδου -Α. Καββαδία Σπονδύλη, Παρατηρήσεις και συσχετισμοί στοιχείων στο Καθολικό της Νέας Μονής Χίου, Βυζαντινά 25, (2005), 315-374 καθώς και στο S. Voyadjis, The Katholikon of Nea Moni in Chios Unveiled, JÖB 59 (2009), 229-242. -R. Ousterhout, Originality in Byzantine Architecture: The Case of Nea Moni, JSAH 51 (1992), 48-60. 2 Για την Παναγία Αγρελωπούσαινα στην Καλαμωτή ήταν ήδη γνωστό το άρθρο του Χ. Μπούρα, Μια βυζαντινή βασιλική εν Χίω Νέο Αθήναιον Γ (1961), 129-144, και D. Mouriki, Stylistic Trends in Monumental Painting of Greece at the Beginning of the Fourteenth Century, L art byzantin au debut du XIVe siècle, (Symposium de Gračanica 1973), Belgrade 1978, 78. Μία ακριβέστερη χρονολόγηση, όσον αφορά στον τοιχογραφικό διάκοσμο, δόθηκε από την Ό. Βάσση, Η κτητορική επιγραφή της Παναγίας «Αγρελωπούσαινας» στη Χίο, ΔΧΑΕ Δ, τ. ΚΖ (2006), 463-470. Για την Παναγία Σικελιά έχει δημοσιευτεί σχετικό άρθρο, Ά. Μισαηλίδου, Η Αρχιτεκτονική του καθολικού της Παναγίας Σικελιάς Χίου, Βυζαντινά 23 (2002-2003), 391-441. 3 Γενικά για τα μνημεία της Χίου (όπως Άγιος Γεώργιος Συκούσης, Άγιος Ιωάννης στο Χαλκειός, Παναγία στο Άγιο Γάλας, Μεταμόρφωση στον Μάναγρο Πυργίου κλπ) βλ. A. Orlandos, Monuments byzantines de Chios II Planches, Athènes 1930 και Γ. Σωτηρίου, Εφορεία Βυζαντιακών Αρχαιοτήτων. Κυρίως βυζαντιακά μνημεία Χίου, ΑΔ 2 (1916), Παράρτημα, 27-44. H. Buchwald, Laskarid Architecture, JÖB 28 (1979), 261-296. Συνοπτικός αλλά περιεκτικός είναι ο οδηγός της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος, που συνέγραψε ο Χ. Μπούρας, βλ. Χ. Μπούρας, Χίος, Αθήναι 1974. Για τα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Χίου βλ. -Γ. Σωτηρίου, Αι Παλαιοχριστιανικαί βασιλικαί της Ελλάδος, ΑΕ 1929, 191-92, - Ch. Pennas, The Basilica of St. Isidore: New Evidence, CHIOS, 32