Το Πνευμα του Χρονου

Το Πνευμα του Χρονου ( GENIUS TEMPORI ) Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα Θανάσης Βέμπος Θεσσαλονίκη 2013 1

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα 2

Ίσως όλη η Αστρονομία όπως και όλη η Ιστορία να πρέπει να ληφθούν ως υποθέσεις. Περί του πέραν, ως και περί του χθες, δεν μπορεί να υπάρξει βεβαιότητα. Ουίλ Ντιούραντ Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού 3

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα τίτλος συγγράμματος Το Πνευμα του Χρονου Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα συγγραφέας Θανάσης Βέμπος καλλιτεχνική επιμέλεια Νικόλαος Κουμαρτζής α έκδοση Ιούνιος 2013 isbn 9786188072015 Εκδόσεις Δαιδάλεος Μαλέας 11, Άνω Πόλη, Θεσσαλονίκη, Ελλάδα Daidaleos Press Maleas 11, Ano Poli, Thessaloniki, Greece Ιστοσελίδα: www.daidaleos.gr Επικοινωνία: 2311 27 28 03 info@daidaleos.gr Απαγορεύεται η δημοσίευση μέρους ή του συνόλου του βιβλίου αυτού, η αναπαραγωγή ή η μετάδοσή του με οποιοδήποτε οπτικοακουστικό μέσο, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. η καλλιτεχνική επιμέλεια, η σελιδοποίηση και η σχεδίαση της μακέτας εξωφύλλου έγινε από τα ατελιέ της iwrite Creative Team www.iwrite.gr 4

εικόνες εξωφύλλου Στο εξώφυλλο, φωτογραφία με μέντιουμ της Ελληνικής Εταιρίας Ψυχικών Ερευνών, ντοκουμέντο από το προσωπικό ημερολόγιο του Άγγελου Τανάγρα που φυλάσσεται σήμερα στο Parapsychology Foundation (Η.Π.Α.). Στο φόντο διακρίνεται χειρόγραφο απόσπασμα από το ημερολόγιο, όπως και φωτογραφία του ίδιου του Άγγελου Τανάγρα στο «αυτί» του βιβλίου. 5

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα περιεχόμενα 6 9 33 101 145 191 245 293 Περιεχόμενα Εισαγωγή: Στο Φουαγιέ του Θεάτρου Κεφάλαιο 1: Μια Περιστασιακή Ερωμένη Κεφάλαιο 2: Λίθοι Ατάκτως Εριμμένοι Κεφάλαιο 3: Ουράνια Σημεία και Άλλες Ανθρωπότητες Κεφάλαιο 4: Η Μεταιχμιακή Εποχή του Μεσοπολέμου Κεφάλαιο 5: Τέρατα, Προφητείες και Θεϊκά Μηνύματα Κεφάλαιο 6: «Μας Παρακολουθεί ένας Άλλος Κόσμος;» 371 Κεφάλαιο 7: Ιπτάμενοι Δίσκοι και Σφαίρες Κενού 6

435 477 517 579 603 645 691 705 713 Κεφάλαιο 8: Θεραπεύτριες, Ηθικοί Πανικοί και Σύγχυση Φρένων Κεφάλαιο 9: «Το Σύμπτωμα μιας Ψυχικής Αλλαγής» Κεφάλαιο 10: Μια Δεκαετία Εναντιοδρομίας Κεφάλαιο 11: Προμηνύματα Τέλους Εποχής Κεφάλαιο 12: Φαντάσματα της Μεταπολίτευσης και Εξωγήινος Ευημερισμός Κεφάλαιο 13: Μια Δεκαετία που Άρχισε Νωρίς και Τελείωσε Αργά Επίλογος: Ιστορικός Χρόνος και Αρχέγονη Σούπα Βιβλιογραφία Ευρετήριο 7

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα 8

εισαγωγή στο Φουαγιέ του Θεάτρου [ ] η Ολοκληρωμένη Ιστορία [ ] ήταν μια νέα επιστήμη και μπορούσε να αναζητήσει κανείς τις ρίζες της σε φαινομενικά μεταξύ τους άσχετα πράγματα τόσο στις αρχές της Απροσδιοριστίας και της κβαντομηχανικής όσο και της σημασιολογίας κι εθνολογίας. [ ] τα δεχόταν όλα με όρους «πιθανολογικούς» σαν κύματα πιθανοτήτων, που επιδέχονταν μονάχα στατιστική προσέγγιση. Έτσι τα ιστορικά φαινόμενα δεν γίνονταν δεκτά παρά σαν επιμέρους εκδηλώσεις τοπικών χωροχρονικών καταστάσεων που μονάχα στο σύνολό τους έχουν σημασία. Γιώργος Μπαλάνος Τα Μονοπάτια των Άστρων Κάθε αρχή και δύσκολη λένε Και καλά το λένε αφού είναι πολύ δύσκολο να πιάσεις το νήμα από το σημείο ακριβώς που το άφησες. Κι όχι μόνο να το πιάσεις στο κατάλληλο σημείο, αλλά και μετά να το τραβήξεις με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και προς την ίδια ακριβώς κατεύθυνση. Με αυτό το βιβλίο ξαναπιάνω και ξανατραβάω το νήμα που είχα αφήσει πριν εννιά χρόνια, όταν είχα γράψει το Άγγιγμα του Μίδα. Βέβαια έκτοτε έγραψα πάρα πολλά κείμενα σε περιοδικά και στο Διαδίκτυο, καθώς επίσης και τρία βιβλία, αλλά το χάσμα παρέμενε. Παρέμενε υπό την έννοια ότι ένα βιβλίο στα χνάρια του Μίδα αποτελούσε μια ιδιαίτερη κίνηση σε μια διαδικασία στην οποία πρέπει κανείς να είναι πολύ προσεκτικός. Ιδιαίτερα όσο προχωρά περισσότερο. Από την εποχή του Μίδα και μετά άλλαξαν πάρα πολλά πράγματα σε αυτό που αποκαλώ Ομοιόσταση της Συναινετικής Πραγματικότητας. Έγιναν απανωτές και πολλαπλές κινήσεις στο παιχνίδι, η γενικότερη ροή επιταχύνθηκε και διακλαδώθηκε προς πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις. Ταυτόχρονα οι τεχνοκοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις έχουν φτάσει σε 9

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα ένα κρίσιμο σημείο και εξακολουθούν να τρέχουν με ρυθμό που αμφιβάλλω αν κανείς μπορεί να κατανοήσει στην ολοκληρία τους. Ξέρετε, άπαξ και κατανοήσεις την κίνηση και τη θέση ενός μορίου νερού στο χείμαρρο, ήδη αυτό έχει προχωρήσει μερικές εκατοντάδες μέτρα προς τα κατάντη. Καταλήγουμε στο προαιώνιο πρόβλημα του παρατηρητή και του παρατηρούμενου, αλλά αυτό είναι δεδομένο και δεν μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε ως δικαιολογία. Τουλάχιστον όχι πλέον. Λοιπόν, αυτό το βιβλίο θα μπορούσε να διαβαστεί σαν ανθρωπολογική/ κοινωνιολογική πραγματεία με αντικείμενο τη σχέση της ελληνικής κοινωνίας με τα φαινόμενα που έχουμε συμφωνήσει να χαρακτηρίζουμε ως «παραφυσικά» (δεν έχουμε συμφωνήσει όλοι με αυτόν τον όρο, αλλά θα δούμε περισσότερα αργότερα). Αυτό όμως είναι ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης. Είμαι βέβαιος ότι πολλοί (οι περισσότεροι) δεν θα φτάσουν πέρα από αυτό το πρώτο επίπεδο. Δεν έχει σημασία, γιατί ούτως η άλλως, κάποιοι θα μπορέσουν να το διαβάσουν σε δεύτερο (και σε τρίτο και τέταρτο και νιοστό επίπεδο). Δυστυχώς δεν μπορώ να κάνω πολλά για όσους δεν μπορέσουν να ξεπεράσουν το πρώτο επίπεδο. Χρήσιμα «κλειδιά» που θα ανοίξουν το δρόμο προς περαιτέρω επίπεδα υπάρχουν διάσπαρτα σε πολυάριθμα κείμενά μου σε περιοδικά και στο Διαδίκτυο δεν θα χάσω τώρα πολύτιμο χώρο και χρόνο με όσα μπορεί να βρει κανείς μόνος του, αν ενδιαφέρεται φυσικά. Γιατί όμως να διαβαστεί ένα «απλό βιβλίο» σε αυτά τα δυσπρόσιτα και μυστηριώδη «περαιτέρω επίπεδα»; Αλήθεια γιατί; Κανονικά η ερώτηση αυτή δεν επιδέχεται απάντησης. Είναι μια μάταιη ερώτηση. Μάταιη επειδή αυτός που τη διατυπώνει εννοώντας την, δεν είναι σε θέση να καταλάβει την απάντηση. Θα προσπαθήσω να απαντήσω όμως, επειδή ξέρω πως ακόμα κι όσοι κατάλαβαν τη ματαιότητα του ερωτήματος θα ήθελαν να διαβάσουν κάποιες «επεξηγήσεις», έστω και επειδή τους αρέσει ο τρόπος που γράφω (βίτσια είναι αυτά). Λοιπόν, έχουμε πόλεμο, είτε σας αρέσει, είτε όχι. Ο πόλεμος αυτός δεν γίνεται με τακτικούς στρατούς, ναυτικό, αεροπορία, ειδικές δυνάμεις, σφαίρες και βόμβες. Γίνεται βέβαια με αντίστοιχα όπλα τα οποία είναι πολύ πιο αποτελεσματικά, αλλά δεν ονομάζονται έτσι. Ο πόλεμος αυτός δεν γίνεται στους δρόμους, στα πεζοδρόμια και στις πλατείες με φωνές, πανώ, ρόπαλα, μολότοφ, πέτρες και «χημικά». Γίνεται βέβαια με αντίστοιχα όπλα τα οποία είναι πολύ πιο αποτελεσματικά, αλλά δεν ονομάζονται έτσι. 10

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου Το βιβλίο αυτό (όπως και τα περισσότερα κείμενά μου, σε βιβλία, σε περιοδικά και στο Διαδίκτυο), είναι σε πρώτη φάση οδηγίες Πολιτικής Άμυνας. Σε δεύτερη φάση είναι εγχειρίδια κατασκευής επιθετικών όπλων. Μην πάει το μυαλό σας όμως σε περίπλοκες συνταγές εκρηκτικών, διαγράμματα και πίνακες. Οι τεχνικές άμυνας, όσο και οι τεχνικές επίθεσης είναι πολύ πιο «υπόγειες» και «αθόρυβες» από τα συνηθισμένα όπλα. Δεν παύουν όμως να είναι αποτελεσματικές. Η ανάγνωση του βιβλίου σε δεύτερο, τρίτο, νιοστό επίπεδο είναι το κλειδί για τη γνώση των τεχνικών. Υπόψη ότι κάποιοι θα φτάσουν και στο ν+1 επίπεδο ανάγνωσης, ξεπερνώντας όχι μόνο τις προσδοκίες μου, αλλά και τις ίδιες τις δυνατότητές μου. Στην περίπτωση αυτή τους πέφτει ο κλήρος να συνεχίσουν εκείνοι το νήμα που λέγαμε στην αρχή προς την κατεύθυνση που οι ίδιοι γνωρίζουν (και όχι νομίζουν). Το πρώτο βήμα για να αντιμετωπίσει κανείς μια απειλή είναι να συνειδητοποιήσει την ύπαρξή της. Όσοι μείνουν στην πρώτη ανάγνωση του βιβλίου, δεν θα πάρουν χαμπάρι την απειλή, αλλά αυτό είναι πρόβλημά δικό τους. Κάποιοι από εκείνους που διαβάζουν τακτικά την στήλη Επικαιρότητα, την οποία εδώ και πάνω από δέκα χρόνια αναρτώ στην ιστοσελίδα μου (www. vembos.gr), θα έχουν ήδη καταλάβει πολλά από όσα θέλω να πω (και όσα θα γράψω). Και λέω «κάποιοι» επειδή υπάρχουν αυτά τα ρημάδια τα επίπεδα της ανάγνωσης που είπαμε. Τέτοια επίπεδα υπάρχουν και στα κείμενα της Επικαιρότητας (και στα περισσότερα από τα άλλα κείμενά μου, εδώ που τα λέμε). Όμως υπάρχουν ευθύνες που πρέπει να τηρηθούν από τη μεριά μου. Γράφω εδώ και τριάντα συναπτά έτη για τα θέματα αυτά, συνεπώς υπάρχει μια συνεχής εισροή αναγνωστών που «μυούνται» διαβάζοντας τα γραπτά μου. Κάποια στιγμή, πρέπει να κάνω «επαναλήψεις» και «ανακεφαλαιώσεις» προκειμένου να μην μένουν απελπιστικά πίσω οι νεοφερμένοι. Αυτό βέβαια μέχρι ενός σημείου γιατί δεν μπορεί κανείς να χάνει το χρόνο του διδάσκοντας συνεχώς την Προπαίδεια αν θέλει κάποια στιγμή να προχωρήσει στον Διαφορικό Λογισμό. Όμως έχω το καθήκον να φροντίζω να κρατώ τις ισορροπίες. Δύσκολα θα μείνει κανείς απόλυτα ευχαριστημένος, είτε «προχωρημένος» είναι, είτε «αρχάριος», αλλά τι να κάνουμε; Λοιπόν, για τα κάνουμε πολύ λιανά και να μην χρονοτριβούμε, στις επόμενες παραγράφους επαναλαμβάνω μερικές βασικές έννοιες οι οποίες πρέ 11

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα πει να γίνουν οπωσδήποτε κατανοητές προτού προχωρήσουμε. Όσοι τα ξέρουν ήδη, ας στραβομουτσουνιάσουν κι ας τα παραβλέψουν. Όσοι δεν τα ξέρουν, καλό είναι να τα διαβάσουν και να τα ξαναδιαβάσουν και να τα ξαναδιαβάσουν. Πρώτον: αποκαλώ την πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε, ή τουλάχιστον αυτή που έχουμε συμφωνήσει όλοι να αντιλαμβανόμαστε, Συναινετική Πραγματικότητα. Σε αυτήν το κάθε ον (με την έννοια του κάθε τι υπαρκτού) και κάθε φαινόμενο έχουν συγκεκριμένες ιδιότητες και συγκεκριμένες μορφές συμπεριφοράς. Όλα αυτά καθορίζονται από εκείνα που ονομάζουμε «φυσικούς νόμους». Συναινετική Πραγματικότητα ένα λοιπόν το κρατούμενο. Δεύτερον: θεωρώ, υποστηρίζω και διατείνομαι ότι η Συναινετική αυτή Πραγματικότητα, διατηρείται σε κατάσταση δυναμικής ισορροπίας. Την κατάσταση αυτή την ονομάζω Ομοιόσταση. Ο όρος είναι παρμένος από τη Βιολογία. Ομοιόσταση είναι η ρύθμιση από έναν οργανισμό της χημικής σύστασης του αίματος και των σωματικών υγρών και των άλλων παραγόντων του εσωτερικού του περιβάλλοντος, έτσι ώστε οι φυσιολογικές λειτουργίες να μπορούν να συνεχιστούν με βέλτιστους ρυθμούς. Με πιο απλά λόγια, Ομοιόσταση είναι ο μηχανισμός ή το σύνολο των μηχανισμών μέσω των οποίων ο έμβιος οργανισμός διατηρείται σε ισορροπία. Χάρη στην Ομοιόσταση ο οργανισμός διατηρεί σταθερή την οξεοβασική του ισορροπία αλλά και την θερμοκρασία του. Κατά τον ίδιο τρόπο, μια τέτοια διαδικασία ρύθμισης υπάρχει και στην Συναινετική Πραγματικότητα προκειμένου το σύστημα να μην καταρρεύσει ανεπανόρθωτα. Ομοιόσταση της Συναινετικής Πραγματικότητας δύο λοιπόν τα κρατούμενα. Τρίτον. Όπως η Ομοιόσταση ενός έμβιου οργανισμού είναι η αιτία και το αποτέλεσμα ταυτόχρονα διαφόρων εξωτερικών και εσωτερικών ερεθισμάτων, έτσι και η Ομοιόσταση της Συναινετικής Πραγματικότητας είναι η αιτία και το αποτέλεσμα ταυτόχρονα διαφόρων αντιστοίχων ερεθισμάτων. Αυτά τα ερεθίσματα τα αποκαλώ Οριακά Φαινόμενα ΟΦ εν συντομία. Τα ΟΦ είναι φαινόμενα που ξεφεύγουν από τα γνωστά και αποδεκτά κριτήρια και καλούπια. Μπορεί να είναι αλλόκοτα συμβάντα που δεν ταιριάζουν στις αποδεκτές επιστημονικές θεωρίες. Μπορεί να είναι περίεργα περιστατικά που ξεφεύγουν από τους τυπικούς και καθιερωμένους κανόνες ταξινόμησης. ΟΦ είναι για παράδειγμα όλα τα «καταραμένα» περιστατικά που συνέλεξε ο πρωτοπόρος ερευνητής Τσαρλς Φορτ στις αρχές του 20 ου αιώνα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πηγές του Φορτ ήταν κατεξοχήν τα έγκυρα επιστημονικά περιοδικά της εποχής: οι επιστήμονες παρατηρούσαν μεν τα 12

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου ΟΦ αλλά μην μπορώντας να τα ταιριάξουν στο ήδη υπάρχον οικοδόμημα της επιστήμης, τα αγνοούσαν και τα έβαζαν «κάτω από το χαλί». ΟΦ είναι ό,τι μένει έξω από τις κρατούσες επιστημονικές θεωρίες ό,τι έρχεται σε αυθάδικη αντίθεση με αυτές. Τις εκάστοτε θεωρίες βέβαια, γιατί όλες οι θεωρίες προσαρμόζονται και αναπροσαρμόζονται με βάση τα νέα δεδομένα. Οριακά Φαινόμενα τρία λοιπόν τα κρατούμενα. Εδώ που τα λέμε θα μπορούσαμε (και ίσως θα έπρεπε) να πούμε πολύ περισσότερα γι αυτά, αφού τα παραφυσικά φαινόμενα με τα οποία κατά βάση θα ασχοληθούμε, είναι κατεξοχήν ΟΦ. Όπως όμως είπαμε, ο χώρος και ο χρόνος είναι πολύτιμος και ο «αρχάριος» μπορεί να ανατρέξει σε πολλά παλιότερα βιβλία και κείμενά μου. Ίσως αυτό που θα έπρεπε να τονίσουμε ιδιαίτερα είναι η τάση των ΟΦ να είναι φευγαλέα. Αυτό είναι και το σημαντικότερο γνώρισμά τους. Όταν τα ΟΦ παύουν να είναι φευγαλέα, τότε «παγώνουν»: ταξινομούνται στο πλαίσιο της ισχύουσας επιστημονικής γνώσης και αντίληψης και μετατρέπονται σε Αποδεκτά Φαινόμενα. Όμως, όσο παραμένουν Οριακά, «παλαντζάρουν» στο μεταίχμιο μεταξύ αποδοχής και απόρριψης. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε αρκετά στοιχεία για να δούμε ότι «κάτι συμβαίνει», αλλά όχι αρκετά για να το οριοθετήσουμε, να το καταμετρήσουμε και να το ταξινομήσουμε στο πλαίσιο της Συναινετικής Πραγματικότητας. Να το εντάξουμε στο σύστημά της. Όλα αυτά θα είναι πασίγνωστα σε όσους έχουν διαβάσει το Άγγιγμα του Μίδα. Θα συνιστούσα σε όσους δεν το έχουν διαβάσει να το κάνουν. Αλλά επειδή αυτή τη στιγμή είναι πολύ αργά να το κάνουν (και είναι μάλλον απίθανο να σταματήσουν τώρα το διάβασμα αυτού του βιβλίου προκειμένου να διαβάσουν πρώτα το Μίδα και μετά να συνεχίσουν) θα πρέπει να κάνω μια μικρή επανάληψη. Λοιπόν, το νήμα που λέγαμε στην αρχή της Εισαγωγής είχε σταματήσει με το βιβλίο μου αυτό. Ο επεξηγηματικός τίτλος του ήταν «Πώς ο Άνθρωπος Πλάθει Πραγματικότητες». Μέσα σε καμιά 400αρια σελίδες, επιχειρούσα να περιγράψω πώς τα κοσμοείδωλα του ανθρώπου για το Σύμπαν που τον περιβάλλει μεταβλήθηκαν συν τω χρόνω. Βέβαια το βιβλίο δεν ήταν μια απλή ιστορική πραγματεία για το πώς από το γεωκεντρικό σύμπαν του Πτολεμαίου φτάσαμε στο Κοπερνίκειο ηλιοκεντρικό σύστημα, ή πώς από τον Ομοιομορφισμό φτάσαμε στον Καταστροφισμό όσον αφορά την Γεωλογία και την Παλαιοντολογία. Ξέρω αρκετούς που το θεώρησαν ως κάτι τέτοιο και με επαίνεσαν για την εμβριθή μου ανάλυση. Τους ευχαριστούσα ευγενικά αλλά αναστέναζα κρυφά γιατί δεν είχαν καταλάβει τίποτα, επειδή τους έδειχνα το Φεγγάρι κι εκείνοι κοίταζαν το δάχτυλο αλλά αυτό είναι αναπόφευκτο. 13

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα Ναι, το Άγγιγμα του Μίδα δεν ήταν μια απλή ιστορική πραγματεία για την εξέλιξη των επιστημονικών ιδεών, όπως και αυτό το βιβλίο δεν είναι μια απλή κοινωνικοιστορικήανθρωπολογική ανάλυση. Μιλήσαμε όμως ήδη για τα επίπεδα ανάγνωσης. Ο Μίδας ήταν μια κλοτσιά στα μαλακά σε ανύποπτο χρόνο. Ο Μίδας ήταν ένας κουβάς παγωμένο νερό τα μεσάνυχτα. Ξέρω ότι πολλοί δεν ένιωσαν την κλοτσιά, ούτε το παγωμένο νερό (ή τα ένιωσαν αλλά το ξέχασαν αμέσως), απλούστατα επειδή όσα περιγράφονταν και διατυπώνονταν εκεί μέσα υπονόμευαν σε ένα πολύ θεμελιώδες επίπεδο την καθιερωμένη αντίληψη για το Σύμπαν. Για την ίδια την Συναινετική Πραγματικότητα. Και η τελευταία έχει μηχανισμούς που εξουδετερώνουν οτιδήποτε απειλεί να την εκτρέψει επικίνδυνα. Είναι δύσκολο και παρακινδυνευμένο να περιγράψω με λίγα λόγια ό,τι περιέγραψα σε 400 σελίδες, αλλά δεν έχω άλλη επιλογή. Απλώς ελπίζω η ανάπηρη, ελλιπέστατη και ανεπαρκέστατη αυτή περιγραφή να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο παραμορφωτική. Ισχυρίζομαι, θεωρώ και διατείνομαι ότι το σύμπαν που μας περιβάλλει δεν ήταν πάντα το ίδιο ανά τους αιώνες. Η Συναινετική Πραγματικότητα δεν έμοιαζε απλώς διαφορετική πριν από μερικούς αιώνες ή πριν από μερικές χιλιετίες. Ήταν διαφορετική σε πολύ θεμελιώδες επίπεδο. Απλώς, ο άνθρωπος παρερμηνεύει την αλλαγή της πραγματικότητας αποδίδοντάς τη στην πρόοδο της επιστημονικής γνώσης και στις δήθεν ακριβέστερες μεθόδους μέτρησης. Παγώνει, συγκεκριμενοποιεί και οριοθετεί το σύμπαν γύρω του, όσο οι μετρήσεις γίνονται ακριβέστερες, όσο τα σύνορα διευρύνονται. Κάποτε έψαχναν να βρουν τον θρυλικό Ήφαιστο, τον πλανήτη μεταξύ Ερμή και Ήλιου. Σήμερα βέβαια που έχουμε διαστημικά τηλεσκόπια και διαστημικούς βολιστήρες, ξέρουμε πως Ήφαιστος δεν υπάρχει. Όμως αυτό δεν εμπόδιζε τους αστρονόμους άλλων εποχών να τον βλέπουν πότε πότε, σαν αβέβαιο φάντασμα, σαν ημιϋπαρκτή οντότητα. Σαν γνήσιο αστρονομικό ΟΦ. Κάποτε ο πλανήτης Άρης ήταν tabula rasa, ένα κόκκινο αστεράκι και μετά θολός δίσκος πάνω στον οποίο προβάλλονταν οι προσδοκίες της κάθε εποχής. Ο πλαστικός Άρης ανταποκρινόταν σε αυτές τις προσδοκίες. Ώσπου πάγωσε και οριστικοποιήθηκε αμετάκλητα στα κοκκινωπά ερημικά τοπία των πεντακάθαρων φωτογραφιών που μεταδίδουν διαρκώς τα ρομποτικά τροχοφόρα της NASA. Κάποτε οι εξωτερικοί πλανήτες ήταν απλώς ανύπαρκτοι και το σύμπαν το ίδιο τελείωνε λίγο πιο πέρα από τον Κρόνο. Σιγά σιγά ο ορίζοντας διευρύνθηκε μέχρι που φτάσαμε να ζούμε σε ένα ασύλληπτα απέραντο και 14

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου περίπλοκο σύμπαν που γίνεται ολοένα και πιο ασύλληπτα απέραντο και περίπλοκο όσο «βλέπουμε» όλο και πιο πέρα. Ισχυρίζομαι, θεωρώ και διατείνομαι ότι δεν ήταν πάντοτε έτσι. Όχι ότι δεν το ξέραμε, αλλά ότι δεν ήταν έτσι. Ναι, ξέρω ότι αυτό ακούγεται αρκούντως εξωφρενικό και παρανοϊκό, αλλά εν πάση περιπτώσει, διαβάσετε το Άγγιγμα του Μίδα για να αποκτήσετε μια ευρύτερη εικόνα. Το μόνο που θα κάνω πριν προχωρήσουμε είναι να πετάξω το μπαλάκι στον συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Τσαρλς Χαρνέςς. Ένα απόσπασμα από ένα συγκλονιστικό διήγημά του εκφράζει θαυμάσια όσα θέλω να πω. «Σπάνια προκύπτει ένα νέο γεγονός εάν δεν υπάρχει ήδη η θεωρία που απαιτεί την ερμηνεία του [ ] Το σύμπαν είναι δημιούργημα του ανθρώπου. Πιστεύω ότι η αρχή της ύπαρξης του ανθρώπου βρίσκεται σε κάποια απίστευτα απλή λέξη: το αρχικό και αληθινό νοούμενον του σημερινού σύμπαντος. Και ότι με το πέρασμα των αιώνων ο άνθρωπος επεξέτεινε τον αρχικά μικρό κόσμο του ως τη σημερινή του απεραντοσύνη και ασύλληπτη πολυπλοκότητα αποκλειστικά και μόνο με τη δύναμη της φαντασίας του [ ] Αυτό που οι περισσότεροι από σας αποκαλούν αληθινό κόσμο είναι κάτι που αλλάζει ξαφνικά συνεχώς από την εποχή που οι πρόγονοί μας άρχισαν να σκέπτονται» Θα συνιστούσα στους νεοφερμένους να κάνουν ένα μικρό διάλειμμα εδώ για να στοχαστούν λίγο όσα ήδη είπαμε. Οι υπόλοιποι προχωράμε παρακάτω. Αν λοιπόν το Άγγιγμα του Μίδα πραγματευόταν αυτή τη διαδικασία επέκτασης και διεύρυνσης της Συναινετικής Πραγματικότητας στο Χώρο, τούτο το βιβλίο αποτελεί την λογική συνέχειά του. Ή μία από τις λογικές συνέχειές του. Απλούστατα επειδή πραγματεύεται αυτή τη διαδικασία επέκτασης της Συναινετικής Πραγματικότητας στο Χρόνο. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι όπως το Πιο Πέρα ήταν κάποτε διαφορετικό, έτσι και το Πιο Πριν ήταν κάποτε διαφορετικό. Λίγο μπερδεμένη αυτή η πρόταση. Ας την αναλύσουμε λίγο για να οριοθετήσουμε κάποια πράγματα προτού χαθεί εντελώς ο μπούσουλας. Ξέρω ότι η πορεία αυτή είναι δύσκολη και η διαδικασία δυσνόητη, αλλά όσο ζορίζεστε εσείς, ακόμα περισσότερο ζορίζομαι εγώ. Ξέρετε, είναι πολύ δύ 15

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα σκολο να ξεφεύγει κανείς από τα δεσμά της Συναίνεσης ακόμα και όταν σκέφτεται, πόσο μάλλον όταν γράφει, πόσο μάλλον όταν γράφει απευθυνόμενος σε τρίτους, πόσο μάλλον όταν προσπαθεί να περάσει σε τρίτους αυτό ακριβώς που εννοεί. Έχουμε και λέμε λοιπόν. Ο χρόνος, όπως τον βιώνουμε, όπως τον συνειδητοποιούμε και όπως οριοθετείται από την Συναινετική Πραγματικότητα είναι αυστηρά Νευτώνειος. Αυτό σημαίνει πως ρέει αυτόνομα, ομαλά και ανεξάρτητα από το παρόν προς το μέλλον. Μην αρχίσετε τις αντιρρήσεις και τα φιλοσοφικά, δεν είναι επί του παρόντος. Ας δεχτούμε κάποιες έννοιες, έστω και χάριν του συλλογισμού, για να έχουμε κάτι να πατήσουμε ειδάλλως θα σαλιαρίζουμε μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία. Με την έννοια αυτή, υπάρχει παρελθόν, παρόν και μέλλον σε έναν ευθύγραμμο άξονα. Κινούμαστε πάνω σε αυτόν τον άξονα από το παρελθόν προς το μέλλον. Δεν μπορούμε να σταματήσουμε την πορεία, ούτε φυσικά να αλλάξουμε το παρελθόν. Ο γέγονεν γέγονεν. Ή το Κινούμενο Δάχτυλο του Ομάρ Καγιάμ, αν θέλετε. Το παρελθόν είναι επικράτεια της Ιστορίας. Αυτή το καταγράφει, το μελετά και το αναλύει. Το παρελθόν είναι αμετάκλητα παγωμένο μέσα στις σελίδες των ιστορικών βιβλίων και των ιστορικών τεκμηρίων. Χμμ Λοιπόν εδώ θα το χοντρύνω το παιχνίδι και θα κάνω πολλούς να βγουν από τα ρούχα τους, ισχυριζόμενος ότι δεν είναι έτσι τα πράγματα. Όχι, το παρελθόν δεν είναι αμετάκλητα παγωμένο. Και εδώ δεν αναφέρομαι σε γεγονότα, περιόδους και συμβάντα για τα οποία δεν διαθέτουμε επαρκή τεκμήρια ή στοιχεία. Όχι. Μιλώ για το παρελθόν γενικώς. Κοιτάξτε, στην Φυσική υπάρχει η περίφημη Αρχή της Απροσδιοριστίας. Πολύ περιληπτικά, είναι αδύνατον να γνωρίζουμε την ταχύτητα και τη θέση ενός υποατομικού σωματιδίου ταυτόχρονα. Μπορεί να γνωρίζουμε εν μέρει την θέση και εν μέρει την ταχύτητα. Αν προσδιορίσουμε επακριβώς την ταχύτητα, τότε το σωματίδιο βρίσκεται παντού. Κυριολεκτικά παντού. Αν προσδιορίσουμε επακριβώς την θέση, τότε το σωματίδιο κινείται με όλο το φάσμα των πιθανών ταχυτήτων, από την πλήρη ακινησία μέχρι την ταχύτητα του φωτός. Κυριολεκτικά με όλο το φάσμα. Και όχι, αυτή η απροσδιοριστία δεν οφείλεται σε αδυναμία των επιστημονικών μας οργάνων. Αποτελεί εγγενή ιδιότητα της Συναινετικής Πραγματικότητας. Και δεν το λέω αυτό εγώ, νομπελίστες φυσικοί το λένε. Κι αν σας παρηγορεί, ουδείς έχει πραγματικά συλλάβει τις πραγματικά συγκλονιστικές συνέπειες της Αρχής της Απροσδιοριστίας. Λοιπόν, εγώ με τη σειρά μου θεωρώ και διατείνομαι ότι υπάρχει μια αντί 16

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου στοιχη Αρχή Απροσδιοριστίας της Ιστορίας. Αυτή μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Όσο περισσότερο προσεγγίζουμε ένα ιστορικό γεγονός, τόσο περισσότερο αυξάνεται ασυμπτωτικά η απροσδιοριστία για τις παραμέτρους που το ορίζουν στο χώρο και στο χρόνο. Τι σημαίνει αυτή η Αρχή; Σημαίνει πως υπάρχει μια εγγενής απροσδιοριστία σε ό,τι αφορά το παρελθόν. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει πως η επιστήμη της Ιστορίας πρέπει να πεταχτεί στα σκουπίδια, κατά τον ίδιο τρόπο που η συμβατική Φυσική δεν πετάχτηκε στα σκουπίδια μετά την ανακάλυψη της Αρχής της Απροσδιοριστίας και την έλευση της Κβαντομηχανικής. Η νευτώνεια Φυσική εξακολουθεί να λειτουργεί μια χαρά στην καθημερινή ζωή. Απλώς η νέα αυτή θεώρηση, άνοιξε νέους ορίζοντες. Μας επέτρεψε να δούμε αλλιώς το σύμπαν. Η Αρχή της Απροσδιοριστίας στην Φυσική είχε συγκλονιστικές συνέπειες που δεν έχουν γίνει ακόμα ολοκληρωτικά αντιληπτές. Παρομοίως, η Αρχή της Απροσδιοριστίας στην Ιστορία έχει κι αυτή συγκλονιστικές συνέπειες που αμφιβάλλω αν γίνουν ποτέ ολοκληρωτικά αντιληπτές. Βλέπετε, είναι θέμα παρατηρητή. Ο παρατηρητής επηρεάζει το παρατηρούμενο κι όχι μόνο στο μικρόκοσμο, όπως βολικά θέλουν να πιστεύουν όλοι νιώθοντας να αργοσαλεύει μέσα τους ένας βαθύτερος υπαρξιακός τρόμος. Ο παρατηρητής δεν επηρεάζει μόνο τα παρατηρούμενα στο παρόν, αλλά και στο παρελθόν. Ο νους μας διαμορφώνεται έτσι ώστε να αντιλαμβάνεται το παρελθόν με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετική εποχή. Το παρελθόν αλλάζει συνέχεια. Και όπως είχα γράψει και στο Άγγιγμα του Μίδα, αυτό είναι κάτι απόλυτα τρομακτικό, γιατί αν υποψιαστούμε ότι οι αναμνήσεις στο κεφάλι μας δεν είναι δικές μας, τότε τίνος είναι; Κι εδώ το βιβλίο αυτό φτάνει σε ένα κρίσιμο σημείο. Μπροστά μου ανοίγονται δυο δρόμοι. Ή θα προχωρήσω έχοντας υπόψη μου το σκελετό που έχω ήδη συναρμολογήσει, ξέρετε αυτόν τον κεντρικό άξονα με βασικές παραμέτρους το Παραφυσικό και την Ελληνική Κοινωνία που λέει και στο εξώφυλλο, ή θα τραβήξω έναν άλλο δρόμο. Ένα δρόμο που θα δημιουργήσει ένα κατοπτρικό Άγγιγμα του Μίδα κοντολογίς μια σύνθεση δεδομένων και σκέψεων με σκοπό να υποστηρίξουν την Αρχή Απροσδιοριστίας της Ιστορίας. Θα μπορούσα να γράψω αμέτρητα πράγματα για τα ΟΦ της Ιστορίας, για τα ΟΦ της Παλαιοντολογίας, για τα ΟΦ της Αρχαιολογίας, για τα ΟΦ που φανερώνουν την πλαστικότητα του Πριν. Και ίσως το κάνω κάποτε, αλλά όχι τώρα. Για να είμαστε ειλικρινείς θα προτιμούσα να το κάνει κάποιος άλλος. Το μόνο που θα κάνω θα είναι να παραθέσω ένα απόσπασμα από ένα βιβλίο του ερευνητή Μπραντ 17

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα Στάιγκερ (Brad Steiger, γ. 1936), το οποίο είχα παραθέσει και στο Άγγιγμα του Μίδα και αλλού. Είχα τους λόγους μου τότε, και υποθέτω πως αυτοί οι λόγοι γίνονται τώρα πιο κατανοητοί. «Είναι απολύτως εύλογο ότι πολλά από τα παράξενα τεχνουργήματα έχουν στην πραγματικότητα δημιουργηθεί από εκείνους που τα ανακάλυψαν. Κάποιος πηγαίνει να κάνει ανασκαφές έχοντας την ακλόνητη πεποίθηση ότι άνθρωπος και τριλοβίτης δημιουργήθηκαν μαζί το 4004 πχ. Άραγε θα μπορούσε ένα μέρος του μυαλού του να δημιουργήσει στην πραγματικότητα τα στοιχεία για τα οποία ο ίδιος ερευνά;» 1 Α, ναι, θα ξέρετε εκείνο τον παλιό αφορισμό που λέει πως η Ιστορία γράφεται από τους νικητές; Σοφό ρητό έτσι; Εγώ δεν το νομίζω, αφού ένα ρητό που απλώς διαπιστώνει τα αυτονόητα, μάλλον χαζό είναι. Και, όπως και να έχει, από κάποιους πρέπει να γράφεται η Ιστορία έτσι δεν είναι. Όμως πέρα από την σοφία ή τη χαζομάρα του ρητού, το νόημά του είναι πολύ σημαντικό. Επειδή υπάρχουν διάφοροι κατά καιρούς νικητές, υπάρχουν και διάφορες κατά καιρούς Ιστορίες. Το παρελθόν υφίσταται μια συνεχή διαδικασία αναθεώρησης. Α, όχι, μην πέσετε εδώ στην παγίδα της σημειολογίας και της συμβατικής, επιφανειακής και εν τέλει βαρετής ανάλυσης περί «αναγνώσεων» της Ιστορίας, περί «κυρίαρχου αφηγήματος», περί «πολιτιστικής ανάλυσης», «κοινωνικής κριτικής» κλπ κλπ. Ούτως ή άλλως όλα αυτά είναι εντυπωσιακές σαπουνόφουσκες που κρύβουν την ουσία. Η ουσία είναι αλλού. Όταν λέω ότι το παρελθόν υφίσταται μια συνεχή διαδικασία αναθεώρησης, αυτό έχει σχέση με την Αρχή της Απροσδιοριστίας της Ιστορίας που λέγαμε. Σημαίνει ότι οι αναμνήσεις μας τροποποιούνται για να ταιριάξουν με την εικόνα που έχουμε για τον κόσμο και πώς αυτός έπρεπε να ήταν, πώς αυτός έπρεπε να έχει εξελιχθεί με βάση τα εκάστοτε δεδομένα. Ναι, σε κάθε εποχή «ανακαλύπτουμε» διαφορετικά δεδομένα που οδηγούν σε διαφορετικές κοσμοθεωρίες και σε διαφορετικά παρελθόντα. Το παρελθόν αποτελεί αντικείμενο συνεχούς ανασκευής, αναλόγως των πεποιθήσεων της εκάστοτε εποχής. Και εδώ δεν αναφέρομαι σε εκείνη την περίφημη ανασκευή του παρελθόντος που γινόταν στην Σοβιετική Ένωση, όταν στελέχη του Κόμματος που έπεφταν σε δυσμένεια εξαφανίζονταν με ρετουσάρισμα από τις επίσημες φωτογραφίες. Μιλώ για ένα αυτόματο ρετουσάρισμα το οποίο δεν οφείλεται σε ανθρώπινο χέρι. Κι επειδή πέσανε πάλι πολλά και βαριά, αρχάριοι και προχωρημένοι κάνετε εδώ ένα μικρό διάλειμμα στοχασμού. 1 Brad Steiger, Mysteries of Time and Space, σελ. 244. 18

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου Τώρα που τελείωσε το διάλειμμα, μπορούμε να συνεχίσουμε. Το μεγάλο πρόβλημα σε αυτό το θέμα, όπως και σχεδόν σε κάθε θέμα, είναι ο νους, η συνείδηση. Ο συμβατικός νους, η συμβατική συνείδηση. Μια διαφορετική συνείδηση, αντιλαμβάνεται μια διαφορετική πραγματικότητα. Φυσικά η Συναινετική Πραγματικότητα, ως κοινή, συλλογική συνισταμένη, ισχύει ως γενικότερο πλαίσιο αναφοράς, ως δεσμευτική παράμετρος. Οι περισσότεροι από μας, τον περισσότερο χρόνο τουλάχιστον, κινούνται μέσα στο κλειστό σύμπαν της Συναίνεσης. Εξάλλου μέσα από ένα γραπτό κείμενο που απευθύνεται στους πολλούς, γραμμένο στη συμβατική γλώσσα της Συναίνεσης, ελάχιστα μπορούν να γίνουν πέρα από τα συμβατικά. Τουλάχιστον σε πρώτο επίπεδο. Εν πάση περιπτώσει, έχω γράψει ουκ ολίγες φορές ότι τα κείμενά μου αποτελούν μια μέθοδο για να διευρυνθεί αυτό το στενό φάσμα της αντίληψης που μας καθηλώνει στο εδώ και στο τώρα, στην καθιερωμένη αντίληψη, στην συμβατική κοσμοθέαση. Τα κείμενά μου είναι κομμάτια ενός παζλ που πρέπει να συναρμολογηθούν προκειμένου να αποτελέσουν τον οδηγό. Ας μην νομίσει κανείς όμως ότι αρκεί να τα μαζέψει κανείς, τα βάλει σε ένα ντοσιέ με χρονολογική (ή άλλη) σειρά και να τα διαβάσει. Δεν αρκεί αυτό, γιατί δεν υπάρχει τέτοια «σειρά». Ακόμα περισσότερο, ψήγματα του παζλ υπάρχουν επαναλαμβανόμενα σε διάφορα κείμενα, με τη μία ή την άλλη μορφή. Είναι το Scripta Volant που έχω αναφέρει κατά καιρούς Ομολογώ ότι αυτά δεν τα έκανα επίτηδες, αλλά έτσι κι αλλιώς τα καλά κόποις κτώνται, έτσι δεν λένε; Μην περιμένετε να σας πω αν όλα αυτά που γράφω και διατείνομαι είναι αποστάγματα κοσμικής σοφίας, φύκια για μεταξωτές κορδέλες, σκέτη κοροϊδία, ικανοποίηση ενός προσωπικού βίτσιου, μωροφιλοδοξία, εμμονή ή κρυφή ατζέντα τρίτων. Μπορεί και να είναι. Εσείς θα το αποφασίσετε. Εσάς αφορά, όχι εμένα. Κι αυτό επειδή η διαδικασία της απόφασης αποτελεί μια μορφή Αναζήτησης. Μια μορφή Μύησης, αν προτιμάτε. Ναι, αποτελεί, ή έτσι είναι αν έτσι νομίζετε (ή αν έτσι νομίζω εγώ). Άλλωστε το αν μορφάσει κανείς με ειρωνεία ή με ενθουσιασμό διαβάζοντας την προηγούμενη παράγραφο αποτελεί κριτήριο επιλογής. Κι αυτό είναι κάτι που αφορά τον καθένα προσωπικά, γιατί η ευθύνη είναι πάντα ατομική, ό,τι φούμαρα κι αν σας ταΐζουν οι ταγοί, ό,τι μπούρδες και να σας λένε οι κάθε λογής τσοπαναραίοι. Λοιπόν, ήρθε η ώρα και για έναν ακόμα ορισμό και να μην ακούω γκρίνιες. Σας υπόσχομαι ότι από το επόμενο κεφάλαιο τα πράγματα γίνο 19

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα νται πιο εύκολα. Εξάλλου αυτός ο ορισμός είναι κάτι που έχω γράψει και ξαναγράψει και ξαναξαναγράψει. Είναι εκείνος ο περίφημος Ορίζοντας Συμβάντων. Όπως ο όρος Ομοιόσταση προέρχεται από την Βιολογία, όπως ο όρος Αρχή της Απροσδιοριστίας προέρχεται από την Φυσική, έτσι ο όρος Ορίζοντας Συμβάντων προέρχεται από την Κοσμολογία. Θα έχετε σίγουρα ακουστά τις μαύρες τρύπες. Όχι του ελληνικού προϋπολογισμού, αλλά εκείνα τα περίεργα ουράνια σώματα με μάζα τόσο μεγάλη και βαρύτητα τόσο ισχυρή που ούτε καν το φως, το ταχύτερο πράγμα στο σύμπαν, δεν μπορεί να τους διαφύγει. Παρόλα αυτά υπάρχει μία οριακή περιοχή στην οποία το φως μόλις που ξεφεύγει, δηλαδή εκεί που η ταχύτητα διαφυγής είναι ίση με την ταχύτητα του φωτός. Αυτή η ζώνη ολόγυρα από τη μαύρη τρύπα, ονομάζεται Ορίζοντας Συμβάντων (και όχι «γεγονότων» όπως το βλέπω να μεταφράζεται λανθασμένα υπάρχει τεράστια διαφορά). Στο θέμα μας τώρα, ο Ορίζοντας Συμβάντων είναι, πολύ απλά, το εύρος του οπτικού πεδίου ενός ορισμένου ατόμου, μιας ομάδας, μιας κοινωνίας ή μιας εποχής. Αλλά για να απλοποιήσουμε τα πράγματα, από εδώ και στο εξής όταν λέμε Ορίζοντας Συμβάντων θα αναφερόμαστε στον ατομικό ορίζοντα, εκτός αν το προσδιορίζουμε αλλιώς. Εξάλλου αυτό που μας ενδιαφέρει (τόσο εσάς όσο κι εμένα) είναι ακριβώς αυτή η ατομική συνείδηση και η διεύρυνσή της. Η διεύρυνση του Ορίζοντα Συμβάντων δεν είναι απαραίτητα μια συγκλονιστική μυστικιστική εμπειρία (αν και δεν αποκλείεται να είναι). Προσδίδω στον όρο γενικότητα προκειμένου να καλύψω ένα ευρύ φάσμα διαδικασιών συνειδητοποίησης οι οποίες γίνονται κατά κανόνα σταδιακά, με μικρά «αλματάκια». Κανείς δεν μπορεί να καταμετρήσει και να βαθμονομήσει αντικειμενικά την διεύρυνση αυτή. Αποτελεί ένα καθαρά προσωπικό ζήτημα κι έτσι πρέπει να είναι, επειδή πρόκειται για κάτι με πρακτική αξία και σημασία, όχι ένα ακόμα θεωρητικό εργαλείο για βαρετές, ανούσιες και εν τέλει μάταιες αναλύσεις. Ο διευρυμένος Ορίζοντας Συμβάντων επιτρέπει στο άτομο να αντιληφθεί αποτελεσματικότερα τις διαδικασίες της Ομοιόστασης. 2 Κατά κανόνα του επιτρέπει να δει όχι μόνο τα πράγματα διαφορετικά, αλλά και διαφορετικά πράγματα. Πάντα η συνειδητοποίηση αυτή είναι διαισθητικής φύσης συνεπώς είναι κάτι που αφενός μεν δεν μπορεί να μεταδοθεί σε τρίτους, αφετέρου δε είναι πολύ δύσκολο να «αποδειχτεί» 2 Ο φίλος μου Γιώργος Μπαλάνος θα έλεγε ότι η Μορφοδιάταξη γίνεται αντιληπτή μόνο με Άλλα Μάτια. 20

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου αντικειμενικά. Αν όμως επιμείνετε σε αυτό το τελευταίο, χάνετε μάλλον το χρόνο σας. Κι ο χρόνος είναι κάτι που δεν έχουμε την πολυτέλεια να τον χαραμίζουμε. Είπαμε για το παρελθόν που αναθεωρείται, είπαμε για παρατηρητές και παρατηρούμενα, είπαμε για την εγγενή Απροσδιοριστία της Ιστορίας, για Ομοιόσταση και Συναίνεση. Θα πούμε κάτι ακόμα για να συμπληρωθεί ένα ακόμα κομμάτι της εικόνας. Υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα λέξη γερμανικής προέλευσης: zeitgeist. Όχι, δεν αναφέρομαι στα ομώνυμα φιλμ αγκιτάτσιαςπροπαγάνδας του Πήτερ Τζόζεφ, αλλά στην αυθεντική έννοια. 3 Zeitgeist (τσάιτγκαϊστ) είναι γερμανική λέξη που σημαίνει «πνεύμα της εποχής». Σύμφωνα με τον επικρατούντα ορισμό, είναι «το γενικό πολιτιστικό, πνευματικό, ηθικό, και / ή πολιτικό κλίμα μέσα σε ένα έθνος ή ακόμη και σε συγκεκριμένες ομάδες, παράλληλα με τη γενική ατμόσφαιρα, τα ήθη, και κοινωνικοπολιτιστική κατεύθυνση ή διάθεση μιας εποχής». Πιστεύω πως ο καθένας μπορεί να καταλάβει τι σημαίνει «πνεύμα της εποχής». Είναι κάτι που εμπεριέχει κορυφαία σημασία στην πορεία μας. Ακριβώς όμως επειδή η έκφραση «πνεύμα της εποχής» ή «zeitgeist» είναι «καπαρωμένη» υπό την έννοια ότι διαθέτει παγιωμένους συνειρμούς επέλεξα να χρησιμοποιήσω μια άλλη στην οποία θα προσδεθούν διαφορετικοί συνειρμοί. Αυτή η έκφραση είναι το Genius Tempori. 4 Πολλοί θα έχετε ακούσει και διαβάσει τον όρο Genius Loci. Πολύ περιληπτικά, σημαίνει «πνεύμα του τόπου», το ημιμυστικιστικό άπιαστο «κάτι» που αποπνέει ένας τόπος, ένας χώρος, μια πόλη, μια χώρα ή μια ήπειρος. Ορισμένες φορές, υπό ορισμένες συνθήκες, το genius loci μπορεί να γίνει αντιληπτό από τις ανθρώπινες αισθήσεις (οπτικά, ακουστικά, οσφρητικά, η σαν γενικότερη αισθητηριακή εντύπωση που αγγίζει τα όρια της ESP), ειδικότερα όταν υπάρχει δεκτικό άτομο σε αλλαγμένη κατάσταση συνείδησης. Ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται το Genius Loci διέπεται από πολιτιστικούς/ιδιοσυγκρασιακούς κανόνες. Κοντολογίς το Genius Loci εκδηλώνεται φορώντας τη μάσκα της εκάστοτε εποχής και του εκάστοτε 3 Η αποφασιστική μεταβολή της αυθεντικής έννοιας της λέξης εξαιτίας των «ντοκιμαντέρ» του Τζόζεφ, μόνο τυχαία δεν είναι. 4 Η χρήση Λατινικών και όχι Ελληνικών στη συγκεκριμένη φράση παίζει κι αυτή το ρόλο της. 21

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα πολιτισμού. «Μεταφράζεται» στην ανθρώπινη αντίληψη και συνείδηση με βάση συγκεκριμένους κανόνες. 5 Έτσι λοιπόν, υπάρχει ένα αντίστοιχο «πνεύμα» που δεν αφορά το χώρο, αλλά το χρόνο. Αυτό είναι το Genius Tempori, για να ακολουθήσουμε την λατινική οδό. Ορίζω ως Genius Tempori την χαρακτηριστική «ταυτότητα» και «προσωπικότητα» μιας συγκεκριμένης εποχής, ενός συγκεκριμένου έτους, μιας χρονικής περιόδου (ημέρα, μήνας, εποχή κλπ). Νομίζω πως ο ορισμός αυτός δεν είναι και ιδιαίτερα δύσκολος. Ακόμα περισσότερο είμαι σίγουρος ότι έχετε προσωπικές εμπειρίες και βιώματα από το Genius Tempori. Άραγε δεν χαρακτηρίζουμε δεκαετίες με βάση την «προσωπικότητά» τους; Άλλωστε δεν μιλάμε για τα «ριζοσπαστικά 1960s», την «ξένοιαστη Μπελ Επόκ», τα «Πέτρινα Χρόνια» και πάει λέγοντας; Ιδιαίτερα στην τέχνη, τέτοιοι ορισμοί είναι πολύ συνηθισμένοι και καλά κατανοητοί. Είμαι σίγουρος ότι θα έχετε προσέξει την ιδιαίτερη «υφή» των φωτογραφιών και των ταινιών αλλοτινών εποχών σε συνδυασμό με την αλλοτινή μόδα, τον αλλοτινό ήχο, τις αλλοτινές εκφράσεις/λέξεις κλπ. Συγκεκριμένα, κάποιες φωτογραφίες ή ταινίες, μπορούν αμέσως να προσδιοριστούν χρονικά μόνο και μόνο από την ιδιαίτερη και πολύ χαρακτηριστική αυτή «υφή». Λογικό είναι αφού αποτελούν σήματα κατατεθέντα μιας ορισμένης εποχής. Η συγκεκριμένη αυτή εποχή, «εμποτίζει» αυτά τα εικαστικά αποσπάσματα του παρελθόντος με μια ιδιαίτερη ταυτότητα. Δεν αναφέρομαι στα ρούχα, την εμφάνιση και τα αντικείμενα κάποιας παλιάς φωτογραφίας που «προδίδουν» την εποχή της, αλλά σε κάτι πολύ βαθύτερο και πιο φευγαλέο. Δεν αναφέρομαι στα χρώματα και την τεχνοτροπία ενός πίνακα αλλά στο συναίσθημα που αυτός εμπνέει και αποπνέει. Φανταστείτε το σαν κάτι ευρύτερο από το σύνολο των μερών που το αποτελούν. Αυτό είναι το Genius Tempori. Θα έχει κορυφαία σημασία στην έρευνά μας γιατί, ανεξάρτητα από όσα είπαμε σχετικά με την Απροσδιοριστία της Ιστορίας και την διαρκή αναθεώρηση του παρελθόντος, τα ψήγματα του τε 5 Ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ έγραψε για το genius (ή spiritus) loci: «Μερικές φορές μπορείς να το συλλάβεις με φόρμουλα, άλλες φορές είναι πιο φευγαλέο, όμως σίγουρα είναι αναμφισβήτητα παρόν σαν είδος ατμόσφαιρας που διαποτίζει τα πάντα, την όψη των ανθρώπων, την ομιλία, τη συμπεριφορά τους, τα ρούχα, τη μυρωδιά, τα ενδιαφέροντα, τα ιδεώδη, την πολιτική, τη φιλοσοφία, την τέχνη, ακόμα και τη θρησκεία τους» («Your Negroid and Indian Behavior», Forum, Μάρτιος 1936). 22

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου λευταίου έχουν ιδιαίτερη ταυτότητα. Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα και τα μυστικά του Genius Tempori θα τα εξετάσουμε στην πορεία αυτού του βιβλίου. Και έχετε υπόψη αυτό: κατά τον ίδιο τρόπο που μπορεί να γίνει αντιληπτό το Genius Loci, έτσι και το Genius Tempori υπό ορισμένες συνθήκεςμπορεί να γίνει αντιληπτό από την ανθρώπινη συνείδηση φορώντας την «μάσκα» της κάθε εποχής. Απλώς αυτή τη φορά το Οριακό Φαινόμενο που «εκπορεύεται» από το Genius Tempori δεν κινείται/εξελίσσεται στο χώρο (όπως το ΟΦ του genius loci) αλλά στο χρόνο. 6 Στο Άγγιγμα του Μίδα επαναλάμβανα κατά καιρούς μια φράση, η οποία εν πολλοίς αποτελούσε το σπέρμα, ή την κεντρική ιδέα αυτού εδώ του βιβλίου. Τότε δεν ήξερα αν το βιβλίο θα έπαιρνε την συγκεκριμένη μορφή που έχει τώρα, αλλά είχα διακρίνει καλά τα αδρά χαρακτηριστικά του. Κάποιοι είχαν προσέξει αυτή τη φράση. Κατόπιν χρησιμοποίησα τη φράση ως κεντρικό άξονα μιας σειράς 18 άρθρων που αναρτήθηκαν σταδιακά στον ιστότοπο hellasgr.net από το Μάιο του 2011 ως τον Οκτώβριο του 2012. 7 Αρκετοί (οι περισσότεροι), θεώρησαν τα άρθρα ως «νοσταλγικές» και «ρετρό» ματιές στο παρελθόν (ή σε διάφορα παρελθόντα). Τους ευχαριστούσα ευγενικά αλλά αναστέναζα κρυφά γιατί δεν είχαν καταλάβει τίποτα, επειδή τους έδειχνα το Φεγγάρι κι εκείνοι κοίταζαν το δάχτυλο. Ξέρω πως ο γραπτός λόγος, έστω και διανθισμένος με εικόνες, είναι πολύ έμμεσος και το περίμενα. Σε μια ομιλίαπαρουσίαση που έκανα τον Απρίλιο του 2012 και η οποία επαναλήφθηκε το ίδιο καλοκαίρι 8, χρησιμοποίησα το πανίσχυρο όπλο της αμεσότητας και η ανταπόκριση ήταν σαφώς διαφορετική. Η ομιλίαπαρουσίαση αυτή έκλεινε ως εξής: 6 Να κάτι ενδιαφέρον που λέει ο ερευνητής Χίλαρυ Ήβανς, αναφερόμενος στην αμφισβήτηση της εξουσίας η οποία αποτέλεσε σήμα κατατεθέν της ανθρώπινης σκέψης στην Δυτική Ευρώπη τον 17 ο αιώνα: «Ποιο ήταν το πνεύμα της εποχής; Το zeitgeist δεν είναι περισσότερο πραγματικό από το πόλτεργκαϊστ και είναι το ίδιο φευγαλέο. Όμως όπως οι εκδηλώσεις του πόλτεργκαϊστ είναι αρκετά υλικές, έτσι και το zeitgeist εκφράζεται με πραγματικές ενέργειες» (Intrusions: Society and the Paranormal, σελ. 60). 7 Τα άρθρα υπάρχουν εδώ: www.hellasgr.net/vembos_writes.html 8 Η ομιλία υπάρχει στο Youtube εδώ: www.youtube.com/watch?v=azkxcsvp6sc 23

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα «Αναλογιστείτε πόσο αποτρόπαια, αστεία, απαράδεκτα, εγκληματικά, άστοχα ή λανθασμένα θα μοιάζουν σε μερικές δεκαετίες ένα σωρό πράγματα που σήμερα θεωρούμε θέσφατα» Η φράση που επαναλαμβανόταν στο Μίδα ήταν η εξής: «Κάνουμε το σφάλμα να θεωρούμε το παρόν ως κλειδί του παρελθόντος». Βέβαια δεν κόμιζα γλαύκα εν Αθήναις με την φράση αυτή, αλλά πολλές φορές τα αυτονόητα περνούν στο ντούκου ακριβώς επειδή είναι αυτονόητα. Το πρόβλημα της θεώρησης του παρελθόντος μέσα από το παραμορφωτικό φίλτρο του παρόντος είναι γνωστό στην επιστήμη της Ιστορίας και ιδιαίτερα στην Ιστοριογραφία, ως Παροντισμός (Presentism). 9 Σύμφωνα με τον συμβατικό ορισμό, ο Παροντισμός είναι μια μορφή ιστορικής ανάλυσης κατά την οποία οι σημερινές ιδέες και προοπτικές προβάλλονται αναχρονιστικά σε αναπαραστάσεις ή ερμηνείες του παρελθόντος. Ουσιαστικά δεν πρόκειται απλώς για μορφή ανάλυσης, αλλά για μια γενικότερη τάση η οποία είναι σχεδόν αναπόφευκτη όταν εξετάζουμε το παρελθόν. Όπως γινόμαστε υποσυνείδητα ανθρωπομορφικοί και ανθρωποκεντρικοί προκειμένου να εξετάσουμε ζητήματα στα οποία ο ανθρωπομορφισμός και ο ανθρωποκεντρισμός είναι άτοποι, έτσι υιοθετούμε υποσυνείδητα τον Παροντισμό εξετάζοντας το παρελθόν. Γινόμαστε διαρκώς, υποσυνείδητα και αναπόφευκτα Παροντοκεντρικοί. Με τον Παροντισμό σχετίζονται διάφορα προβλήματα, όπως η περίφημη Πλάνη του Ιστορικού (Historian s Fallacy), δηλαδή το σφάλμα που διαπράττει ο ιστορικός όταν θεωρεί ότι εκείνοι που πήραν αποφάσεις στο παρελθόν, έβλεπαν τα γεγονότα από την ίδια οπτική γωνία και είχαν τις ίδιες πληροφορίες με εκείνους που εκ των υστέρων αναλύουν αυτές τις αποφάσεις. Από μια άποψη είναι η Μεροληψία της Ύστερης Γνώσης. Δεν είναι το ίδιο με τον Παροντισμό, αλλά περιφέρεται γύρω από το ίδιο θεμελιώδες πρόβλημα. Παρομοίως «δορυφορική» έννοια είναι ο Χρονολογικός Σνομπισμός (η θεώρηση ότι η τέχνη ή η επιστήμη του παρελθόντος είναι εγγενώς υποδεέστερη όταν συγκριθεί με εκείνη του παρόντος). Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία και θα δούμε πολύ συγκεκριμένα παραδείγματα στην πορεία. Άλλη έννοια είναι ο Προηγουμενισμός (Precusorism), όπου ο ιστορικός αναζητεί σώνει και καλά προδρόμους σημερινών θεσμών ή ιδεών στο παρελθόν. Αυτό έχει τεράστια σημασία για έννοιες όπως η ελευθερία, η δημοκρατία, ακόμα και η επιστήμη. Τέτοια θέματα και υποθέματα απασχολούν και ταλαιπωρούν τους ιστο 9 Ας μην συγχέεται η έννοια του Παροντισμού σε ό,τι αφορά την Ιστορία, με τον Παροντισμό ως φιλοσοφικό δόγμα, σύμφωνα με το οποίο υπάρχουν μόνο γεγονότα και όντα που συμβαίνουν στο παρόν. 24

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου ρικούς, αλλά εμείς δεν θα χρονοτριβήσουμε με έννοιες και ζητήματα που ο αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει στην συμβατική βιβλιογραφία. Δεν έχω καμία πρόθεση και όρεξη να γράψω ένα βιβλίο πάνω στη Φιλοσοφία της Ιστορίας. Κατά τον ίδιο τρόπο είχα ξεκαθαρίσει εξαρχής ότι δεν έχω καμία πρόθεση να γράψω μια ανθρωπολογικήκοινωνιολογική πραγματεία με αντικείμενο τη σχέση ελληνικής κοινωνίας και Παραφυσικού. Είπαμε όμως ότι όλα εξαρτώνται από το επίπεδο της ανάγνωσης του βιβλίου. Με δυο λόγια, εξαρτώνται από τον Ορίζοντα Συμβάντων. Χρησιμοποιώ εργαλεία και μεθόδους της Ιστορίας, της Ανθρωπολογίας, της Κοινωνιολογίας αλλά και άλλων επιστημών, με τρόπο όμως που θα έκανε τους ορθόδοξους ιστορικούς, ανθρωπολόγους και κοινωνιολόγους να βγουν από τα ρούχα τους. Αυτό βέβαια είναι δικό τους πρόβλημα αυτοί θα μείνουν τσιτσίδι. Δεν έχουν την αποκλειστικότητα στη χρήση αυτών των εργαλείων. Επειδή ο Παροντισμός είναι κάτι πολύ πιο σοβαρό και συγκλονιστικό από μια λιγότερο ή περισσότερο λανθασμένη ιστορική μεθοδολογία. Ο Παροντισμός είναι ο μηχανισμός μέσω του οποίου γίνεται η αναθεώρηση του παρελθόντος. Ο Παροντισμός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο παρατηρητής επηρεάζει το παρελθόν με τρόπο πολύ βαθύτερο και πολύ ουσιαστικότερο απ όσο θα μπορούσε να φανταστεί ποτέ ο ορθόδοξος ιστορικός. Ο Παροντισμός είναι ο μηχανισμός μέσω του οποίου το ίδιο το παρελθόν αλλάζει. Όχι, δεν αλλάζει μόνο η «ανάγνωση» του παρελθόντος, ή η μνήμη του παρελθόντος. Αλλάζει το ίδιο το παρελθόν. Διαβάστε και ξαναδιαβάστε πολλές φορές την παραπάνω παράγραφο γιατί είναι εκείνη που εκφράζει καλύτερα την κεντρική ιδέα αυτού του βιβλίου. Το ξέρω πως θα υπάρξουν άπειρες παρερμηνείες και παρεξηγήσεις, αλλά δυστυχώς γράφω με λέξεις και δεν μπορώ να κάνω κάτι περισσότερο. Όταν γίνει κατανοητό τι πραγματικά σημαίνει Παροντισμός, με την πρακτική, λίαν ανορθόδοξη έννοια που του προσδίδω, τότε μπορεί ο καθένας να αρχίσει να βλέπει διαφορετικά πολλούς από τους όρους που χρησιμοποιεί η Ιστορία, η Ανθρωπολογία ή η Κοινωνιολογία. Να αρχίσει να βλέπει διαφορετικά πράγματα. Ερευνώ το χώρο αυτού που συμβατικά ονομάζουμε Παραφυσικό εδώ και δεκαετίες. Πέρα από τη γνώση που αποκτά κανείς με συμβατικά μέσα, όπως πχ τα βιβλία, υπάρχει και η γνώση που αποκτά κανείς με ανορθόδοξα 25

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα μέσα. Η πιο «συμβατική» μορφή αυτής της ανορθόδοξης γνώσης προέρχεται από την εμπειρία. Είναι η βιωματική γνώση. Ξέρετε, στην «πιάτσα» επικρατεί η βλακώδης εντύπωση (ακόμα και σε άτομα που η νοημοσύνη και η εμπειρία τους δεν το δικαιολογούν) ότι πληροφορία ίσον γνώση. Κολοκύθια τούμπανα, για να μη χρησιμοποιήσω βαρύτερες εκφράσεις. Άλλο το δεδομένο, άλλο η πληροφορία, άλλο η γνώση. Υπάρχουν κι άλλα πράγματα μετά, αλλά ας μείνουμε σε αυτό το τρίπτυχο. Δεν αποκτάς γνώση συσσωρεύοντας δεδομένα, ούτε καν πληροφορίες. Χρειάζονται μεν οι πληροφορίες, δηλαδή τα χρήσιμα δεδομένα, χρειάζεται όμως και κάτι άλλο για να προκύψει η γνώση. Κοιτάξτε, αν σας δώσουν χύμα μερικές εκατοντάδες κομμάτια ενός παζλ, μάλλον ματαιοπονείτε αν νομίζετε πως αρκεί να τα ρίξετε στο τραπέζι όπωςόπως κι αυτά να σχηματίσουν το τελικό συναρμολογημένο παζλ. Για να το φτιάξετε, θα πρέπει να αφιερώσετε πολλές ώρες και πολύ κόπο. Και στην δική μας περίπτωση μιλάμε για κάτι που μπροστά του η συναρμολόγηση ακόμα και του πλέον δύσκολου παζλ είναι παιχνιδάκι. Γιατί δεν πρέπει να συναρμολογηθούν μόνο απείρως περισσότερα κομμάτια. Είναι ότι από ένα σημείο και μετά η διαδικασία επίλυσης είναι αντίστροφη από εκείνη της συναρμολόγησης ενός συμβατικού παζλ. Στο συμβατικό παζλ πρέπει να προσπαθήσετε να συνθέσετε την συνολική εικόνα προχωρώντας σιγάσιγά. Η εικόνα είναι εξαρχής γνωστή. Την βλέπετε στο κουτί και προχωράτε βάσει αυτής. Στο δικό μας παζλ, η εικόνα δεν είναι εξαρχής γνωστή. Η συνειδητοποίηση της συνολικής εικόνας θα γίνει απότομα, ή σχεδόν απότομα, με ένα κβαντικό άλμα που θα προκαλέσει η διεύρυνση του Ορίζοντα Συμβάντων, όταν έχετε συναρμολογήσει ήδη ένα μέρος του παζλ, χωρίς φυσικά να γνωρίζετε την αρχική εικόνα! Και στις δυο περιπτώσεις βέβαια, πρέπει να έχετε στα χέρια σας όλα τα κομμάτια, ή έστω τα περισσότερα. Ακούγεται λίγο περίεργο αυτό, αλλά σας διαβεβαιώ ότι έτσι είναι, αν θέλετε να με ακούσετε, Αν δεν θέλετε, διαπιστώστε το μόνοι σας, και χάστε έτσι πολύτιμο χρόνο. Είχα γράψει κάποτε στο περιοδικό Άβατον μια σειρά άρθρων με τίτλο Πύλες για Αλλού (Ιανουάριος 2005 Απρίλιος 2006). Η σειρά αυτή ήταν ιδιαίτερα δομημένη έτσι ώστε ο αναγνώστης να «μυείται» σε μια περαιτέρω βαθμίδα μια φορά το δίμηνο. Η σειρά διακόπηκε πριν ολοκληρωθεί, αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Σε ένα άρθρο της σειράς είχα γράψει τα εξής: «Κι ο τυφλός και αμνήμων άνθρωπος πορεύεται στην Συναινετική Πραγματι 26

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου κότητα που ο ίδιος έχει δημιουργήσει. Δεν βλέπει ούτε τη μύτη του, δεν θυμάται ούτε καν ποιος είναι, κι όμως η ανομολόγητη πεποίθησή του είναι πως αποτελεί την Κορωνίδα της Δημιουργίας. Από μια άποψη έτσι είναι, όμως επειδή είναι τυφλός πέφτει στο γκρεμό κι επειδή είναι αμνήμων είναι καταδικασμένος να πέφτει και να ξαναπέφτει με τον ίδιο τρόπο, στον αιώνα τον άπαντα.» Η μνήμη ανήκει στο ίδιο μέρος της ψυχής με τη φαντασία, έλεγε ο Αριστοτέλης κάποτε. Κι είχε απόλυτο δίκιο. Αν μπορούσαμε να συνδυάσουμε όλες τις εντυπώσεις, όλες τις εμπειρίες, όλες τις γνώσεις που αποκτούμε, αν μπορούσαμε να βρούμε τις διασυνδέσεις ανάμεσα στο Μύθο και την Ιστορία, την Κυριολεξία και τη Μεταφορά, τότε θα κάναμε ένα κολοσσιαίο κβαντικό άλμα. Ο Ορίζοντας Συμβάντων θα πλάταινε αφάνταστα. Η Αμνησία θα έπαυε να υπάρχει. Και θα μέναμε έκθαμβοι από τον πλούτο, τα χρώματα και τα νοήματα που θα αντικρίζαμε, θα νιώθαμε». Απλούστατα, οι πληροφορίες δεν είναι γνώση επειδή ο νους δεν είναι ένα δοχείο που πρέπει να γεμίσει αλλά μια φωτιά που πρέπει να ανάψει (δεν το λέω εγώ, ο Πλάτωνας το είπε). Υπόψη ότι φωτιά δεν ανάβει με βρεγμένα σπίρτα. Και τι είναι η φωτιά, παρά ενέργεια; Η διαρκής αναθεώρηση του παρελθόντος δημιουργεί αμνησία, ατομική και συλλογική. Τι είναι η αμνησία παρά η έλλειψη μνήμης. Και τι είναι η μνήμη; Σύμφωνα με το λεξικό, «μνήμη είναι η ικανότητα του νου να συγκρατεί γεγονότα, παραστάσεις, προηγούμενες εμπειρίες κλπ και να τα ανακαλεί με το κατάλληλο ερέθισμα». Αυτό είναι γνωστό. Το όχι και τόσο γνωστό, είναι ότι η λέξη «μνήμη» προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα men η οποία σημαίνει «σκέπτομαι». Άσχετό; Καθόλου. Ομόρριζες λέξεις με τη μνήμη είναι οι μένος, μανία, μάντις, μανθάνω, αυτόματος κ.α. Άσχετο; Καθόλου. Στην ελληνική μυθολογία η Μνημοσύνη ήταν η μητέρα των Μουσών, δηλαδή των θεαινών της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Και τι είναι η τέχνη παρά ένας τρόπος γνώσης εκείνου που δεν μπορεί να περιγραφεί και να γίνει γνωστό με τους συμβατικούς τρόπους; Και τι είναι η τέχνη παρά η διεύρυνση της αντίληψης μέσω της φαντασίας; Όπως και να έχει, θα σας δώσω μια αλληλουχία λέξεων η οποία αποτελεί την βασική συνταγή, ή οδηγία, για την διεύρυνση του Ορίζοντα Συμβάντων. Μνήμη fg Φαντασία fg Σκέψη fg Μαντική fg Μανία Αυτή είναι μόνο η συνταγή βέβαια, αλλά μόνο με τη συνταγή δεν τρώτε το 27

Το Πνευμα του Χρονου: Όψεις του Παραφυσικού στην Ελλάδα γιουβέτσι. Χρειάζεται να πάτε για ψώνια, να αγοράσετε κατάλληλα υλικά, να τα κουβαλήσετε σπίτι, να αφιερώσετε χρόνο και προσπάθεια στη μαγειρική κλπ. Και ίσως να μην το πετύχετε το γιουβέτσι με την πρώτη. Η μνήμη, ή η πλατωνική «ενθύμηση», είναι το κλειδί. Όχι ακριβώς η ανάκληση της πληροφορίας, αλλά η ουσιαστικότερη αφύπνιση σε μια ευρύτερη πραγματικότητα. Δείτε το βιβλίο αυτό σαν Μνημονικό Θέατρο. Στις αρχές του 16 ου αιώνα, ο Βενετσιάνος Τζούλιο Καμίλλο (14801544) είχε σχεδιάσει ένα «μνημονικό θέατρο». Ο θεατής δεν καθόταν στα καθίσματα κοιτώντας τη σκηνή αλλά, στη σκηνή κοιτώντας επτά ομάδες καθισμάτων. Σε αυτά ήταν ταξινομημένο το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης. Γιατί επτά σειρές; Μα επειδή 7 ήταν οι πλανήτες, 7 ήταν οι Κίονες της Σοφίας του Σολομώντα, 7 ήταν οι ημέρες της εβδομάδας, 7 τα χρώματα (α, ναι και οι Μούσες, ας μην το ξεχνάμε). Στις 7 αυτές σειρές υπήρχαν ταξινομημένες «εικόνες» κάτω από τις οποίες υπήρχαν συρτάρια που περιείχαν ομιλίες βασισμένες στον Κικέρωνα, τον διασημότερο από τους Ρωμαίους ρήτορες. Από το «μνημονικό θέατρο» του Καμίλλο δεν διασώζεται ούτε ίχνος. Ο «θεατής» του «θεάτρου» δεν ανέσυρε απλώς πληροφορίες. Μάλλον διεύρυνε τον Ορίζοντα Συμβάντων του αποκτώντας πανοραμική όραση. Ο νους του αφυπνιζόταν σε μια ευρύτερη αίσθηση πραγματικότητας. Ο νους μεταφερόταν στην κορυφή ενός ψηλού βουνού από την οποία μπορούσε να αγναντέψει τον ορίζοντα, να δει αυτά που είναι κρυμμένα από το επίπεδο του εδάφους. Κι αν αντιπαραβάλλει κανείς με μπλαζέ ύφος ότι το «μνημονικό θέατρο» του Καμίλλο δεν ήταν παρά μια πρωτόγονη μορφή οργάνωσης δεδομένων βασισμένη σε μαγικοαποκρυφιστικές (δηλαδή «λανθασμένες») παραδοχές περί σύμπαντος (7 πλανήτες κλπ), δεν έχει καταλάβει τίποτε. Είδε το παροιμιώδες δάχτυλο κι όχι το Φεγγάρι σαν εκείνους τους άλλους που είδαν το Άγγιγμα του Μίδα σαν εξιστόρηση της εξέλιξης των επιστημονικών ιδεών. Δεν πειράζει όμως γιατί κι αυτός θα χρειαστεί κάποτε να περάσει από το ταμείο. Όχι του θεάτρου αλλά του σουπερμάρκετ. Κι όχι για να ψωνίσει τα υλικά για το γιουβέτσι αλλά για να πληρώσει τα χρεωστούμενα πολλών ετών. Κάτι σαν το Εθνικό μας Χρέος ένα πράμα Δεν είναι τυχαίο βεβαίως ότι το «μνημονικό θέατρο» είχε σχεδιαστεί την Αναγέννηση, μια πολύ ενδιαφέρουσα εποχή όπου ο συλλογικός νους της Δύσης αφυπνιζόταν από αλλεπάλληλα σοκ, εσωτερικά και εξωτερικά. Οι αποκρυφιστές της Αναγέννησης είχαν πιάσει το νόημα όταν προσπαθούσαν να αφυπνίσουν το νου μέσω συμβολικών συνδέσεων του «κάτω» με του «πάνω». Ο Παράκελσος πάντα έλεγε ότι η φαντασία αποτελεί ένα «εσωτερικό στερέωμα» το οποίο 28

Στο Φουαγιέ του Θεάτρου συνιστά το θεμέλιο κάθε μαγικής δύναμης. Ο Τζιορντάνο Μπρούνο διακήρυξε χωρίς περιστροφές πως η ανακάλυψη των εσωτερικών δυνάμεων του ανθρώπου μπορεί να τον μετατρέψει σε θεό: ο νους του ανθρώπου είναι θεϊκός και εμπεριέχει τον έναστρο ουρανό. Εάν ο άνθρωπος μπορέσει να αδράξει αυτό το συμπαντικό σχέδιο μέσω της μαγικής τέχνης της μνήμης τότε θα μπορέσει να αντλήσει από τη δύναμη του σύμπαντος. Η μαγική δύναμη εκπορεύεται από τις «σφραγίδες», τις εικόνες των άστρων. Όποιος κατανοεί τις «σφραγίδες» κατέχει και τη δύναμη να ανοίξει τις «μαύρες διαμαντένιες πόρτες» της ψυχής. Α, ναι, ο Μπρούνο είχε πει ότι ένας τέτοιος άνθρωπος θα φλέγεται από ένα είδος «ηρωικής φρενίτιδας» (eroici furori). Δηλαδή μανίας. Μνήμη fg φαντασία fg σκέψη fg μαντική fg μανία Και βεβαίως ο κάθε όρος είναι άμεσα συνδεδεμένος με όλους τους άλλους όρους. Το «διάγραμμα ροής» θα μπορούσε να αναπαρασταθεί με τους όρους τοποθετημένους στις κορυφές ενός πεντάκτινου αστεριού εγγεγραμμένου σε ένα κύκλο. σκέψη μαντική μανία φαντασία μνήμη Το διάγραμμα ροής δεν είναι ακριβώς ολοκληρωμένο. Λείπει κάτι, αλλά αυτό το κάτι θα αποκαλυφθεί στο τέλος του βιβλίου 29