ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΒΑ «ΝΕΕΣ ΑΡΧΕΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΒΑ «ΝΕΕΣ ΑΡΧΕΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ» Ηλεκτρονική διαχείριση εκθεμάτων στα ελληνικά μουσεία ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΚΑΡΦΑΚΗ ΕΛΕΝΗΣ Επιβλέποντες Γεώργιος Παυλίδης Καθηγητής Κωνσταντίνος Μέντης Διδάκτωρ Πάτρα, Μάιος 2008

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΒΑ «ΝΕΕΣ ΑΡΧΕΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ» Ηλεκτρονική διαχείριση εκθεμάτων στα ελληνικά μουσεία ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΚΑΡΦΑΚΗ ΕΛΕΝΗΣ Επιβλέποντες Γεώργιος Παυλίδης Καθηγητής Κωνσταντίνος Μέντης Διδάκτωρ Εγκρίθηκε από την τριμελή εξεταστική επιτροπή την η Μαίου 2008 Γεώργιος Παυλίδης Παύλος Πέππας Κωνσταντίνος Μέντης Καθηγητής Αναπληρωτής Καθηγητής Διδάκτωρ Πάτρα, Μάιος 2008

ΚΑΡΦΑΚΗ ΕΛΕΝΗ Πτυχιούχος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Πατρών 2008 all rights reversed

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς τη συμβολή και τη στήριξη κάποιων ανθρώπων Θα ήθελα λοιπόν να ευχαριστήσω θερμά τον κύριο Παυλίδη Γεώργιο καθηγητή και πρόεδρο του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων, που μου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον και ιδιαίτερο θέμα που ανταποκρίνεται απολύτως στα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα Επίσης ευχαριστώ τον κύριο Πέππα Παύλο, αναπληρωτή καθηγητή και μέλος της τριμελούς επιτροπής, για τη συμβολή του στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας Ευχαριστώ θερμότατα και τον κύριο Μέντη Κωνσταντίνο, διδάκτωρα, για την αποτελεσματική συνεργασία και το συνεχές ενδιαφέρον με τα οποία στήριξε επιστημονικά αυτή την προσπάθεια Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους υπεύθυνους των μουσείων του νομού Αχαΐας για το ενδιαφέρον με το οποίο συμμετείχαν στην παρούσα έρευνα, για το χρόνο που διέθεσαν και τις πολύτιμες πληροφορίες με τις οποίες εμπλούτισαν την παρούσα μελέτη Ιδιαίτερες ευχαριστίες θέλω να εκφράσω προς τον κύριο Μήτση Νικόλαο για την απόλυτη στήριξή του, την υπομονή και την επιστημονική του συμβολή στην εργασία Επίσης θέλω να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν με τα σχόλια και την κριτική τους, τους συναδέλφους Ζησιμόπουλο Ιωάννη και Σαλάτα Ηλία και την Μανωλάτου Μαρία Επίσης τους γονείς μου Κοσμά και Πολυξένη Καρφάκη και τον αδελφό μου Ιωάννη για την διαχρονική συμπαράστασή τους και την υλική και ηθική στήριξη των επιλογών μου Επειδή οι ευχαριστίες αυτές με κάνουν να νιώθω νικήτρια σε κινηματογραφικά βραβεία, θέλω να ευχαριστήσω από αυτό το βήμα και όλους εκείνους που παραμέλησα λιγάκι προκειμένου να πραγματοποιηθεί αυτή η εργασία, όλους μου τους φίλους που με στηρίζουν και πιστεύουν σε εμένα

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 14 11 Η έννοια του πολιτισμού 14 12 Η έννοια της πολιτιστικής διαχείρισης 17 13 Η πολιτιστική διαχείριση και η πρόκληση της ψηφιακής εποχής 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΕΙΑΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ 1 21 Ετυμολογική προσέγγιση 1 22 Ιστορική προσέγγιση 20 23 Τυπολογική προσέγγιση 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ 27 31 Τα ελληνικά μουσεία κατά το 1ο αιώνα 27 32 Τα ελληνικά μουσεία στον 20ο αιώνα και η πρόκληση της ψηφιακής εποχής 30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΜΟΥΣΕΙΑΚΩΝ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ 33 41 Συλλογή 33 42 Συντήρηση Διατήρηση 35 43 Έρευνα 36 44 Πληροφόρηση 37 45 Εκπαίδευση 3 46 Έκθεση 40 1

47 Μάρκετινγκ και Επικοινωνία 41 471 Μουσειακό μάρκετινγκ 41 472 Ολοκληρωμένη Μουσειακή Επικοινωνία 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΜΟΥΣΕΙΑΚΩΝ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ 46 51 Προϋπολογισμός κόστους 46 52 Συλλογή περιεχομένου 46 53 Ψηφιοποίηση οργάνωση ψηφιοποιημένου περιεχόμενου: 47 53 Προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων και τεχνολογίες διαχείρισής τους 51 54 Επιλογή μέσου πρόσβασης 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο ΤΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 57 61 Εικονικό μουσείο ορισμός 57 62 Πλεονεκτήματα των εικονικών μουσείων έναντι των φυσικών 58 63 Υπηρεσίες του εικονικού μουσείου 66 631 Βασικές υπηρεσίες 66 632 Ειδικές υπηρεσίες 6 633 Συμπληρωματικές υπηρεσίες 72 64 Εικονικά μουσεία ανά τον κόσμο 73 65 Κριτήρια αξιολόγησης εικονικών μουσείων 76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΜΟΥΣΕΙΑΚΩΝ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ 77 71 Η οργάνωση της ηλεκτρονικής διαχείρισης μουσειακών εκθεμάτων 77 72 Η διεύθυνση της ηλεκτρονικής διαχείρισης μουσειακών εκθεμάτων 80 73 Ο προγραμματισμός της ηλεκτρονικής διαχείρισης μουσειακών εκθεμάτων 80 731 Καθορισμός αξιών και προσδοκιών των ομάδων της οργάνωσης 81 732 Διερεύνηση εσωτερικού περιβάλλοντος 81 733 Διερεύνηση εξωτερικού περιβάλλοντος 82 734 Διαμόρφωση αποστολής και οράματος 86 735 Καθορισμός μακροπρόθεσμων στόχων και στρατηγικών 86 736 Διαμόρφωση προγραμμάτων δράσης 86 737 Σύνταξη προϋπολογισμών 87 2

74 Ο έλεγχος της ηλεκτρονικής διαχείρισης μουσειακών εκθεμάτων 88 75 Η λήψη αποφάσεων της ηλεκτρονικής διαχείρισης μουσειακών εκθεμάτων 88 76 Το πολιτιστικό στέλεχος της διαχείρισης ηλεκτρονικών εκθεμάτων 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 0 81 Σκοπός της έρευνας 0 82 Υποθέσεις Εργασίας 0 83 Μεθοδολογία 1 84 Το δείγμα της έρευνας: τα μουσεία του Νομού Αχαΐας 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 108 1 Πλαίσιο πολιτιστικής διαχείρισης των μουσείων 108 11 Γενικό πλαίσιο λειτουργίας των μουσείων 108 12 Το πλαίσιο εφαρμογής της ηλεκτρονικής διαχείρισης εκθεμάτων 10 23 Συσχετισμένα αποτελέσματα 113 2 Συγκριτική αξιολόγηση των μουσείων 116 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 11 101 Συμπεράσματα από την έρευνα με ερωτηματολόγιο 11 102 Συμπεράσματα από τη συγκριτική αξιολόγηση των εικονικών μουσείων 123 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Ο ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 124 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Ο ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 125 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 127 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 204 ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ 208 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 211 3

4

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ηλεκτρονική διαχείριση εκθεμάτων στα ελληνικά μουσεία είναι μια διαδικασία που στηρίζεται πάνω σε θεμελιώδεις έννοιες που αφορούν στον πολιτισμό, στην πολιτιστική και μουσειακή διαχείριση και στην ψηφιακή τεχνολογία, ενώ προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες συνθήκες της ελληνικής πραγματικότητας Οι διαχρονικές φιλοσοφικές προσεγγίσεις της έννοιας του πολιτισμού μαρτυρούν την συνειδητοποίηση μιας πιο υλικής διάστασης του πολιτισμού Αυτή η αντίληψη αποτελεί τη βάση για μια πιο σύγχρονη προσέγγιση στην πολιτιστική διαχείριση, ενταγμένη μέσα σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από πολυπολιτισμικότητα, αυξανόμενη ανάγκη για πρόσβαση στην πολιτισμική γνώση και πληροφορία, αυξημένη πολιτισμική αλληλεπίδραση που εντείνεται μέσα στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον Μέσα σε αυτό το περιβάλλον η σύγχρονη πολιτιστική διαχείριση αποτελεί το πλαίσιο των διαφόρων διαχειριστικών διαδικασιών που συνενώνει τους ανθρώπους, τους πόρους και τις ικανότητες της οργάνωσης σ' έναν ιστό και τους κατευθύνει στην εκπλήρωση πολιτιστικών στόχων σε διάφορα επίπεδα Ιδιαίτερα μπροστά στην πρόκληση της ψηφιακής εποχής με τη γιγάντωση του διαδικτύου και την ανάπτυξη αμέτρητων εφαρμογών, οι πολιτιστικοί φορείς έχουν στη διάθεσή τους μια μεγάλη ποικιλία τεχνολογικών μέσων για όλο το φάσμα λειτουργίας τους, προκειμένου να ανταποκριθούν στον πολυδιάστατο ρόλο τους ως φορέα συλλογής, διατήρησης, διαφύλαξης, μελέτης, ερμηνείας, τεκμηρίωσης, έκθεσης του πολιτιστικού αποθέματος και παράλληλα πληροφόρησης, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας του ευρύ κοινού Το σύγχρονο μουσείο, ως κατεξοχήν φορέας πολιτιστικής διαχείρισης, καλείται να προσαρμοστεί και να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες του περιβάλλοντός του Η εξέλιξη της μουσειακής διαχείρισης στηρίζεται όχι μόνο πάνω στις δυνατότητες της τεχνολογικής προόδου, αλλά και στον συνεχώς επαναπροσδιοριζόμενο ρόλο του μουσείου Το σύγχρονο μουσείο τείνει σταδιακά να αποστασιοποιείται από την παραδοσιακή προσήλωσή του στα αντικείμενα και προσπαθεί να προσεγγίσει το κοινό Δηλαδή το μουσείο δεν είναι πια ένας απλός θεματοφύλακας συλλογών, αλλά 5

μια δυναμική οργάνωση με επιστημονικό, εκπαιδευτικό, πολιτιστικό, κοινωνικό και αναπτυξιακό ρόλο Κατά τη μελέτη της ιστορικής εξέλιξης της μουσειακής διαχείρισης στον ελληνικό χώρο είναι εμφανής η καθυστέρηση ως προς την ανταπόκριση των μουσείων στην πρόκληση της ψηφιακής εποχής Μόλις την τελευταία εικοσαετία αρχίζει ως τάση ο τεχνολογικός προσανατολισμός των μουσείων, αλλά ο βαθμός εξοικείωσης με τη νέα τεχνολογία είναι μέχρι και σήμερα μέτριος Γενικά η ηλεκτρονική διαχείριση μουσειακών εκθεμάτων συνίσταται σε ένα φάσμα δραστηριοτήτων, οι οποίες μπορούν να διαχειριστούν ηλεκτρονικά Η συλλογή αντικειμένων στηρίζεται στην πολυσημία τους και στην ανάγκη να ερμηνευθεί το περιεχόμενό τους, ενώ η ανίχνευση και απόκτηση νέων αντικειμένων επιτυγχάνεται αποτελεσματικά μέσω των τεχνολογιών διαδικτύου και άλλων εφαρμογών Η συντήρηση και διατήρηση των συλλογών έχουν επιτυγχάνονται αποτελεσματικά με την ψηφιοποίηση Η έρευνα υφίσταται τόσο ως προς το χτίσιμο της ψηφιακής συλλογής, όσο και ως προς την πρόσβαση στα δεδομένα από το κοινό και εξωτερικούς ερευνητές Η πληροφόρηση επιτυγχάνεται παραδοσιακά μέσω των εκδόσεων, αλλά το σύγχρονο περιβάλλον δίνει νέες δυνατότητες στο μουσείο να παρέχει άμεση πληροφόρηση, να εκδίδει σε πολυμέσα και να συμμετέχει σε διαδικτυακές πύλες πληροφοριών Για τη λειτουργία της εκπαίδευσης στην ψηφιακή εποχή τα μουσεία εκμεταλλεύονται το διαδίκτυο μέσω της ανάπτυξης άμεσης διασύνδεσης με εκπαιδευτικούς οργανισμούς, ενώ παράλληλα συμβάλλουν στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση με online σεμινάρια και ελεύθερη παροχή εκπαιδευτικού υλικού Η έκθεση των αντικειμένων στηρίζεται στην διαδικασία της ψηφιοποίησής τους Οι ψηφιακές εφαρμογές και η γιγάντωση του διαδικτύου παρέχουν ένα ευνοϊκό πλαίσιο ανάπτυξης μιας ολοκληρωμένης επικοινωνίας μάρκετινγκ που επιτρέπει την αποτελεσματική επικοινωνία και την προβολή του μουσείου με το κοινό και με άλλους οργανισμούς ή παράγοντες Από τα παραπάνω φαίνεται πόσο σημαντική είναι η διαδικασία της ψηφιοποίησης για όλο το φάσμα λειτουργίας ενός μουσείου Η διαδικασία αυτή καταρχάς περιλαμβάνει τον προϋπολογισμό του κόστους του έργου Έπειτα, αφού συλλεχθεί το πραγματικό επιθυμητό περιεχόμενο λαμβάνει χώρα ο σχεδιασμός του 6

έργου ψηφιοποίησης Ακολουθούν η επιλογή των κατάλληλων αντικειμένων για ψηφιοποίηση, η προετοιμασία τους και η διαμόρφωση του χώρου όπου θα γίνει η ψηφιοποίηση, η μεταχείριση των πρωτοτύπων, η ψηφιοποίηση, η διατήρηση του ψηφιακού περιεχομένου, η επιλογή των συνοδευτικών πληροφοριών και η διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών των αντικειμένων Στο τελικό στάδιο της διαδικασίας ακολουθούν οι ενέργειες ανάδειξης και προβολής Όλα αυτά συνιστούν ένα πλαίσιο διαχείρισης έργων ψηφιοποίησης Σχετικά με τις ενέργειες ανάδειξης και προβολής το μουσείο μπορεί να επιλέξει να προβάλει τα ψηφιοποιημένα πλέον εκθέματα σε αυτόνομα συστήματα στο χώρο της έκθεσης, σε ψηφιακές εκδόσεις cd-rom ή άλλων πολυμέσων, με παρουσία στον παγκόσμιο ιστό ή μέσω άλλων εφαρμογών όπως είναι για παράδειγμα η ψηφιακή τηλεόραση Υπάρχει βέβαια μια πάρα πολύ σημαντική συνιστώσα στη διαδικασία ψηφιοποίησης όπως ήδη αναφέρθηκε Πρόκειται για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων, δηλαδή των δικαιωμάτων που ένας δημιουργός έχει πάνω στο έργο του είτε αυτό έχει υλική, είτε άυλη υπόσταση Tα πνευματικά δικαιώματα προστατεύονται βάσει νόμου Είναι σημαντικό για τη μουσειακή διαχείριση να μπορέσει να διαχειριστεί αποτελεσματικά τα πνευματικά δικαιώματα Η ψηφιακή τεχνολογία έχει αναπτύξει κάποια σπουδαία εργαλεία γι αυτό το σκοπό, με ποιο γνωστή τη μέθοδο της ψηφιακής υδατογράφησης που λειτουργεί ως σημάδι εγκυρότητας του αντικειμένου, περιοριστικός παράγοντας αντιγραφής του και μερικές φορές διαφήμισης του πνευματικού δικαιούχου Από τις λειτουργίες της μουσειακής διαχείρισης η έκθεση είναι αυτή που συνδέεται άρρηκτα με την ψηφιοποίηση Το αποτέλεσμα είναι το λεγόμενο εικονικό μουσείο Το εικονικό μουσείο μπορεί να λειτουργήσει παράλληλα με το φυσικό μουσείο, αλλά και ελλείψει αυτού Τα πλεονεκτήματα των εικονικών μουσείων είναι πάρα πολλά και σχετίζονται αρχικά με τη δυνατότητα προβολής του συνόλου των μουσειακών εκθεμάτων, ακόμα και όσων βρίσκονται σε αποθήκες ή έχουν δανειστεί, καθώς και με τη δυνατότητα διατήρησης αρχείων από τις προσωρινές εκθέσεις Άλλα πλεονεκτήματα αναφέρονται στην άμεση και συνεχή προσβασιμότητα, στην ευρύτερη προώθηση των προϊόντων του μουσείου και στην προσέλκυση νέων ομάδων 7

επισκεπτών Άλλα πλεονεκτήματα σχετίζονται με τη διαδραστικότητα και τη δυνατότητα δημιουργίας πειραματικών εκθέσεων από τους επισκέπτες, την προετοιμασία τους ενόψει πραγματικής επίσκεψης και την προσαρμογή του εικονικού μουσείου στις απαιτήσεις του επισκέπτη μέσω υπηρεσιών εξατομίκευσης Η ευελιξία της χωροχρονικής προσομοίωσης μέσω της εικονικής ξενάγησης είναι βέβαια μια σπουδαία δυνατότητα του εικονικού μουσείου, ωστόσο για πολλούς η επίσκεψη στο φυσικό μουσείο παραμένει ακόμα μια αναντικατάστατη εμπειρία Η αποτελεσματική και άμεση επικοινωνία και οι δυνατότητες που δίνονται σε επίπεδο μάρκετινγκ από την διαδικτυακή προβολή είναι επίσης δύο δυνατά σημεία του εικονικού μουσείου Σε επίπεδο διοίκησης, το μουσείο έχει τη δυνατότητα να παρακολουθεί την επισκεψιμότητα του μουσείου και να στηρίζεται στα στατιστικά δεδομένα προκειμένου να λαμβάνει σωστές διοικητικές αποφάσεις Το εικονικό μουσείο, τέλος, ανταποκρίνεται στον αναπτυξιακό ρόλο του φυσικού μουσείου μέσω της συμμετοχής σε δίκτυα και της ενίσχυσης του πολιτιστικού τουρισμού Σε μια προσπάθεια οριοθέτησης του πλαισίου λειτουργίας του εικονικού μουσείου διακρίνουμε κάποιες βασικές υπηρεσίες που αφορούν στην περιήγηση στους χώρους του μουσείου, στην παρουσίαση των εκθεμάτων, στην αναζήτηση, σε ενημερωτικές υπηρεσίες, στην υποστήριξη βοήθειας και επικοινωνίας με τους επισκέπτες Παράλληλα λειτουργούν ειδικές υπηρεσίες που δίνουν προστιθέμενη αξία στο εικονικό μουσείο Πρόκειται για υπηρεσίες εκπαιδευτικού περιεχομένου, υπηρεσίες εξατομίκευσης, δυνατότητα πολυγλωσσίας και υπηρεσίες εμπορικού περιεχομένου Σε ένα υποστηρικτικό επίπεδο λειτουργούν οι διασυνδέσεις με άλλα μουσεία ή εξωτερικούς συνδέσμους και η δημιουργία περιβάλλοντος εικονικής πραγματικότητας Είναι σαφές ότι τα μουσεία δεν απέχουν από το ανταγωνιστικό παιχνίδι Οι δυνατότητες που παρέχει η νέα τεχνολογία έχουν μεταθέσει το πεδίο του ανταγωνισμού από το φυσικό στο εικονικό επίπεδο λειτουργίας των μουσείων Οι συγκρίσεις για τους επισκέπτες αλλά και τους ερευνητές είναι αναπόφευκτες Η συγκριτική αξιολόγηση γίνεται με βάση κάποια κριτήρια που σχετίζονται με την ταχύτητα πρόσβασης και downloading του ιστοχώρου, την αξιοπιστία του περιεχομένου και των πηγών όπου αναφέρεται, τη δυνατότητα επικοινωνίας, το 8

περιεχόμενο, την ύπαρξη χρήσιμων διασυνδέσεων, την εμφάνιση, την οπτική αντίληψη και αισθητική, τις ενημερωτικές υπηρεσίες, την αλληλεπίδραση και ευχρηστία, την ενσωμάτωση πολυμέσων και τεχνολογιών διαδικτύου, την εικονική περιήγηση, την ανανέωση των πληροφοριών, τις εκπαιδευτικές δυνατότητες, τις υπηρεσίες εξατομίκευσης, την επικοινωνία ανάμεσα στους χρήστες, διάφορα εργαλεία marketing και τέλος την προσβασιμότητα από ΑΜΕΑ & ηλικιωμένους Όλη η διαδικασία της ψηφιοποίησης των μουσειακών εκθεμάτων, ουσιαστικά απαιτεί από τη διοίκηση του μουσείου ολοκληρωμένη πολιτιστική διαχείριση προκειμένου να είναι αποτελεσματική και να αποφέρει τα αναμενόμενα αποτελέσματα Απαιτείται λοιπόν κατάλληλη οργάνωση και διεύθυνση του προσωπικού Σημαντικός είναι ο προγραμματισμός που συνίσταται στον καθορισμό των αξιών και τον προσδοκιών του μουσείου από ένα τέτοιο εγχείρημα, στη διερεύνηση του εσωτερικού περιβάλλοντος του μουσείου, στη διερεύνηση του ευρύτερου εξωτερικού και του ανταγωνιστικού περιβάλλοντος, στη διαμόρφωση της αποστολής και του οράματος, των μακροπρόθεσμων στόχων και στρατηγικών του εικονικού μουσείου, στη διαμόρφωση προγραμμάτων δράσης και στη σύνταξη προϋπολογισμών Ακολουθούν λειτουργίες όπως ο έλεγχος της ηλεκτρονικής διαχείρισης μουσειακών εκθεμάτων και η λήψη αποφάσεων, η οποία βέβαια διαχέει όλο το φάσμα της μουσειακής διαχείρισης Μέσα σε αυτό το απαιτητικό πλαίσιο το στέλεχος της μουσειακής διαχείρισης καλείται να ανταποκριθεί στις ιδιαιτερότητες της πολιτιστικής διαχείρισης των ηλεκτρονικών εκθεμάτων του μουσείου Είναι κρίσιμο να καταφέρει να συνδυάσει τις τεχνικές γνώσεις και τις δεξιότητές του με τις διοικητικές του ικανότητες και να κατορθώσει να τις εμπλουτίσει με την προσωπική του φιλοσοφία, μέσα στη γενικότερη κουλτούρα του μουσείου Το παραπάνω θεωρητικό πλαίσιο της παρούσας μελέτης συμπληρώνεται από μια ερευνητική προσπάθεια προσδιορισμού του πλαισίου της ηλεκτρονικής διαχείρισης εκθεμάτων στα ελληνικά μουσεία με έμφαση τα μουσεία της περιοχής του νομού Αχαΐας Επίσης πραγματοποιείται συγκριτική αξιολόγηση των παραπάνω μουσείων προκειμένου να μελετηθεί το ανταγωνιστικό πεδίο δράσης Τα ευρήματα της έρευνας συμπυκνώνονται σε ένα μέτριο επίπεδο ηλεκτρονικής διαχείρισης, ενώ η

συνολική απόδοση των μουσείων στα κριτήρια αξιολόγησης ήταν χαμηλή, με ορισμένες βέβαια εξαιρέσεις Λαμβάνονται βέβαια υπόψη και κάποιοι περιορισμοί που επηρέασαν σημαντικά την ερευνητική διαδικασία, ενώ παρατίθενται και κάποιες προτάσεις για μελλοντική έρευνα πάνω στο εν λόγω αντικείμενο 10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια υφίσταται μια μεγάλη τεχνολογική επανάστασης που επηρεάζει όλες της εκφάνσεις της ζωής Η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος φέρνει νέες τάσεις που δημιουργούν μια νέα δυναμική για την επιστήμη της διοίκησης επιχειρήσεων Η δυναμική αυτή εκφράζεται μέσω της ραγδαίας εξάπλωσης και αύξησης της δημοτικότητας του διαδικτύου και άλλων εφαρμογών, καθώς και της χρήσης της τεχνολογίας από το μέσο άνθρωπο Μέσα σε αυτό το πλαίσιο που δημιουργεί η τεχνολογική πρόκληση της σύγχρονης εποχής, δημιουργείται μια νέα δυναμική για τα μουσεία Η μουσειακή διαχείριση καλείται να ανταποκριθεί στη νέα αυτή εποχή και να εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες που υπάρχουν στο δυναμικό της περιβάλλον μέσω της οργάνωσης όλων των δραστηριοτήτων της σε μια εικονική παρουσία η οποία βρίσκεται πέρα από τη φυσική υπόσταση του μουσείου και την παραδοσιακή του λειτουργία Το εικονικό μουσείο αποτελεί την πρόταση της μουσειακής διαχείρισης σε αυτή τη νέα εποχή Πρόκειται για μια αφαιρετική άποψη ενός πραγματικού μουσείου, που δημιουργείται μέσω της τεχνολογίας των πολυμέσων και της εικονικής πραγματικότητας Αυτό το πολύ ενδιαφέρον πάντρεμα της μουσειακής διαχείρισης και της πολιτιστικής τεχνολογίας αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής προσπάθειας Σκοπός της εργασίας είναι να μελετήσει τη δυναμική των μουσείων, τη δυναμικής της μουσειακής τεχνολογίας και συνδυάζοντάς τες να καταφέρει να προτείνει στους μουσειακούς οργανισμούς μια σύγχρονη προσέγγιση ολοκληρωμένης πολιτιστικής διαχείρισης Παράλληλα η εργασία αποσκοπεί στην μελέτη και καταγραφή της μουσειακής πραγματικότητας στην περιοχή του νομού Αχαΐας και στην συγκριτική αξιολόγηση των μουσείων της περιοχής Η μελέτη σχετικά με την Ηλεκτρονική Διαχείριση Εκθεμάτων στα Ελληνικά Μουσεία πραγματοποιήθηκε σε βιβλιογραφικό και ερευνητικό επίπεδο προκειμένου να εξυπηρετήσει τους παραπάνω στόχους και οργανώθηκε έτσι η κατάλληλη δομή Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας επιχειρείται μια θεωρητική προσέγγιση των 11

βασικών εννοιών της πολιτιστικής διαχείρισης Γίνεται μια προσπάθεια να περιγραφεί η νέα εποχή που σηματοδοτείται από την ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας και να προσδιοριστούν οι ευκαιρίες για την πολιτιστική διαχείριση Στο δεύτερο κεφάλαιο επικεντρωνόμαστε στην έννοια της μουσειακής διαχείρισης και στις ιδιαιτερότητες που αυτή έχει Γίνεται μελέτη της ιστορικής εξέλιξης των μουσείων από την εποχή της δημιουργίας του πρώτου μέχρι σήμερα Επίσης τα μουσεία προσεγγίζονται ανάλογα με τον τύπο τους προκειμένου να μελετηθούν οι ιδιαιτερότητες και δυνατότητες που υπάρχουν στη μουσειακή διαχείριση Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μια αναφορά στην ελληνική πραγματικότητα Πραγματοποιείται μια ιστορική μελέτη της πορείας των μουσείων στη νεότερη Ελλάδα, από την αρχή της σύστασης του ελληνικού κράτους μέχρι τη σύγχρονη πρόκληση της ψηφιακής εποχής Στη συνέχεια η ανάλυση επικεντρώνεται στην ηλεκτρονική διαχείριση των μουσειακών εκθεμάτων, δηλαδή παρουσιάζει τους τρόπους με τους οποίους τα μουσεία λειτουργούν μέσα σε ένα ψηφιακό περιβάλλον Αναλύονται οι λειτουργίες της συλλογής αντικειμένων, της συντήρησης, της έρευνας, της πληροφόρησης, της εκπαίδευσης, της έκθεσης, της επικοινωνίας και του μάρκετινγκ Περιγράφεται ο τρόπος με τον οποίο οι παραδοσιακές λειτουργίες ενός μουσείο προσαρμόζονται στα δεδομένα και εκμεταλλεύονται τις δυνατότητες που παρέχει η νέα ψηφιακή εποχή Όλα αυτά συμπεριλαμβάνονται στο τέταρτο κεφάλαιο της εργασίας Στο πέμπτο κεφάλαιο της εργασίας περιγράφεται η σημαντικότερη δυνατότητα που η ψηφιακή τεχνολογία προσφέρει στα μουσεία Πρόκειται για την διαδικασία της ψηφιοποίησης του πολιτιστικού περιεχομένου Περιγράφεται λοιπόν αναλυτικά η διαδικασία της ψηφιοποίησης των μουσειακών εκθεμάτων και εντάσσεται μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο που αφορά στον προϋπολογισμό του κόστους ψηφιοποίησης, στη συλλογή του περιεχομένου και στην επιλογή μέσου πρόσβασης στα ψηφιοποιημένα δεδομένα Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στο πολύ σημαντικό ζήτημα της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων, ενώ παρουσιάζονται και οι τεχνολογίες διαχείρισής τους 12

Αφού έχει περιγραφεί πλήρως το πλαίσιο λειτουργίας του σύγχρονου μουσείου στις προηγούμενες ενότητες, στο έκτο κεφάλαιο γίνεται μια περιγραφή του εικονικού μουσείου Πραγματοποιείται μια προσπάθεια ορισμού του εικονικού μουσείου και παρατίθενται τα βασικά πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν τα εικονικά μουσεία έναντι των φυσικών Έτσι επιχειρείται να γίνει μια σύγκριση των δύο αυτών εναλλακτικών ή συμπληρωματικών τρόπων λειτουργίας Παρουσιάζονται επίσης οι υπηρεσίες που πρέπει να παρέχει ένα εικονικό μουσείο Στο τέλος γίνεται μια καταγραφή των σημαντικότερων εικονικών μουσείων στον κόσμο και στην Ελλάδα Στο έβδομο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης γίνεται μια προσέγγιση της πολιτιστικής διαχείρισης των ψηφιοποιημένων μουσειακών εκθεμάτων Η προσέγγιση γίνεται βάσει της μελέτης των ηλεκτρονικών εκθεμάτων υπό τις κλασσικές λειτουργίες του μάνατζμεντ, δηλαδή την οργάνωση, τη διεύθυνση, τον προγραμματισμό, τον έλεγχο και τη λήψη αποφάσεων Επίσης γίνεται μια προσπάθεια να περιγραφεί το πολιτιστικό στέλεχος της ηλεκτρονικής διαχείρισης εκθεμάτων Το όγδοο κεφάλαιο συνιστά το ερευνητικό πλαίσιο της εργασίας Αρχικά παρουσιάζεται ο σκοπός της έρευνας, και διατυπώνονται οι υποθέσεις εργασίας, όπως αυτές προκύπτουν από την θεωρητική επισκόπηση που προηγήθηκε Ακολουθεί η παράθεση της μεθοδολογίας της έρευνας, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζεται ο πληθυσμός της έρευνας, δηλαδή όλα τα μουσεία του νομού Αχαΐας Στο ένατο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ανάλυση των αποτελεσμάτων ομαδοποιημένη σε δύο μεγάλες κατηγορίες Η πρώτη αναφέρεται στο πλαίσιο εφαρμογής της ηλεκτρονικής διαχείρισης μουσειακών εκθεμάτων Η δεύτερη συνίσταται σε μια προσπάθεια συγκριτικής αξιολόγησης των μουσείων της περιοχής με βάση τα χαρακτηριστικά του πρότυπου εικονικού μουσείου Στο δέκατο κεφάλαιο παρατίθενται τα συμπεράσματα της παραπάνω ανάλυσης Στο ενδέκατο κεφάλαιο αναφέρονται κάποιοι παράγοντες που λειτούργησαν περιοριστικά σ την εκπόνηση της έρευνας Τέλος στο δωδέκατο κεφάλαιο γίνονται προτάσεις για μελλοντική έρευνα Τα παραρτήματα που ακολουθούν περιλαμβάνουν το χάρτη της έρευνας, το ερωτηματολόγιο και το βιβλίο κωδικοποίησης καθώς και τη στατιστική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε για την εξαγωγή των αποτελεσμάτων Τέλος ακολουθούν οι βιβλιογραφικές και αρθρογραφικές αναφορές και οι ηλεκτρονικές διευθύνσεις που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή της εργασίας 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 11 Η έννοια του πολιτισμού Κάθε ερευνητική προσπάθεια απαιτεί τον προσδιορισμό μιας στέρεας εννοιολογικής βάσης που θα στηρίξει όλο το θεωρητικό πλαίσιο της μελέτης Στην προσπάθεια ορισμού της θεωρητικής βάσης της παρούσας εργασίας παρουσιάστηκε ο προβληματισμός του ορισμού της έννοιας του πολιτισμού Πρόκειται για μια έννοια δυναμική, διαχρονικά μεταβαλλόμενη, τοπικά διαφοροποιημένη και συχνά συγκεχυμένη με την έννοια κουλτούρα Και οι δύο αυτοί όροι αντανακλούν, μέσα από τις διαφορετικές σημασίες που τους έχουν κατά καιρούς αποδοθεί και τις διαφορετικές χρήσεις στις οποίες έχουν αξιοποιηθεί, πολλές καίριες ιδέες, συνθήκες, εμπειρίες και συγκρούσεις που προσδιόρισαν τη φυσιογνωμία και την εξέλιξη της σύγχρονης εποχής Και οι δύο λέξεις εμφανίστηκαν ίσως απροσδόκητα αργά στην ιστορία Η πρώτη χρήση τους εντοπίζεται στη Δ Ευρώπη κατά τα τέλη το 18ου αιώνα και την καθιέρωσή τους τον 1ο αιώνα Οι πρώτοι χρήστες του όρου, του απέδιδαν μάλλον την σημασία της εκλεπτυσμένης συμπεριφοράς, της εξελικτικότητας του ατόμου, της ευγενείας, και της απελευθέρωσης των ηθών Αυτή η σύλληψη αριστοκρατικής καταγωγής περιείχε τη ιδέα της εξέλιξης του συνόλου προς το καλύτερο, και είχε ως κεντρική ιδέα έναν προοδευτικό πολιτισμό και μία πολιτισμένη και εκπολιτιστική Δύση O πολιτισμός εξέφρασε την ανάγκη παγκοσμιοποίησης του διαφωτισμού και την πίστη του σε μία πρόοδο δίχως τέλος ολόκληρης της ανθρωπότητας, με τις ανθρώπινες κοινωνίες να οφείλουν - η καθεμία με τον ρυθμό της- να γίνουν συμμέτοχοι του ενιαίου πολιτισμού, ακολουθώντας το παράδειγμα των πιο προχωρημένων μεταξύ τους κοινωνιών» (Sanon Albert, 178) Τον 1ο αι ο όρος πολιτισμός συνδεόταν ακόμη με την έννοια της προόδου, της τελειοποίησης και της αξιολόγησης Ο ανθρωπολόγος Tylor έθεσε τις βάσεις ενός ορισμού στα τέλη του αιώνα, καθορίζοντας τον πολιτισμό ως "σύνθετο σύνολο που 14

περιλαμβάνει τη γνώση, την πίστη, την τέχνη, τον νόμο, τα ήθη και τα έθιμα και άλλες δεξιότητες που απέκτησε ο άνθρωπος ως μέλος μιας κοινωνικής ομάδας Σήμερα, με τον όρο πολιτισμό έχουμε την τάση να συμπεριλαμβάνουμε τις διάφορες κουλτούρες Ο Lévi-Strauss μιλάει για έναν ενιαίο πολιτισμό (civilisation) ο οποίος απαρτίζεται από διάφορες κουλτούρες (cultures) Έτσι ο όρος πολιτισμός (civilisation) κρατάει μία υπερεθνική έννοια, ενώ ο όρος κουλτούρα (culture) χρησιμοποιείται κυρίως σε (ενδο)κοινωνικό επίπεδο και μπορεί να αναφέρεται σε μία ομάδα ή μια κατηγορία Υπό αυτό το πρίσμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει την ενότητα και η κουλτούρα την διαφοροποίηση Ο πολιτισμός ως αντιστοίχηση της λέξης culture/kultur διαχωρίζεται στην στενότερη έννοια του όρου και την πιο ευρεία, ανθρωπολογική του έννοια Στην καθαρά αρχαιολογική του έννοια, η ιδέα του πολιτισμού καθιερώθηκε στα τέλη του 120 από τον Βερ Γκόρντον Τσάιλντ, η μαρξιστική οπτική του οποίου αποτυπώθηκε ως εξής στην πρότασή του για τον ορισμό της έννοιας: "Ανακαλύπτουμε ότι ορισμένοι τύποι υπολειμμάτων αγγεία, αναθήματα, ταφικές πρακτικές και τύποι κατοικιών επανειλημμένα συνδέονται Ένα τέτοιο σύμπλεγμα συσχετιζόμενων χαρακτηριστικών το ονομάζουμε πολιτισμική ομάδα ή απλά πολιτισμό Υποθέτουμε ότι αυτό το σύμπλεγμα που ανακαλύψαμε είναι απλά η υλική έκφραση ενός λαού, όπως θα τον αποκαλούσαμε σήμερα" Όπως είναι φυσικό, ο αρχαιολογικός πολιτισμός καθορίζεται από την ερμηνεία των αρχαιολόγων, παρά από τους ανθρώπους που συμμετείχαν δυναμικά στη διαμόρφωσή του (Darvill, 2002) «Με την ευρεία του έννοια ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει σήμερα το σύνολο των διαφοροποιών στοιχείων, πνευματικών και υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών που χαρακτηρίζουν μία κοινωνία ή μία κοινωνική ομάδα Συμπεριλαμβάνει, εκτός των γραμμάτων και των τεχνών, τον τρόπο ζωής, τα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τα δόγματα [] Με την στενή του έννοια εννοεί κυρίως το σύνολο των αξιών καθώς και τις γνωστικές και αισθητικές συνήθειες μίας κοινότητας και υπό αυτό το πρίσμα περιλαμβάνει την πολιτιστική κληρονομιά, τις τέχνες, τη λογοτεχνία και τα κινήματα σκέψης» (Conférence mondiale sur les politiques culturelles, Mexico, 182) Στην Ελλάδα, ο όρος εισέρχεται στις αρχές του 1ου αιώνα από μετάφραση του 15

γαλλικού δοκιμίου Περί Πολιτισμού των Φαιάκων του Μ Α Μελίκη στα ελληνικά το 1811, όπου αναφέρεται Πολιτισμός δηλοί ουσιωδώς, ευτράπελον και γλυκύ τι ήθος, αντικείμενον εις την αγροικίαν εις την αρχαίαν ελληνικήν διάλεκτον, λέγεται αστυκισμός, υποσημαίνων την ευπρέπειαν του ήθους των κατοίκων του άστεως, προς αντιδιαστολήν των αγροίκων (Φίλιππος Ηλίου, 17) Το 164 διατυπώνεται ένας ορισμός του όρου πολιτισμός ως η διακυβέρνησις των κοινών, μια κατάστασις καθ' ήν ο άνθρωπος έχει αναπτύξει ενσυνείδητον βίον ηθικόν, πνευματικόν και καλαίσθητον, ημερότης ηθών (Νέον Ορθογραφικόν Λεξικόν Δημητράκου, 164) Κατόπιν διαφόρων διατυπώσεων και πειραματισμών ως προς τον εννοιολογικό καθορισμό του όρου, και ενώ οι συνθήκες προσδιορισμού της έννοιας του πολιτισμού μεταβάλλονται συνεχώς, μια νέα προσπάθεια ορισμού συμπυκνώνεται στην πρόταση το σύνολο των επιτευγμάτων γενικώς ή και μόνο σε συγκεκριμένο χώρο και τόπο, στους τομείς της επιστήμης, της καλλιτεχνικής δημιουργίας, των τεχνικών μέσων, της εκπαίδευσης καθώς και των καθοριζόμενων κανόνων συμβίωσης όπως η γλώσσα, η θρησκεία και ό,τι άλλο συμβάλλει στην εξημέρωση ηθών (Νέο Λεξικό της Σύγχρονης Δημοτικής Γλώσσας Κριαρά, 15) Το διάστημα των τριάντα ετών που χωρίζει τις δυο εννοιολογικές προσεγγίσεις μαρτυρά τη μετατόπιση του βάρους της φιλοσοφικής σκέψης από μια συμπεριφορική θεώρηση σε μια ολοκληρωμένη οπτική που συνδέει το υποκείμενο με το περιβάλλον του, δημιουργώντας τη βάση για μια νέα δυναμική θεώρηση της υλικής διάστασης του πολιτισμού Έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρήσεις που συνιστούν το γενικότερο θεωρητικό πολιτισμικό πλαίσιο Η κοινωνιολογική προσέγγιση αντιλαμβάνεται τον πολιτισμό ως οργανωτικό πλαίσιο του υλικού, κοινωνικού και θεσμικού οικοδομήματος Η πολιτισμική προσέγγιση εστιάζει στο πλαίσιο ανάπτυξης της τέχνης και του πνεύματος Η ανθρωπολογική προσέγγιση αντιλαμβάνεται τον πολιτισμό ως τρόπο ζωής (Μέντης γ, 2005) 16

12 Η έννοια της πολιτιστικής διαχείρισης Πάνω σε αυτή τη θεωρητική βάση της πολυσημίας της έννοιας του πολιτισμού στηρίζεται η σύνθετη έννοια της πολιτιστικής διαχείρισης Η έννοια της πολιτιστικής διαχείρισης συνίσταται σε ένα πλαίσιο πολυμορφικών σχεδιασμών που συνενώνει τους ανθρώπους σ' ένα οργανωτικό πολιτιστικό ιστό και τους κατευθύνει σε προδιαγεγραμμένους πολιτισμικούς στόχους (Μέντης α, 2005) Η έννοια της πολιτιστικής διαχείρισης φαίνεται να παραμένει αναλλοίωτη μέσα στο χρόνο, από την αρχαιότητα όπου η έννοια της διοίκησης αναφέρεται και σχετίζεται με τα μεγάλα έργα της πολιτιστικής κληρονομιάς μέχρι και σήμερα που έχει εξελιχθεί σε επιστημονικό τομέα μείζονος ενδιαφέροντος Η πολιτιστική διαχείριση αναφέρεται σε όλες τις διαδικασίες του προγραμματισμού, της οργάνωσης, της διεύθυνσης, του ελέγχου και της λήψης αποφάσεων που πραγματοποιούνται στα πλαίσια ενός πολιτιστικού φορέα Οι πολιτιστικοί φορείς ασχολούνται με τη διαχείριση των πολιτιστικών τους πόρων (CRM) Η διαχείριση πολιτιστικών πόρων συνίσταται στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς από τη μια πλευρά και στου σύγχρονου πολιτισμού από την άλλη Η πολιτιστική κληρονομιά αναφέρεται στον παραδοσιακό και ιστορικό πολιτισμό και στον υλικό πολιτισμό της αρχαιολογίας, καλύπτοντας τους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους αρχαίας, βυζαντινής, μεταβυζαντινής, νεώτερης και σύγχρονης εποχής Ο σύγχρονος πολιτισμός, αναφέρεται στα γράμματα (γραμματεία, βιβλίο, εκδόσεις) και στις τέχνες (θέατρο, μουσική, χορός, κινηματογράφος, φωτογραφία, οπτικοακουστικά μέσα, εικαστικές τέχνες) καθώς και σε διάφορες πολιτιστικές δράσεις όπως είναι τα φεστιβάλ (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2003) 13 Η πολιτιστική διαχείριση και η πρόκληση της ψηφιακής εποχής Μελετώντας την έννοια της πολιτιστικής διαχείρισης στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή διαπιστώνουμε ότι οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις όπως η γιγάντωση του διαδικτύου, η ανάπτυξη πλεγμάτων πληροφοριών, η ραγδαία εξέλιξη στον τομέα του υλικού και του λογισμικού, οι εξελίξεις στην αμφίδρομη ψηφιακή τηλεόραση, οι ψηφιοποιημένες κυβερνονησίδες γνώσης, οι νέες πλατφόρμες κινητών τηλεφώνων 17

(Μέντης β, 2005), δίνουν νέες δυνατότητες ανάπτυξης των πολιτιστικών φορέων στη δυναμική αυτή της κοινωνίας της πληροφορίας και της ψηφιακής οικονομίας Στη νέα αυτή εποχή οι πολιτιστικοί φορείς πορεύονται βάσει του πανίσχυρου εργαλείου της ψηφιοποίησης, που αποτελεί τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης του πολιτιστικού αποθέματος Η πολιτιστική ψηφιοποίηση μετατρέπει τον πραγματικό πολιτισμό σε ψηφιακό (Μέντης β, 2005), προσδίδοντάς του αμέτρητα πλεονεκτήματα και απεριόριστες δυνατότητες σχετικά με την προβολή και ανάδειξή του, αλλά και άλλες εκφάνσεις της διαχείρισής του όπως είναι η συλλογή, η διατήρηση και η συντήρηση του πολιτιστικού αποθέματος Η πρόκληση της ψηφιοποίησης και γενικά της αξιοποίησης των εφαρμογών της νέας τεχνολογίας που αγγίζει όλους τους πολιτιστικούς φορείς, δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορη τη μουσειακή διαχείριση Το μουσείο, ως ο κατεξοχήν φορέας πολιτισμού, έχει ανάγκη τη χρήση νέων μέσων προκειμένου να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της νέας εποχής και να ανταποκριθεί στον πολυδιάστατο ρόλο του ως φορέας συλλογής, διατήρησης, διαφύλαξης, μελέτης, ερμηνείας, τεκμηρίωσης, έκθεσης του πολιτιστικού αποθέματος και παράλληλα πληροφόρησης, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας του ευρύ κοινού Όμως η πρόκληση της ψηφιοποίησης αγγίζει εκτός από τους διαχειριστές των μουσείων και τους ερευνητές της μουσειακής διαχείρισης Πάνω σε αυτή τη βάση η ερευνήτρια της παρούσας εργασίας επιθυμεί τη διερεύνηση του βαθμού και του τρόπου που η ψηφιοποίηση αγγίζει τα ελληνικά μουσεία 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΕΙΑΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Προκειμένου για τη διερεύνηση της εφαρμογής της ψηφιακής τεχνολογίας στο σύγχρονο μουσείο είναι απαραίτητη η μελέτη της εξέλιξης της έννοιας του μουσείου και της μουσειακής διαχείρισης ιστορικά Ο θεσμός του μουσείου έχει υποστεί διαχρονικά πολλές διαφοροποιήσεις ανάλογα με τις κοινωνικές, πολιτιστικές και πολιτικές συνθήκες που κάθε φορά επηρέαζαν τη διαμόρφωση του ρόλου και του χαρακτήρα του Για την καλύτερη κατανόηση της σύγχρονης μουσειακής φυσιογνωμίας είναι σκόπιμη η ετυμολογική και τυπολογική προσέγγιση του όρου μουσείο και η ιστορική αναδρομή στη διαχρονική εξέλιξη των ευρωπαϊκών και ελληνικών μουσείων 21 Ετυμολογική προσέγγιση Ο όρος μουσείο προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη μουσείον, με την οποία περιγράφονταν ένας χώρος αφιερωμένος στη λατρεία των Μουσών Οι εννέα Μούσες είναι οι κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, προστάτιδες των τεχνών και εμπνεύστριες της πολιτιστικής δημιουργίας (Ησίοδος) Η Μνημοσύνη, ούσα η προσωποποίηση της μνήμης, είναι η μήτρα του πολιτισμού και το Μουσείο είναι ένας κατεξοχήν χώρος πολιτισμού, χώρος έμπνευσης και δημιουργίας, ποίησης, τέχνης, γνώσης και μνήμης (Νάκου, 2001) Η σημερινή υπόσταση του μουσείου είναι σαφώς διαφοροποιημένη από τη θεώρησή του κατά την αρχαιότητα, ωστόσο στηρίζεται στο ίδιο ετυμολογικό υπόβαθρο, καθώς το σύγχρονο μουσείο αποτελείται από αντικείμενα που έχουν δημιουργηθεί με την έμπνευση των Μουσών και συνδέονται με την ανθρώπινη ανάγκη για επιβίωση, για γνώση και καλλιτεχνική έκφραση, διαφυλάσσοντας έτσι τη μνήμη και αποκαλύπτοντας την αλήθεια, αφού σύμφωνα με τη ρήση του Ηράκλειτου αληθές το μη λήθον 1

22 Ιστορική προσέγγιση Το πρώτο μουσείο του κόσμου θεωρείται το Μουσείον που ίδρυσαν οι Πτολεμαίοι στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια τον 4ο αιώνα πχ (Vergo, 18) Η ιδέα του μουσείου αυτού γεννήθηκε από την αριστοτέλεια περιέργεια για τον κόσμο και τον άνθρωπο ως φυσικό, βιολογικό και φιλοσοφικό ον, και από την ανάγκη αποθησαύρισης της αποκτημένης γνώσης, όπως αυτή καταγράφεται στα βιβλία (Χρυσουλάκη, 17) Το Μουσείον συνδεόταν με τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας Δεν διέθετε συλλογές αντικειμένων προς έκθεση, παρά μόνο κάποια δείγματα φυσικής ιστορίας για διδακτικούς λόγους Αποτελούσε κυρίως ένα χώρο μελέτης και μετάδοσης γνώσης, εγκαινιάζοντας έτσι μια έννοια του θεσμού η οποία θα αποτελούσε αργότερα την κεντρική ιδέα του μουσείου Η ιδιαίτερη αξία του έγκειται στο γεγονός ότι υπήρξε το πρώτο οργανωμένο πολιτιστικό ίδρυμα που ιδρύθηκε από ένα κράτος για την προαγωγή της επιστήμης και συνδέθηκε έτσι με την κρατική εξουσία της δυναστείας των Πτολεμαίων, δίνοντας της αίγλη και κύρος (Νούσια Τ, 2003) Στους ρωμαϊκούς χρόνους δεν υπήρχαν δημόσιοι χώροι για την έκθεση συλλογών έργων τέχνης και ο όρος μουσείο παρέπεμπε κυρίως σε χώρους φιλοσοφικών συζητήσεων Στη Βυζαντινή εποχή, η Κωνσταντινούπολη διακοσμήθηκε από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο με έργα τέχνης και αγάλματα που μεταφέρθηκαν εκεί από όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας και μεταβλήθηκε έτσι σε ένα απέραντο εκθετήριο Παρ όλ αυτά, οι συλλογές αντικειμένων στη βυζαντινή εποχή είναι ελάχιστες και η συμβολή των Βυζαντινών στην ιστορική εξέλιξη του θεσμού ήταν η συνειδητή έκθεση που είχε κυρίως αλληγορικό χαρακτήρα (Νούσια, 2003) Στη Μεσαιωνική Ευρώπη η έννοια του μουσείου περιοριζόταν σε συλλογές σε μοναστήρια και εκκλησίες σχετικά με αξιοπερίεργα φυσικά αντικείμενα και εκκλησιαστικά λείψανα (Νικόνανου, 2007) Κατά την Αναγέννηση, το μουσείο θα χρησιμοποιηθεί ως μέσο για την ανάδειξη των αρχαίων ανθρώπινων επιτευγμάτων και την αναζήτηση της τελειότητας, της αισθητικής και του ωραίου μέσα από την τέχνη (Χρυσουλάκη, 17) Το παλάτι των 20

Μεδίκων στη Φλωρεντία του 15ου αιώνα μχ μπορεί να θεωρηθεί ο δεύτερος σημαντικός σταθμός στην ιστορική εξέλιξη του μουσείου Το παλάτι χτίστηκε ως σύμβολο της οικονομικής κυριαρχίας της οικογένειας των Μεδίκων Είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και περιοριζόταν σε περιορισμένο κύκλο αριστοκρατών, ενώ η κατοχή των θησαυρών ενίσχυε τη δύναμη των κατόχων τους και τους καθιστούσε κυριάρχους της γνώσης (Hooper-Greenhill, 12) Λειτούργησε σαν πρότυπο των μουσείων που δημιουργήθηκαν κατά την Αναγέννηση, διατηρώντας την διάσταση της πολιτικής εξουσίας Την περίοδο αυτή, μέχρι και τα μέσα 17ου, εμφανίζονται διάφοροι τύποι μουσείων Χαρακτηριστικά είναι το Studiolo, δηλαδή η συλλογή από πολύτιμα ή αξιοπερίεργα αντικείμενα ως τεκμήρια πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής δύναμης, η Galleria, μια μακρόστενη αίθουσα φωτισμένη από το πλάι με έργα τέχνης, και το Cabinetto, ένα τετράγωνο συνήθως δωμάτιο γεμάτο με ταριχευμένα ζώα, βοτανικά δείγματα, έργα μικροτεχνίας και αξιοπερίεργα αντικείμενα (Νικόνανου, 2007) Όμως ο αναγεννησιακός τύπος μουσείου άρχισε σιγά-σιγά να οπισθοχωρεί τον 17ο αιώνα με την επικράτηση διαφορετικών κοινωνικών δομών, που προήλθαν από τις ανακαλύψεις, τη διεύρυνση ων πληροφοριών για τον κόσμο και την ανάπτυξη των επιστημών Απ τα μέσα του 18ου αιώνα, με την επικράτηση των αξιών της αστικής δημοκρατίας που επέφερε η Γαλλική Επανάσταση, μέχρι και την εποχή του ρομαντισμού και του εθνικισμού που επικρατούσαν ως στάσεις τον 1ο αιώνα, τα μουσεία μετασχηματίστηκαν από ιδιωτικοί μηχανισμοί προβολής δύναμης σε ανοικτούς χώρους παραγωγής γνώσης με εθνικό και αστικό χαρακτήρα Η πρώτη προσπάθεια μετατροπής ιδιωτικής συλλογής σε εθνική πραγματοποιήθηκε από τον Elias Ashmole το 1686 όταν δώρισε τη συλλογή του στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Όμως πέρασαν πολλά χρόνια από τότε μέχρι να γίνεται λόγος για το μουσείο εθνικού χαρακτήρα Μόλις το 173 ο Λούβρος μετατράπηκε από παλάτι σε Μουσείο της Γαλλικής Δημοκρατίας, λειτουργώντας ως σύμβολο της δημοκρατίας και της κατάρρευσης της τυραννίας (Hooper-Greenhill, 12) Από τον 18ο αιώνα ο όρος μουσείο αρχίζει να συσχετίζεται με την έννοια ενός κτιρίου που στεγάζει κάποια 21

συλλογή αντικειμένων Κατά τον 1ο αιώνα παράλληλα με την Ευρώπη εθνικά μουσεία αρχίζουν να εμφανίζονται και στις ΗΠΑ, στις Ινδίες, στην Κίνα, στην Ιαπωνία, στην Αφρική (Γκαζή, 1) Γενικά τα μουσεία του 1ου αιώνα ανήκουν στο έθνος, είναι παραγωγοί και φύλακες της εθνικής γνώσης και σοφίας ως προς την παρουσίαση της εθνικής φυσιογνωμίας και του εθνικού παρελθόντος (Horne, 18) Τα μουσεία συγκεντρώνουν πολλούς θησαυρούς στις συλλογές τους με αποτέλεσμα να εκτίθενται μέρος από αυτά ενώ τα υπόλοιπα αποθηκεύονται Αυτή την περίοδο άρχισε η καταγραφή των αντικειμένων των μουσείων και εκδόθηκαν οι πρώτοι κατάλογοι Ο τρόπος παρουσίασης των εκθεμάτων άλλαξε επίσης, ξεφεύγοντας την κατηγοριοποίηση με βάση την εξωτερική εμφάνιση και ακολουθώντας συγκεκριμένες επιστημονικές μεθόδους κατάταξης βάσει κωδίκων Δηλαδή η συγκρότηση των συλλογών άρχισε να βασίζεται σε ακαδημαϊκά κριτήρια και τα μουσεία του 1ου αιώνα έφεραν τάξη στη συγκεχυμένη μέχρι τότε μουσειακή πρακτική Γενικά, τον 1ο και 20 αιώνα ο όρος μουσείο αναφέρεται σε ένα δημόσιο κτίριο κατάλληλο για τη φύλαξη, στέγαση και έκθεση δημοσίων συλλογών Κατόπιν, κατά τον 20ο αιώνα παρατηρούνται κάποιες τάσεις εξέλιξης του θεσμού, όπως η ανάπτυξη νέων τύπων μουσείων, η αλλαγή φιλοσοφίας, η έμφαση στη διατήρηση του πρόσφατου παρελθόντος, η σύνδεση με την κοινωνία και ο εκπαιδευτικός προσανατολισμός του μουσείου Οι εξελίξεις του δεύτερου μισού του 1ου αιώνα και ο ολόκληρος ο 20ος αιώνας θα επιφέρουν μια μετάβαση από το μουσείο θησαυροφυλάκιο φετιχοποιημένων αντικειμένων στο μουσείο πωλητή ιδεών και αγαθών και στο μουσείο πνευματικό κέντρο και διαχειριστικό φορέα της πολιτικής και πολιτιστικής κληρονομιάς (Χρυσουλάκη, 17) Συμπερασματικά, η διαχρονική πορεία του μουσείου φανερώνει και τη χρησιμότητά του, δηλαδή τη διαφύλαξη της μνήμης της ανθρωπότητας μέσα στο χωροχρόνο, χωρίς ποτέ να πάψει να αποτελεί τον καθρέπτη της κοινωνίας που το διαχειρίζεται (Χρυσουλάκη, 17) Δηλαδή, το σύγχρονο μουσείο είναι ταυτόχρονα ανοικτό στο κοινό, χώρος επιστημονικής δράσης αλλά και όσμωσης των νέων κοινωνικών απαιτήσεων (Κωνστάντιος, 2003) Είναι λοιπόν προφανές ότι σήμερα το 22

μουσείο δεν εννοείται πια ως απλός θεματοφύλακας συλλογών, αλλά ως σύνθετος θεσμός με επιστημονικό, εκπαιδευτικό, πολιτιστικό, κοινωνικό και αναπτυξιακό συγχρόνως ρόλο (Βουδούρη, 2003) Μπορούμε να πούμε ότι ο όρος μουσείο όπως τον γνωρίζουμε σήμερα καθιερώθηκε τον 1ο αιώνα Από τότε έχουν διατυπωθεί διάφορες εννοιολογικές προσεγγίσεις του όρου μουσείο (Ambrose Paine, 13), όπως: Μουσείο είναι ένα ίδρυμα οργανωμένο και μόνιμο, με εκπαιδευτικό ή αισθητικό κυρίως προορισμό, με επαγγελματικό προσωπικό, το οποίο χρησιμοποιεί αντικείμενα, φροντίζει για αυτά και τα εκθέτει στο κοινό με κάποια κανονικότητα (American of Museums 170) Μουσείο είναι ένα ίδρυμα μόνιμο, χωρίς κερδοσκοπικό χαρακτήρα στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοιχτό στο κοινό, το οποίο αποκτά, συντηρεί, μελετά, κοινοποιεί και εκθέτει υλικές μαρτυρίες του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του με σκοπό την έρευνα, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία (International Council of Museums ICOM, 174) Μουσείο είναι το ίδρυμα που συλλέγει, τεκμηριώνει, συντηρεί, ερμηνεύει τις υλικές μαρτυρίες και τη σχετική πληροφόρηση για το κοινό καλό (The Museums, United Kingdom, 184) Ένας μη κερδοσκοπικός μόνιμος οργανισμός, που δεν συστήνεται αρχικά για τη διεξαγωγή προσωρινών εκθέσεων, που απαλλάσσεται από εθνικούς και πολιτειακούς φόρους, που είναι ανοικτό στο κοινό και επιχορηγείται από το ενδιαφέρον του κοινού, με σκοπό τη διατήρηση, διαφύλαξη, μελέτη, ερμηνεία, συναρμολόγηση και έκθεση στο κοινό, για την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία του, αντικειμένων και ειδών εκπαιδευτικής και πολιτιστικής αξίας, συμπεριλαμβανομένου καλλιτεχνικού, επιστημονικού (κινούμενου και μη), ιστορικού και τεχνολογικού υλικού Ως τέτοια τα μουσεία θα περιλάμβαναν βοτανικούς κήπους, ζωολογικούς κήπους, ενυδρεία, πλανητάρια, ιστορικές κοινωνίες, ιστορικά κτίρια και πόλεις, που τηρούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις που τέθηκαν στην προηγούμενη πρόταση (The American of Museums, 18) 23

Τα μουσεία δίνουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να εξερευνήσουν τις συλλογές για να αντλούν έμπνευση, γνώση και ψυχαγωγία Είναι ιδρύματα που συλλέγουν, προστατεύουν και κάνουν προσβάσιμα αντικείμενα και είδη του φυσικού κόσμου, τα οποία φυλάσσουν προς όφελος της κοινωνίας (The Museums, United Kingdom, 1) Είναι προφανές ότι ο ορισμός της έννοιας μουσείο επαναπροσδιορίζεται συνεχώς, προσδίδοντας κάθε φορά και ένα διαφορετικό ρόλο στην οντότητα του μουσείου Αρχικά ο ρόλος του μουσείου ήταν η συντήρηση, οργάνωση και έκθεση των αντικειμένων μέσα από μια συντονισμένη διαδικασία προβολής, άρρηκτα συνδεδεμένη με την έννοια της μουσειακής συλλογής και της φυσικής επισκεψιμότητας και θέασης των εκθεμάτων Με το πέρασμα του χρόνου όμως το μουσείο αναπτύσσει την εκπαιδευτική και επιστημονική του υπόσταση, ενώ παράλληλα αρχίζει να αναφέρεται σε υλικές μαρτυρίες πέραν του καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος Στηριζόμενο στην βασική του αποστολή και μένοντας πιστό στον κοινωνικό του ρόλο, το σύγχρονο μουσείο φαίνεται να αποστασιοποιείται από τον παραδοσιακό προσανατολισμό του στα αντικείμενα και να στρέφεται στο κοινό, στα υποκείμενα δηλαδή, επιδιώκοντας την εξυπηρέτησή του Ο ρόλος του σύγχρονου μουσείου και η λειτουργία του είναι αντικείμενα επιστημονικής μελέτης της Μουσειολογίας Σύμφωνα με τον ακριβή ορισμό του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων, Μουσειολογία είναι η επιστήμη του Μουσείου Πραγματεύεται τη μελέτη της ιστορίας του, τον ρόλο του στην κοινωνία, τις τεχνικές συντήρησης των αντικειμένων, τα ειδικά συστήματα προώθησης της έρευνας, την εκπόνηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και την οργάνωση της λειτουργίας του Επίσης ορίζει τη σχέση του μουσείου με το φυσικό περιβάλλον και ταξινομεί τα μουσεία σε διάφορες κατηγορίες Μουσειολογία είναι επομένως η επιστήμη που ασχολείται με τη μελέτη των σκοπών και της οργάνωσης των μουσείων (International Council of Museums ICOM) 24

23 Τυπολογική προσέγγιση Τα μουσεία κατηγοριοποιούνται βάσει των συλλογών που διαθέτουν, των φορέων που τα ιδρύουν και τα διαχειρίζονται, βάσει του βεληνεκούς της συλλογής τους, βάσει του κοινού που εξυπηρετούν και του εκθεσιακού τους χώρου (Νούσια Α, 2003) Οι τύποι των μουσείων όπως προκύπτουν από τις παραπάνω κατηγοριοποιήσεις παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα: Βάσει συλλογής Γενικού ενδιαφέροντος Αρχαιολογικά Τέχνης Ιστορικά Θεματικά Λαογραφικά Φυσικής Ιστορίας Επιστημών Βάσει βεληνεκούς της συλλογής Εθνικά Περιφερειακά Τοπικά Βάσει Ιδρυτικού και διαχειριστικού φορέα Κρατικά Δημόσια Ιδιωτικά Βάσει κοινού Γενικά Εκπαιδευτικά Ειδικού ενδιαφέροντος Βάσει χώρου Αρχαιολογικοί χώροι Υπαίθρια Ιστορικά κτίρια μουσεία Σε ένα άλλο επίπεδο ανάλυσης τα μουσεία κατηγοριοποιούνται με βάσει το κριτήριο του πώς εκθέτουν τις υλικές πολιτισμικές μαρτυρίες του παρελθόντος, πώς δηλαδή παρουσιάζουν τον πολιτισμό Με βάση αυτό το κριτήριο υπάρχουν 3 τύποι μουσείων, τα παραδοσιακά μουσεία, τα μοντέρνα μουσεία και τα μεταμοντέρνα μουσεία 25

Παραδοσιακά Μοντέρνα Μεταμοντέρνα Τα μουσεία επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στα αντικείμενα (object oriented) Τα μουσεία ως φύλακες της εθνικής κληρονομιάς και παραγωγοί του εθνικού παρελθόντος, της εθνικής γνώσης, συνοχής και δύναμης, παρουσιάζουν τα αντικείμενα σύμφωνα με τα επιστημονικά ταξινομικά κριτήρια των ειδικών Τα μουσεία επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στα αντικείμενα και στο κοινό (object and people oriented) Τα μουσεία παρουσιάζουν τα αντικείμενα σε σχέση με το κοινωνικό τους πλαίσιο και έτσι διευκολύνουν την προσέγγιση, ερμηνεία και γνώση τους από το κοινό Τα μουσεία επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στην εξυπηρέτηση του κοινού (people oriented) Τα μουσεία παρουσιάζουν τα αντικείμενα όσο το δυνατόν ανοικτά στις διαφορετικές προσδοκίες, ερμηνευτικές προσεγγίσεις και χρήσεις διαφορετικών κατηγοριών κοινού Κυριαρχία των αντικειμένων Σύνθετες σχέσεις υποκειμένων και αντικειμένων Κυριαρχία των υποκειμένων Κυριαρχία του παρελθόντος Σχεση παρελθόντος και παρόντος Κυριαρχία του παρόντος Γνώση της πραγματικότητας Εναλλακτικές ανασυνθέσεις τις πραγματικότητας Κατασκευή διαφορετικών εικόνων της αποδομημένης πραγματικότητας Πηγή: Νάκου Ειρήνη, Μουσεία: εμείς, τα πράγματα και ο πολιτισμός, Εστία, Αθήνα, 2001 Πίνακας 1 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ 31 Τα ελληνικά μουσεία κατά το 1ο αιώνα Οι πρώτες συνειδητές προσπάθειες για την προστασία των αρχαιοτήτων και τη φύλαξή τους σε μουσεία γίνονται κατά τον 1ο αιώνα Είναι η εποχή κατά την οποία δημιουργούνται τα πρώτα μουσεία και μπαίνουν οι βάσεις για τη μετέπειτα ανάπτυξη και εξέλιξή τους Από τις αρχές του 1ου αιώνα, φωτισμένοι άνθρωποι, όπως οι Έλληνες λόγιοι της Διασποράς, επιδίωξαν να αφυπνίσουν το ενδιαφέρον των Ελλήνων για τα επιτεύγματα των αρχαίων προγόνων τους όχι μόνο με παραινέσεις που στόχευαν στην εξάλειψη της αρχαιοκαπηλίας αλλά και διατυπώνοντας συγκεκριμένες προτάσεις Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η πρόταση του Αδαμάντιου Κοραή για την ίδρυση ενός Ελληνικού μουσείου (1807) με υπεύθυνους επιστάτας για την επιστημονική καταγραφή και συγκέντρωση χειρογράφων και κάθε είδους αντιπροσωπευτικών δειγμάτων της αρχαίας ελληνικής τέχνης (Μαστοράκη, 2005) Οι ενέργειες που προτείνει ο Κοραής στο υπόμνημά του σχετίζονται με τη συλλογή, διάσωση και αντιγραφή αρχαίων ελληνικών χειρογράφων και την παράδοση των σωζόμενων χειρογράφων στην Ιερά Σύνοδο ή σε ανθρώπους του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως εκπροσώπους του ελληνικού έθνους Επίσης, την ίδρυση ενός «Ελληνικού Μουσείου» (ως τόπο ίδρυσης προτείνει τη Χίο) όπου θα φυλάσσονται και θα μελετώνται τα αντίγραφα των χειρογράφων καθώς και άλλες αρχαιότητες, τη συγκέντρωση και επιμελή καταγραφή των ελληνικών αρχαιοτήτων στο εν λόγω Μουσείο και τον διορισμό κατάλληλων επιστατών του Μουσείου οι οποίοι θα είναι επιφορτισμένοι με την προστασία των αρχαιοτήτων, τη χρηματοδότηση του ιδρύματος και των εργασιών του με δωρεές και κληροδοτήματα πλουσίων ευεργετών αλλά και με τακτικές εισφορές από τον λαό Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Κόκκου: «Το κείμενο του Κοραή είναι μοναδικό Όχι μόνο γιατί είναι το πρώτο για τη 27

μέριμνα των χειρογράφων και των αρχαιοτήτων, αλλά και γιατί σε μια τόσο πρώιμη εποχή τοποθετεί το πρόβλημα σε σωστές βάσεις και το αντιμετωπίζει με ρεαλισμό και υπευθυνότητα» (Κόκκου, 177) Πρακτικούς στόχους και εναρμονισμένους με την ελληνική πραγματικότητα εκείνης της εποχής είχε και η Φιλόμουσος Εταιρεία, η οποία ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813 Πρωταρχικό της μέλημα ήταν, όπως αναφέρεται στο καταστατικό της, η βελτίωση της παιδείας των υπόδουλων Ελλήνων και η διάσωση της αρχαιολογικής κληρονομιάς από τη φθορά και τη διαρπαγή Οι παραπάνω στόχοι θα μπορούσαν να επιτευχθούν κυρίως με την ίδρυση σχολείων, βιβλιοθηκών και μουσείων Μια από τις σημαντικότερες ενέργειες της Φιλόμουσου Εταιρείας σχετιζόταν με τη δημιουργία μουσείου στον ιερό βράχο της Ακρόπολης των Αθηνών, η οποία ωστόσο παρέμεινε άκαρπη (Μαστοράκη, 2005) Ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας, ο Ιωάννης Καποδίστριας, έδειξε επίσης προσωπικό ενδιαφέρον για την προστασία των αρχαιοτήτων και την ανάπτυξη της αρχαιολογικής έρευνας Προέβη σε μια σειρά από ενέργειες, οι οποίες συμβάδιζαν με τα γενικότερα αιτήματα μεγάλης μερίδας των μορφωμένων Ελλήνων της εποχής εκείνης Μεταξύ άλλων διόρισε Έκτακτους Επιτρόπους, δηλαδή διοικητές, στις επαρχίες, οι οποίοι ασχολούνταν ενεργά με τη συγκέντρωση και τη διάσωση των αρχαιοτήτων, ακόμα και με τη διεξαγωγή ανασκαφών και μερίμνησε για την ίδρυση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αίγινα (182) Τα πρώτα συγκεντρωμένα αρχαία ευρήματα προέρχονταν από τις Κυκλάδες και φυλάσσονταν σε ένα τμήμα του Ορφανοτροφείου Ο κερκυραίος λόγιος Ανδρέας Μουστοξύδης διορίστηκε διευθυντής και Έφορος του Μουσείου, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι τον Μάρτιο του 1832 Αν και ολιγόχρονη, η θητεία του αποτελεί το πρώτο βήμα για τη συστηματική οργάνωση του αρχαιολογικού έργου από το επίσημο ελληνικό κράτος (Νούσια, 2003) Άλλος σημαντικός σταθμός στην πορεία της αρχαιολογικής έρευνας στην Ελλάδα υπήρξε η ίδρυση της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1837), με έδρα την Αθήνα Μια ομάδα αρχαιόφιλων Αθηναίων προχώρησε στη δημιουργία ενός σωματείου με κοινωφελή χαρακτήρα, το οποίο ήταν προσανατολισμένο στην ανακάλυψη και ανάδειξη της αρχαιοελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς Στο πλαίσιο της 28