Κάποιες σκέψεις επί των αποσπασμάτων της Πολιτείας του Ζήνωνος Όπως όλα τα έργα των αρχαίων Στωικών μας έχουν περιέλθει σε μία κατάσταση τραγικά αποσπασματική και οι αναφορές στο έργο αυτό του Ζήνωνος, οφείλονται, ως επί τω πλείστον σε ύστερους μελετητές της Στωικής φιλοσοφίας. Έτσι είμαστε και πάλι υποχρεωμένοι να ανατρέξουμε στη μελέτη των δοξογράφων ή των σχολιαστών ύστερων περιόδων προκειμένου να μορφώσουμε μια γνώμη για το τι αποτελούσε το περιεχόμενου του βιβλίου της Πολιτείας του Ζήνωνος. Έτσι ο Φιλόδημος αποτελεί μια πηγή, όπως επίσης και ο Πλούταρχος αλλά και Στωικοί ύστερης περιόδου, που θεωρούν αυτό το βιβλίο αιρετικό. Αυτό διότι γράφτηκε κατά την περίοδο κατά την οποία ο Ζήνων ήταν ακόμη μαθητής του Κράτη του Θηβαίου, του Κυνικού φιλοσόφου, και, όπως λέγεται περιπαικτικά, ο Ζήνων το έγραψε στην «ουρά του σκύλου». Δ. Λ. 7, 4. Κατά τον Πλούταρχο αυτό το βιβλίο γράφτηκε για να δώσει μια απάντηση στην Πολιτεία του Πλάτωνος. Το συγκεκριμένο μάλιστα βιβλίο υπέστη μεγάλες αλλοιώσεις από τους βιβλιοθηκάριους της Περγάμου, οι οποίοι, ως Στωικοί, και επιθυμώντας να διαφυλάξουν το κύρος της Σχολής, λογόκριναν το περιεχόμενο. Έτσι ο Αθηνόδωρος, έσβησε τα κακώς κείμενα ως προς τα χωρία που ενοχλούσαν, δηλαδή όλα εκείνα τα μέρη του βιβλίου που αποδείκνυαν μια κυνική επίδραση. Δ. Λ. 7, 34. Όσο για τον Διογένη Λαέρτιο, όταν αναφέρεται στο βιβλίο της Πολιτείας του Ζήνωνος, δεν παρουσιάζει μία βιβλιοκρισία αυτού του βιβλίου, παρά μια περίληψη των
απόψεων που έγιναν το αντικείμενο κριτικής του Κάσιου του Σκεπτικού, ο οποίος μάλιστα δεν γνώριζε προσωπικά το έργο. Φαίνεται όμως ότι το ανακάλυψε δια μέσου του Ισιδώρου, του ρήτορα της Περγάμου, που ήταν σύγχρονος του Κικέρωνα. Έτσι έχουμε τον Διογένη Λαέρτιο, αναγνώστη του Κάσιου, που μας πληροφορεί ότι ο Ζήνων, στην αρχή της Πολιτείας του, έκρινε την εγκύκλιο παιδεία ως ανώφελη. Η μόνη διαίρεση που αποδεχόταν μεταξύ των πολιτών ήταν η κατάταξη ως προς την αρετή, δηλαδή σε σοφούς και φαύλους. Επομένως όσοι εκ των πολιτών δεν ήταν σοφοί ήταν κακοί, εχθροί, δούλοι, ξένοι ο ένας προς τον άλλον και μάλιστα αυτή είναι μια διαίρεση που υπάρχει και μεταξύ των παιδιών με τους γονείς τους ή ανάμεσα σε αδέλφια. Επίσης πρόσκειται προς μια Πολιτεία μέσα στην οποία οι γυναίκες είναι κοινές. Στη συνέχεια, σε 200 στίχους, απαγορεύει την κατασκευή Δικαστηρίων, Γυμναστηρίων και Ναών. Γράφει μάλιστα ότι δεν είναι απαραίτητο να κόβουν νόμισμα στην πόλη αυτή, διότι το νόμισμα θα είναι άχρηστο για την συναλλαγές και τα ταξίδια στο εξωτερικό. Ο Ζήνων στη συνέχεια προσκαλεί και τα δύο φύλα, άνδρες και γυναίκες, να φορούν το ίδιο ένδυμα και να μην κρύβουν κανένα μέρος του σώματός τους. Αν, όμως, άνδρες και γυναίκες φορούν τα ίδια ενδύματα (όπως για παράδειγμα οι Κυνικοί) πώς καταλαβαίνει κανείς ότι δεν κρύβουν κανένα μέρος του σώματός τους; Κάποιοι ερευνητές, όπως ο Zeller και ο Pohlenz, υποθέτουν ότι ο Ζήνων αναφέρεται στο γυμνό σώμα αποκλειστικά στο πλαίσιο των γυμναστικών ασκήσεων, δηλαδή μέσα στα γυμναστήρια, όπως συμβαίνει και στην Πολιτεία του Πλάτωνος (5, 457 α). Άλλοι πάλι τείνουν να σκεφτούν ότι αναφέρεται στην γυναίκα των Κυνικών, που μένει αδιάφορη μπροστά στο γυμνό της σώμα, όπως η Ιππάρχια, η σύζυγος του Κράτη του Κυνικού,
όταν ο Θεόδωρος, ο λεγόμενος Άθεος, της σηκώνει τον χιτώνα της για να τη φέρει σε δύσκολη θέση. Δ. Λ. 6, 97-98. Μάλλον αυτή η εκδοχή είναι πιο κοντά στη διδασκαλία του Ζήνωνα, ο οποίος απαγόρευε στην Πολιτεία του τα γυμναστήρια και τις γυμναστικές ασκήσεις, και δίδασκε την αξία μόνο των πνευματικών γυμνασμάτων. Όμως ας ακούσουμε τον Pohlenz, όταν περιγράφει τον Ζήνωνα: «η ελληνική χάρις ήταν στον Ζήνωνα εντελώς ξένη, όπως επίσης η διάθεση για ζωή και η ικανότητα να τη μετατρέπουμε, που ήταν μια μέθοδος προνομιακή κατά τη διάρκεια των πλατωνικών συμποσίων. Ο Ζήνων, ήταν πολύ απλός και ζούσε αποκλειστικά για την πνευματική εργασία». Δεχόταν μάλιστα στην Πολιτεία του τις σχέσεις μεταξύ συγγενών αλλά και τις ομοσεξουαλικές σχέσεις και τις νομιμοποιούσε, διότι, σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, όπως έλεγε, «ο σοφός θα αγαπήσει τους νέους που επιδεικνύουν από την εμφάνισή τους κάποια διάθεση προς την αρετή» Δ. Λ. 7, 129. Έλεγε μάλιστα ότι δεν πρέπει να ερωτεύεται κανείς ποτέ τα σώματα αλλά τις ψυχές. S.V.F., I, 247. Φαίνεται μέχρι εδώ ξεκάθαρα το κυνικό πνεύμα που διατρέχει τον συλλογισμό του Ζήνωνα. Για παράδειγμα ο γάμος είναι μία δέσμευση, διότι αιχμαλωτίζει τον άνθρωπο σε μύριες δεσμεύσεις. Εκείνος αντίθετα, εκθειάζει την κοινοκτημοσύνη των γυναικών, την απόλυτη σεξουαλική ελευθερία και για τεκμηρίωση των θέσεών του, προσκαλεί τους ανθρώπους να κοιτάξουν τον τρόπο με τον οποίο ζουν τα ζώα. Διδάσκει επίσης, να τρώμε με τον πιο απλό τρόπο και τον πιο φυσικό. (Δ. Λ., 6, 26-27) Εκείνος άλλωστε έτρωγε άψητα τα φαγητά, λίγο ψωμί, ένα σύκο, και λίγο νερό του ήταν αρκετά. Το μόνο που του άρεσε υπερβολικά ήταν πρωί και βράδυ, χωρίς σταματημό να μελετάει. Τέλος κατηγορεί τον πολιτισμό ότι βάζει εμπόδια στον δρόμο της ευδαιμονίας, διότι
με τους Κυνικούς τα προσωπεία πέφτουν, το ένα μετά το άλλο, ενώ η γνώμη του πλησίον δεν έχει πλέον καμία επίδραση στη ζωή του ανθρώπου. Ας συνοψίσουμε τώρα τα σημαντικά χαρακτηριστικά της Πολιτείας του Ζήνωνος, έτσι όπως τα περιγράψαμε: Φαντάζεται μια πόλη όπου δεν υπάρχουν δικαστήρια, ούτε γυμναστήρια, ούτε ναοί, ούτε χρήματα, ούτε σχολεία, ούτε γάμοι. Όλοι ζουν μαζί, χωρίς να υπόκεινται σε κοινωνικές συμβάσεις, μέσα σε μια συμπαντική κοινωνία, όπου οι νόμοι που πρέπει να σέβεται ο άνθρωπος είναι οι φυσικοί νόμοι, διότι είναι οι μόνοι που θεσπίστηκαν από την ίδια τη φύση και επιβλήθηκαν μέσω της λογικής που διοικεί το σύμπαν. Μέσα στην πόλη αυτή, την μη κρατική, που δεν έχει δηλαδή χαρακτηριστικά μιας θεσμοθετημένης πόλης, οι άνθρωποι είναι ίσοι και ελεύθεροι, χωρίς οικογένεια και υλικά αγαθά, όμως απόλυτα συνειδητοποιημένοι ότι επιθυμούν αυτόν τον τρόπο ζωής. Ο κοινός νόμος (δηλαδή ο φυσικός) είναι ο μόνος, διδάσκει ο Ζήνων, ο οποίος μπορεί να απαιτήσει την υπακοή μας. Η σοφία του ανθρώπου συνιστά την μόνη απόδειξη ελευθερίας, απαλλαγμένη από κάθε πολιτική σύμβαση, που είναι εμπνευσμένη και επιβεβλημένη από τους ανθρώπους. Στην Πολιτεία του ο Ζήνων θεωρεί τον Έρωτα σαν τον θεό της φιλίας και της ελευθερίας. Αυτός μάλιστα είναι η πρόνοια, διότι προνοεί για την ομόνοια μέσα στην πόλη και είναι ο θεός που συνεργάζεται και διασφαλίζει την προστασία της πόλης. S.V.F., I, 263. Υπό την ιδιότητά του που συνενώνει τα πράγματα μεταξύ τους, παρομοιάζεται συχνά σαν αυτόν που επαναφέρει την τάξη, εξαφανίζει τις αντιθέσεις και επιβάλλει την ομολογία, τη φιλία και τους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων. Γνωρίζουμε άλλωστε, ότι ο Έρωτας, με την ιδιότητα της φιλίας, είναι μια πρωτογενής δύναμη, της οποίας η ύπαρξη είναι απαραίτητη για την εγκατάσταση της τάξης στον
κόσμο. Πρόκειται για μια θεωρία που ανάγεται ήδη στον Ησίοδο και διαιωνίζεται μέχρι και τους ελληνιστικούς χρόνους. Με το να αποδίδουν στον Έρωτα όλες τις ιδιότητες της σύμπνοιας μεταξύ των πολιτών, ο Ζήνων θέλησε να αποδείξει με ακρίβεια ότι μόνο δια μέσου των σχέσεων συμπάθειας και φιλίας είναι δυνατόν να ζήσουν οι άνθρωποι, σεβόμενοι πάντα τις αρχές της φύσης, όταν πρόκειται για μια πόλη η οποία διοικείται από την τάξη και την ισότητα μεταξύ των πολιτών της. Στο πλαίσιο αυτό του απόλυτου αλληλοσεβασμού των ελευθεριών και των αναγκών του πλησίον, θα πρέπει να τοποθετηθεί η ελευθερία του σοφού, η οποία συνοψίζεται στη φράση του Ζήνωνα: «ο σοφός είναι ελεύθερος να ζει όπως θέλει». (Δ. Λ., 7, 121) Εκείνο που μετρούσε ως βάση για κριτήριο δεν ήταν η κοινωνική θέση, αλλά η ηθική στάση του ανθρώπου. Αυτή η επαναστατική θεωρία επιβεβαιώνει ότι η αξία του ανθρώπου εναπόκειται στην εντιμότητά του και όχι στις κοινωνικές του καταβολές, που είναι κατασκευασμένες από κοινωνικά στεγανά. Χάρη της σοφίας του, δηλαδή της λογικής του, ο ενάρετος άνθρωπος, ο στωικός σοφός, γνωρίζει να σέβεται τον φυσικό νόμο. Ο Χρύσιππος κάνει νύξη για τον νόμο αυτό στην πραγματεία του «Περί του καλού», όταν διατυπώνει την θεωρία ότι η δικαιοσύνη υπάρχει φύσει, δηλαδή από τη φύση, και όχι από σύμβαση, όπως και από τη φύση υπάρχει η ορθότητα του λόγου» (Δ. Λ., 6, 128). Οι Στωικοί διδάσκουν ότι ο κόσμος διοικείται από μία συμπάθεια, και ότι όλα τα μέλη που ζουν μέσα στον κόσμο αυτόν, είναι ενωμένα μεταξύ τους. Όλα έχουν πρόσβαση στη σοφία και μπορούν να συμμετάσχουν, διότι, λένε, η αρετή μπορεί να διδαχθεί, ανεξάρτητα από κοινωνικές διαφορές, διαφορές γένους ή διαφορές φύλου. Διατυμπανίζουν ότι δεν υπάρχει κανείς, που να είναι δούλος εκ γενετής. Δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ άνδρα και γυναίκας, διότι μια είναι η αρετή και
στον άνδρα και στη γυναίκα. Έτσι, κατά τον ίδιο τρόπο μπορούν να φιλοσοφούν άνδρες και γυναίκες. S.V.F., ΙΙI, 254. Παρατηρώντας όμως τις μαρτυρίες τις σχετικές με τη διδασκαλία του Ζήνωνα, διαπιστώνει κανείς ότι η στάση του φιλοσόφου άλλαξε ριζικά με την πάροδο των ετών, όταν δίδασκε κάτω από την Ποικίλη Στοά, ιδιαίτερα στον τομέα που αφορά τον γάμο, το νόμισμα και την συμμετοχή του σοφού στην πολιτική ζωή. Έτσι διδάσκει ότι ο σοφός θα παντρευτεί και θα αποκτήσει παιδιά Δ. Λ., 7, 121, πράγμα που αντιτίθεται με την αντίληψή του περί της κοινοκτημοσύνης των γυναικών. Τον βλέπουμε να συνεισφέρει στη επιδιόρθωση των δημόσιων λουτρών της πόλης των Αθηνών, με μία σημαντική χορηγία. Δ. Λ., 7, 12. Τον ακούμε να λέει ότι ο σοφός θα προσευχηθεί, διότι κατέχει τη γνώση του τρόπου που πρέπει κάποιος να απευθύνεται στους θεούς ή ότι θα ασχοληθεί με την πολιτική εάν κάτι δεν τον εμποδίζει. Δ. Λ., 7, 121. Αυτή η φράση μας κάνει να ανατρέξουμε στην απάντηση του Χρύσιππου, όταν τον ρώτησαν γιατί δεν ασχολείται με την πολιτική. Εκείνος απάντησε: «διότι αν ασχολιόμουν σωστά δεν θα άρεσε στους ανθρώπους και αν ασχολιόμουν λάθος, δεν θα άρεσε στους θεούς». S.V.F., ΙΙI, 694. Τέλος, αν και ο Ζήνων διακηρύσσει τον κοσμοπολιτισμό, αρνείται, μαζί με τον Κλεάνθη την ιδιότητα του αθηναίου πολίτη, προκειμένου να μην αδικήσει την πατρίδα του, όπως θα έκανε, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, ένας σύζυγος, που θα εγκατέλειπε τη νόμιμη σύζυγό του, για να ζήσει, να συμβιώσει και να κάνει παιδιά με μια άλλη, χωρίς βέβαια να την παντρευτεί, για να μη δείξει ότι αδικεί την πρώτη (Στ. Εναντιωμάτων, 4, 1034 Α) S.V.F., I, 26.