ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ/ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨ Η A. ΓΚΡΑΜΣΙ: IL RISORGIMENTO

ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ/ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨ Η A. ΓΚΡΑΜΣΙ: IL RISORGIMENTO

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ Το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1977 με τίτλο II Risorgimento, από τις εκδόσεις «Riuniti». Η μετάφραση έγινε από το ιταλικό πρωτότυπο. Τα κείμενα είναι ολόκληρα και χωρίς συντομεύσεις. A ' έκδοση 1987 Τυπώθηκε τον Σεπτέμβρη του 1987 για λογαριασμό των εκδόσεων Στοχαστής, οδός Μαυρομιχάλη 39, τηλ. 3601956, 3610445, Αθήνα 106 80. Η Φωτοστοιχειοθεσία και η σελιδοποίηση έγινε στο Φωτόγραμμα ΕΠΕ, οδός Σόλωνος 130, τηλ. 3637283, η φωτογραφική αναπαραγωγή στου Δημήτρη Καδιανάκη, οδός Τζαβέλα 6, τηλ. 3643361 και το τύπωμα στα πιεστήρια της Ευρωτύπ Α.Ε., οδός Κολωνού 12-14, τηλ. 5234373. Το εξώφυλλο είναι της Στέλλας Γκρανιά.

ANTONIO ΓΚΡΑΜΣΙ IL RISORGIMENTO ΤΟΜΟΣ Z' Ε ισα γω γή Λουκάς Αξελός Μ ετά φ ραση - Σ χόλια Γιώργος Μαχαίρας

ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ο τόμος α υ τό ς είνα ι ο έβδομος στη ν σ ειρά τω ν έργω ν τον Αντόνιο Γχράμσι, πον κυκλοφορούν οι εκδόσειςμας. Α π ο τε λ ε ί τη ν ακρ ιβή μ ετά φ ρ α σ η το υ β ιβλίου μ ε τίτλο II R isorgim ento, π ο υ κυκλο φ ό ρ η σ α ν οι εκ δό σ εις «Riuniti» το 1977 στην Ιταλία. Η ελληνική μετάφραση αν και ξεκίνησε το 1978, καθ ηλώ θηκε κ υρ ιο λεκ τικ ά επ τά χρόνια, για να δοθεί τέλος σε άλλο μεταφραστή. Η έκδοση του τόμου αυτού συμπίπτει με την συμπλήρω ση π ενή ντα χρόνω ν α π ό τον θά να το το υ Α ντό νιο Γκράμσι. Α ς θεωρηθεί, μαζί με τους άλλους πον θα κυκλοφ ορήσουν, σ α ν ένα μ ικ ρ ό μ έρ ο ς τη ς ο φ ειλή ς μ α ς στο ν κορυφαίο αυτό ιταλό διανοούμενο του αιώνα μας. Η παρούσα μετάφραση έχει αυστηρά κρατήσει την διάτα ξη τη ς ιταλικής. Ο ι σημειώ σεις κα ι π α ρ α π ο μ π ές π ο υ υπ ά ρ χο υ ν μ ε α σ τερ ίσκο είνα ι όλες τη ς ιτα λικ ή ς έκδοσης, ενώ οι σημειώ σεις και τα σχόλια του έλλη να μ ετα φ ρ α σ τή π α ρ α τίθ ε ν τα ι μ ε αριθμούς. Σ τη σύ ντα ξ η τω ν σημειώ σεω ν κ α ι σχολίω ν τη ς ελλη νικής μ ε τά φ ρ α σ η ς λά β α μ ε ν π όψ η μ α ς κα ι τις σημειώ σεις από τη ν έκδοση A ntonio Gramsci Quaderno 19. Risorgimento Italiano των εκδόσεων «Einaudi». Φροντίσαμε ώστε τα σχόλια της ελληνικής μετάφρασης να μην επιβαρύνουν ιδιαίτερα ένα βιβλίο αρκετά δύσκ ολο κ α ι εξα ιρετικά π λη θω ρ ικό σε ο νόματα κ α ι σ τοιχεία για την Ιταλία του περασμένου αιώνα. Τ έλος α ς ση μειω θεί ό τι ένα μ εγά λο μ έρ ο ς τω ν αναφ ε- ρομένω ν όρω ν κα ι ονομάτω ν έχουν ή δη σχολια σ θ εί σ το υς π ρ ο η γο ύ μ ενους τό μ ο υ ς στο υ ς οπο ίο υς κ α ι π α ρ α π έμ π ο υ μ ε τον αναγνώ στη που θα ήθελε περισσότερα στοιχεία. Σ Τ Ο Χ Α Σ Τ Η Σ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ RISORGIMENTO Κι αν γράψιμο ιστορίας σημαίνει να συμμετέχεις στην ιστορία του παρόντος, σπουδαίο βιβλίο ιστορίας είναι εκείνο που στο παρόν βοηθά τις εν αναπτύξει δυνάμεις να αποκτήσουν περισσότερο συνείδηση του εαυτού τους και να γίνουν περισσότερο συγκεκριμένα ενεργητικές και δραστήριες. Αντόνιο Γκράμσι Η Ιταλία των αρχών του 19ου αιώνα Η Ιταλία ήταν μ ια από τις τελευταίες δυτικοευρω παϊκές χώρες που συγκροτήθηκε σε ενιαίο κράτος. Το βασίλειο της Σ αρδηνίας μ ε κέντρο το Πιεμόντε, το βασίλειο των δύο Σικελιών, το δουκάτο της Τοσκάνης, οι ενσωματωμένες στην Α υσ τροουγγα ρία περιοχές της βορειοανατολικής Ιταλίας, το παπικό κράτος της Ρώμης, αποτελούσαν την εξω τερική όψη της πολιτικής πραγματικότητας της χερσονήσου. Πολλοί ήταν οι λόγοι που οδήγησαν σαυτή την πολυδιάσπαση σε αλληλοϋποβλεπόμενα, εν πολλοίς, κρατίδια. Η ύ παρξη του παπισμού μ ε κέντρο την Ρώμη δεν ήταν ο πιο ασήμαντος. Ό πω ς π αρατη ρεί ο Γκράμσι η Ιταλία εξ αιτίας της κοσμοπολίτικης λειτουργίας της Ρώμης κατά τη διάρκεια της ρω μαϊκής αυτοκρατορίας και του μεσαίω να, εξ αιτίας του διττού χαρακτήρα που είχε το παποιό κράτος να είναι δηλαδή «αφ ενός έδρα μιας οικουμενικής-πνευματικής μοναρχίας και αφ ετέρου ενός εγκόσμιου πριγκιπάτου» (R)', 1. Στο κείμενο αυτό όλα τα παραθέματα που είναι μέσα σε εισαγωγικά και έχουν στο τέλος σε παρένθεση την συντομσγραφία (R)isorgimento. είναι του Αντόνιο Γκράμσι. 9

παρουσίαζε μιαν ιδιομορφία μοναδική στον δυτικοευρω παϊκό χώρο. «Ο ιταλικός καθολικισμός θεωρούνταν υποκατά σ τα το τη ς α ντίλη ψ η ς για ενια ίο Έ θ ν ο ς και Κ ράτος, όχι μό νο αυτό, α λλά κα ι μ ά λισ τα σα ν μ ια π α γκ ό σ μ ια ηγεαονική λειτουργία, δηλαδή σαν ιμπεριαλιστικό πνεύμα.» (R i t i ιδ ιομορφ ία α υ τή θα π α ίξ ει ένα ρόλο σημαντικό στην καθυστέρηση διαμόρφω σης μ ια ς κοινής εθνικής συνείδησης γιατί, αντίθετα με ότι συνέβη στις περισσότερες ευρ ω π α ϊκές χώρες, στη ν Ιτα λία η θρησκεία - π ά ν τα κα τά το ν Γ κράμσι - δεν επ εκ τά θ η κ ε σ το υς κ ό λπους το ν λαού, δεν κα τόρθω σε να συ γκ ρ ο τή σ ει ένα εθ νικό-λαϊκό μ έτω π ο σ το υ ς χώ ρ ονς επ ιρρο ή ς της. Κ ι α ντό γ ια τ ί στη ν Ιτα λία ή τα ν α νύπ α ρ κ τη η έννοια τη ς εθ νικής εκ κλησ ία ς επ ειδή α ντή εξ αρχής λειτο ύ ρ γησ ε σ ένα π λα ίσ ιο θρη σ κ εντικ ο ύ κ οσμοπολιτισμ ού. Η κ ο σ μ οπολίτικη λ ειτσ ν ρ γ ία τω ν ιταλώ ν διανοονμένω ν ή τα ν ένα γεγονός, α φ ο ύ α υ το ί αντιλα μ β α νόντο νσα ν το ρό λο το νς κα ι λειτο υ ρ γο ύ σ α ν σα ν η γέτες π ο ν δεν ανή καν σε ένα έθνος αλλά σε ολόκληρη την χριστιανοσύνη. Έ ν α ς δ εύ τερ ο ς - εξ ίσον σ η μ α ντικός - λόγος, ή τα ν το γε γο ν ό ς ό τι για συγκ εκ ρ ιμ ένες ιστορικές α ιτίες η πρώ ιμη α σ τική άνθη ση τω ν μ εγά λω ν ιτα λικ ώ ν πόλεω ν, π ρ ο π ο μπών της ευρωπαϊκής αναγέννησης, φάνηκε κάπου να α ν α κ ά θ ε τ α ι κα ι να «σταματά», μ ε απ ο τέλεσ μ α η Ιτα λία να μ είνει πίσω στο ν α γώ να δρόμου για εθνική κα ι α σ τική ολοκλήρω ση, α ν κα ι υπ ή ρ ξ ε π ρω το π ό ρα κ α ι στο πεδίο α ν τό. Έ τσι ο καθολικός κοσμοπολιτισμός αποτέλεσε τον α ντίποδα τον πιο σκληρού τοπικισμού, ιστορικού αποτελέσ μ α το ς τη ς πόλη ς-κρ άτος, π ο ν δέσ π ο σε σ τη ν μεσαιω νική και μεταμεσαιωνική Ιταλία και «αντιπροσωπεύει το πέρασμα από μια περίοδο επιβλητικής ανάπτνξης των αστικών δυνάμεων στην ραγδαία παρακμή τονς» (R). Οι δύο αντοί παράγοντες αποτελούσαν ισχυρό εμπόδιο, κυριο λεκ τικ ά τροχοπέδη, στη διαμόρφ ω ση εθ νικής συνείδησης, αφού αντή έπρεπε να συγκροτηθεί και σν- 10

γκ ρ ο τή θ η χε «από τη ν υπ έρβαση δύο μ ο ρ φ ώ ν κ ο υ λτο ύ ρας: τον κοινοτικό τοπικισμό και τον καθολικό κοσμοπολιτισ μό, π ο ν ή τα ν σ τενά συ νδεδεμ ένες κ α ι α π ο τελούσ α ν τη ν π ιο χα ρα κ τη ρ ισ τικ ή μ ο ρ φ ή το υ μ εσ α ιω νικού και φεονόαρχικού καταλοίπον» (R). Το Risorgimento Ο όρος risorgimento γεννήθηκε στην διάρκεια τον 19ον αιώνα, αν και οι ρίζες του βρίσκονται πιο πίσω και ουσιαστικά είχε περιεχόμενο εθνικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό. Χαρακτηρίζει το σύνολο των μεταβολών που οδήγησα ν στην συγκρότηση της σύγχρονης Ιταλίας, αν και πιο συχνά χρησιμοποιείται μ ε την έννοια της εθνικής παλλιγγενεσίας, της εθνικής απελευθέρωσης ή και της εθνικής εξέγερσης. Ό λο ι α υ το ί οι όροι, π ον αναμφίβολα συνδέονται και μ ε την ιδέα της επιστροφής στο «ένδοξο παρελθόν», πέρα από τις επ ί μέρους διαφορές τους, συγκλίνουν δίνοντας στο Risorgimento ένα ενρύτερο κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό και ηθικό περιεχόμενο. Τέτοιο π ον να αρμόζει σε μ ια πλατιά πρωτοβουλία αναγέννησης της εθνικής ζωής, που η παρέμβαση της αστικής τάξης και των μικροαστικώ ν στρωμάτω ν αποκτά ένα χαρακτήρα ουσιαστικό που οδηγεί σε σημαντικές κοινω νικές διαφοροποιήσεις, στην αλλαγή πολιτικώ ν σχέσεων, στη θραύση πολιτιστικώ ν στερεοτύπω ν, στη σ υ γκρότηση μια ς νέας ηθικής-πολιτιστιχής συνείδησης πον μπορεί να σταθεί κριτικά απέναντι στο παρελθόν. Α νεξάρτητα από το ότι η ιστορία τον Risorgimento, έτσι όπως εξελίχθηκε στην ιταλική χερσόνησο, δεν έχει το ακριβές ανάλογά της στον ευρωπαϊκό χώρο, εν τούτοις το Risorgimento θα πρέπει να ειδω θεί σαν η «ιταλική εκδοχή» της μα κ ράς πορείας προς την εθνική ολοκλήρωση π ον γνώ ρισαν οι ευρω παϊκοί λα ο ί από την εποχή της μεταρρύθμισης και της γαλλικής επανάστασης. Οι αναλογίες άλλωστε με τις δικές μας λ.χ. προσπάθειες ολοκλήρωσης τον νεοελληνικού 11

κράτους είναι προφανείς. Παρ' όλες τις ιδιομορφίες και α ποκλίσεις, τα κοινά σημεία ανάμεσα στο Risorgimento και την δική μ α ς Μ εγάλη Ιδέα, είναι, όπως αποδειχνύεται, π ο λλά 1. Χρονικά το Risorgimento καλύπτει όλη την περίοδο από το τέλος του 18ου αιώνα μέχρι και τις αρχές του 20ου, π ου η ολοκληρω μένη πια εθνικά και κρατικά Ιταλία επιβιβάζεται στο τελευταίο βαγόνι των ιμπεριαλιστικών χωρών προσπαθώντας απεγνωσμένα να διευρύνει τις ζώνες επιρροής της. Δ εν είναι λίγοι οι ιταλοί διανοούμενοι που βλέπουν το Risorgimento να επεκτείνεται διαχρονικά. Γιαυτό και το συνδέουν με την εθνική φιλολογική παράδοση που θέλει να βλέπει τη συνέχεια της ιστορίας όπως αυτή εξελίχθηκε στην ιταλική χερσόνησο από την εποχή της κυριαρχίας της Ρώμης μέχρι τη δημιουργία του σύγχρονου ιταλικού κράτους. Ο στόχος είναι προφανής: το ιταλικό έθνος γεννιέται και παρουσιάζεται μαζί με τη Ρώμη, το Risorgimento είναι η απόδειξη ότι «η ελληνορω μαϊκή κουλτούρα «ξαναγεννιέται» και το έθνος θα «εξορμήσει και πάλι», κλπ.» (R.). Ο Γκράμσι θα αντιμετω πίσει μ ε αυστηρότητα αυτή την εκδοχή. «Η προσπάθεια να βρεθεί κάποιος γενετικός δεσμός μ ετα ξύ των πνευματικώ ν εκδηλώσεων των καλλιεργημένω ν τάξεω ν της Ιταλίας διαφόρω ν εποχών συνιστά ακριβώς την εθνική «ρητορική»: η πραγματική ιστορία συγχέεται μ ε τα φαντάσματα της ιστορίας» (R), θα επισημάνει, για να ξανατονίσει σε άλλο σημείο ότι η πραγματικότητα είναι διαφορετική από εκείνη π ου έχει στο μυα λό του ο «κοινός νους [που] φέρεται να πιστεύει ότι αυτό που υπάρχει σήμερα θα υπήρχε πάντα και ότι η Ιταλία θα υπήρχε πάντα σαν ενιαίο έ θνος, αλλά δεν την άφηναν οι ξένες δυνάμεις ν αναπνεύσει, κλπ.» (R). Κάτι τέτοιο θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε 1. Ιδιαίτερα χρήσιμη για την κατανόηση της παράλληλης εν πολλοίς ιστορικής πορείας Ελλάδας και Ιταλίας κατά τον περασμένο αιώνα, είναι η μελέτη του Αντώνη Λιάκου: Η ιταλική ενοποίηση χαι η Μεγάλη lòia, εχδ. «θεμέλιο», σελ. 276, Αθήνα 1985. 12

και για τις αντιλήψεις πον κυριάρχησαν στον νεοελληνικό χώρο (ο μεγαλοϊδεατισμός δεν έχει σύνορα) και υποχώρησαν εν μέρει, ύστερα από μισόν αιώνα έντονης αντιπαράθεσης. Η σύγχρονη ιστορική έρεννα μας δίνει σήμερα την όννατότητα, π α ρ όλο ότι το κενό μια ς επαρκούς θεωρίας γύρω από τα εθνικά ζητήματα εξακολονθεί να παραμένει, να διαπιστώσουμε πόσο πολύπλοκα σνγκροτείται η εθνική ιδεολογία, πόσο πνκνά μπλεγμένος είναι ο μύθος μ ε την ιστορία, πόσο άμεσα ταντίζεται η επιθνμία μ ε την πρα γματικότητα. Η άποψη ότι η Ιταλία θα νπήρχε πάντα σαν ενιαίο έθνος, ότι το έθνος αν τό γεννήθηκε μ α ζ ί με τη Ρώμη, κλπ. δεν είναι έργο, φνσικά, μια ς ομάδας και της ερμηνείας που δίνει αντή στην ιστορική κίνηση, δεν είναι απλά προϊόν ιστορικού βολονταρισμού. Είναι κάτι εξαιρετικά πιο σύνθετο. Ορθά, λοιπόν, ο Γκράμσι θα παρατηρήσει πως «αναρίθμητες ιδεολογίες έχουν σνμβάλει στο να ενισχύσονν αυτή την πίστη, τρεφόμενες από την σφοδρή επιθυμία να παρονσιάζονται σαν κληρονόμοι τον αρχαίον κόσμον, κλπ.» (R). Οι ρίζες του Risorgimento Είναι νομίζω ακριβής η άποψη ότι το λνκανγές της σύγχρονης Ιταλίας μπορούμε να το αναζητήσονμε στην περίοδο γύρω στο 1200, όπον η ανάπτυξη μιας ενιαίας λόγιας γλώσσας «η λαμπρή δημοτική γλώσσα του Δάντη» (R), αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο π ου συντελεί στο να διαμορφω θούν οι όροι μ ια ς συνείδησης «πολιτιστικής ενότητας». Ό πω ς όμως σημειώνει ο Γκράμσι το στοιχείο αντό π ολιτιστικής ενότητας είναι «δίχως άμεση αποτελεσματικότητα πάνω στα ιστορικά γεγονότα, ακόμα κι αν είναι αυτό που η πατριωτική δημαγωγία έχει εκμεταλλευτεί περισσότερο, ούτε συμπίπτει, άλλω στε, μή τε είναι η έκφραση ενός συγκεκριμένου και επενεργονντος εθνικού συναισθήματος» (R). Έ να δεύτερο στοιχείο ήταν η σταδιακά και βασανιστικά διαμορφω νόμενη συνείδηση για την αναγκαιότητα ανεξαρ 13

τησίας της χερσονήσου από την ξένη παρουσία και επιρροή (Αψβούργων, Βουρβώνων, κλπ). Το στοιχείο αυτό αν καί δεν είχε το εύρος και την διάσταση του πρώ του - ουσιαστικά αποτελούσε τον διακαή πόθο περιορισμένων κύκλω ν δια νοουμένων - λειτούργησε εν τούτοις, πολλές φορές, σαν η σπίθα που πυροδοτούσε την εύφλεκτη μάζα της κατακερματισμένης Ιταλίας του περασμένου αιώνα. Σαν τρίτο στοιχείο μπορούμε να θεωρήσουμε την σημαντική - και όχι μόνο για τα ιταλικά μ έτρα - αστικοποίηση του Βορρά, την ανάδειξη τον βασιλείου της Σαρδηνίας με κέντρο το Πιεμόντε σε «αστική έπαλξη», κράτος υπόδειγμα για την «μεγάλη απόπειρα», τον πολιτικό και οικονομικό εκσυγχρονισμό όλης της χερσονήσον κάτω από την ηγεσία των μετριοπαθών φιλελεύθερων αστών. Π ολλοί ακόμα «εσωτερικοί» παράγοντες είναι πον σνντέλεσαν στη διαμόρφω ση των προϋποθέσεω ν για την παλλιγγενεσία. Γεγονός πάντως αναμφίβολο είναι ότι αυτή ευ νοήθηκε σημαντικά και από την διεθνή συγκυρία. Οι επιπτώσεις της γαλλικής επανάστασης στην Ιταλία ή ταν περισσότερο από σημαντικές. Η γαλλική επανάσταση αποτέλεσε, μ ε ένα ορισμένο τρόπο, ένα είδος ιδεολογικού και πολιτικού ενοποιητικού στοιχείον που βοήθησε στο να ενισχυθονν αποφασιστικά οι αποσπασματικές πρω τοβουλίες των ιταλών π ατριω τών και να αποκτήσονν ένα σννεκτικότερο ιδεολογικό και πολιτικό περιεχόμενο. Η σύγκλιση των διασκορπισμένω ν πατριω τικώ ν δννάμεω ν σε ένα πανιτα λικό δημοκρατικό απελευθερω τικό ρεύμα που εμπνεόταν από τις ιδέες της γαλλικής επανάστασης και του ιταλικού ριζοσπαστισμού αποτέλεσε μια ζωντανή πρα γματικότητα που η επίδρασή της στην επιτάχυνση τω ν εξελίξεω ν νπήρξε αναμφίβολη. Η οργανω τική έκφραση τον ρεύματος αυτού διασκορπισμένη στις ποικίλες παράνομες ή ημιπαράνομες οργανώ σεις των πατριωτών, εκφράστηκε σφαιρικότερα μέσα από το Κόμμα της Δράσης, π ον κορνφαίοι εκπρόσω ποί τον νπήρξαν οι Ιωσήφ Ματσίνι και Γκαριμπάλντι. Είναι η νέα αντή σύνθεση πον δίνει στη γενική τάση για 14

ενοποίηση μ ια συγκεκριμένη κατεύθυνση που αποκτά άμεσο υλικό περιεχόμενο από την συμμετοχή πατριω τών που είναι έτοιμοι να θυσιαστούν και θυσιάζονται για μιαν Ιταλία ε νιαία, ανεξάρτητη και δημοκρατική. Ο Γχράμσι θα επισημάνει την διεύρυνση του πολιτικού και εθνικού ενδιαφέροντος εξαιτίας της γαλλικής επανάστασης και των ναπολεόντειω ν πολέμων στους μικροαστούς και τους διανοούμενους, διευκρινίζοντας ότι γεγονότα όπως αυτά «επιδρούν σημαντικά προκειμένου να βαθύνουν ένα κίνημα που έχει αρχίσει ήδη να είναι στα «πράγματα».» (R). Η διαμόρφωση επίσης μιας συγκεκριμένης ευνοϊκής ισορροπίας σχετικά με τις ξένες δυνάμεις, συνέβαλε στην προώθηση του ανεξαρτησιακού πνεύματος. Πράγματι η πτώση της γαλλικής ηγεμονίας και ο περιορισμός ως τον αποκλεισμό της ισπανικής και αυστριακής, συνέβαλε στο να διαμορφωθούν καλύτεροι όροι για την ανάπτυξη ενός πανιταλικού ενωτικού μετώπου. Η συγκυρία είναι αρκετά ευνοϊκή αν λη φθεί υπ' όψη και η βαθμιαία αποδυνάμωση της κοσμικής εξουσίας του Π άπα π ου αν και η παρουσία του είναι αδιαμφισβήτητη το π ολίτικο στρατιω τικό του βάρος έχει πια συρικνωθεί. Σ α ντό το αποφασιστικό σημείο η παρέμβαση των πιεμοντέζω ν είναι καθοριστική. Έ χοντας κατακτήσει έναν υψηλό βαθμό εσωτερικής συγκρότησης και διαθέτοντας μ ια σαφή αντίληψη για τα πολιτικά όρια του εγχειρήματος, σ υγκεντρώ νουν τις βασικές π ροϋποθέσεις για να αποτελέσουν την μηχανή του τραίνου. Ειδικότερα μετά το 1848 που σφραγίζεται από την ή ττα της πιεμοντέζικης δεξιάς και την άνοδο των μετριοπαθών φιλελεύθερων με επικεφαλής τον Καβούρ. Τα πολιτικά σχήματα του Risorgimento Ε ίναι τόσες και τόσο διαφορετικές στην προέλευση και την ιδεολογία οι πολιτικές δυνάμεις που συναπάρτισαν το μ εγάλο αυτό εθνικό κίνημα που η ουσιαστική εξέτασή τους απα ιτεί συστηματική διερεύνηση του κοινωνικού και πολιτι 15

κού χάρτη της χερσονήσου ολόκληρο τον 19ο αιώνα. Ο κατακερματισμός της Ιταλίας σ' ένα πλήθος κρατίδια, η οικονομική και πολιτιστική της ανισομέρεια, ο ιστορικά διαμορφω μένος ανταγω νιστικός τοπικισμός αποτελούσαν την ιστορική βάση πάνω στην οποία άνθισε ο ιδιότυπος αυτός πολιτικός και πολιτιστικός κορπορατισμός. Κάθε λοιπόν προσέγγιση των πολιτικών τάσεων και κινήσεων του Risorgimento, οφείλει να ενσκήψει στην ιδιαιτερότητα αυτή της ιταλικής περίπτω σης που με μ ια ν ορισμένη έννοια θα μπορούσα να ισχυρισθώ ότι επιβιώνει ως τις μ έ ρες μας, αφού η Ιταλία (παρ όλη τη θλιβερή φασιστική π α ρένθεση) εξακολουθεί να παραμένει η πιο χαρακτηριστικά πολυκομματική-πολυφωνική χώρα της Ευρώπης. Μ ιλώντας για τους πολιτικούς σχηματισμούς, τα κόμματα, τις κινήσεις και τις ομάδες που έδρασαν στην Ιταλία τον περασμένο αιώνα, θα πρέπει να έχουμε συνέχεια υ π όψη μ α ς τις μεγάλες διαφορές π ου α υ το ί είχαν από τις σημερινές πολιτικές οργανώσεις και κόμματα. Μ ια πρώ τη επιφανειακή εξέταση υπάρχει κίνδυνος να μ α ς εκτρέφει σε ιδεολογικίστικες ερμηνείες. Σ την αδυναμία κατανόησης της πολυπλοκότητας και των ιδιομορφιών που έχει κάθε μεταβατική περίοδος και ιδιαίτερα η ιταλική του 19ου αιώνα. Ο δυϊσμός, η ασάφεια, η συνεχής μετατόπιση ή μεταβολή, θάταν μονομερές να ερμηνευθούν σαν ασυνέπεια, προδοσία ή έλλειψη κατανόησης της «ιστορικής αναγκαιότητας». Η εσχατολογική αυτή λογική δεν απέτρεψε δύο μεγάλους επαναστάτες ηγέτες τον Γκαριμπάλντι και τον Μ ατσίνι να συνεργαστούν μ ε τον κορυφαίο πολιτικό τους αντίπαλο τον Βίκτω ρα Εμμανουήλ, ούτε φ υσικά αυτόν τον τελευταίο να συνυπάρξει σε μια σειρά ζητήματα με δύο «ξεβράκωτους Κι αυτό γιατί - πέρα απ όλα τ άλλα - το Risorgimento 1. Η περίπτωση του μεταμορφισμού (trasformismo), που τόσο εύστοχα επισημαίνει και στηλιτεύει ο Γχράμσι, είναι - φυσικά - άλλης τάξης. Για περ. βλέπε και το ομώνυμο κείμενο του Γκράμσι που δημοσιεύεται στην παρούσα έκδοση. 16

είχε πανεθνικό περιεχόμενο, ξεπερνώντας τα συντεχνιακά όρια τάξεων, ομάδων και πολιτικών σχηματισμών και αφορούσε - ανεξάρτητα από το ποιους τελικά ενεργοποίησε - το σύνολο του ιταλικού λαού. Σ το βαθμό που η διαπίστωση αντή είναι ακριβής, είναι εύκολο να όιαπιστώ σονμε ότι η νπό συγκρότηση νέα Ιταλία, στηριγμένη εξ ίσον σε σνντηρητικές και ριζοσπαστικές όννάμεις, κληρονομεί το θετικό και αρνητικό παρελθόν της κάθε πλενρ άς και μεταφ έρει - εξ αρχής - στο εσωτερικό της το α φ ενός και το αφ ' ετέρον π ον συνθέτει την κοινωνική και πολιτική δνναμική των εν μέρει σνμπαρατασσομένω ν και εν μέρει αλληλοϋποβλεπομένων πλενρών. Ασφαλώ ς ο διαχωρισμός των πολιτικών δννάμεων τον Risorgimento σε δύο στρατόπεδα είναι αρκετά σχηματικός και αδύναμος στο να περικλείσει την πολνμορφία τον πολιτικού φάσματος, θα ήταν όμως υπερβολή να ισχνρισθούμε ότι είναι ανακριβής, στο βαθμό πον αποτελεί ιστορική πραγματικότητα το γεγονός ότι ο πολιτικός βίος της Ιταλίας σφραγίζεται από την δράση δύο μεγάλων ρενμάτων, τον ριζοσπαστικού δημοκρατικού μ ε ηγέτες τους Μ ατσίνι και Γκαριμ πάλντι και τον μετριοπαθούς φιλελεύθερον μ ε ηγέτες τον Κ αβονρ και τον συνεχιστή της πολιτικής τον Μ πετίνο Ρικάσολι. Η περίπτω ση των μοναρχικών, κ α θ όλα σημαντική στη συγκρότηση τον νέον κράτονς και τον μηχανισμού του, αποτελεί ρεύμα μικρότερης εμβέλειας. Για αρκετούς από α υ τούς, ανασχετικός παράγοντα ς ήταν η πρόσδεσή τονς σε α- νταγω νιζόμενονς μ εταξύ τονς οίκους. Α λλά και το σημαντικότερο τμήμα του, οι οπαδοί της δυναστείας της Σαβοΐας, του Βίκτω ρα Εμμανουήλ - πρώ τον βασιλιά της Ιταλίας -, δεν κατόρθωσαν να αναδειχθούν σε κνρίαρχη πολιτική δύναμη ούτε στον ίδιο τονς τον χώρο, το βασίλειο της Σαρδηνίας, όπον νπερκεράσθηκαν από τονς δραστήριονς και ρεαλιστές μετριοπαθείς φιλελεύθερους τον Καμίλο Καβούρ. Μ όνο μια σχηματική ανάλνση θα έβλεπε στις δύο κνρίαρχες παρατάξεις τονς γιακωβίνους και τους γιρονδίνους. «Το Κόμμα της Δ ράσης έχει την καταγω γή του στη γα λλι 17

κή επανάσταση και στον αντίκτνπό της στην Ιταλία» (R), αλλά αυτό δεν αρκεί για να το χαρακτηρίσουμε γιακω δίνικο σχηματισμό. Ο Γκράμσι θα επιμείνει στην «ιταλικότητα» των πολιτικώ ν σχηματισμών και θα αναζητήσει στο οικονομικό πεδίο τους λόγους που εμπόδισαν την δημιουργία γιακωβίνικου κόμματος στην Ιταλία. Το ριζοσπαστικό δημοκρατικό ρεύμα, αναμφίβολα επηρεασμένο από το πνεύμα της γαλλικής επανάστασης στηριζόταν κυρίω ς στην ιταλική επαναστατική και δημοκρατική παράδοση στην σύζευξη - σύνθεση της τεκτονικής και καρμποναρικής εμπειρίας σννδεδεμένης με τις εμπειρίες των α γροτικώ ν εξεγέρσεω ν του Ν ότον και την αντικληρική δράση των αντιπάλων του παπισμού. Σ ' αυτή την ευρεία παράταξη της αριστεράς σννέκλιναν ποικίλες τάσεις και ομάδες, μ ε κυρίαρχη την τάση του Ιωσήφ Γκαριμπάλντι και κατά δεύτερο λόγο του Μ ατσίνι και των οπαδών του. Το ιταλικό ριζοσπαστικό ρεύμα, βαθύτατα ε θνικό είχε - ταυτόχρονα - σαφή διεθνιστικό προσανατολισμό, στοχεύοντας στην απελευθέρωση των λαών της Ευρώπης από τις δυναστείες και στην εγκαθίδρυση μιας δημοκρατικής τάξης πραγμάτων σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Ο Ματσίνι δεν σταμάτησε να προετοιμάζει για εξέγερση τα πνενιιατα σ όποια χώρα της Ευρώπης κι αν βρισκόταν κατα διω γμένος και ο γενναίος ηγέτης τους Ιωσήφ Γκαριμπάλντι διέτρεχε Ευρώ πη και Α μερική πολεμώ ντας στην πρώ τη γραμμή, εφαρμόζοντας στην πράξη το πατριω τικό-διεθνιστικό του πιστεύω. Α υτή η έξοχη παράδοση έμπρακτης συνάρτησης εθνικού και διεθνιστικού καθήκοντος, σταδιακά θα ακολουθήσει την υποχώρηση των επαναστάσεων, για να αφήσει την έσχατη πολεμική κραυγή της στα βουνά της Βολιβίας το 1967. Πολυμορφία και πλουραλισμός χαρακτήριζαν και την μετριοπαθή φιλελεύθερη παράταξη, στους κόλπους της οποίας συγκλίναν αστικής κυρίως προέλευσης στοιχεία με διαφορετικές όμως π ολιτικές και ιδεολογικές αφετηρίες. Η ήττα της δεξιάς και του πολιτικού κέντρου στο Πιεμόντε, οδήγησαν στην άνοδο του Καβούρ και των φιλελευθέρων. 18

Είναι σαφές σε ποια πλευρά βρίσκεται ο νους και η καρδιά του Γκράμσι. Γιαυτόν «στοιχείο κ α τ εξοχήν εθνικό είναι το Κόμμα της Δ ράσης» (R). Α υτό όμως δεν τον κάνει να χάσει την επαφή του με την πρα γματικότητα και να επιμείνει στο ότι «η εθνική ενότητα είχε μ ια ν ορισμένη ανάπτυξη και όχι μια ν άλλη. Κινητήρια δύναμη αυτής της ανάπ τυξης ήταν το Κράτος του Πιεμόντε και η δυναστεία της Σαβοΐας» (R). Α υτή η φράση έχει, νομίζω, μιαν ιδιαίτερη σημασία. Ιστορική, πολιτική και ηθική. Ο Γκράμαι αρνείται να επιβιβάσει τα γεγονότα σε άλλο τραίνο, αρνείται την πολιτική σκοπιμότητα της post festum «διόρθωσης» της ιστορίας και έχει το θάρρος - ανεξάρτητα από τις πολιτικές του π ροτιμήσεις - να αποδώ σει τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, σε μια περίοδο που η επικράτηση του σταλινισμού στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα θα οδηγήσει στο «ξαναγράψιμο» της ιστορίας. Φ υσικά δεν στέκεται απλώ ς στα γεγονότα. Η ανίχνευση του οικονομικού και κοινω νικού υπεδάφους τον βοηθάει να βρει τα «υλικά» στοιχεία που συγκροτούν τους όρους ηγεμονίας των οπαδών του Καβούρ, οργανικών διανοουμένων της μ ε γά λης και μεσαίας βορειοϊταλικής, κυρίως, αστικής τάξης. Ο Γκράμσι θα επιμείνει στο βάρος που έχει το γεγονός ότι αντιπροσω πεύουν μια σχετικά ομοιογενή κοινωνική ομάδα, σε αντίθεση μ ε τη ριζοσπαστική δημοκρατική π αράταξη που «αιωρείτο ταξικά», αφού δεν βασιζόταν σε καμιά ιστορική τάξη. Η αδυναμία τους να αναδειχθούν σε ηγεμονική δύναμη δεν θα μείνει χωρίς συνέπειες. Η πορεία εθνικής ολοκλήρωσης θα ακολουθήσει κυρίως την μετριοπαθή τροχιά, μ ε αποτέλεσμα την περιορισμένη λαϊκή συμμετοχή και την μη επίλυση του καθοριστικού προβλήματος του Νότου. Αντί για επίλογο Η μη πρα γματοποίηση της αναγκαίας για τον βαθύτερο κοινωνικό μετασχηματισμό αγροτικής μεταρρύθμισης θα α ποδυναμώσει το Risorgimento κοινωνικά, αφού την βίαιη ει- 19

αβολή των αγροτικώ ν μαζώ ν «στο χώρο που ρυθμίζονται τα πεπρωμένα τονς», τον βαθύτατο πόθο τους για ενωμένη πατρίδα και γη, θα νποκαταστήσει η κάθοδος λ.χ. των οπαδώ ν του Γκαριμπάλντι στη Σικελία πον θα περιορίσει την επιτνχημένη εξέγερση, που οδήγησε στην ανατροπή των Βονρβώνων, στα πλαίσια μιας αυστηρής και χωρίς κοινωνικές προεκτάσεις λογικής εθνικής ολοκλήρωσης. Το Risorgimento δεν θα μ ετα τρ α π έί σε χώρο δράσης των πλατιών λαϊκών μαζών. Η γη δεν θα μοιραστεί στους φτωχούς αγρότες και η εκκλησία, παρά τα εξ αντικειμένον ισχυρά πλήγματα, θα μείνει σε μεγάλο βαθμό αλώβητη. Η πρακτική αντή των ριζοσπαστών δημοκρατών στο πρόβλημα τον Ν ότον και η στάση τονς απέναντι στις αγροτικές αλλά και τις ενρύτερα λαϊκές μάζες, έδειξε τα όρια της μεγάλης α ντής παράταξης και έθεσε επ ί τάπητος το πρόβλημα νπέρβασης αυτού πον ιστορικά είχε διαμορφωθεί. Η πρα γματικότητα δεν επιδέχεται αλλοιώσεις. Το ότι το Risorgimento σφραγίζεται από την δνναμική και τις αντιφάσεις των δύο βασικών συνιστωσών τον, των μετριοπαθώ ν φιλελεύθερων και των ριζοσπαστών δημοκρατών, είναι γεγονός, όπω ς επίσης γεγονός παραμένει ότι η ηγεμονία των φιλελεύθερω ν μετριοπαθώ ν απέναντι στους οπαδούς των Γ καριμπάλντι - Μ ατσίνι χαρακτηρίζει την πορεία τον. θ ά - ταν όμως λάθος να νπερτονιστεί το βάρος της ηγεμονίας α ν τής, αφού το προκύψαν αποτέλεσμα πολύ περιορισμένη σχέση είχε με τις αφετηριακές συλλήψεις της κάθε πλευράς. Η κρατικά ολοκληρωμένη Ιταλία δεν ήταν η ομοσπονδία κρατώ ν όπως οι πρα γματιστές της μετριοπαθούς παράταξης σχέδιαζαν, ούτε η αβασίλευτη δημοκρατία της ελευθερίας και της ισότητας πον οι ιδεολόγοι της αριστερός τον ριζοσπαστικού στρατοπέδον είχαν οραματισθεί. Πούλιθρα, Ιούλιος 87 Λουκάς Αξελός 20

I. Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση

Το Ριζορτζιμέντο και η ιστορία πον προηγήθηκε Έρευνα προς δύο κατευθύνσεις. Από τη μια μεριά, έρευνα σχετικά με τον αιώνα του Ριζορτζιμέντο και, από την άλλη, έρευνα πάνω στην προηγούμενη ιστορία, που διαδραματίστηκε στην ιταλική χερσόνησο, σαν δημιουργού πολιτιστικών στοιχ. ί ων τα οποία είχαν κάποια επίδραση στον αιώνα του Ριζορτζι μέντο (επίδραση θετική ή αρνητική) και εξακολουθούν να επενεργούν (έστω και σαν ιδεολογικά δεδομένα προπαγάνδας) και στη ζωή του ιταλικού έθνους όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά το Ριζορτζιμέντο. Η έρευνα προς αυτή τη δεύτερη κατεύθυνση θα έπρεπε να είναι μια συλλογή δοκιμίων πάνω σ εκείνη την περίοδο της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας η οποία επηρέασε τη χερσόνησο. Για παράδειγμα: 1) Ο ι διαφορετικές σημασίες που προσέλαβε η λέξη Ιταλία στις διάφορες εποχές, απ αφορμή το γνωστό δοκίμιο του καθηγητή Κάρλο Τσίπολα (το οποίο πρέπει να συμπληρωθεί και να εκσυγχρονιστεί). 2) Η περίοδος της ρωμαϊκής ιστορίας που σημαδεύει τη μετάβαση από τη Δημοκρατία στην Αυτοκρατορία, στο βαθμό που διαμορφώνει το γενικό πλαίσιο κάποιων ιδεολογικών τάσεων του μελλοντικού ιταλικού έθνους. Φαίνεται ότι δεν έχει γίνει αντιληπτό ότι κυρίως ο Καίσαρας και ο Αύγουστος είναι αυτοί που, στην πραγματικότητα, μετατοπίζουν ριζικά τη θέση της Ρώμης και της χερσονήσου όσον αφορά στην ισορροπία του 23

αρχαίου κόσμου, αφαιρώντας από την Ιταλία την εδαφική ηγεμονία και μεταθέτοντας την ηγεμονική λειτουργία σε αυτοκρατορικό, υπερεθνικό, δηλαδή, επίπεδο. Αν αληθεύει ότι ο Καίσαρας συνεχίζει και ολοκληρώνει το δημοκρατικό κίνημα των Γράκχων, του Μάριου και του Κατιλίνα, αληθεύει επίσης το ότι ο Καίσαρας κατορθώνει, μια και το πρόβλημα για τους Γράκχους, για τον Μάριο, για τον Κατιλίνα έμπαινε σαν πρόβλημα που ζητούσε τη λύση του μέσα στη χερσόνησο, στη Ρώμη, για τον Καίσαρα τίθεται στα πλαίσια όλης της αυτοκρατορίας, της οποίας μια χώρα είναι η χερσόνησος και η Ρώμη η γραφειοκρατική της πρωτεύουσα- κι αυτό, μόνο μέχρι ένα ορισμένο βαθμό μάλιστα. Αυτή η ιστορική συγκυρία είναι εξαιρετικά μεγάλης σημασίας για την ιστορία της χερσονήσου και της Ρώμης, μια και αποτελεί την απαρχή της διαδικασίας αποεθνικοποίησης της Ρώμης και της Χερσονήσου, όπως και της μετατροπής της σε κοσμοπολίτικο πεδίο. Η αριστοκρατία της Ρώμης, η οποία, με τις μεθόδους και τα μέσα τα ανάλογα της εποχής, είχε ενοποιήσει τη χερσόνησο κι είχε δημιουργήσει μια βάση εθνικής ανάπτυξης, νικήθηκε από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις και από τα προβλήματα που αυτή η ίδια είχε προκαλέσει: η περίπλοκη ιστορικοπολιτική κατάσταση λύνεται από τον Καίσαρα με τρόπο ριζικό και αρχίζει μια νέα εποχή κατά την οποία η Ανατολή έχει τόσο μεγάλη βαρύτητα ώστε φτάνει να υπερκεράσει τη Δύση και να επιφέρει σχίσμα μεταξύ των δύο τμημάτων της Αυτοκρατορίας. 3) Μεσαίωνας ή αιώνας των Κοινοτήτων, σύμφωνα με τις οποίες συγκροτούνται κατά τρόπο εμβρυακό οι καινούριες κοινωνικές ομάδες της πόλης, χωρίς αυτή η διαδικασία να φτάσει ως το πιο υψηλό στάδιο ωρίμανσης όπως έγινε στη Γαλλία, στην Ισπανία κλπ. 4) Αιώνας του μερκαντιλισμού και της απολυταρχίας, κατά τον οποίο, όσον αφορά στην Ιταλία, έχει ελάχιστης εθνικής σημασίας εκδηλώσεις, γιατί η χερσόνησος βρίσκεται κάτω από ξένη επιρροή, σ αντίθεση με τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη, όπου οι νέες κοινωνικές ομάδες της πόλης έχουν εισβάλει δυναμικά στη δομή του κράτους με τάσεις ενωτικές, ενισχύουν τη δομή αυτή καθ αυτή και την ενωτική τάση, εισάγουν μια καινούρια ισορ 24

ροπία ανάμεσα στις κοινωνικές δυνάμεις και δημιουργούν τις συνθήκες για μια ραγδαία προοδευτική ανάπτυξη. Αυτά τα δοκίμια πρέπει να είναι κατανοητά σ ένα καθορισμένο κοινό, σκοπεύοντας έτσι στην εξάλειψη απαρχαιωμένων, σχολαστικών, φανφαρόνικων αντιλήψεων οι οποίες υιοθετούνται παθητικά λόγω των διαδεδομένων - σ ένα ορισμένο χώρο λαϊκίστικης κουλτούρας - ιδεών: για να προκληθεί, έτσι, κάποιο επιστημονικό ενδιαφέρον για τα πιο πάνω θέματα, που θα παρουσιαστούν μ αυτό τον τρόπο ζωντανά και δραστήρια ακόμα και στο παρόν σαν δυνάμεις εν κινήσει, πάντα επίκαιρες. Η α σ τική τά ξη τη ς επ οχή ς το ν μεσαίω να και τα απομεινάρια της στην οικονομικοσνντεχνιακή φάση. Πρέπει να προσδιοριστεί σε τι συνίσταται συγκεκριμένα η ανεξαρτησία και η αυτονομία ενός Κράτους και σε τι συνίστατο στην περίοδο μετά το 1.000 μ.χ. Ή δη σήμερα οι συμμαχίες, με ηγεμονεύουσα μια μεγάλη δύναμη, καθιστούν προβληματική την ελευθερία δράσης, αλλά ιδιαίτερα την ελευθερία του να καθορίζουν μόνα τους τη γραμμή πλεύσης, στα περισσότερα Κράτη: αυτό το γεγονός θα έπρεπε να εκδηλωθεί με πιο εμφανή τρόπο μετά το 1000 μ.χ., δεδομένου και του διεθνούς ρόλου της Αυτοκρατορίας και του Παπάτου όπως και το μονοπώλιο των στρατευμάτων το οποίο κατείχε η Αυτοκρατορία. 25

Η Κοινότητα στην εποχή του Μεσαίωνα σαν οικονομικοσνντεχνιακή φάση τον σύγχρονον κράτονς Φρειδερίκος II. Σ ένα άρθρο με τίτλο Η δύση της σουηβιανής ισχύος χαι η πιο πρόσφατη ιστοριογραφία, Nuova Antologia, 16 Μάρτη 1930, ο Ραφαέλο Μόργκεν παραθέτει μερικά πρόσφατα βιβλιογραφικά στοιχεία για τον Φρειδερίκο II. Από την άποψη της σημασίας της ιταλικής ιστορίας, όπως αυτή περιγράφεται στις παραγράφους τις σχετικές με τις κοινότητες την εποχή του Μεσαίωνα και με τον κοσμοπολίτικο ρόλο των ιταλών διανοουμένων, είναι ενδιαφέρον το τομίδιο του Μικελάντζελο Σίπα, Η Σικελία και η Ιταλία υπό τον Φρειδερίκο II, Νάπολη, Società Napoletana di Storia patria, 1929. Φυσικά, αν είναι αλήθεια ότι ο Σίπα «φαίνεται ν αγανακτεί» με τις Κοινότητες και τον Πάπα που αντιστάθηκαν στον Φρειδερίκο, γεγονός αντιιστορικό, δείχνει ωστόσο πώς ο Πάπας ε- ναντιώθηκε στην ενοποίηση της Ιταλίας και πώς οι Κοινότητες δεν ξεπέρασαν τα όρια του Μεσαίωνα. Ο Μόργκεν πέφτει σ άλλο σφάλμα γράφοντας ότι την εποχή της πάλης μεταξύ Φρειδερίκου και Παπάτου οι Κοινότητες «έμοιαζαν ν αγωνιούν και ν ανυπομονούν για το μέλλον, κ.λ.π.» «Είναι η Ιταλία αυτή που προετοιμάστηκε να δώσει στον κόσμο ένα νέο, ουσιαστικά λαϊκό και εθνικό πολιτισμό, πόσο μάλλον όταν υπήρξε προηγούμενα οικουμενικός και εκκλησιαστικός». 26

θ α ήταν δύσκολο στον Μόργκεν να δικαιολογήσει αυτή την ά ποψη μ άλλον τρόπο εκτός από το να παραθέσει βιβλία όπως ο Ηγεμόνας. Αλλά το ότι τα βιβλία συνιστούν έθνος κι όχι απλά ένα στοιχείο πολιτισμού, θα χρειαζόταν μεγάλη ρητορική δεινότητα για να το αποδείξει κανείς. Ήταν ο Φρειδερίκος II προσκολλημένος στο Μεσαίωνα; Σίγουρα. Μα είναι επίσης αλήθεια ότι κρατιόταν σε κάποια απόσταση απ αυτόν: η πάλη του ενάντια στην εκκλησία,η θρησκευτική του ανοχή, το ότι άφησε να υπάρχουν παράλληλα τρεις πολιτισμοί - ο εβραϊκός, ο λατινικός, ο αραβικός - και επεδίωξε να τους συγχωνεύσει τον τοποθετούν εκτός Μεσαίωνα. Ή ταν άνθρωπος της εποχής του, μπόρεσε ωστόσο να θεμελιώσει πραγματικά μια λαϊκή και εθνική κοινωνία και υπήρξε περισσότερο ιταλός παρά γερμανός κλπ. Το πρόβλημα πρέπει να επανεξεταστεί διεξοδικά και αυτό το άρθρο του Μόργκεν μπορεί να φανεί χρήσιμο. Δάντης και Μ αχιαβέλι. Πρέπει ν απαλλάξουμε την πολιτική θεωρία του Δάντη από κάθε μεταγενέστερο εποικοδόμημα, περιορίζοντάς την στην α κριβή ιστορική της σημασία. Το γεγονός ότι, λόγω της σπουδαιότητας που προσέλαβε ο Δάντης σαν στοιχείο του ιταλικού πολιτισμού, οι ιδέες και οι θεωρίες του κέντρισαν και παρότρυναν αποτελεσματικά την εθνική πολιτική σκέψη είναι ένα ζήτημα: πρέπει, ωστόσο, ν αποκλείσουμε το ότι τέτοιες θεωρίες είχαν μια δική τους αξία εκ γενετής, οργανικά εννοούμενη. Οι λύσεις που έχουν μέχρι τώρα προταθεί για τα συγκεκριμένα προβλήματα βοηθούν στο να βρούμε τη λύση στα παρόμοια σημερινά προβλήματα, λόγω του κρίσιμου πολιτιστικού κλίματος που δημιουργείται στον τρόπο με τον οποίο γίνεται η μελέτη, αλλά δεν είναι δυνατό να πει κανείς ότι η σημερινή λύση είναι συνυφασμένη με τις προηγούμενες λύσεις: η γένεση της λύσης βρίσκεται στην τωρινή κατάσταση και μόνο σ αυτήν. Αυτό το κριτήριο δεν είναι απόλυτο, δηλαδή δεν πρέπει να φτάνει στο άλλο άκρο: σ αυτή την περίπτωση θα καταλήγαμε στον εμπειρισμό: 27

απόλυτη προσκόλληση στην επικαιρότητα, υπέρτατος εμπειρισμός. Πρέπει να μάθουμε να ορίζουμε τις μεγάλες ιστορικές περιόδους, οι οποίες στο σύνολό τους έχουν θέσει συγκεκριμένα προβλήματα και από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκαν υπέδειξαν τα στοιχεία της λύσης, θ α έλεγα, λοιπόν, ότι ο Δάντης κλείνει τον Μεσαίωνα (μια περίοδο του Μεσαίωνα), ενώ ο Μακιαβέλι υποδείχνει ότι μια περίοδος του σύγχρονου κόσμου έχει κιόλας καταφέρει να επεξεργαστεί τα ζητήματα που την αφορούν και τις ανάλογες λύσεις με τρόπο αρκετά καθαρό και βαθύ. Το να θεωρούμε ότι ο Μακιαβέλι εξαρτάται γενετικά ή είναι συνδεμένος με τον Δάντη είναι τεράστιο ιστορικό σφάλμα. Οπότε, είναι καθαρά επινοημένο μυθιστόρημα η σημερινή οικοδόμηση σχέσεων μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας (6λ. Φ. Κόπολα) κάτω από το δαντικό σχήμα του «Σταυρού και του Αητού». Ανάμεσα στον Ηγεμόνα του Μακιαβέλι και στον Αυτοκράτορα του Δάντη δεν υπάρχει γενετικός δεσμός, πολύ λιγότερο μάλιστα ανάμεσα στο σύγχρονο Κράτος και στη μεσαιωνική Αυτοκρατορία. Η προσπάθεια να βρεθεί κάποιος γενετικός δεσμός μεταξύ των πνευματικών εκδηλώσεων των καλλιεργημένων τάξεων της Ιταλίας διαφόρων εποχών συνιστά ακριβώς την εθνική «ρητορική»: η πραγματική ιστορία συγχέεται με τα φαντάσματα της ιστορίας. (Μ αυτό θέλουμε να πούμε πως το γεγονός δεν έχει σημασία- δεν έχει επιστημονική σημασία, αυτό είναι όλο. Είναι ένα πολιτικό στοιχείο δευτερεύον και υποτελές στην πολιτική και ιδεολογική οργάνωση των μικροομάδων που παλεύουν για την πολιτική και πολιτιστική ηγεμονία). Η πολιτική θεωρία του Δάντη έχω την εντύπωση ότι πρέπει να περιοριστεί απλά σε βιογραφικά του στοιχεία (πράγμα που με κανένα τρόπο δε θα μπορούσε να ειπωθεί για τον Μακιαβέλι). Ό χι με την έννοια ότι, γενικά, σε κάθε βιογραφία η πνευματική δραστηριότητα του πρωταγωνιστή είναι ουσιαστική ενδιαφέρει όχι μόνο αυτό που κάνει ο βιογραφούμενος μα κι εκείνο που σκέφτεται και φαντάζεται- αλλά με την έννοια ότι μια τέτοια θεωρία δεν έχει καμιά ιστορικοπολιτιστική αποτελεσματικότητα και δυνατότητα να παράγει καρπούς, πώς θα μπορούσε άλλωστε να χει κι είναι σημαντικό μόνο σαν στοιχείο της

προσωπικής εξέλιξης του Δάντη μετά την ήττα της φατρίας του και την εξορία του από τη Φλωρεντία. Ο Δάντης υφίσταται μια διαδικασία ριζικού μετασχηματισμού των πολιτικών του πεποιθήσεων κι αυτών που ταίριαζαν στην επιλογή του σαν υποστηρικτή της κοινωνικής ομάδας μεταξύ λαού και ευγενών των συναισθημάτων του, των παθών του, γενικά του τρόπου σκέπτεσθαι. Αυτή η διαδικασία έχει σαν συνέπεια την απομόνωσή του από τους πάντες. Είναι αλήθεια ότι ο νέος του προσανατολισμός μπορεί, μόνο σαν τρόπος του λέγειν, ν αποκληθεί «γκιμπελινισμός»: εν πάση περιπτώσει, θα επρόκειτο για ένα «νέο γκιμπελινισμό», ανώτερο από τον παλιό, ανώτερο ακόμα και από τον γουελφισμό1: εδώ που τα λέμε, δεν πρόκειται για κάποια πολιτική θεωρία, αλλά για μια πολιτική ουτοπία που διακοσμείται από αντανακλάσεις του παρελθόντος μα, πάνω απ όλα, έχουμε να κάνουμε με μια προσπάθεια να οργανωθεί σαν θεωρία αυτό που δεν ήταν παρά μόνο ποιητικό υλικό υπό διαμόρφωση, υπό επεξεργασία, πρώτη εμφάνιση ποιητικού φαντάσματος που θα βρει την τελειοποίησή του στη θεία Κωμωδία, είτε στη «δομή» σαν συνέχεια της προσπάθειας (διαφοροποιημένης τώρα) οργάνωσης των συναισθημάτων σε θεωρία είτε στην «ποίηση» σαν παθιασμένη κατηγόρια και παίζόμενο θεατρικό έργο. 1. Από το 13ο αιώνα και δώθε, η Ιταλία χωρίστηκε σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα: τους υποστηριχτές του γερμανοΰ αυτοκράτορα (γκιμπελίνοι) και τους οπαδούς του πάπα (γουέλφοι). Γουέλφοι ήσαν κυρίως οι λομβαρδικές πόλεις και γουελφικό ήταν το περιεχόμενο της πρώτης και δεύτερης ένωσής τους. Αργότερα με το όνομα γουέλφοι (νεογουέλφοι - neoguelfi) στην Ιταλία ονομάζονταν τα αριστοκρατικά και συντηρητικά στοιχεία των διάφορων ιταλικών πόλεων. Στην περίοδο του Ριζορτζιμέντο νεογουέλφοι ονομάστηκε το φιλελεύθερο καθολικό κίνημα που υποστήριζε μια μορφή ομοσπονδίας των ιταλικών πόλεων κάτω από την ηγεσία του Πάπα, ενώ τα φιλελεύθερα και δημοκρατικά στοιχεία ονομάζονταν γκιμπελίνοι (νεογκιμπελίνοι). Για περ. βλέπε και σημ. 37 στην σελ. 181 στον Α ' τόμο του Αντόνιο Γκράμσι Οι Διανοούμενοι, εκδ. «Στοχαστής», Αθήνα 1972. 29

Πέρ από τις εσωτερικές κοινοτικές διαμάχες που ήταν εναλλαγή καταστροφών κι εξοντώσεων, ο Δάντης ονειρεύεται μια κοινωνία ανώτερη από την κοινότητα, ανώτερη από την Εκκλησία τόσο, που να υποστηρίζει τους Νέρι, όπως συνέβαινε παλιά στην Αυτοκρατορία η οποία υποστήριζε τους Γκιμπελίνι, ονειρεύεται ένα σχήμα που να επιβάλλει ένα νόμο ανώτερο στις φατρίες κλπ. Είναι ένας ηττημένος της πάλης των τάξεων που ονειρεύεται την κατάπαυση αυτού του πολέμου υπό την αιγίδα μιας διαιτητικής εξουσίας. Ο νικημένος, όμως, μ όλες τις μνησικακίες, τα πάθη, τα συναισθήματα της ήττας, είναι κι αυτός ένας «σοφός», κάποιος που γνωρίζει τις θεωρίες και την ιστορία του παρελθόντος. Το παρελθόν του προσφέρει το σχήμα της διακυβέρνησης της Ρώμης την εποχή του Αυγούστου και την αντανάκλασή του στον Μεσαίωνα, τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους, θέλει να υπερπηδήσει το παρόν, αλλά με τα μάτια στραμμένα στο παρελθόν. Κι ο Μακιαβέλι είχε τα μάτια στο παρελθόν, αλλά μ ένα τελείως διαφορετικό τρόπο απ αυτόν του Δάντη, κλπ. (Ο ι ο ικονομικοί πόροι της Κ οινότητας τη ς Φ λω ρεντίας/. Το βιβλίο του Μπερναρντίνο Μπαρμπαντόρο, Οι οικονομικοί πόροι της Φλωρεντινής Δημοκρατίας, Όλσκι, Φλωρεντία, 1929, Λ. 100. Στην κριτική ανάλυση του βιβλίου του Μπαρμπαντόρο, η οποία δημοσιεύτηκε στον «Πήγασο» τον Ιούλιο του 1930, ο Αντόνιο Πανέλα αναφέρει την προσπάθεια (ατελή και ελλιπή) του Τζουζέπε Κανεστρίνι να εκδόσει μια σειρά βιβλίων πάνω στην επιστήμη και την Κυβερνητική, όπως συμπεραίνεται από τις επίσημες πράξεις της Φλωρεντινής Δημοκρατίας και των Μεδίκων (το 1862 εκδόθηκε ο πρώτος και μοναδικός τόμος της σειράς που είχε εξαγγελθεί). Οι οικονομικοί πόροι της Κοινότητας της Τζένοβας έγιναν αντικείμενο μελέτης από τους Σιέβεκινγκ, Βενέτσια ντελ Μπέστα, Τσέσι και Λουτσάτο. Ο Μπαρμπαντόρο πραγματεύεται, λοιπόν, τους οικονομικούς πόρους της Φλωρεντίας, χρονολογικά μέχρι την ίδρυση της Τράπεζας μετά την περίοδο διακυβέρνησης της πόλης από 30

τον δούκα της Αθήνας και περιέχει σαν υλικό τους άμεσους φόρους και το δημόσιο χρέος, δηλαδή τις κύριες βάσεις της οικονομικής δομής της Κοινότητας (ο Μπαρμπαντόρο, μάλλον, έπρεπε να συμπληρώσει την πραγματεία αφού θα είχε πρώτα μελετήσει και τους έμμεσους φόρους). Πρώτη μορφή φορολογίας «το εστιακό τέλος» απόηχος των φεουδαρχικών φορολογικών συστημάτων, έρχεται ν αντιπροσωπεύσει το σύμβολο της χειροπιαστής πιστοποίησης της αυτονομίας της Κοινότητας, η οποία συνίσταται σε Αυτοκρατορικά δικαιώματα. Πιο εξελιγμένη μορφή: η «εκτίμηση», βασισμένη πάνω στη σφαιρική αξιολόγηση της ικανότητας του πολίτη να συνεισφέρει. Στο σύστημα της άμεσης φορολογίας σαν βασικής πηγής εισοδήματος αντιπαρατίθεται το συμφέρον της άρχουσας τάξης, η οποία, σαν κάτοχος του πλούτου, προσπαθεί να μεταβιβάσει τα δημοσιονομικά βάρη στη μάζα του πληθυσμού μέσω του φόρου κατανάλωσης αρχίζει, λοιπόν, η πρώτη μορφή δημόσιου χρέους, με δάνεια και προκαταβολές τα οποία κάνουν οι κατέχουσες τάξεις για τις ανάγκες του δημόσιου ταμείου, εξασφαλίζοντας την εξόφληση μέσω των φόρων. Ο πολιτικός αγώνας χαρακτηρίζεται από την ταλάντευση μεταξύ «εκτίμησης» και φόρου κατανάλωσης: όταν η Κοινότητα καταλήγει να κυριαρχείται από ξένους (Δούκας Καλαβρίας, Δούκας Αθήνας) έρχεται στο προσκήνιο η «εκτίμηση», ενώ, αντίθετα, υπήρξαν ορισμένες στιγμές που φτάνουν να καταργήσουν την «εκτίμηση» στην πόλη (όπως το 1315). Το καθεστώς των ευγενών κυριαρχώντας στα συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων (όπως ο Πανέλα: μα, στην πραγματικότητα, αντιπροσωπεύοντας μια κάποια ισορροπία των κοινωνικών τάξεων, με την οποία ο λαός κατορθώνει να περιορίσει την υπερεξουσία των πλουσίων τάξεων), έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει μια αρχή διαιτητικής δικαιοσύνης και να βελτιώσει μάλιστα και το σύστημα της άμεσης φορολογίας, μέχρι το 1427, στα πρώτα χρόνια της ηγεμονίας των Μεδίκων και την παρακμή της ολιγαρχίας, οπότε και θεσμοποιήθηκε το κτηματολόγιο. Αυτό το βιβλίο του Μπαρμπαντόρο είναι απαραίτητο ακριβώς για να δούμε πώς η αστική τάξη της Κοινότητας δεν καταφέρνει να ξεπεράσει την οικονομικοσυντεχνιακή περίοδο, να 31

δημιουργήσει δηλαδή ένα Κράτος «συναινέσει των κυβερνωμένων» και με δυνατότητες ανάπτυξης. Η ανάπτυξη του Κράτους θα μπορούσε να φτάσει μέχρι το σημείο του πριγκιπάτου, όχι της κοινοτικής δημοκρατίας. Το βιβλίο έχει ενδιαφέρον γιατί μας βοηθά να μελετήσουμε την πολιτική σπουδαιότητα του δημόσιου χρέους το οποίο μεγάλωσε με τον επεκτατικό πόλεμο, εξασφαλίζοντας έτσι στην αστική τάξη μεγαλύτερη ευρύτητα αγοράς και ελευθερία συναλλαγής. (θ α ήταν σκόπιμο να παραθέταμε εδώ αυτό που λέει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο σχετικά με το ρόλο και τη σημασία του δημόσιου χρέους). Αλλά και οι συνέπειες του δημόσιου χρέους παρουσιάζουν ενδιαφέρον: η κατέχουσα τάξη που πίστεψε ότι βρήκε στα δάνεια ένα μέσο για να μεταβιβάσει στη μάζα των πολιτών το μεγαλύτερο μέρος των δημοσιονομικών βαρών, βρέθηκε να είναι ζημιωμένη λόγω της χρεωκοπίας της Κοινότητας, πράγμα που, μαζί με την υπάρχουσα οικονομική κρίση, συμβάλλει στην όξυνση της κακής κατάστασης και στην επιτάχυνση της καταστροφής της χώρας. Αυτές οι συνθήκες θα οδηγήσουν στην παγίωση του χρέους και στη μη εξαγορά του (διαρκής π ί στωση), όπως επίσης στη μείωση του επιτοκίου, με την ίδρυση της Τράπεζας μετά το διώξιμο του Δούκα της Αθήνας και την άνοδο στην εξουσία του «όχλου». [Η πτώση της Κοινότητας]. Γύρω στο 1400 το πρωτοβουλιακό πνεύμα των ιταλών εμπόρων ήταν μειωμένο: προτιμούσαν μάλλον να επενδύουν τα πλούτη που είχαν αποκτήσει σε έγγεια αγαθά και να χουν ένα σίγουρο εισόδημα από τη γεωργία, παρά νά τα διακινδυνεύουν ξανά σε ταξίδια κι επενδύσεις στο εξωτερικό. Πώς, όμως, εμφανίζεται αυτή η μείωση της πρωτοβουλίας; Τα στοιχεία που συνέτειναν σ αυτό είναι αρκετά: οι εξαιρετικά σκληροί ταξικοί αγώνες στις πόλεις-κοινότητες, οι πτωχεύσεις λόγω της μη εξόφλησης των πιστωτών της Αυλής (πτωχεύσεις του Μπάρντι και του Περούτσι), η απουσία ενός μεγάλου Κράτους που θα προστάτευε τους πολίτες του στο εξωτερικό- μ 32

άλλα λόγια, η θεμελιώδης αιτία βρίσκεται στην ίδια τη δομή του κοινοτικού Κράτους το οποίο δεν έχει τη δυνατότητα ν αναπτυχτεί και να γίνει μεγάλο εδαφικά Κράτος. Από κει και πέρα ριζώνει στην Ιταλία το οπισθοδρομικό πνεύμα που θεωρεί σαν μοναδικό ασφαλή πλούτο την έγγεια ιδιοκτησία, θ α πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά αυτή την περίοδο κατά την οποία οι έμποροι γίνονται ιδιοκτήτες γης και να δούμε ποιοι ήταν οι κίνδυνοι, οι σύμφυτοι της ανταλλαγής και του τραπεζικού ε μπορίου. Η πολιορκία της Φλωρεντίας τον 1529-30. Σημαδεύει την κατάληξη της πάλης μεταξύ της οικονομικοσυντεχνιακής περιόδου της φλωρεντινής ιστορίας και του σύγχρονου Κράτους (αναλογικά). Η πολεμική μεταξύ των ιστορικών σχετικά με τη σημασία της πολιορκίας (παράβαλε την πολεμική μεταξύ Αντόνιο Πανέλα και η οποία έληξε με την επιστημονική συνθηκολόγηση του Βαλόρι στο «Marzocco» και την άθλια δημοσιογραφική του «βεντέτα» στην «Crìtica Fascista»*) έχει την αφετηρία της στο ότι δεν ξέρουν να εκτιμήσουν αυτές τις δυο περιόδους κι αυτό λόγω όσων έχουν ειπωθεί για την Κοινότητα στην εποχή του Μεσαίωνα: το ότι ο Μαραμάλντο μπορεί να θεωρηθεί αντιπρόσωπος της ιστορικής προόδου και ο Φερούτσι οπισθοδρομικός ιστορικά, ίσως να μην είναι αρεστό από ηθικής απόψεως, ιστορικά ωστόσο μπορεί και πρέπει να υποστηριχτεί. Σχετικά με το ότι η αστική τάξη της Κοινότητας δεν κατάφερε να πάει πέρα από τη συντεχνιακή περίοδο, οπότε να μην μπορεί να ειπωθεί ότι είχε τη δυνατότητα να δημιουργήσει ένα Κράτος, μια και Κράτος ήταν η Εκκλησία περισσότερο και η Αυτοκρατορία, μ άλλα λόγια το γεγονός ότι οι Κοινότητες δεν ξεπέρασαν τον φεουδαρχισμό, είναι απαραίτητο, πριν γραφτεί το ο,τιδήπστε, να μελετηθεί το βιβλίο του Τζοακίνο Βόλπε, Ο Μεσαίωνας. Από ένα άρθρο του Ρικάρντο Μπακιέλι (Οι πολλές * Marzocco, 22 Σεπτ. 1929 και 13 Οκτ. 1929- «Crìtica Fascista», 15 Γεν. 1930. (Ιημ. της ιταλ. εκδ.)

ζωές) στη «Fiera Letteraria» της 1 Ιουλ. 1928, ξεχωρίζεις αυτό το απόσπασμα: «Μα για να μην μπούμε στο πεδίο της προϊστορίας ούτε να ξεφύγουμε απ αυτό το βιβλίο, στον Μεσαίωνα του Βόλπε αναφέρεται ότι ο λαός των Κοινοτήτων γεννιόταν και ζούσε μέσα στην κατάσταση του θυσιασμένου προνομίου που του το επέβαλε η Οικουμενική Εκκλησία και εκείνη η ιδέα της Ιερής Αυτοκρατορίας, που αφού επιβλήθηκε (! ;) από την Ιταλία σαν συνώνυμη και ισοδύναμη έννοια προς τον ανθρώπινο πολιτισμό στην Ευρώπη, που τόσο πολύ την αναγνώρισε και την καλλιέργησε, απαγόρευε (! ;) κατόπιν στην Ιταλία την πιο (!;) φυσιολογική ιστορική ανάπτυξή της σε σύγχρονο έθνος», θ α πρέπει να δούμε αν ο Βόλπε επιτρέπει αυτά τα... παράδοξα. 34

Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση Ανθρω πισμός και Αναγέννηση. Τι σημαίνει το ότι η Αναγέννηση ανακάλυψε τον «άνθρωπο», το ότι έκανε τον άνθρωπο κέντρο του κόσμου κλπ. κλπ. ; Μήπως ότι πριν την Αναγέννηση ο «άνθρωπος» δεν ήταν το κέντρο του σύμπαντος κλπ; Μπορεί να ειπωθεί ότι η Αναγέννηση δημιούργησε μία νέα κουλτούρα ή πολιτισμό, σ αντίθεση μ ό,τι υπήρχε προηγούμενα ή ότι αναπτύχθηκαν εκείνα που υπήρχαν, αλλά πρέπει να «οριοθετήσουμε», δηλαδή να «προσδιορίσουμε ακριβώς» σε τι συνίσταται αυτή η κουλτούρα κλπ. Αληθεύει ότι πριν από την Αναγέννηση ο άνθρωπος ήταν ένα τίποτα κι έγινε το παν; Ή αναπτύχθηκε μια διαδικασία πολιτιστικής διαμόρφωσης μέσα από την οποία ο άνθρωπος τείνει να γίνει το παν; θ α πρέπει ίσως να πούμε ότι πριν από την Αναγέννηση το υ περβατικό αποτελούσε τη βάση της μεσαιωνικής κουλτούρας, αλλά μήπως οι εκπρόσωποι αυτής της κουλτούρας ήταν «μηδενικά» ή εκείνη η κουλτούρα δεν ήταν τέτοια ώστε ν αποτελεί «το παν» γι αυτούς; Αν η Αναγέννηση είναι μια μεγάλη πολιτιστική επανάσταση, δεν είναι επειδή άρχισαν οι άνθρωποι να σκέπτονται ότι από «μηδέν» που ήταν έγιναν το «παν», αλλά επειδή είχε διαδοθεί αυτός ο τρόπος σκέψης, είχε γίνει καθολική κίνηση κλπ. Δεν «ανακαλύφθηκε» ο άνθρωπος, αλλά εγκαινιάστηκε μια καινούρια μορφή κουλτούρας, προσπάθειας, δηλαδή, να διαμορφωθεί ένας νέος τύπος ανθρώπου στις κυρίαρχες τάξεις. (Εν πάση περιπτώσει, πρέπει να κάνουμε ένα διαχωρισμό 35

ανάμεσα στα ευφυολογήματα ενάντια στον κλήρο, που είναι παραδοσιακά μέχρι το 1300 και στις ορθόδοξες λίγο πολύ απόψεις της θρησκευτικής αντίληψης για τη ζοιή). Ο Βάλσερ, ο οποίος έζησε πολύ καιρό στην Ιταλία, παρατηρεί ότι για να γίνει κατανοητός ο χαρακτήρας της ιταλικής Α ναγέννησης χρήσιμο είναι, σ ορισμένα πλαίσια, να γνωρίσουμε την ψυχολογία των σύγχρονων Ιταλών. Παρατήρηση μου φαίνεται, με πολύ διεισδυτικότητα, ιδιαίτερα όσον αφορά στη στάση απέναντι στη θρησκεία και θέ^ει το πρόβλημα του τι σημαίνει θρησκευτικό συναίσθημα στη σύγχρονη Ιταλία κι αν μπορεί να παραλληλισθεί, δε λέω με το θρησκευτικό συναίσθημα των διαμαρτυρόμενων, αλλά, έστω, μ εκείνο των άλλων Καθολικών χωρών, ιδιαίτερα της Γαλλίας. Το ότι η θρησκευτικότητα των Ιταλών είναι πολύ επιφανειακή δεν επιδέχεται αντίρρηση, όπως αναντίρρητο είναι επίσης το ότι έχει ένα αυστηρά πολιτικό χαρακτήρα, χαρακτήρα διεθνούς ηγεμονίας. Με αυτή τη μορφή ευλάβειας είναι συνδεδεμένος ο Πριμάτος του Τζομπέρτι, ο οποίος με τη σειρά του συνέβαλε στο να ενισχυθεί και να συστηματοποιηθεί ό,τι προηγούμενα υπήρχε ήδη σε διάχυτη κατάσταση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από το 500 κι ύστερα η Ιταλία συνέβαλε στην παγκόσμια ιστορία, κύρια επειδή ήταν έδρα του Παπάτου, και πως ο ιταλικός καθολικισμός θεωρούνταν υποκατάστατο της αντίληψης για ε νιαίο Έθνος και Κράτος, όχι μόνο αυτό, αλλά και μάλιστα σαν μια παγκόσμια ηγεμονική λειτουργία, δηλαδή σαν ιμπεριαλιστικό πνεύμα. Οπότε, είναι σωστή η παρατήρηση ότι το αντικληρικό πνεύμα είναι μια μορφή αγώνα ενάντια στις προνομιούχες τάξεις και δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι στην Ιταλία οι θρησκευόμενοι είχαν μια οικονομική και πολιτική λειτουργία (θέση) πολύ πιο ριζοσπαστική απ ό,τι στις άλλες χώρες, όπου η διαμόρφωσή τους σε έθνος περιόριζε τον ρόλο της Εκκλησίας. Το αντικληρικό πνεύμα των λαϊκών διανοουμένων, τα α ντικληρικά «ευφυολογήματα» κλπ, αποτελούν επίσης μια μορφή αγώνα μεταξύ λαϊκών και κληρικών διανοουμένων, δοσμένης της υπεροχής που είχαν αυτοί οι τελευταίοι. Αν ο σκεπτικισμός κι ο παγανισμός των διανοουμένων είναι ως επί το πλείστον απλή επιφάνεια και μπορούν να συνυπάρ 36

χουν με κάποιο θρησκευτικό πνεύμα και οι ελευθέριες εκδηλώσεις (πομπές και τραγούδια καρναβαλιού) του λαού, βλ. το βιβλίο του Ντομένικο Γκουέρι πάνω στα λαϊκά ρεύματα κατά την Αναγέννηση πράγματα που στον Βάλσερ φαίνονται πιο σοβαρά, μπορούν να εξηγηθούν κατά τον ίδιο τρόπο. Οι Ιταλοί της Αναγέννησης, όπως και οι σύγχρονοι Ιταλοί, λέει ο Βάλσερ, ήξεραν «να αναπτύσσουν ξεχωριστά και ταυτόχρονα τις δυο συνιστώσες της ικανότητας αντίληψης του ανθρώπου, τη λογική και το μυστικιομό και κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η λογική φτάνοντας ως τον απόλυτο σκεπτικισμό, μέσω ενός αόρατου συνδετικού νήματος, ακατανόητου στον άνθρωπο του Βορρά, να ενώνεται στέρεα με τον πιο πρωτόγονο μυστικισμό, την πιο τυφλή μοιρολατρεία, με τον φετιχισμό και την χονδροειδή προκατάληψη». Αυτές θα πρέπει να ήταν οι πιο σημαντικές διορθώσεις που έκανε ο Βάλσερ σχετικά με τις αντιλήψεις για την Αναγέννηση, του Μπούρκχαρντ και του Ντε Σάνκτις. Ο Τζάνερ γράφει ότι ο Βάλσερ δεν καταφέρνει να διαχωρίσει τον Ανθρωπισμό από την Αναγέννηση και ότι, έστω κι αν δεν υπήρχε Αναγέννηση χωρίς τον Ανθρωπισμό, αυτή υπερτερεί - σε σπουδαιότητα και σε συνέπειες - του Ανθρωπισμού. Αυτός, μάλιστα, ο διαχωρισμός πρέπει να γίνει πιο λεπτός και βαθύς: φαίνεται να ναι πιο σωστή η άποψη ότι η Αναγέννηση είναι ένα κίνημα βαρύνουσας σημασίας, που αρχίζει μετά το 1000 μ.χ., όταν ο Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση, με τη στενή έννοια του όρου, είναι δυο κύκλοι συντελεσμένοι που είχαν στην Ιταλία κυρίως την πηγή τους, ενώ η γενικότερη ιστορική εξελικτική πορεία συντελείται στην Ευρώπη ολόκληρη κι όχι μόνο στην Ιταλία. (Ο Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση σαν φιλολογικές εκφράσεις αυτού του ευρωπαϊκού ιστορικού κινήματος είχαν την πηγή τους κύρια στην Ιταλία, αλλά το μετά το 1000 μ.χ. προοδευτικό κίνημα, αν και είχε στενή σχέση με τις Κοινότητες, παρήκ- * Ντ. Γκουέρι, Το Λαϊκό ρεύμα την εποχή της Αναγέννησης. Αστεϊσμοί, χωρατά χαι σχώμματα στην Φλωρεντία τον Μπροννελέσχο χαι τον Μπονρτσιέλο, Σανσόνι, Φλωρεντία, 1931. (Σημ. της ιταλ. εκδ.). 37