qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcv bnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkl zxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdf ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiop asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb Έρως nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklz Από τον όμηρο μέχρι τον 20 αιώνα xcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ hjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdf ΥΠΕΥΘ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΧΙΩΤΙΝΗΣ ΝΙΚΗΤΑΣ ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzx cvbnmqwertyuiop ΚΡΑΝΙΔΙΩΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΣΓΤΚΣ - ΕΑΔΣΑ uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklz xcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg hjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdf ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiop asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklz xcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg hjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdf ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiop asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg hjklzxcvbnmq wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklz ΑΘΗΝΑ 2013 xcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg hjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdf
Περιεχόμενα Πρόλογος... 2 Μυθολογικός και λογοτεχνικός Έρως... 4 προέλευση... 4 Υποστάσεις του Έρωτα... 5 Πλάτωνας... 6 Ο Πλατωνικός Έρωτας στην Αρχαιότητα... 6 Ομηρικός έρως... 9 Η Περί Έρωτος Θεωρία... 12 Ο Πλατωνικός μύθος του άλλου μισού... 12 Έρωτας..ο αιώνιος και συγκλονιστικός.... 13 Το Συμπόσιον του Πλάτωνα.... 14 Φαίδρος... 15 Παυσανίας... 15 Ευρυξίμαχος... 16 Αριστοφάνης... 16 Αγάθων... 16 Σωκράτης... 17 Έρως και νεοπλατωνισμός... 20 Έρως και Ψυχή... 24 Ερωτισμός και Βυζάντιο... 30 Η Χριστιανική Αγάπη και ο Πλατωνικός Έρωτας... 48 Ο Προυστ για τον Έρωτα & τη Φιλία... 53 Φιλία και Έρωτας... 53 Η αλήθεια στον έρωτα.... 54 Το πρόσωπο και ο έρως... 56 Βιβλιογραφία... 57 1
Πρόλογος Αντικείμενο διαπραγμάτευσης της μελέτης είναι η έννοια του έρωτα στην αρχαιοελληνική μυθολογία και φιλοσοφία. Ο Έρως ως κινητήριος δύναμη των όντων, ως αρχή, ως δημιουργός. Από τον Όμηρο ως τον Πλάτωνα και τους νεοπλατωνικούς η σημασία της λέξης αποτέλεσε τον πυρήνα λογοτεχνικών μύθων και φιλοσοφικών αναζητήσεων. Ξεκινώντας από τον λίγο μεταγενέστερο του Ομήρου, Ησίοδο, παρατηρούμε, στη Θεογονία του, πως εκείνο το οποίο υπάρχει πριν απ όλα είναι το Χάος, έπειτα πήραν υπόσταση η Γη και τα Τάρταρα: κατά την πρώτην αρχήν υπήρξε το Χάος και έπειτα η Γη, η έχουσα ευρέα στερνά, ήτις είναι όλων των πραγμάτων ασφαλής έδρα, και τα σκοτεινά Τάρταρα εις το βάθος της Γης, ήτις έχει μεγάλην έκτασιν και ο Έρως, ο οποίος είναι ο ωραιότερος των θεών (Θεογονία 116 μετ. Κ. Γεωργούλης). Ο Αριστοτέλης στα Φυσικά (208 β 32) ερμηνεύει στους στίχους αυτούς του Ησίοδου βεβαιώνοντας ότι ο ποιητής ήθελε να πει ότι πρώτη αρχή των όντων είναι ο Χώρος (μετ. Κ. Γεωργούλη): δύναταί τις να σχηματίση την γώμην ότι ορθώς λέγει ο Ησίοδος, όστις εθεώρησεν ως πρώτον το Χάος εκκινών εκ της ιδέας ότι πρώτον πρέπει να υπάρξει τόπος, δια να χωρέσει τα όντα, επειδή ενόμιζεν, όπως και οι πλείστοι των ανθρώπων, ότι τα πάντα είναι κάπου και κατέχουν έναν χώρον (τέσσερεις αιώνες μετά, ο Πλάτων στον Τίμαιον, θεωρεί ως ένα εκ των στοιχείων του Κόσμου τη χώρα). Στον Ησίοδο βρίσκουμε τρεις έννοιες, σύμφωνα με τον Κ. Γεωργούλη, βασικές σε όλες τις μετέπειτα φιλοσοφικές θέσεις. Το Χάος προαναγγέλλει την έννοια του Τόπου, η Γη την έννοια της ύλης και ο Έρως την 2
έννοια της δύναμης που θέτει τα πάντα σε κίνηση. Τον Έρωτα άλλωστε ως Δημιουργό, τον προτάσσει και η Ορφική κοσμογονία: η νύκτα γεννά από μόνη της, χωρίς σπέρμα, ένα αυγό, απ όπου με το πλήρωμα του χρόνου γεννάται ο Έρως. Ο Παρμενίδης στη συνέχεια επαναλαμβάνει την ιδέα αυτή, θεωρώντας τον Έρωτα ως τον πρεσβύτερο όλων των Θεών. Το αξίωμα όμως του πρεσβυτάτου μεταξύ όλων των Θεών θα αναγνωρίσει στον Έρωτα και ο Πλάτων στο Συμπόσιό του, ο δε Εμπεδοκλής θα τον θεωρήσει μαζί με το Νείκος, ήδη υπάρχον στον Ησίοδο ως Έρις ως κοσμογονική δύναμη, ονομάζοντάς τον Φιλία. Ο Έρως που εμφανίζεται στον Πλάτωνα και ως Θεία μανία, θα επανεμφανιστεί στον Πλωτίνο ως συνδιαλλαγή της Ψυχής με τη Γνώση, στους Χριστιανούς ως θείος Έρως ο Έρως για την ελληνική Σκέψη κατέχει τη θέση που έχει στη Γένεση ο Λόγος του Θεού, αλλά και σε πάμπολλους μετέπειτα στοχαστές ως ύψιστη αρχή. 3
Μυθολογικός και λογοτεχνικός Έρως Στην ελληνική μυθολογία ο Έρως ήταν ο φτερωτός θεός της αγάπης. Συχνά σχετίζεται με τη θεά Αφροδίτη. Σύμφωνα με τον μύθο, όταν χτυπούσε με τα βέλη του δύο ανθρώπους, αυτοί ερωτεύονταν παράφορα. Ο Έρως, χαρακτηρίζεται ανίκητος στην τραγωδία Αντιγόνη. προέλευση Σύμφωνα με την ορφική διδασκαλία, ο Έρωτας προήλθε από το «κοσμικό αυγό» που άφησε η Νύχτα στους κόλπους του Ερέβους. Υπέρ μιας κοσμογονικής καταγωγής του τίθεται και ο Ησίοδος στη Θεογονία, καθώς αναφέρει πως ο Έρωτας προήλθε από το Χάος μαζί με τη Γαία, στοιχεία επίσης χωρίς γεννήτορες. Στη μεταομηρική μυθολογία παρουσιάζονται και άλλοι γεννήτορες του Έρωτα, ενώ συχνά σχετίζεται με τη θεά Αφροδίτη. Σύμφωνα με τη Σαπφώ είναι γιος της Αφροδίτης και του Ουρανού, ενώ σύμφωνα με τον Σιμωνίδη τον Κείο είναι γιος της Αφροδίτης και του Άρη. Αναφέρεται και ως υπηρέτης και συνοδός της Αφροδίτης. Ο Αλκαίος αναφέρει ότι ο Έρωτας ήταν γιος της Ίριδας και του Ζέφυρου. Σε άλλες πηγές, πατέρας του Έρωτα θεωρείται ο Ήφαιστος. Από τους τραγικούς, ιδιαίτερη σημασία στον θεό Έρωτα αποδίδει ο Ευριπίδης. Ο Ευριπίδης διαχωρίζει τη δύναμη του Έρωτα σε δύο μορφές: Σε αυτή που μπορεί να οδηγήσει στην Αρετή και σε εκείνη που οδηγεί στην Αθλιότητα. Με παρόμοιο τρόπο, στο Συμπόσιο του Πλάτωνα εντοπίζουμε τον «καλό» Έρωτα (γιο της Αφροδίτης Ουρανίας) και τον «κακό» Έρωτα (γιο της Αφροδίτης Πανδήμου). 4
Υποστάσεις του Έρωτα Στην αρχαιοελληνική μυθολογία υπάρχουν δύο βασικές υποστάσεις του Έρωτα: η παλιότερη θεότητα είναι αυτή που ενσαρκώνει όχι μόνο τη δύναμη της ερωτικής αγάπης αλλά και τη δημιουργική δύναμη της αεικίνητης φύσης, αποτελεί το πρωτότοκο Φως που ευθύνεται για την ύπαρξη και την τάξη όλων των πραγμάτων στο Σύμπαν. Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησίοδου, αυτή η μορφή του Έρωτα γεννήθηκε πριν από τους θεούς του Ολύμπου, όταν το Χάος γέννησε τη Γαία και τον Τάρταρο. Σύμφωνα με τους Όρνιθες του Αριστοφάνη, «άνθισε» από ένα αυγό, καρπό της ένωσης της Νύχτας και του Σκότους. Στα Ελευσίνια Μυστήρια, ο Έρως λατρευόταν ως Πρωτόγονος, αυτός δηλαδή που γεννήθηκε πρώτος. Από την άλλη πλευρά, αργότερα στα χρόνια της αρχαιότητας, ο Έρωτας προέκυψε ως γιος της Αφροδίτης (με πατέρα είτε τον Άρη, είτε τον Ήφαιστο). Σύμφωνα με άλλες πηγές, γεννήθηκε μαζί με την Αφροδίτη, ενώ άλλοι τον θεωρούν γιο της Ίριδας και του Ζέφυρου. Αυτή η μορφή του Έρωτα ανήκε στη συνοδεία της Αφροδίτης, δάμαζε την πρωταρχική δύναμη της αγάπης και την κατεύθυνε κατά τη θέλησή του προς τους θνητούς, ένας ρόλος που αρμόζει στον καρπό της ένωσης της «Αγάπης» (Αφροδίτη) είτε με τον «Πόλεμο» (Άρης) είτε με τη «Φωτιά» (Ήφαιστος). Υπάρχουν μύθοι που τον θέλουν πανέμορφο στην όψη, αλλά και συχνή πηγή μπελάδων για τους θεούς και τους θνητούς. Άλλοι μύθοι παρουσιάζουν έναν Έρωτα με γνώση της 5
τεράστιας δύναμής του, να αρνείται τις παρακλήσεις της μητέρας του και άλλων θεών να επέμβει στις ζωές των θνητών. Πλάτωνας Ο περίφημος πλατωνικός έρωτας προέκυψε από τη θεωρία του Πλάτωνα για τον έρωτα. Πριν αναλύσουμε τον πλατωνικό έρωτα σαν στοιχείο της καθημερινότητας μας, ας δούμε τι ήταν ο έρωτας κατά τον Πλάτωνα, καθώς έχει αρκετές διαφορές σε σχέση με αυτό που θεωρούμε εμείς σήμερα πλατωνικό έρωτα. Ο έρωτας στην Αρχαία Ελλάδα ήταν αντικείμενο πολλών συζητήσεων και φιλοσοφικών αναζητήσεων. Οι μεγάλοι σοφιστές και φιλόσοφοι της εποχής είχαν διαφωνήσει πολλές φορές για το τι είναι ο έρωτας, αλλά κάποιοι όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης αντιμετώπισαν τον έρωτα από μια άλλη, κάπως ασυνήθιστη σκοπιά. Ο Πλατωνικός Έρωτας στην Αρχαιότητα Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι ο έρωτας είναι μια εφαρμογή της ηθικής και ότι η ιδέα του έρωτα υπάρχει στο θεό σε καθαρή κατάσταση. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι υπάρχει ως ιδέα, και δεν έχει σχέση με την ηδονή που είναι φθαρτή και παροδική. Ο έρωτας που αφορά το θεό είναι για τον Πλάτωνα μια ιδέα γεμάτη πάθος, αλλά όχι για τη σαρκική επαφή, αλλά για το ηθικό και φυσικό κάλλος. Επομένως, μπορούμε να μοιάσουμε στο θεό μόνο αν αγαπάμε την ομορφιά, χωρίς κάποια άλλη διέγερση, χωρίς δηλαδή να επιζητούμε τον αισθησιακό πόθο. Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι έρωτας είναι η ανάγκη και η ορμή να γνωρίσουμε κάτι καινούριο και να το μάθουμε, με τον τρόπο 6
που ένας ερωτευμένος αναζητά και θέλει να μάθει αυτόν που αγαπά περισσότερο. Έτσι και η ψυχή έλκεται από τις ιδέες, τις οποίες γνωρίζει πριν ακόμα ενωθεί με το σώμα του ανθρώπου. Το σημαντικό επομένως για τον Πλάτωνα είναι να κατανοήσουμε ότι η ψυχή και ο έρωτας μπορούν να ταυτιστούν, ή έστω να αποτελέσουν ένα κοινό στοιχείο. Ο έρωτας κατά τον Πλάτωνα γεμίζει την ψυχή μας όταν επαναφέρει στη μνήμη μας ιδέες και απόψεις που είχαμε κάποτε γνωρίσει. Εξάλλου για τον φιλόσοφο, ο έρωτας είναι η τάση μας να κατακτήσουμε, όχι η ίδια η κατάκτηση. Σε αυτή τη θεωρία έχει βασιστεί όλη η ιδέα του πλατωνικού έρωτα όπως τον εννοούμε σήμερα: ο ιδανικός έρωτας που δεν έχει να κάνει με την κατάκτηση. Απόσπασμα από το Συμπόσιο του Πλάτωνα για τον Έρωτα Αν τύχει κάποτε μάλιστα να συναντήσει το ίδιον εκείνο το πραγματικό του ήμισυ, τότε πλέον η συγκίνησή τους είναι εξαιρετική από το αίσθημα στοργής, κοινής καταγωγής, έρωτος. Ούτε στιγμή, θα έλεγα, δεν δέχονται ν αποχωρισθούν. Οι ίδιοι δεν θα ήσαν σε θέση καν να εκφράσουν, τι θέλει επί τέλους ο ένας από τον άλλον. Διότι δεν είναι καθόλου δυνατόν να πιστευθεί, ότι είναι η ερωτική απόλαυση, και ότι επομένως χάριν αυτής ευχαριστούνται ο ένας από του άλλου την συμβίωση με πάθος τόσο σφοδρό. Κάτι άλλο είναι μάλλον -το βλέπει κανείς- αυτό που θέλει και των δύο η ψυχή, κάτι που δεν μπορεί να εκφράσει. Διαισθάνεται όμως τι θέλει και το υποδηλώνει σκοτεινά. 7
Και αν, την ώρα που είναι πλαγιασμένοι μαζί, ερχόταν από πάνω τους ο Ήφαιστος με τα εργαλεία του και τους ρωτούσε: «Τι είν αυτό που ζητείτε, άνθρωποι, ο ένας από τον άλλον;» Και αν εκείνοι δεν ήξεραν τι ν απαντήσουν, και τους ρωτούσε και πάλι: «Θέλετε μήπως αυτό; να μείνετε μαζί ο ένας με τον άλλον όσον το δυνατόν περισσότερο, ώστε και νύκτα και ημέρα να μην αποχωρίζεσθε;» Μόλις ακούσει αυτά, ούτε ένας -είμαστε βέβαιοι- δεν θα έλεγε όχι, ούτε θα εκδήλωνε άλλη επιθυμία. Αντίθετα θα πίστευε, πως άκουσε απαράλλακτα ό, τι τόσον καιρό τώρα ποθούσε, να ενωθεί και να συγχωνευθεί με τον αγαπημένο του, ώστε να γίνουν ένας αντί δύο. Η αιτία τούτου είναι, ότι αυτή ήταν η πρωταρχική φύση και ότι κάποτε ήμασταν ολόκληροι. Του ολοκλήρου λοιπόν ο πόθος και η ορμή έχει τ όνομα Έρως 8
Ομηρικός έρως Μετά την διασφάλιση της επιβίωσης, το δεύτερο σημαντικό μέλημα στη ζωή ενός ο μηρικού ήρωα ήταν ο Έρωτας. Πιστεύουμε πως στα Ομηρικά χρό νια δεν είναι δυνατόν παρά να υπήρχε και αυτή η σπανίζουσα μορφή έρωτα. Στα Έπη απαντούμε λίγους, ελάχιστους στίχους, όπου ο Όμηρος αναφέρεται σε κάτι που μοιά ζει σ αυτό που πολύ αργότερα χαρακτηρί στηκε «πλατωνικός έρωτας», και που δεν εί ναι τίποτε άλλο από έναν έρωτα που από την αντιξοότητα των περιστάσεων δεν πρόλαβε να πάψει να είναι «πλατωνικός». Σ ένα τέτοιο στίχο, λοιπόν, βλέπουμε τη Βρισηίδα να οδηγείται στον Αγαμέμνονα «αέκουσα» (χωρίς την θέλησή της) (Ιλ. Α, 348). Και ήταν φυσικό γιατί ο Αγαμέμνονας θα μπο ρούσε να ήταν και πατέρας της από απόψεως ηλικίας και ή ταν και παντρεμένος. Αντίθετα με τον Αχιλ λέα που άφηνε, που και νεότερος ήταν και ωραίος και ανύπαντρος και ο οποίος της άρεσε. «Νεαρούς να γλυκοκουβεντιάζουν» μας παρουσιάζει ο Όμηρος στους στίχους (Ιλ. Χ, 127) και είναι μια από τις τρυφερές εικό νες τις τόσο σπάνιες που συναντά κανείς στους συνεχώς οργισμένους και αιματόβρεχτους στίχους της Ιλιάδας. Να ακόμη μερι κοί, σταχυολογημένοι και από τα δύο Έπη: Η θεά Ειδοθέα, κόρη του θαλασσινού Πρωτέα, ερωτεύεται τον Μενέλαο (Οδ. α, 366), αλλά οι σχέσεις τους αυτές παραμένουν σε πλατωνικό επίπεδο, αν κρίνει κανείς από όσα αφηγείται ο Μενέλαος επί παρουσία της γυναίκας του Ελένης. Τελείως παιδιάστικη είναι η συμπεριφορά της Ναυσικάς όταν πρωτοσυναντά τον Οδυσσέα, και τη μια τον βλέπει «αείκελον» 9
(ασκημομούρη), και την άλλη δε «θεοίσιν έοικεν» (έμοιαζε σαν θεός) (Οδ. ζ, 242). Η περίπτωση της Ναυσικάς πιστοποιεί για μια ακόμη φορά την αιώνια γοητεία των «γκρίζων κροτάφων» στις νεαρές ηλικίες, γιατί πουθενά ο Όμηρος δεν μας λέει αν ο Οδυσσέας ήταν ωραίος άντρας. Η Ναυσικά, παρ όλο τον ενθουσιασμό της, δείχνει αρκετά πεπειραμένη και σέβεται το τι θα πει ο κόσμος αν την δούν μ έναν άγνωστο (Οδ. ζ, 285). Δεν θέλει ν ακουστούν γι αυτήν τα κουτσομπολιά που η ίδια ομολογεί ότι κάνει για τις άλλες, που «ανδράσι μίσγηται, πριν γ αμφάδιον γάμον ελθείν», δηλαδή: «που δίχως του πατέρα τους τη γνώμη και της μάνας / και πριν ακόμη παντρευτούν με τα παλικάρια σμίγουν». (Οδ. ζ, 288). Άγνωστο για ποιους λόγους, το πιθανότερο είναι για καθαρά καιροσκοπικούς, ο Οδυσσέας, όλως απρόσμενα για ένα πρόσωπο σαν κι αυτόν, στα αισθήματα της Ναυσικάς, κρατά μια αξιοπρεπή αρνητική στάση και περιορίζει σε στενά πλατωνικά πλαίσια, παρ όλες τις παροτρύνσεις του πατέρα της Αλκίνοου, που προσπαθεί να την παντρέψει την κόρη του «άρων των αρών». Άσχετα τώρα από όλα αυτά, εννοώ τις γεμάτες δυσπιστία σκέψεις, που μπορεί να είναι χρήσιμες και απαραίτητες στην καθημερινή ζωή αλλά δεν είναι διόλου ευχάριστες, ο Όμηρος στο επεισόδιο αυτό του έρωτα της Ναυσικάς για τον Οδυσσέα, βρίσκει την ευκαιρία να γράψει ανεπανάληπτους σε χάρη και τρυφερότητα στίχους. Παρουσιάζει τη Ναυσικά ακουμπισμένη στην παραστάδα μιας πόρτας να περιμένει να βγει ο Οδυσσέας από το λουτρό. Του λέει κοιτώντας τον με αγάπη: «Καλό σου ταξίδι ξένε, και θυμήσου σαν φτάσεις / στην πατρίδα σου, πως τη ζωή σου μου χρωστάς». (Οδ. ε, 457). 10
Μια άλλη σκηνή γεμάτη λεπτότατο λυρισμό, είναι εκείνη του αποχαιρετισμού του Οδυσσέα και της Κίρκης. Να την δούμε πρώτα στο κείμενο και κατόπιν την μεταφράζουμε: «Οι μεν κοιμήσαντο παρά πρυμνήσια νηός / η δε με χειρός ελούσα φίλων απονόσφιν εταίρων / εισέ τε και προσέλεκτο και εξερέεινεν έκαστα / αυτάρ εγώ τη πάντα κατά μοίραν κατέλεξα». Και του λέει η Κίρκη: «Ταύτα μεν ουν πάντα πεπείρανται, συ δ άκουσον».(οδ. μ, 231) Και η μετάφραση: «Τότε όλοι κοιμηθήκανε κοντά στα παλαμάρια / κι αυτή απ το χέρι μ έπιασε κι αλάργα από τους συντρόφους / με κάθισε και στρίμωνε κοντά μου και ρωτούσε / κι εγώ όλα της τα ιστόρησα με τάξη κι όπως ήταν». Και του λέει η Κίρκη: «Έτσι όλα αυτά τελειώσανε, μον άκουσέ με τώρα». Πιο γαλήνιο, πιο αξιοπρεπή χωρισμό, είναι δύσκολο να διαβάσει κανείς. 11
Η Περί Έρωτος Θεωρία Ο Πλατωνικός μύθος του άλλου μισού Η έννοια της αδελφής ψυχής προήλθε από τους Πλατωνικούς φιλοσόφους. Στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα αναφέρεται ο σχετικός μύθος που τον διηγείται ο Αριστοφάνης. Σύμφωνα με αυτόν, ο άνθρωπος αρχικά δεν είχε την μορφή που έχει σήμερα. Ήταν ένα πλάσμα που θύμιζε σιαμαία δίδυμα, με τέσσερα χέρια, τέσσερα πόδια και δύο κεφάλια που κοιτούσαν προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Τα πλάσματα αυτά δεν γνώριζαν τον σαρκικό έρωτα και αναπαράγονταν με γονιμοποίηση εδάφους. Ήταν τόσο ισχυρά και κυρίαρχα που θεωρήθηκαν ως απειλή από τον Δία, ο οποίος και τα διχοτόμησε κάθετα φτιάχνοντας έτσι την γνωστή ανθρώπινη μορφή. Από τότε ο καθένας τους αναζητάει μόνος του το άλλο του μισό για να ξαναβρεί την χαμένη ολοκλήρωσή του. Ανάλογα με το είδος του ζευγαριού από το οποίο προήλθε θα αναζητήσει το σύντροφο του ίδιου ή αντίθετου φύλου και όταν το βρει θα σχηματιστεί το «ζευγάρι». Η διήγηση αυτή του Πλάτωνα έχει κάπως σατιρικό χαρακτήρα, όμως κάπου εκεί βασίζεται και η έννοια της αδελφής ψυχής. Στο ότι το κάθε ανθρώπινο όν, σε μια άλλη διάσταση ήταν ενωμένος με το άλλο του μισό και τώρα στην γη είναι αναγκασμένος να το ψάχνει για να πετύχει και πάλι την ψυχική του ολοκλήρωση. Εάν εξετάσουμε το βαθύτερο νόημα αυτού του μύθου μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε τον διαχωρισμό της ψυχής που προήλθε από την διάσταση μεταξύ του πνευματικού και του σωματικού κομματιού του ανθρώπου. 12
Ίσως αυτή να είναι τελικά η απώλεια από τον παράδεισο που βασανίζει το ανθρώπινο γένος εξ αιτίας του προπατορικού αμαρτήματος. Ο άνθρωπος κάνοντας κατάχρηση των δυνάμεων του, επέλεξε την αμαρτία και έτσι είναι καταδικασμένος να ζει στην στέρηση και τον πόνο ελπίζοντας πάντα να μπορέσει να αντικρίσει για μια ακόμα φορά την ανακούφιση ενός παραδείσου. Από όποια πλευρά και να το κοιτάξουμε όμως, ο έρωτας, ανεξάρτητα από τις συνέπειες και την διάρκεια του, μας δίνει πάντα μια γεύση από παράδεισο. Έρωτας..ο αιώνιος και συγκλονιστικός. Ο Αριστοφάνης με το μύθο αυτό των πρωτόγονων σιαμαίων πλασμάτων εκφράζει ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του έρωτα : την ανεπάρκεια. Ο Έρωτας επιθυμεί κάτι που ο ίδιος δεν κατέχει. Επομένως, διακατέχεται από έλλειψη και στέρηση. Πράγματι, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Έρωτας ήταν γιός του Πόρου (ευπορίας) και της Πενίας ( φτώχειας). Δεν είναι θεός αλλά δαίμονας. Έχει το άθλιο παρουσιαστικό της μητέρας του αλλά και την κατακτητική μανία του πατέρα του. Δεν είναι όμορφος γι αυτό επιθυμεί την ομορφιά, δεν έχει την σοφία γι αυτό παλεύει για να την κατακτήσει. Δεν είναι λοιπόν ένας από τους θεούς, αλλά ένας διαχρονικός φιλόσοφος που αναζητάει αυτές τις αξίες. Με γνώμονα την αναζήτηση του ωραίου, ο Έρωτας κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο. Το «ωραίο» είναι το τέλος, ο σκοπός δηλαδή του έρωτα. Σαν έννοια το «ωραίο» αποτελείται από 13
διαφορετικά επίπεδα, τα οποία ο άνθρωπος ανεβαίνει σιγά σιγά καταβάλλοντας προσπάθεια ή μένει στάσιμος όταν δεν έχει την συνείδηση να προχωρήσει σε κάτι πιο βαθυστόχαστο. Στο πρώτο επίπεδο, βρίσκεται η ελκυστικότητα ενός ωραίου σώματος, που προσελκύει και γοητεύει το βλέμμα και τις αισθήσεις. Στην συνέχεια αντιλαμβάνεται πως η ομορφιά υπάρχει σε κάθε σώμα στην δική της ιδιαίτερη μορφή, ξεφεύγοντας από την ειδωλολατρία του μοναδικού. Στο δεύτερο επίπεδο βρίσκεται η ομορφιά της ψυχής, πιο πάνω η ομορφιά των θεσμών και των νόμων και πιο ψηλά απ όλες βρίσκεται η αληθινή ομορφιά, η ουσία του «ωραίου». Η αιώνια ομορφιά, που μένει αναλλοίωτη στο χρόνο, δεν αυξάνεται ούτε μειώνεται και ο άνθρωπος που είναι σε θέση να αντιληφθεί αυτή την ομορφιά, δημιουργεί αληθινές αρετές και όχι σκιές των αρετών αυτών, αποχτά μια φιλική σχέση με τον Θεό και παρ όλο που είναι θνητός πλημμυρίζει από αθανασία. Το Συμπόσιον του Πλάτωνα. Το Συμπόσιο είναι ένας από τους Σωκρατικούς διαλόγους του Πλάτωνα. Διαπραγματεύεται το θέμα του θεού Έρωτα και τη θέση του στο δρόμο του φιλοσόφου. Η διαχρονικότητα του έργου μας υπενθυμίζει το αναλλοίωτο της ανθρώπινης φύσης, που σκιαγραφείται και στα λόγια του Νίτσε: Τι μπορούν να μας διδάξουν 1000 χρόνια αργότερα, που δεν μας έχουν διδάξει χιλιάδες χρόνια πρίν;. Βέβαια, η πιθανολογούμενη αλλαγή της ανθρώπινης συνειδητότητας είναι ένα θέμα που χρίζει διεξοδικής ανάλυσης. Ωστόσο, ας επικεντρωθούμε στο έργο του Πλάτωνα που αν μήτι άλλο, αποτελεί τροφή για οποιαδήποτε σκέψη που αφορά την ίδια τη ψυχή του 14
ανθρώπου. Ας δούμε λοιπόν περιληπτικά τις απόψεις των παρευρισκόμενων στο αιώνιο και άφθαρτο ανθρώπινο Συμπόσιο. Φαίδρος Ο Φαίδρος παρουσιάζει τον Έρωτα σαν ένα θεό μέγα, γεννημένο πρώτο από όλους τους Θεούς, υπεύθυνο για όλα τα αγαθά, την άτοπη για τα άσχημα και το φιλότιμο για τα ωραία. Προκαλεί ανδρεία γιατί μόνο οι ερωτευμένοι ανάμεσα στις διαπροσωπικές σχέσεις είναι έτοιμοι να θυσιάσουν την ζωή τους για το αγαπημένο τους πρόσωπο. Παυσανίας Ο Παυσανίας κάνει τον διαχωρισμό ανάμεσα στον ουράνιο και τον πάνδημο έρωτα, σύμφωνα με την ουράνια και Πάνδημο Αφροδίτη. Ο πάνδημος έρωτας είναι ο έρωτας εκείνου του ανθρώπου που στοχεύει περισσότερο στην σωματική επαφή παρά στην δημιουργία απογόνων. Εκείνοι που αντιλαμβάνονται τον ουράνιο έρωτα απέχουν από κάθε χυδαιότητα. Τους αρέσει το αρσενικό επειδή έχει περισσότερη δύναμη σωματικά και πνευματικά. Αυτού του είδους ο έρωτας γεμίζει τις ψυχές των ανθρώπων με φρονήματα, δυνατές φιλίες και συντροφιές. Στην Ελλάδα εκείνης της εποχής προστατεύεται από το νόμο και ονομάζεται παιδεραστία. Σκοπός της παιδεραστίας είναι η απόχτηση της αρετής με την προϋπόθεση ο εραστής να είναι ικανός ώστε να διαμορφώσει τον ερωμένο, ο οποίος όντως αισθάνεται την ανάγκη για μόρφωση και σοφία. 15
Ευρυξίμαχος Ο Ευριξίμαχος προσθέτει πως ο έρωτας δεν αναφέρεται μόνο στην ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά και στα ζώα και στα φυτά και σε ολόκληρο γενικά το σύμπαν. Η ιατρική κατά τον Ευρυξίμαχο, ο οποίος ήταν γιατρός, συντελεί ώστε τα σώματα να υιοθετούν τον έρωτα μέσα από την συμφιλίωση των εχθρικών στοιχείων. Αυτός ο δυισμός υπάρχει και στην μουσική γιατί είναι αυτή που εξυψώνει ηθικά και αισθητικά, με τον κίνδυνο όμως να οδηγήσει στην ακολασία. Τέλος, ο ουράνιος έρωτας είναι παντοδύναμος γιατί εγκαθιδρύει την φιλία μεταξύ των θεών και των ανθρώπων μέσω της μαντείας. Αριστοφάνης Ο Αριστοφάνης, όπως προαναφέρθηκε, θα προσδιορίσει την τάση των ανθρώπων για επανένωση αλλά και ολοκλήρωση. Αναλύει την διαδικασία της επανένωσης, στην οποία ο έρωτας απαιτεί από τους θνητούς να έχουν σεβασμό προς τους θεούς για να τους επιτραπεί η επανένωση με το έτερον ήμισυ και να αποφευχθεί η πιθανότητα επαναδιχοτόμησής τους. Αγάθων Ο Αγάθων παρουσιάζει τον έρωτα σαν τον πιο ευτυχισμένο και όμορφο από τους θεούς. Είναι ένας θεός με αρετές όπως η φρόνηση, η δικαιοσύνη και η ανδρεία, άριστος ποιητής και τεχνίτης, τόσο που οι υπόλοιποι θεοί, έχοντας τον σαν οδηγό τους αποχτούν ταλέντο στις διάφορες τέχνες τους. Πριν λοιπόν τον έρωτα, κατά τον Αγάθωνα, βασίλευε η ανάγκη. Μετά την 16
γέννηση του δόθηκαν όλα τα αγαθά στους θεούς και τους ανθρώπους. Σωκράτης Μετά τον Αγάθωνα ο Σωκράτης παίρνει μέρος στην συζήτηση. Υποδεικνύει στον Αγάθωνα πως ο έρωτας δεν είναι ούτε όμορφος ούτε άσχημος, γιατί αυτά είναι που στερείται και πάντα αναζητάει. Εδώ, ο Σωκράτης παραθέτει μια διήγηση από την διδασκαλία της Διοτίμας. Ο Έρως λοιπόν δεν είναι ωραίος όπως τους θεούς, ούτε άσχημος. Είναι κάτι ενδιάμεσο όπως ακριβώς το μέσον μεταξύ της γνώσης και της άγνοιας. Είναι λοιπόν ο μεσάζων δαίμονας. με τον οποίο οι άνθρωποι έρχονται σε επικοινωνία με τους θεούς μέσω της μαντικής τέχνης. Είναι γιός του Πόρου και της Πενίας και η σύλληψή του έγινε στα γενέθλια της Αφροδίτης. Έτσι, είναι πάντα φτωχός και στερημένος. Κυνηγάει τα ωραία και τα αγαθά με ορμή, εξυπνάδα και ανδρεία. Πάντα φιλοσοφεί,, αγαπάει την γνώση και το αντικείμενο του είναι η παντοτινή κατοχή του αγαθού και η αθανασία, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από την αναπαραγωγή των σωμάτων, την διαιώνιση δηλαδή του είδους. Εκείνος όμως που εγκυμονεί ψυχικά, που είναι δηλαδή προικισμένος με αρετές όπως η φρόνηση, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη, αναζητά μια ευγενική ψυχή για να γεννήσει τις αρετές του. Στην συνέχεια, αυτό που γεννιέται, ανατρέφεται με αγάπη από κοινού και δημιουργεί έναν πιο ισχυρό δεσμό και μια πιο σταθερή φιλία με γερές ρίζες. 17
Στην συνέχεια, σε αυτόν τον λόγο η Διοτίμα διδάσκει τον Σωκράτη για τον σωστό δρόμο και για την μύηση στα τέλεια και εποπτικά μυστήρια του έρωτα. Αρχικά πρέπει από μικρή ηλικία κάποιος να πλησιάζει νέους με ωραία σώματα, να αγαπήσει κάποιον και σε αυτόν να γεννήσει ωραίους λόγους, μετά να διευρύνει την αγάπη του σε όλα τα ωραία σώματα ανακαλύπτοντας έτσι την ομορφιά του είδους. Στην συνέχεια, πρέπει να ανακαλύψει την ομορφιά των ψυχών που είναι ανώτερη από αυτή των σωμάτων και που είναι φανερή στον σωστό τρόπο ζωής και στους νόμους. Έπειτα, αναζητώντας το μεγαλείο των επιστημών θα στραφεί προς την μια και μοναδική επιστήμη, την επιστήμη της ομορφιάς. Ακολουθώντας λοιπόν τον δρόμο της παιδεραστίας φτάνει στην ίδια την ιδέα της ομορφιάς, δημιουργεί αρετές και γίνεται αγαπητός σε θεούς και ανθρώπους. Καταλαβαίνουμε λοιπόν, πως ο έρωτας είναι για την φιλοσοφία η κινητήρια δύναμη προς την αθανασία. Ξεκινάει σαν ελκτική δύναμη και μέσω αυτής διοχετεύει αξίες και αρετές στους ανθρώπους. Για να φτάσει κανείς στην ουσία του έρωτα πρέπει να μάθει να ανακαλύπτει την σκάλα ανάβασης ξεκινώντας από την οπτική ομορφιά. Έτσι, φτάνει στην πραγματική ομορφιά που είναι ισότιμη με το καλό, το δίκαιο, το αληθές. Ο αναγνώστης διακινδυνεύει να διαβάσει τις απόψεις των παρευρισκομένων, στη σκιά του Σωκράτη. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη του φιλοσόφου και οι εκπεφρασμένες απόψεις του, στοιχειώνουν κατά ένα μαγικό τρόπο το μυαλό και τη ψυχή μας. Θα ήταν φρόνιμο ωστόσο, να προσπαθήσουμε και να 18
τοποθετήσουμε τον εαυτό μας σε αυτό το αιώνιο Συμπόσιο και να μιλήσουμε εμείς για εμάς. 19
Έρως και νεοπλατωνισμός Ο νεοπλατωνισμός ιδρύθηκε στην Αλεξάνδρεια από τον Αμμώνιο, τον επονομαζόμενο Σακκά, που δίδασκε εκεί. Ο Αμμώνιος αρχικώς ήταν χριστιανός, αλλά από τις αρχές του 3 ου μ.χ. αιώνα και μετά τις φιλοσοφικές του σπουδές, άρχισε να διδάσκει πλατωνική φιλοσοφία στην Αλεξάνδρεια. Επιχειρεί να συνθέσει την αριστοτελική με την πλατωνική διδασκαλία, αλλά λόγω της χριστιανικής του πίστης καταλήγει στο ότι ο Θεός ήταν ο μοναδικός ποιητής του σύμπαντος. Αυτός όμως που έδωσε στον νεοπλατωνισμό την οριστική του μορφή και αποτέλεσε σταθμό στην πορεία της φιλοσοφίας υπήρξε ο μαθητής του, Πλωτίνος. Ο Πλωτίνος ακολουθώντας τις διδασκαλίες του Πλάτωνα, ήθελε να αναμορφώσει την κοινωνική ζωή. Είχε μάλιστα πείσει τον αυτοκράτορα Γαληινό να χτίσει νέα πόλη που θα διοικούταν με τους νόμους του Πλάτωνα και θα ονομαζόταν Πλατωνόπολη, αλλά λόγω των συμβούλων του αυτοκράτορα η πόλη αυτή δεν ιδρύθηκε ποτέ. Ένα από τα χαρακτηριστικά του Πλωτίνου ήταν η σχεδόν απέχθεια προς το σώμα. Ποτέ δεν άφησε ζωγράφους να τον ζωγραφίσουν έλεγε πως είναι απρεπές να κατασκευασθεί ένα είδωλο ενός άλλου ειδώλου. Στόχος του ήταν η προς τα «ένδον» στροφή της ψυχής του, για να ενωθεί με τον υπερβατικό Θεό, σύμφωνα με τις οδηγίες του Πλάτωνα στο Συμπόσιο και επεδίωκε να εισέρχεται σε εκστατικές καταστάσεις. Οι τελευταίες λέξεις του ήταν «πειράσθαι το εν ημίν θείον ανάγειν προς το εν τω παντί θείον» Ο Πλωτίνος εισαγάγει την τριάδα των αρχικών υποστάσεων, «αυτή γαρ τάξις κατά φύσιν». Το Εν, τον Νου και την Ψυχή: όπως ο Πλάτωνας ως ύψιστη αρχή θεωρούσε την ιδέα του 20
αγαθού, Εν, έτσι και ο Πλωτίνος ως ύψιστη αρχή δέχεται τον Εν. Το Εν ίσταται υπεράνω όλων και πέρα κάθε ουσίας, πέραν και του Όντος του Αριστοτέλη και του Νου. Ο Νους έτσι βρίσκεται στη δεύτερη οντολογική βαθμίδα, αντιστοιχώντας στον πλατωνικό ιδεώδη νοητό κόσμο. Ο Νους αυτός χωρίζεται σε Νόηση και Νοητό και κατευθύνεται προς δύο αντικείμενα. Το πρώτο είναι το Εν, γιατί αυτό βρίσκεται πέραν κάθε νόησης. Το δεύτερο αντικείμενο είναι ο ίδιος ο εαυτός του, ως νοητόν ή οι ιδέες. Την τρίτη οντολογική βαθμίδα αποτελεί η Ψυχή. Όπως ο Νους προέρχεται και είναι εικόνα του Ενός, έτσι και η Ψυχή προέρχεται και είναι εικόνα του Νου. Ανήκει στον υπεραισθητό κόσμο και αποτελεί τη μεσάζουσα οντότητα μεταξύ της νοητικής ουσίας και του αισθητού. Διαιρείται σε δυο τμήματα, στο ανώτερο, το οποίο αποτελεί την «προτέρα ψυχή» και στο κατώτερο το οποίο ταυτίζεται με τη φύση. Η Ψυχή κατά τον Πλωτίνο προϋπήρχε στον ουρανό, από τον οποίο όμως ξέπεσε λόγω ασθένειας προερχόμενη από την ανάμειξή της με την ύλη: «και αυτή είναι η πτώσις της ψυχής, το να έλθη δηλαδή εις την ύλην και να περιπέσει εις ασθένειαν, διότι δεν είναι παρούσαι αι δυνάμεις της, δια να ενεργήσουν, επειδή καταλαμβάνει αυτή τον τόπον, ο οποίος ανήκει εις την ψυχήν, και την εξαναγκάζει, κατά ρινα τρόπον, να συσπειρωθεί. Κλέπτει η ύλη το χάρισμα της ψυχής και το κάμνει κακόν, μέχρις ότου δυνηθή η ψυχή να λάβη την προς τα άνω οδόν». Αλλού όμως ο Πλωτίνος, θεωρεί πως είναι η έμφυτη ροπή προς την ελευθερία, την ανεξαρτησία και την δημιουργική δράση, που έκαναν τις ψυχές να λησμονήσουν το «Θεό» που είναι και «πατέρας» τους. Στη συνέχεια, ο Πλωτίνος αναφέρεται στη λειτουργία με την οποία η ψυχή αναγνωρίζει το ωραίο. Το πρωταρχικά ωραίο 21
στα σώματα είναι κάτι που γίνεται αντιληπτό με την πρώτη ματιά και η ψυχή το κατονομάζει σαν να το ξέρει ήδη, και μόλις το αναγνωρίσει, το καλοδέχεται και «προσαρμόζεται» σ αυτό. Βασικό γνώρισμα του αισθητού ωραίου είναι η άμεση ανταπόκριση της Ψυχής σ αυτό. Στην ομορφιά των αισθητών, η Ψυχή αναγνωρίζει ίχνη συγγενικά με τον εαυτό της και ό, τι της ανήκει. Η έμφυτη συμπάθεια της Ψυχής προς το ωραίο, οφείλεται στην ομοιότητα μεταξύ των αισθητών πραγμάτων και των νοητών, η οποία δεν είναι άλλη από το Κάλλος. Ο Πλωτίνος προχωρά ανοδικά από το αισθητό ωραίο στο ανώτερο ωραίο, το οποίο γίνεται αντιληπτό από την Ψυχή χωρίς την παρεμβολή αισθητήριων οργάνων. Αυτή η ιεραρχική προσέγγιση του ωραίου, βρίσκεται σε πλήρη συνάφεια με τη θεωρία του για την απορροή της μιας οντολογικής βαθμίδας από την άλλη. Με αυτή την ανοδική πορεία της, η Ψυχή απαλλάσσεται από τους κινδύνους που ελλοχεύει το χάος των αισθήσεων και του χρόνου και στρέφεται προς το καθαρό Είναι του νοητού κόσμου. Η αισθητική συγκίνηση που νιώθει κανείς για της μη ορατές ομορφιές είναι «θάμπωμα και γλυκιά έκπληξη, πόθος, έρωτας και ηδονική ταραχή», ενώ αυτοί που συγκινούνται περισσότερο από την ομορφιά θεωρούνται ερωτευμένοι. Ο πραγματικός εραστής καταλαμβάνεται από βακχική έκσταση, όταν καταφέρνει να αποβάλλει από την Ψυχή του καθετί εμπειρικό και να συγκεντρωθεί στον εαυτό του. Το ωραίο της βαθμίδας αυτής προκαλεί μεγαλύτερη εντύπωση και θαυμασμό απ ότι κάθε σωματική ωραιότητα. 22
Ο έρωτας λοιπόν, συνδέεται στη φιλοσοφία του Πλωτίνου, όπως και σε εκείνη του Πλάτωνα, με τη θέαση του Ωραίου. Ο Πλωτίνος διακρίνει τρεις τύπους ανθρώπων που μπορούν να φτάσουν στην αληθινή ομορφιά, στο νοητό κάλλος: του μουσικού, του ερωτικού και του φιλόσοφου. Ο ερωτικός άνθρωπος, αρχικά εντυπωσιάζεται από τις ορατές (αισθητές) ομορφιές, όμως πρέπει σε ένα επόμενο στάδιο, να μάθει να συγκινείται και από την ομορφιά που δεν εντοπίζεται στα σώματα, αλλά στα ασώματα πράγματα, στις τέχνες, στις γνώσεις και στις αρετές, και από τις αρετές έπειτα, να ανέβει στο Νου, στο Ον. Ο μουσικός είναι εξαιρετικά ευαίσθητος προς την ομορφιά και γι αυτό τείνει στο να ανταποκρίνεται έντονα στο μέτρο και τη συμμετρία. Ο φιλόσοφος πάλι, είναι «από τη φύση του έτοιμος και φτερωτός» πρέπει λοιπόν, να αφεθεί ελεύθερος, να μελετήσει και να εξασκηθεί στην αφηρημένη σκέψη, να τελειοποιήσει τις αρετές του, και να γίνει κάτοχος της διαλεκτικής. 23
Έρως και Ψυχή Όπως παρατηρούμε, ο Πλωτίνος και οι περισσότεροι φιλόσοφοι της αρχαιότητας συνέδεαν άρρηκτα τον έρωτα με την ψυχή. Αυτό ίσως προέρχεται από τη μυθολογία σύμφωνα με την οποία: Κάποτε υπήρχε ένας βασιλιάς που είχε τρεις όμορφες κόρες. Η νεότερη ονομαζόταν Ψυχή και ήταν η πιο όμορφη από τις τρείς. Μερικοί μάλιστα λένε ότι η θεά της ομορφιάς, η Αφροδίτη αισθάνθηκε ότι δεν μπορούσε να ισούται με αυτό το θνητό κορίτσι. Στην Θεά Αφροδίτη δεν άρεσε η αίσθηση του ανταγωνισμού, αμελούσε λοιπόν τη προσωπική της ζωή και τις υποχρεώσεις της και παρακολουθούσε συνέχεια αυτό το όμορφο νεαρό κορίτσι με οργή και ζήλια. Γι αυτό ζήτησε την βοήθεια από τον άτακτο γιο της, τον Ερώτα, του ζήτησε να ρίξει ένα από τα φαρμακερά βέλη του στην καρδιά της νεαρής κοπέλας και να την κάνει να ερωτευτεί με το πιο άσχημο πλάσμα του κόσμου. Εκείνος όπως πάντα συμφώνησε να βοηθήσει την μητέρα του. Στον κήπο της Αφροδίτης υπήρχαν δυο βρύσες, η μία με γλυκό πόσιμο νερό και η άλλη με πικρό νερό. Ο Έρως γέμισε δυο μεγάλα δοχεία το ένα από κάθε πηγη και πέταξε στο δωμάτιο της Ψυχής, την οποία βρήκε στον ύπνο. Ο Έρως έσταξε μερικές σταγόνες από το πικρό νερό στα χείλη της Ψυχής, έστω και αν το θέαμά της, τον συγκίνησε. Την άγγιξε στη συνέχεια με ένα από τα βέλη του, με το πάτημα, εκείνη ξύπνησε και κοίταξε κατευθείαν προς το μέρος του Ερώτα (ο ίδιος ήταν αόρατος), αυτό ξάφνιασε τόσο πολύ τον Έρωτα που τραυματίστηκε στο πλευρό του με το δικό του βέλος. Τότε ο Έρωτας προσπάθησε να διορθώσει το κακό που 24
είχε κάνει, ρίχνοντας το νερό της χαράς στα πλούσια μεταξένια μαλλιά της. Πέρασαν τα χρόνια και οι δύο μεγαλύτερες αδελφές της Ψυχής παντρεύτηκαν με πλούσιους Πρίγκηπος και έφυγαν μακριά της. Οι νεαροί άντρες θαύμαζαν τη νεαρή παρθένα, αλλά κανείς δεν ενδιέφερε τη Ψυχή. Οι γονείς της, φοβούμενοι ότι η κόρη τους είχε καταραστεί από έναν από τους Θεούς, συμβουλεύτηκαν το μαντείο του Απόλλωνα. Η απάντηση που πήραν επιβεβαίωσε τις υποψίες τους. Η κόρη τους είχε τεθεί κάτω από ένα ξόρκι και κανέναν θνητό δε θα μπορούσε να αγαπήσει ποτέ. Ο μέλλον σύζυγος της, την περίμενε στην κορυφή του βουνού, ήταν ένα τέρας στο οποίο ούτε Θεός, ούτε θνητός μπορούσε να αντισταθεί. Οι γονείς της στεναχωρήθηκαν πολύ αλλά η Ψυχή έμεινε ήρεμη και παρακάλεσε τους γονείς της να τη πάνε στη κορυφή του βουνού, όπου την περίμενε η κακή μοίρα της. Την επόμενη ημέρα, οι γονείς οδήγησαν την όμορφη κόρη στη κορυφή του βουνού και επέστρεψαν με βαριά καρδιά στο σπίτι τους χωρίς την όμορφη κόρη τους. Η Ψυχή στάθηκε στην άκρη του βουνού, φοβισμένη και τρομαγμένη, έτοιμη να βάλει τα κλάματα. Τότε ο Ζέφυρος (ο Θεός του δυτικού ανέμου) την πήρε και την κατέβασε σε ένα πράσινο πανέμορφο λιβάδι. Η Ψυχή ξάπλωσε και κοιμήθηκε, όταν ξύπνησε και κοίταξε γύρω της, κατάλαβε ότι σε ένα τόσο όμορφο μέρος ήταν αδύνατον να μένουν θνητοί παρά μόνο Θεός. Τότε είδε ένα παλάτι, το οποίο πλησίασε με χαρά και έκπληξη. Χρυσές κολώνες στήριζαν τη στέγη και τους τοίχους 25
στόλιζαν γλυπτά και έργα ζωγραφικής τα οποία αιχμαλώτιζαν το μάτι του κάθε θεατή. Περπάτησε πιο μέσα στο παλάτι θαυμάζοντας τα πλούτη όταν άκουσε μια φωνή να της λέει ότι πλέον του ανήκε. Ακόμη της είπε ότι οι άλλες φωνές που θα άκουγε ανήκαν στους υπηρέτες και ότι ένα δωμάτιο είχε ετοιμαστεί για να ξεκουραστεί, ένα μπάνιο για να πλυθεί και πως όταν πεινούσε να καθίσει στο τραπέζι να διατάξει ότι ήθελε να φάει. Όλα συνέβησαν όπως η φωνή είχε πει, το φαγητό ήταν πλούσιο, το κρασί της νέκταρ, η μουσική έπαιζε στο παρασκήνιο αλλά μουσικούς δεν μπορούσε να δει. Είχε περάσει αρκετός καιρός μα ακόμα η Ψυχή δεν είχε δει το πρόσωπο του συζύγου της, ερχόταν στα σκοτεινά και έφευγε τα χαράματα, του ζητούσε να μείνει μαζί της και να την αφήσει να τον δει μα εκείνος δεν συμφωνούσε. Της έκανε όλα τα αρτηρία προσπαθώντας να τη κάνει ευτυχισμένη, της ζήτησε να τον αγαπάει σαν ίσο προς αυτή και όχι σαν Θεό. Η Ψυχή ένιωθε μεγάλη μοναξιά γιατί ήταν μακριά από τους γονείς και τις αδελφές της. Το βράδυ, παρακάλεσε τον άντρα της να καλέσει τις μεγαλύτερες αδελφές της στο παλάτι για να μοιραστούν τα πλούτη μαζί της. Εκείνος απρόθυμα δέχτηκε. Την επόμενη ημέρα έστειλε τον Ζέφυρο να φέρει τις δύο αδελφές της. Εκείνος τις έφερε στην κοιλάδα, τα κορίτσια αγκαλιάστηκαν με χαρά. Θαύμαζαν τα πλούτη της Ψυχής και της έκαναν πολλές ερωτήσεις σχετικά με τον σύζυγο της. Η Ψυχή ομολόγησε ότι δεν είχε δει ακόμα το πρόσωπο του συζύγου της. Οι αδελφές της Ψυχής της υπενθύμισαν ότι ο σύζυγός της έπρεπε να είναι ένα τέρας και πως μια μέρα θα την έτρωγε ζωντανή. Της είπαν να πάρει ένα λυχνάρι και ένα μαχαίρι και να δει το πρόσωπο του συζύγου της καθώς εκείνος κοιμόταν. Αν ήταν ένα τέρας θα έπρεπε να του κόψει το κεφάλι για να κερδίσει την ελευθερία της. Η Ψυχή υπάκουσε 26
τις αδελφές της και όταν ο σύζυγος της αποκοιμήθηκε άναψε το λυχνάρι και είδε ότι δεν ήταν ένα τέρας αλλά ένας όμορφος νεαρός Θεός με λευκό δέρμα σαν χιόνι και φτερά σε κάθε ώμο. Εκείνη έσκυψε να τον δει καλύτερα αλλά μια σταγόνα καυτό λάδι έπεσε από το λυχνάρι στον ώμο του και τον ξύπνησε. Ο Έρως χωρίς να πει ούτε μια λέξη σηκώθηκε και έφυγε πετώντας από το παράθυρο, εκείνη προσπάθησε να τον ακολουθήσει αλλά έπεσε στο έδαφος. Ο Έρως την είδε ξαπλωμένη στο έδαφος και σταμάτησε και τη ρώτησε αν με αυτόν τον τρόπο ξεχρέωνε την αγάπη και τη φροντίδα που της είχε προσφέρει. Αφήνοντας την Ψυχή ξαπλωμένη στο έδαφος, πέταξε μακριά. Το παλάτι εξαφανίστηκε και βρισκόταν πλέον σε ένα χωράφι κοντά στο μέρος που έμεναν οι αδελφές της. όταν είπε στις αδελφές της την ιστορία της, αυτές έδειξαν λυπημένες ενώ μέσα τους χάρηκαν με τη σκέψη ότι ο Θεός θα επέλεγε μια από αυτές για γυναίκα του. Η Ψυχή περπατούσε μέρα, νύχτα χωρίς νερό και χωρίς φαγητό ψάχνοντας τον άντρα που αγαπούσε. Έτσι βρέθηκε στην κορυφή ενός βουνού όπου υπήρχε ένας ναός. Η Ψυχή μπήκε μέσα στον ναό και είδε ότι ήταν γεμάτος από καλαμπόκι και σιτάρι και διάφορα αγροτικά εργαλεία, Η Ψυχή άρχισε να τακτοποιεί τα πράγματα στον ναό. Ο ναός ανήκει στην Θεά Δήμητρα η οποία εμφανίστηκε ξαφνικά και έδειξε πολύ ευχαριστημένη με την Ψυχή. Η Θεά Δήμητρα της είπε ότι γνώριζε την ιστορία της δυστυχίας της και τη συμβούλεψε να παραδώσει τον εαυτό της στην Θεά Αφροδίτη, ίσως τότε κερδίσει την συγχώρεση της και κέρδιζε ξανά τον σύζυγο της. Η Ψυχή υπάκουσε τις εντολές της Θεάς Δήμητρας και ξεκίνησε το ταξίδι προς τον ναό της Αφροδίτης. 27
Η Αφροδίτη δέχτηκε με θυμό την Ψυχή, της είπε ότι ο γιός της ήταν άρρωστος από μια πληγή που του είχε δημιουργήσει η ίδια αλλά αν ήθελε να κερδίσει τον άντρα της θα έπρεπε να τελειώσει τρείς αποστολές που θα της έδινε. Τη πήγε λοιπόν σε μια αποθήκη όπου υπήρχαν σωροί από ανακατωμένα όσπρια. Η Αφροδίτη της είπε ότι μέχρι το σκοτάδι έπρεπε να ξεχωρίσει όλα τα όσπρια μεταξύ τους. Η Ψυχή ήταν πολύ κουρασμένη και η έλλειψη φαγητού και νερού την έκαναν αδύναμη. Κάθισε και κοιτούσε τους σωρούς χωρίς να κουνηθεί καθόλου. Ο Έρως την παρακολουθούσε σιωπηλά, όταν είδε ότι δεν μπορούσε να αποτελειώσει την αποστολή έστειλε τα μυρμήγκια για να τη βοηθήσουν. Ξαφνικά εμφανιστήκαν μπροστά στα μάτια της Ψυχής εκατοντάδες μυρμήγκια τα οποία κουβαλούσαν τους κρόκους και έφτιαχναν καινούργιους τακτοποιημένους σωρούς. Όταν επέστρεψε η Αφροδίτη κατάλαβε πως κάποιος βοήθησε την Ψυχή γιατί η αποστολή ήταν παρά πολύ δύσκολη. Έριξε λοιπόν ένα κομμάτι παλιό ψωμί στην αποθήκη για να φάει η Ψυχή και έφυγε. Το επόμενο πρωί επανεμφανίστηκε και έδωσε μια δεύτερη αποστολή στην Ψυχή. Η δεύτερη αποστολή ήταν να ταξιδέψει η Ψυχή πέρα από τον ποταμό, όπου έβοσκαν άγρια πρόβατα χωρίς βοσκό, τα πρόβατα αυτά είχαν χρυσό τρίχωμα και η Αφροδίτη ήθελε ένα κομμάτι από το τρίχωμα τους. Η Ψυχή ξεκίνησα αμέσως για τον ποταμό, εκεί βρήκε τον Θεό του ποταμού, ο οποίος της είπε πως τα πρόβατα αυτά ήταν θανατηφόρα και έτσι τη βοήθησε ο ίδιος να αποτελειώσει την αποστολή της. Έτσι όταν η Ψυχή επέστρεψε με τα χέρια της γεμάτα από το Χρυσόμαλλο Δέρας. Η Αφροδίτη κατάλαβε ότι πάλι ένας Θεός τη βοήθησε και της έδωσε και τρίτη αποστολή. Η τρίτη αποστολή ήταν να επισκεφτεί η Ψυχή την Θεά Περσεφόνη και να γεμίσει ένα κουτί από την ομορφιά της 28
Θεάς. Η Αφροδίτη χρειαζόταν την ομορφιά πριν σκοτεινιάσει ώστε να μπορούσε να βάψει το πρόσωπο της και να πάει στη μεγάλη συγκέντρωση των Θεών που θα γινόταν εκείνο το βράδυ. Όταν η Ψυχή άρχισε τον επικίνδυνο δρόμο προς το σπίτι της Θεάς Περσεφόνης, άκουσε μια φωνή από το πουθενά να της λέει πως εάν περπατούσε μέσα από μια σπηλιά ώστε να αποφύγει το θανάσιμο σκυλί το οποίο είχε τρία κεφάλια θα τελείωνε την τρίτη αποστολή με ασφάλεια απλά δεν έπρεπε να ανοίξει το κουτί που θα της έδινε η Θεά Περσεφόνη. Η Ψυχή όμως αφού πήρε το κουτί που κρατούσε την ομορφιά ήθελε να βάλει λίγο επάνω στο πρόσωπό της για να συναντήσει τον άντρα που αγαπούσε. Όταν άνοιξε το κουτί, σοκαρίστηκε γιατί αντί για πούδρα, υπήρχε μια σκόνη που ανέβηκε αμέσως στο πρόσωπο της και την πήρε ο ύπνος επί τόπου, έπεσε κάτω στη μέση του δρόμου, ένα νυσταλέο σώμα χωρίς νόημα ή κίνηση. Ο Έρως, ο οποίος είχε πια γιατρευτεί, έψαχνε για την αγαπημένη του. όταν την βρήκε να κοιμάται στον δρόμο, τη τσίμπησε με ένα από τα βέλη του και τη ξύπνησε. Της είπε να επιστρέψει το κουτί στη μητέρα του και θα αναλάβουμε εκείνος τα υπόλοιπα. Στη συνέχεια, ο Έρως, γρήγορος σαν τον κεραυνό, παρουσίασε ο ίδιος μπροστά από τον Δία και τον παρακάλεσε να τον βοηθήσει να αλλάξει τη γνώμη της μητέρας του. Ο Δίας κατάφερε την Αφροδίτη να δεχτεί ως νύφη της την όμορφη Ψυχή, στη συνέχεια ο Δίας κάλεσε την Ψυχή στη μεγάλη συνάντηση των Θεών και της έδωσε ένα φλιτζάνι αμβροσία και την έκανε αθάνατη. Ο Έρως και η Ψυχή απέκτησαν μια κόρη που την ονόμασαν Χαρά. 29
Ερωτισμός και Βυζάντιο Σχετικά µε την ερωτική και σεξουαλική ζωή και δραστηριότητα των Βυζαντινών, οι πηγές µας προσφέρουν πολύ λίγες πληροφορίες. Ωστόσο, η καθηµερινότητά τους περιείχε µια αρκετά µεγάλη δόση χυδαιότητας, όσο και αν η χυδαιότητα στον µεσογειακό χώρο, κατά τον Hans-Georg Βeck, συγγραφέα του εξαιρετικού βιβλίου µε τίτλο Βυζαντινόν Ερωτικόν, µπορεί να καθορίζεται µε διαφορετικούς όρους. Και αυτό συµβαίνει, κατά τον ίδιο πάντα µελετητή, γιατί οι πηγές σηµειώνουν συνήθως µόνο τις ερωτικές και σεξουαλικές ακρότητες εξεχόντων µελών της κοινωνίας. Τόσο οι λόγιοι όσο και οι ιστορικοί στο Βυζάντιο ενδιαφέρονταν για τις εξαιρέσεις, είτε προς την κατεύθυνση της αγιότητας είτε προς την κατεύθυνση της διαστροφής. Χριστιανισµός και ερωτισµός είναι δύο έννοιες που δύσκολα συµβιβάζονται µεταξύ τους, γιατί και οι δύο επιθυµούν διακαώς να κερδίσουν για πάντα και ολοκληρωτικά τον άνθρωπο ως σώµα και ως πνεύµα. Ο ίδιος ο χριστιανισµός, αλλά και οι περισσότερες θρησκείες µε τις οποίες ήρθε σε επαφή, είδαν τον ερωτισµό όχι µόνο ως κάτι το βιολογικό, αλλά και ως κάτι που ανήκει σε µια θρησκευτική σφαίρα, την οποία η θρησκειολογία ονοµάζει «ιερό». Η διαφορά µεταξύ χριστιανικής και προχριστιανικής αξιολόγησης του ερωτισµού βασίζεται κυρίως στη διαφορετική κατανόηση του τι σηµαίνει «ιερό». Στο Βυζάντιο, όπου ο χρόνος, ο χώρος, η ίδια η κοινωνία της ύστερης αρχαιότητας φαίνεται ότι εκχριστιανίζονται, ο χριστιανισµός δεν περιορίζεται στις εξωτερικές µορφές 30
έκφρασης. Στόχος του είναι η προώθηση της ιδέας της γέννησης ενός νέου ανθρώπου και η ρήξη µε το παρελθόν σε πολλά και θεµελιώδη σηµεία, όπως π.χ. στη σχέση µε το θάνατο που παρουσιάζεται ως κοίµηση εν αναµονή µιας ανάστασης, στη σχέση µε το σώµα που υποβάλλεται σε ασκητικές πρακτικές και καλείται να αναστηθεί µε τη µορφή του ένδοξου σώµατος, σε µία καινούρια στάση απέναντι στη σεξουαλικότητα, µε επιµονή στην αξία της παρθενίας και της αυτοσυγκράτησης. Ενώ η αρχαιότητα, ως γνωστόν, σε µια ισόρροπη σχέση σώµατος και πνεύµατος, λάτρεψε το σώµα και το ύµνησε µε το λόγο και την τέχνη, ο χριστιανισµός µε την εµφάνιση και την επικράτησή του διαφοροποιήθηκε ως προς τον τρόπο σκέψης και ζωής. Το φθαρτό γήινο σώµα στεκόταν εµπόδιο στη σωτηρία της άυλης αιώνιας ψυχής, σωτηρία που έπρεπε να είναι σκοπός της ζωής του καλού χριστιανού. Γι αυτό ό,τι είχε σχέση µε την οµορφιά και τη χαρά του σώµατος θεωρήθηκε αµαρτία. Ο χριστιανισµός, ο νεοπλατωνισµός και άλλα θρησκευτικά ρεύµατα θεωρούσαν τη σωµατική έλξη, την ηδονή, την απόλαυση, απαγορευµένες ακόµη και στο πλαίσιο του γάµου. Πρέσβευαν πως ο γάµος ως θεσµός έπρεπε κυρίως να εξυπηρετεί τη διαιώνιση του είδους και βοηθητικά να αποτελεί νόµιµη διέξοδο στις σεξουαλικές ορµές. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να τονιστεί ότι ο χριστιανισµός έκανε αισθητή την επίδρασή του στο γάµο, πιέζοντας για την αναγνώριση του αδιάλυτου της γαµήλιας ένωσης, όπως και για τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας. 31
Η Εκκλησία από την πρώιµη περίοδο έκανε τα πάντα ώστε να εξουδετερώσει τον αρχαίο ερωτισµό. Στην προσπάθειά της κατέφυγε σε υπερβολές, χωρίς να καταφέρει να αλλάξει βαθιά ριζωµένες συµπεριφορές στον σεξουαλικό τοµέα, που αντιστοιχούσαν περισσότερο σε ανθρώπινες κλίσεις και ερωτικές επιθυµίες παρά στους ασκητικούς εκκλησιαστικούς κανόνες. Έτσι, η Εκκλησία υιοθέτησε το ταµπού της παρθενίας σχεδόν αµετάβλητο και το ανήγαγε σε ιδεώδη µορφή χριστιανικής ζωής, ανώτερη από κάθε άλλη, χωρίς πειστική θεολογική τεκµηρίωση. Στο Βυζάντιο, που στήριξε πολλά από τα εκφραστικά του µέσα στον ελληνορωµαϊκό πολιτισµό, υπήρξε έντονη σύγκρουση ανάµεσα στον ερωτισµό και τη χριστιανική ηθική. Ιδιαίτερα στην πρώιµη περίοδο (4ος-7ος αι.), οι αυστηροί κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας συγκρούστηκαν µε τον ειδωλολατρικό αισθησιασµό και την απόλαυση της ζωής που εξακολουθούσε να επιζεί ως κληρονοµιά της αρχαιότητας. Ενάντια στις παραδόσεις αυτές οι µεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας του 4ου και 5ου αιώνα διακήρυτταν την άσκηση και την αποχή από τις απολαύσεις αυτού του κόσµου. Τα έργα τους είναι γεµάτα από κανόνες, απαγορεύσεις, αφορισµούς, που έχουν σχέση µε την αξία ή την απαξία του έρωτα, της παρθενίας, της σεξουαλικότητας. Στα πρόσωπα του Με- γάλου Βασιλείου και του Ιωάννη Χρυσοστόµου συναντούµε δύο από τους αντιπροσωπευτικότερους εκπροσώπους της Ορθοδοξίας σε θέµατα πολεµικής κατά του ερωτισµού. Για τον Ιωάννη Χρυσόστοµο, η εξυµνούµενη παρθενία αποτελεί το απόλυτο ιδεώδες του χριστιανικού τρόπου ζωής. Ο γάµος, κατά τον ίδιο ιεράρχη, πρέπει να είναι 32
προσανατολισµένος στην παρθενία. Έτσι, η διασκέδαση και η ηδονή δεν έχουν θέση στο γάµο και θα ήταν ξεδιάντροπο να υποκύπτει κανείς σε τέτοιες επιθυµίες. Το χάσµα υπήρξε βαθύ. Πάντως, άργησε να εµφανιστεί ένα νέο σύστηµα ηθικής που απέρριπτε κατά βάση κάθε είδους σεξουαλική ενδογαµική ή εξωγαµική σχέση. Ο ερωτισµός, από την άλλη, προσπάθησε να υπερβεί τις αντιστάσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας µέσα από τη λογοτεχνία και την πραγµατική ζωή. Από τη σύγκρουση των δυνάµεων αυτών προέκυψε µια ισόρροπη σύνθεση πολιτισµού. Τι, όµως, µπορούµε να πούµε για τον έρωτα στο Βυζάντιο, το στοιχείο που αποτελεί θεµελιώδη έκφραση της αν- θρώπινης φύσης; Μπορεί να θεωρηθεί ότι ιδεώδες του χριστιανού υπήρξε η διοχέτευση του ερωτικού στοιχείου στον έρωτα του θείου και η απόρριψη του κόσµου; Το Βυζάντιο αποτελεί µια κοινωνία ανθρώπων που, παρά τη µεγάλη σηµασία που αποδίδει στο θείο, δεν παύει να θεραπεύει και το ενταύθα, να επενδύει, δηλαδή, παράλληλα τον ερωτισµό του ανθρώπου στη γενετήσια λειτουργία αλλά και στον υψηλό έρωτα. Σ αυτή τη στάση συντελούν δύο αποφασιστικής σηµασίας παράγοντες: από τη µια η Ορθοδοξία, η οποία δέχεται την ενότητα ύλης και πνεύµατος, και κατά συνέπεια και τον εγκόσµιο έρωτα, και από την άλλη η ύπαρξη της ελληνορωµαϊκής παράδοσης. Επιπλέον, πρέπει να προστεθεί ότι θέµατα σεξουαλικότητας και έρωτα προέρχονταν µέσα από τα µηνύµατα της Βίβλου και κατεξοχήν της Καινής ιαθήκης. Η ύπαρξη µιας πλούσιας και αξιόλογης ερωτικής λογοτεχνίας στο Βυζάντιο φαντάζει εξαιρετικά απροσδόκητη, µε την έννοια ότι αντιτίθεται στην εικόνα που έχουµε γι αυτό. Αξίζει να θυµηθούµε ότι η αρχαία ελληνική ερωτική λογοτεχνία από τα 33
ελληνιστικά επιγράµµατα µέχρι τις ερεθιστικές αφηγήσεις σαρκικών συνευρέσεων θεών και ανθρώπων έχει διασωθεί χάρη στην αντιγραφή χειρογράφων από κορυφαίους λόγιους κληρικούς και λαϊκούς της µεσοβυζαντινής και της υστεροβυζαντινής περιόδου. Λαϊκά αριστουργήµατα, όπως η Παιδιόφραστος διήγησις τῶν τετραπόδων ζῴων, λόγια έργα, όπως το Ὑσµινίας καὶ Ὑσµίνη, επιγράµµατα καταπληκτικού ύφους, όπως τα ερωτικά του Παύλου Σιλεντιάριου, και προγυµνάσµατα, όπως του µοναχού Βασιλάκη, καλλιεργούν το είδος της ερωτικής λογοτεχνίας. Επιπλέον, η ερωτική λογοτεχνία, εκτός από το ενδιαφέρον που τη χαρακτηρίζει, ως καθαρά πνευµατική έκφραση, µας επιτρέπει να ανιχνεύσουµε ιστορικά και κοινωνικά ζητήµατα. Το υλικό, βέβαια, δεν είναι τόσο πλούσιο ώστε να µπορούµε να σκιαγραφήσουµε συστηµατικά τη σεξουαλικότητα των Βυζαντινών ή να αποκαλύψουµε την τεράστια δύναµη του έρωτα, τον οποίο οι αρχαίοι είχαν θεοποιήσει στο πρόσωπο του µικρού φτερωτού παιδιού. Μας εκπλήσσει φυσικά αφενός η σχεδόν παντελής απουσία ερωτισµού στην τέχνη του Βυζαντίου και αφετέρου η πλήρης άνθηση µιας ερωτικής µυθιστορίας. Και είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι η βυζαντινή ερωτική µυθοπλασία διατρέχει σχεδόν όλο το διάνυσµα του βυζαντινού πολιτισµού, επιτρέποντάς µας έτσι µια συνολικότερη προσέγγιση του ευρύτερου κοινωνικού και πολιτισµικού φαινοµένου του ερωτισµού. Πάντως, θα πρέπει να γνωρίζουµε ότι το ιερό παραµένει πάντα ισχυρό και η ισορροπία του µε τα εγκόσµια είναι αποτέλεσµα των συνθηκών τής κάθε εξεταζόµενης περιόδου του βυζαντινού πολιτισµού. 34
Όπως είπαµε και παραπάνω, η πρωτοβυζαντινή κοινωνία δέχτηκε τις περισσότερες πιέσεις από τους νεοθεσµοθετηµένους κανόνες της Εκκλησίας. Ήδη ένα µεγάλο µέρος του ελληνορωµαϊκού κόσµου µε την εµφάνιση του χριστιανισµού έχει εµποτιστεί µε µια νέα νοοτροπία: την αναζήτηση της αγνότητας, της παρθενίας, την εκρίζωση του πόθου. Θυµίζω ότι ο Τερτυλλιανός διακηρύσσει στη Βόρεια Αφρική τις εµµονές του περὶ ἁµαρτίας τῆς σαρκὸς και καταδικάζει την ερωτική πράξη στο γάµο. Αν και η τάση αυτή δεν γενικεύεται, υποβόσκει και ενίοτε σηµαδεύει την εκάστοτε εποχή. Παρ όλα αυτά συνεχίζουν να εµφανίζονται κείµενα τολµηρά, άσεµνα, τα οποία θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ερωτικά. Ο Αχιλλέας Τάτιος, χριστιανός και µάλιστα επίσκοπος προς το τέλος της ζωής του, γράφει γύρω στο έτος 250 ένα µυθιστόρηµα, Τὰ κατὰ Λευκίππην καὶ Κλειτοφῶντα, στο οποίο µε έναν υπαινικτικό ερωτισµό εγκωµιάζεται η αγνότητα, µέσα από τη σύγκριση παιδεραστίας και γυναικείου έρωτα. Ο Κλειτοφώντας, ερωτευµένος µε τη Λευκίππη, εκθειάζει τον γυναικείο έρωτα, για τον οποίο µιλά µε πάθος, µέσα σε µία δίνη ηµιερωτικής και ηµιµυστικιστικής έµπνευσης. Για τον ρήτορα Λόγγο ελάχιστα γνωρίζουµε. Το πασίγνωστο µυθιστόρηµα Δάφνις καὶ Χλόη, που σήµερα χρονολογείται στα τέλη του 2ου αιώνα µ.χ., παραµένει ακόµη «ερωτικό», επειδή περιγράφει µε αδιαµφισβήτητη αυθεντικότητα τους νεανικούς έρωτες. Στην πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη, όπου υπό τη βασιλεία του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας ακµάζει ένας νέος πολιτισµός µε τίµηµα τη θρησκευτική αυστηρότητα, το 35
αυτοκρατορικό ζεύγος προσπαθεί να ξεριζώσει τον κλασικό πολιτισµό εφαρµόζοντας αυστηρή λογοκρισία. Τα λιγοστά τολµηρά κείµενα κυκλοφορούν µυστικά αποκαλύπτοντας σπουδαίες προσωπικότητες, όπως ο Παύλος Σιλεντιάριος ή ο Αγαθίας, οι οποίοι διακινούν τα επιγράµµατά τους στον στενό τους κύκλο. Τα ερωτικά επιγράµµατά τους περιλαµβάνονται στην Παλατινὴ Ἀνθολογία3 και αποτελούν βασική πηγή για τη γνώση των ηθών της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντίου. Αυτά που έχουν διασωθεί µέχρι σήµερα και τα οποία µπορούν να χαρακτηριστούν ελευθεριάζοντα ή και άσεµνα, καταδεικνύουν την αποκεκρυµµένη πραγµατικότητα του Βυζαντίου: Ροδόπη, τα φιλήµατα ας κλέψουµε και την όµορφη κι ακριβή εργασία της Αφροδίτης γλυκό να ξεφύγεις των φυλάκων τ άγρυπνα µάτια. Απ τους φανερούς, πιο γλυκοί οι παράνοµοι έρωτες [...] (Παύλος Σιλεντιάριος) Ποιο δρόµο να πάρει κανείς για να βρει τον Έρωτα; Αν τον ζητήσεις στους δρόµους, θα πέσεις πάνω στην ακόρεστη δίψα της πόρνης για λούσα και για χρυσάφι, και θα στενάξεις. Αν πλησιάσεις το κρεβάτι παρθένας, ή θα καταλήξεις στο νόµιµο γάµο, ή θα υποστείς τις ποινές γι αποπλάνηση[...] (Αγαθίας ο Σχολαστικός) Σε κάθε εποχή, στις αυλές των ισχυρών, έρωτας και εξουσία, συνωµοσίες και συµφέροντα ήταν οι κυριότερες ασχολίες ανδρών και γυναικών. Ο έρωτας ήταν πάντα συνυφασµένος µε τις δολοπλοκίες και οι δολοπλοκίες µε τον έρωτα. Το Βυζάντιο, διαβόητο για τις διαπλοκές και τις ίντριγκες των ανώτερων 36