Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! 1
S téphane H essel 2
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! ΑΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! 3
S téphane H essel Τό παρόν ἔργο πνευματικῆς ἰδιοκτησίας προστατεύεται κατά τίς διατάξεις τῆς ἑλληνικῆς νομοθεσίας (Ν. 2121/1993 ὅπως ἔχει τροποποιηθεῖ καί ἰσχύει σήμερα) καί τίς διεθνεῖς συμβάσεις περί πνευματικῆς ἰδιοκτησίας. Ἀπαγορεύεται ἀπολύτως ἄνευ γραπτῆς ἀδείας τοῦ ἐκδότη ἡ κατά ὁποιονδήποτε τρόπο ἤ μέσο (ἠλεκτρονικό, μηχανικό ἤ ἄλλο) ἀντιγραφή, φωτοανατύπωση καί ἐν γένει ἀναπαραγωγή, ἐκμίσθωση ἤ δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, ἀναμετάδοση στό κοινό σέ ὁποιαδήποτε μορφή καί ἡ ἐν γένει ἐκμετάλλευση τοῦ συνόλου ἤ μέρους τοῦ ἔργου. Εκδόσεις Πατάκη Κοινωνικές και Πολιτικές Επιστήμες Σειρά: Κόσμος Διεύθυνση σειράς: Σώτη Τριανταφύλλου Stéphane Hessel, Aγανακτήστε! Τίτλος πρωτοτύπου: Indignez-vous! Μετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου Υπεύθυνος έκδοσης: Κώστας Γιαννόπουλος Διόρθωση: Αλεξάνδρα Κονταξάκη Σελιδοποίηση: Παναγιώτης Βογιατζάκης Φιλμ-μονταζ: Μαρία Ποινιού-Ρένεση Copyright Indigène éditions, décembre 2010 Copyright για την ελληνική γλώσσα Σ. Πατάκης ΑΕΕΔΕ (Εκδόσεις Πατάκη), 2011 Πρώτη έκδοση στην ελληνική γλώσσα από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα Μάρτιος 2011 Κ.Ε.Τ. 7398 Κ.Ε.Π. 207/11 ISBN 978-960-16-4148-5 ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, 104 37 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665, ΦΑΞ: 210.36.50.069 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078 ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΝΕΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, 563 34 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, ΦΑΞ: 2310.70.63.55 Web site: http://www.patakis.gr e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr 4
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! Α ΓΑ ΝΑ ΚΤΗ Stéphane Hessel ΣΤΕ! μετάφραση απο τα γαλλικα ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ 5
Πάουλ Κλέε, Angelus Novus, 1920, μουσείο του Ισραήλ, Ιερου σαλήμ Στο κείμενό του ο Στεφάν Εσσέλ παραπέμπει σε αυτό το έργο του Κλέε, καθώς και στο σχετικό σχόλιο του φιλοσόφου Βάλτερ Μπένγιαμιν που περιλαμβάνεται στις Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας, τις οποίες έγραψε το 1940 λίγο μετά το σοκ του γερμανοσοβιετικού συμφώνου. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν είχε αγοράσει αυτή την ακουαρέλα, στην οποία έβλεπε έναν άγγελο να απωθεί «τούτη την τρικυμία που ονομάζουμε πρόοδο».
ΑΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ!
S téphane H essel 10
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! Είμαι 93 ετών, το τέλος δεν είναι μακριά. Τούτο δω είναι ίσως το τελευταίο πράγμα που κάνω. Τι τύχη όμως να μπορώ να σας υπενθυμίσω αυτό που αποτέλεσε τη βάση της πολιτικής μου δράσης: τα χρόνια της Αντίστασης και το πρόγραμμα που εκπόνησε πριν από 67 χρόνια το Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης! Οφείλουμε στον Ζαν Μουλέν,* στο πλαίσιο αυτού του συμβουλίου, την ένωση όλων * Ο Ζαν Μουλέν (1899-1943) υπήρξε πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Αντίστασης και θεωρείται ένας από τους ήρωες της γαλλικής δημοκρατίας. Το κενοτάφιό του βρίσκεται στο Πάνθεον (Σ.τ.Μ.). 11
S téphane H essel των μερών της κατεχόμενης Γαλλίας, των κινημάτων, των κομμάτων, των συνδικάτων που προσχώρησαν στη μαχόμενη Γαλλία και αποδέχτηκαν τον μοναδικό ηγέτη που αναγνώριζαν: τον στρατηγό Ντε Γκολ. Από το Λονδίνο, όπου συνάντησα τον Ντε Γκολ τον Μάρτιο του 1941, έμαθα ότι το συμβούλιο είχε εκπονήσει ένα πρόγραμμα το οποίο υιοθέτησε τελικά στις 15 Μαρτίου 1944 που συγκέντρωνε ένα σύνολο αρχών και αξιών στις οποίες θα βασιζόταν η μοντέρνα δημοκρατία της χώρας μας μετά την απελευθέρωση. 1 Σήμερα έχουμε ανάγκη αυτές τις αρχές και τις αξίες περισσότερο από ποτέ. Πρέπει να επαγρυπνούμε όλοι μαζί προκειμένου η κοινωνία μας να παραμείνει τέτοια ώστε να είμαστε υπερήφανοι: όχι μια κοινωνία λαθρομεταναστών, απελάσεων, καχυποψίας ενα ντίον των μεταναστών όχι μια κοινωνία όπου αμφισβητούνται οι συντάξεις, τα κεκτημένα της κοινωνικής ασφάλισης όχι μια κοινωνία όπου τα ΜΜΕ βρίσκονται στα χέρια μεγιστάνων. 12
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! Θα τα απορρίπταμε όλα αυτά αν ήμασταν οι αληθινοί επίγονοι του Εθνικού Συμβου λίου Αντίστασης. Από το 1945, μετά την τραγωδία, οι δυνάμεις του Συμβουλίου Αντίστασης έκαναν μια φιλόδοξη εξέγερση. Τότε δημιουργήθηκε η κοινωνική ασφάλιση, όπως την είχε συλλάβει και προγραμματίσει η Αντίσταση: «Ένα πλήρες σύστημα κοινωνικής πρόνοιας με στόχο την εξασφάλιση των μέσων δια βίωσης όλων των πολιτών στην περίπτωση που δεν μπορούν να τα εξασφαλίσουν μέσω της εργασίας τους» «συντάξεις που να επιτρέπουν στους ηλικιωμένους εργαζόμενους να αποσυρθούν με αξιοπρέπεια από τον ενεργό βίο». Οι πηγές ενέργειας, ο ηλεκτρισμός και το φυσικό αέριο, ο άνθρακας, οι μεγάλες τράπεζες εθνικοποιήθηκαν. Το ίδιο πρόγραμμα ανήγγειλε ακόμα «την επιστροφή στο έθνος των μεγάλων μονοπωλιακών μέσων παραγωγής καρπό της εργασίας όλων, των πηγών ενέργειας, του ορυκτού πλούτου, των ασφαλιστι- 13
S téphane H essel κών εταιρειών και των μεγάλων τραπεζών», «την ίδρυση μιας αληθινής οικονομικής και κοινωνικής δημοκρατίας, που θα εξαλείψει τα φεουδαρχικά στοιχεία από την οικονομία». Το γενικό συμφέρον πρέπει να προηγείται του ατομικού και ο πλούτος που δη μιουρ - γείται από τις εργαζόμενες τάξεις πρέπει να μοιράζεται δίκαια, ώστε να εμποδίζεται η εξουσία του χρήματος: αυτή ήταν η ιδέα των αντιστασιακών οργανώσεων. Έτσι, η Αντίσταση πρότεινε «μια λογική οργάνωση της οικονομίας, που να εξασφαλίζει την υποταγή των ειδικών συμφερόντων στο γενικό συμφέρον και την απελευθέρωση από την επαγγελματική δικτατορία που επέβαλαν τα φασιστικά καθεστώτα». Στη συνέχεια πήρε τη σκυτάλη η προσωρινή δημοκρατική κυβέρνηση. Μια αληθινή δημοκρατία έχει ανάγκη από ανεξάρτητο Τύπο: η Αντίσταση το ήξερε, το απαίτησε, υπερασπιζόμενη την «ελευθερία του Τύπου, την τιμή του και την ανεξαρτησία του από το κράτος, τις δυνάμεις του χρήμα- 14
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! τος και τις ξένες επιρροές». Όμως όλα όσα υπέστη ο Τύπος στην κατοχή μπορεί να τα υποστεί πάλι σήμερα. Επίσης, η Αντίσταση έκανε έκκληση για «το δικαίωμα όλων των παιδιών στην παιδεία», χωρίς διακρίσεις. Οι μεταρρυθμίσεις που προτάθηκαν το 2008 βάζουν σε κίνδυνο αυτό το δικαίωμα. Νέοι καθηγητές, τους οποίους παίρνω την ευκαιρία να υποστηρίξω εδώ, αρνήθηκαν να εφαρμόσουν αυτές τις μεταρρυθμίσεις και είδαν τους μισθούς τους να περικόπτονται εν είδει τιμωρίας. Αγανάκτησαν, δεν «υπάκουσαν». Έκριναν ότι οι μεταρρυθμίσεις δεν προωθούσαν το ιδανικό του δημοκρατικού και μη θεοκρατικού («λαϊ κού», «κοσμικού») σχολείου και ότι εντάσσονταν στη λογική του χρήματος ότι δεν ενθάρρυναν το δημιουργικό και κριτικό πνεύμα. Όλη αυτή η βάση των κοινωνικών κατακτήσεων της Αντίστασης κινδυνεύει να χαθεί σήμερα. 2 15
S téphane H essel Ø Η κινητήρια δύναμη της Αντίστασης είναι η αγανάκτηση Τολμούν να μας λένε ότι το κράτος δεν μπορεί να πληρώνει το κόστος αυτών των κοινωνικών μέτρων. Αλλά πώς συμβαίνει να του λείπουν σήμερα τα χρήματα για να διατηρήσει και να προεκτείνει τις κοινωνικές κατακτήσεις, εφόσον η παραγωγή πλούτου έχει αυξηθεί σημαντικά από την εποχή της Απελευθέρωσης; Όταν θεσπίστηκαν τα κοινωνικά μέτρα, η Ευρώπη ήταν κατεστραμμένη από τον πόλεμο Το κράτος δεν πληρώνει διότι η εξουσία του χρήματος, την οποία πολέμησε η Αντίσταση, δεν ήταν ποτέ τόσο μεγάλη, αυθάδης, εγωιστική όσο σήμερα. Η εξουσία του χρήματος έχει υπηρέτες σε όλες τις βαθμίδες και τις σφαίρες του κράτους. Οι τράπεζες, που στο μεταξύ ιδιωτικοποιήθηκαν, ανησυχούν για τα μερίσματά τους και για τους μισθούς των υψηλόβαθμων στελεχών τους, 16
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! αλλά δεν ενδιαφέρονται για το γενικό συμφέρον. Το χάσμα μεταξύ των πολύ πλου σίων και των πολύ φτωχών δεν ήταν ποτέ μεγαλύτερο. Και η κούρσα του χρήματος και του ανταγωνισμού δεν ενθαρρυνόταν ποτέ με τέτοια ένταση. Το κινητήριο συναίσθημα της Αντίστασης ήταν λοιπόν η αγανάκτηση. Εμείς οι βετεράνοι των αντιστασιακών κινημάτων και των μαχόμενων δυνάμεων της Ελεύθερης Γαλ λίας καλούμε τις νεότερες γενιές να δώσουν πνοή στην Αντίσταση και να μεταδώσουν την κληρονομιά και τα ιδανικά της. Τους λέμε: πάρτε τη σκυτάλη, αγανακτήστε! Οι πολιτικοί, οικονομικοί και πνευματικοί ιθύνοντες της κοινωνίας δεν πρέπει να παραιτηθούν και να εγκαταλειφθούν στο ρεύμα, δεν πρέπει να επηρεαστούν από τη σημερινή διεθνή δικτατορία των χρηματαγορών, που απειλεί την ειρήνη και τη δημοκρατία. Εύχομαι να έχει ή να αποκτήσει ο καθένας από σας αυτή την κινητήρια δύναμη της αγα- 17
S téphane H essel νάκτησης. Είναι πολύτιμη. Όταν κάτι μας κάνει να αγανακτούμε, όπως αγανάκτησα εγώ με τον ναζισμό, γινόμαστε δυνατοί, μαχητικοί και αφοσιωμένοι. Συναντάμε το ρεύμα της ιστορίας, που πρέπει να συνεχιστεί χάρη στον καθέναν από μας. Αυτό το ρεύμα οδηγεί προς περισσότερη δικαιοσύνη και περισσότερη ελευθερία, όχι όμως στην ανεξέλεγκτη ελευθερία της αλεπούς στο κοτέτσι. Αυτά τα δικαιώματα, η οικουμενική διακήρυξη των οποίων συνέταξε το πρόγραμμα του 1948, αφορούν όλους τους ανθρώπους. Αν συναντήσετε κάποιον που δεν απολαμβάνει αυτά τα δικαιώματα, βοηθήστε τον να τα αποκτήσει. 18
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! Ø Δύο τρόποι για να βλέπουμε την ιστορία Όταν προσπαθώ να καταλάβω τι προξένησε τον φασισμό, τι συνέβη ώστε να επικρατήσει ο φασισμός και το καθεστώς του Βισύ, που συνεργάστηκε με τους κατακτητές, απαντώ ότι όσοι είχαν μεγάλο πλούτο, εξουσία και εγωισμό τρομοκρατήθηκαν από την μπολσεβικική επανάσταση. Και παρασύρθηκαν από τους φόβους τους. Αλλά αν σήμερα, όπως τότε, εξεγερθεί μια ενεργή μειοψηφία, θα είναι αρκετή: έχουμε τη μαγιά ώστε να φουσκώσει η ζύμη. Σίγουρα η εμπειρία ενός γέρου σαν εμένα, που γεννήθηκα το 1917, δια - φοροποιείται από την εμπειρία των νέων. Ζητώ συχνά από καθηγητές λυκείου να μιλήσω με τους μαθητές τους και τους λέω: δεν έχετε τους ίδιους λόγους μ εμάς για να αγωνιστείτε. Για μας Αντίσταση ήταν η μη αποδοχή της γερμανικής κατοχής, ήταν η άρ- 19
S téphane H essel νηση της ήττας. Το πράγμα φαινόταν σχετικά απλό. Απλό όπως κι όσα ακολούθησαν: η απο-αποικιοποίηση και ο πόλεμος της Αλγερίας. Η Αλγερία έπρεπε να αποκτήσει την ανεξαρτησία της, ήταν προφανές. Όσο για τον Στάλιν, όλοι χειροκροτήσαμε τη νίκη του Κόκκινου Στρατού εναντίον των Ναζί το 1943. * Ωστόσο, μόλις μάθαμε περί εκκαθαρίσεων το 1935, ακόμα κι αν έπρεπε να διατηρήσουμε κάποια ευαισθησία έναντι του κομουνισμού για να εξισορροπήσουμε τον αμερικανικό καπιταλισμό, η αναγκαιότητα της αντίθεσης σε αυτό το αβάσταχτο ολοκληρωτικό σύστημα επιβαλλόταν σαν κάτι εξίσου φυσικό. Η πολύχρονη ζωή μου μου έδωσε λοιπόν μια σειρά λόγους να αγανακτώ. Αυτοί οι λόγοι γεννήθηκαν λιγότερο από ένα συναίσθημα και περισσότερο από την επιθυμία της πολιτικής στράτευσης. Ως νέο * Πρόκειται για τις επιχειρήσεις που πήραν το όνομα «Μάχη του Στάλινγκραντ», κατά τις οποίες οι απώλειες έφτασαν το 1,5 εκατομμύριο ανθρώπους (Σ.τ.Μ.). 20
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! απόφοιτο της Ecole Normale, με σημάδεψε ο Σαρτρ, ένας λίγο μεγαλύτερος συνάδελφος: Η ναυτία και Ο τοίχος (όχι Το είναι και το μηδέν) έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σκέψης μου. Ο Σαρτρ μάς έμαθε να λέμε: «Είμαστε υπεύθυνα άτομα». Ήταν ένα ελευθεριακό μήνυμα για την ευθύνη του ανθρώπου που δεν αφήνει τον εαυτό του στα χέρια μιας εξουσίας ή ενός θεού που, αντιθέτως, αγωνίζεται στο όνομα της ατομικής ευθύνης. Όταν το 1939 μπήκα στην Ecole Normale, στο Παρίσι, ήμουν ενθουσιώδης μελετητής του Χέγκελ και παρακολουθούσα τα σεμινάρια του Μερλό-Ποντύ. Η διδασκαλία του ερευνούσε τη συγκεκριμένη εμπειρία του σώματος και των σχέσεών του με τις αισθήσεις: ένας ενικός, μια μοναδικότητα μπροστά στον πληθυντικό των αισθήσεων. Η φυσική μου αισιοδοξία, που με οδηγεί στο να θέλω να είναι εφικτό ό,τι είναι επιθυμητό, με έστρεφε προς τον Χέγκελ. Η φιλοσοφία του ερμήνευε τη μακρά ιστορία της ανθρωπότη- 21
S téphane H essel τας σαν να είχε κάποιο νόημα: την ελευθερία του ανθρώπου που προοδεύει βήμα βήμα. Η ιστορία είναι φτιαγμένη από διαδοχικούς συγκλονισμούς, από την εμφάνιση και την επίλυση των προκλήσεων. Η ιστορία των κοινωνιών προοδεύει και, στο τέλος, ο άνθρωπος, έχοντας φτάσει την πλήρη ελευθερία, επιτυγχάνει το δημοκρατικό κράτος στην ιδανική του μορφή. Υπάρχει σίγουρα μια άλλη αντίληψη της ιστορίας. Η πρόοδος που σημειώθηκε από την ελευθερία, τον ανταγωνισμό, την κούρσα του «όλο και περισσότερο», όλα αυτά μπορούν να βιωθούν σαν μια καταστροφική θύελ λα. Έτσι την παρουσιάζει ένας φίλος του πατέρα μου ο Γερμανός φιλόσοφος Βάλτερ Μπένγιαμιν, με τον οποίο ο πατέρας μου μετέφρασε στα γερμανικά το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Μαρσέλ Προυστ. Ο Μπέν γιαμιν είχε ανιχνεύσει ένα απαισιόδοξο μήνυμα στον πίνακα του Ελβετού ζωγράφου Πάουλ Κλέε Angelus Novus, όπου η φι- 22
Νίτσε για στρεσαρισμένους Α ΓΑΝΑΚΤΗΣΤΕ! γούρα ενός αγγέλου ανοίγει τα χέρια για να συγκρατήσει και να απωθήσει την τρικυμία την οποία ταυτίζει με την πρόοδο. Για τον Μπένγιαμιν, που αυτοκτόνησε το 1940 για να γλιτώσει από τον ναζισμό, το νόημα της ιστορίας είναι η αναπότρεπτη πορεία από καταστροφή σε καταστροφή. 23