Διαθεματική Εργασία Το Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο

Τάξη: Γ Γυμνασίου Τμήμα: 1 ο 1 ο Γυμνάσιο Σητείας Διαθεματική Εργασία Το Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο Σχολικό Έτος: 2007-2008 Υπεύθυνη καθηγήτρια: Φουστέρη Σοφία Διαθεματική Εργασία

Γ Γυμνασίου Το Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο Σκοπός της εργασίας είναι η εκπόνηση από τους μαθητές μιας ολοκληρωμένης παρουσίασης σχετικά με το αρχαίο θέατρο. Το αποτέλεσμα θα ανακοινωθεί στους συμμαθητές, θα εκδοθεί ως εργασία και θα δημοσιευτεί στο Διαδίκτυο. Στόχοι: Οι μαθητές να εργαστούν ομαδικά εντός και εκτός τάξης Να συγγράψουν σύντομα κείμενα σχετικά με το θέμα που έχουν αναλάβει Να μελετήσουν σχετική βιβλιογραφία και πηγές από το Διαδίκτυο Να συγκεντρώσουν εικονιστικό υλικό Να παρουσιάσουν την εργασία της ομάδας τους μαζί με τις άλλες με τη χρήση powerpoint Διάρκεια Θα διατεθούν 5 ώρες από το μάθημα εκ των οποίων: Η 1 η θα διατεθεί για την παρουσίαση και τη συζήτηση πάνω στο πλάνο εργασίας και την ανάθεση σε ομάδες Η 2 η και η 3 η θα διατεθούν για την εργασία μέσα στην τάξη Η 4 η και 5 η για την παρουσίαση από τις ομάδες Θέματα 1. Η αρχιτεκτονική του αρχαίου ελληνικού θεάτρου 2. Ιστορία Αρχαιολογία 3. Γεωγραφία 4. Θεατρολογία 5. Λογοτεχνία 6. Διακειμενικότητα: Το θέμα της αναγνώρισης Η αρχιτεκτονική του αρχαίου θεάτρου Να παρατηρήσετε και να καταγράψετε τα γενικά χαρακτηριστικά της μορφής του θεάτρου Να συμβουλευτείτε βιβλία με φωτογραφικό υλικό Γενική μορφή του οικοδομήματος Δομή σε σχέση με τα κτιριακά μέρη (από τι αποτελείται το κάθε μέρος) Λειτουργικότητα του κάθε μέρους Ένταξη στο φυσικό περιβάλλον μορφολογικά και δομικά Ιστορία Αρχαιολογία Ιστορικά στοιχεία για τα αρχαία θέατρα Φωτογραφίες με απεικονίσεις σκηνών από αρχαίες ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες Πίνακας καταγραφής αρχαιολογικών ευρημάτων σε σχέση με το θέατρο (π.χ. κέρματα, εισιτήρια θεάτρου) Το α.ε. θέατρο στη ζωγραφική Γεωγραφία Ελληνικές πόλεις που διαθέτουν θέατρα Χάρτης με θέατρα Διαχωρισμός επικράτειας σε τέσσερις ζώνες: Κυρίως Ελλάδα, Κύπρος, Μ. Ασία Σικελία Κ. Ιταλία στις οποίες θα καταδείξουμε τα σημαντικότερα θέατρα 2

1-2 φωτογραφίες κάθε αρχαίου θεάτρου (λεύκωμα). Συσχετισμός της ανάπτυξης της θεατρικής κουλτούρας σε συγκεκριμένες περιοχές: Γιατί χτίστηκαν θέατρα στις συγκεκριμένες περιοχές Θεατρολογία Διαδικασία για το ανέβασμα μίας παράστασης Υποκριτές σε κωμωδίες και τραγωδίες: Ομοιότητες και διαφορές (π.χ. αριθμός, ρόλος, γλώσσα, ύφος) Χορό: Ποιος είναι ο ρόλος του; Γλώσσα; Επαγγέλματα και συντελεστές μιας αρχαίας παράστασης Κοστούμια και μάσκες των υποκριτών Μουσική Όρχηση Λογοτεχνία Παρουσίαση των δύο ειδών της θεατρικής λογοτεχνίας Σύντομο εργοβιογραφία για τους τρεις τραγικούς και τον κωμοδιογράφο Παρουσίαση μιας τραγωδίας (Ελένη): Περιεχόμενο, Δομή, Πρόσωπα (Διάνοια, Ήθος), Ύφος, Γλώσσα, Ιδέες Διακειμενικότητα Τι είναι διακειμενικότητα: Με ποια κείμενα «διαλέγεται» η Ελένη του Ευριπίδη; (βλ. Ρίτσο, Ελύτη, Σαμαίν, Ζαν Ζουβ κ.ά.) Η «αναγνώριση» στη λογοτεχνία: Ποια είναι τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής αναγνώρισης ανάμεσα σε δύο πρόσωπα λογοτεχνικά; Παρουσίαση διαφορετικών τύπων αναγνώρισης: Οδύσσεια: Οδυσσέας Πηνελόπη Τραγωδία: Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη: Ορέστης Ιφιγένεια Ελένη: Ελένη Μενέλαος Δημοτικό τραγούδι: Ο γυρισμός του ξενιτεμένου Θέατρο του παραλόγου: Ευγ. Ιονέσκο, Η φαλακρή τραγουδίστρια Βιβλιογραφία 1. Φωτόπουλος Δ., Σκηνογραφία στο ελληνικό θέατρο, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος 2. Φωτόπουλος Δ., Σκηνικά κοστούμια 2, Καστανιώτης 3. Γώγος Σάββας, Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου. Αρχιτεκτονική μορφή και λειτουργία 4. Κουν Κάρολος, Για το θέατρο, Κείμενα και συνεντεύξεις, Ιθάκη, Αθήνα 1981 5. Διαδίκτυο, Βικιπαίδεια 6. Ιονέσκο Ευγένιος, Η φαλακρή τραγουδίστρια, Το μάθημα, Οι καρέκλες, Κέδρος, Αθήνα 2007 7. Υπουργείο Πολιτισμού: http://www.culture.gr 3

ΟΜΑΔΑ Α ΟΜΑΔΑ Β ΟΜΑΔΑ Γ ΟΜΑΔΑ Δ ΟΜΑΔΑ Δ ΟΜΑΔΑ ΣΤ Ομάδες εργασίας Ατζαράκη Στέλλα Γρίβα Μαρία Κατσιγιαννάκη Μιχαέλα Μαστοράκη Πόπη Ζαχαριάδης Ιωσήφ Λυμπιτάκης Νίκος Δρακάκη Βούλα Μαλαβίτση Κωνσταντίνα Βεργίνης Βασίλης Αγγελάκης Αλέξανδρος Κουτάντος Νίκος Κουνελάκης Μανώλης Αβρονιδάκη Άννα Νικολαΐδης Στάθης Λατζανάκη Μαρία Μιχελάκης Ελπιδοφόρος Κοξαράκη Μαίρη Καψυλιδάκη Μελίνα Κατσούλης Σταύρος Δημητροπουλάκη Μαίρη Κριτσωτάκη Κωνσταντίνα Κλέβη Μουτσάι Οικονομάκης Αλέξανδρος Κουφάκης Μίλτος Βουτιανάκης Ζαχαρίας Μαστροπαύλος Μανώλης Η αρχιτεκτονική του αρχαίου θεάτρου Ιστορία Αρχαιολογία Γεωγραφία Θεατρολογία Λογοτεχνία Διακειμενικότητα 4

I. Αρχιτεκτονική αρχαίου ελληνικού θεάτρου Το αρχαίο ελληνικό θέατρο ως αρχιτεκτόνημα είναι μια υπαίθρια αμφιθεατρική κατασκευή ημικυκλικής κάτοψης γύρω από μια κυκλική πλατεία. Χρησίμευε για θρησκευτικές τελετουργίες, αγώνες μουσικής και ποίησης, θεατρικές παραστάσεις, συνελεύσεις του δήμου ή της βουλής της πόλης-κράτους, ακόμα και ως αγορά. Κατά την Αρχαϊκή Περίοδο οι θεατρικοί χώροι διαμορφώνονταν με ήπιες επεμβάσεις σε χαμηλές, φυσικές κατωφέρειες του εδάφους χωρίς λίθινες κατασκευές, ή το πολύ-πολύ με συσσώρευση χωμάτων. Τέτοιες κατασκευές δύσκολα μπορούν να εντοπιστούν από την αρχαιολογική έρευνα. Ορχήστρα γύρω από την οποία στήνονταν ξύλινα καθίσματα έχει εντοπιστεί ωστόσο στο κέντρο της αρχαίας αγοράς της Αθήνας. Εκεί τελούνταν στα χρόνια του τυράννου Πεισίστρατου οι θεατρικοί αγώνες, που από την εποχή του Κλεισθένη μεταφέρθηκαν στο Θέατρο του Διονύσου, στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης. Γύρω στο 335-330 π.χ., επί Λυκούργου, ανακατασκευάστηκε αυτό το θέατρο εξολοκλήρου από λίθο. Τότε πια αποκρυσταλλώθηκε ο αρχιτεκτονικός τύπος του θεάτρου στη λίθινη μορφή του. 1. Τα μέρη του θεάτρου και η εξέλιξή τους Τρία ήταν τα βασικά μέρη του αρχαίου θεάτρου: Το κυρίως θέατρον ή κοίλον, το μέρος που προοριζόταν για τους θεατές. Η ορχήστρα, ο κυκλικός ή ημικυκλικός χώρος όπου ωρχείτο, ο Χορός. Η σκηνή, ο χώρος των υποκριτών. Το κοίλον Το κυρίως θέατρο περιλαμβάνει τα εδώλια (καθίσματα) των θεατών τα οποία περιβάλλουν ημικυκλικά την ορχήστρα. Είναι κτισμένα αμφιθεατρικά και ακολουθούν την πλαγιά του λόφου, στον οποίο συνήθως κατασκευαζόταν το θέατρο. Ένα ή δυο διαζώματα (πλατιοί οριζόντιοι διάδρομοι) χώριζαν το κοίλον κοίλων σε δυο ή τρεις ζώνες, για να διευκολύνουν την κυκλοφορία των θεατών. Τις σειρές των εδωλίων διέκοπταν κάθετα προς την ορχήστρα, κλίμακες από τις οποίες οι θεατές ανέβαιναν στις ψηλότερες θέσεις. Τα τμήματα των εδωλίων ανάμεσα στις κλίμακες ονομάζονταν 5

κερκίδες. Στην πρώτη σειρά του κοίλου, στην περίμετρο της ορχήστρας, βρισκόταν η προεδρία, μια ημικυκλική σειρά λίθινων καθισμάτων ή θρόνων προορισμένων για τους αξιωματούχους και τα τιμώμενα πρόσωπα. Τα υπόλοιπα καθίσματα μπορεί να ήταν λίθινα, ή από ξύλο (ίκρια) πάνω σε λίθινο υπόβαθρο. Πάνω από την τελευταία σειρά καθισμάτων μπορούσε να επεκταθεί το θέατρο, αν το επέβαλλαν οι ανάγκες, με την προσθήκη επιθεάτρου. Η χωρητικότητα των αρχαίων θεάτρων ήταν πολύ μεγάλη. Το θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα χωρούσε 17.000 θεατές, της Εφέσου 16.000, της Επιδαύρου 14.000. Η ορχήστρα Ο κυκλικός ή ημικυκλικός χώρος ανάμεσα στο κοίλο και την σκηνή αποτελούσε την ορχήστρα. Όπως φαίνεται από τα θέατρα που έχουν διασωθεί, η ορχήστρα βρισκόταν λίγο χαμηλότερα από τη σκηνή. Σε ορισμένα θεατρικά έργα φαίνεται ότι ο Χορόςς αναμειγνυόταν με τους υποκριτές, ιδιαίτερα στις κωμωδίες και το πιθανότερο είναι ότι οι υποκριτές και χορευτές αρχικά κινούνταν στο ίδιο επίπεδο. Αργότερα οι υποκριτές χωρίστηκαν από τον Χορό και έπαιζαν σε υπερυψωμένο δάπεδο. Η είσοδος του Χορού στην ορχήστρα γινόταν από δυο πλευρικές διόδους, τις παρόδους. Στο κέντρο της ορχήστρας βρισκόταν ο βωμός του Διονύσου, η θυμέλη. Πίσω από την θυμέλη έπαιρναν θέση ο αυλητής και ο υποβολέας. Ο εύριπος, ένας αγωγός απορροής στην περίμετρο της ορχήστρας, τη χώριζε από τον αμφιθεατρικό χώρο των καθισμάτων και την προστάτευε από πλημμύρα σε περίπτωση βροχής. Η σκηνή Η σκηνή, το τρίτο αρχιτεκτονικό μέλος του θεάτρου, εκτεινόταν πίσω από την ορχήστρα. Ήταν η σκηνή ένα απλό επίμηκες οικοδόμημα που παρέμεινε ξύλινο μέχρι τα τέλη του 4 ου αιώνα π.χ. Προοριζόταν, στην αρχή τουλάχιστον, για να φυλάγουν οι υποκριτές τα σκεύη και τα υλικά τους. Κατά μήκος του τοίχου της σκηνής, προς το μέρος των θεατών, κατασκευάστηκε ένα ξύλινο και αργότερα πέτρινο ή μαρμάρινο υπερυψωμένο δάπεδο, πάνω στο οποίο έπαιζαν οι ηθοποιοί. Ο χώρος αυτός ονομάστηκε λογείο και δεν υπήρχε κατά τους κλασικούς χρόνους. Ο τοίχος της σκηνής πίσω από το λογείο παρίστανε ό,τι απαιτούσε το διδασκόμενο έργο. Συνήθως απεικόνιζε πρόσοψη ναού ή ανακτόρου με δυο ορόφους. Είχε μία ή τρεις θύρες, από τις οποίες έβγαιναν στην ορχήστρα τα πρόσωπα του δράματος που βρίσκονταν στα ανάκτορα.. Τα πρόσωπα που έρχονταν απέξω και όχι από τα ανάκτορα,έμπαιναν από δύο παρόδους. Στην Αθήνα και στο θέατρο του Διονύσου επικράτησε η εξής συνήθεια: η ερχόμενη από την πόλη ή το λιμάνι έμπαιναν στη σκηνή από τη δεξιά, σε σχέση με το θεατή, πάροδο, ενώ όσοι έφταναν από τους αγρούς από την αριστερή. Η σύμβαση αυτή ίσως συνδέεται με τα τοπογραφικά δεδομένα της Αθήνας. 6

Γενικά ο χώρος του αρχαίου θεάτρου συνδέεται άμεσα με τη θεατρική πράξη, πράγμα που σημαίνει ότι το δράμα μόνο στο συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό χώρο μπορούσε να λειτουργήσει θεατρικά. Είναι γνωστό ότι με τον θεατρικό χώρο συνδέεται και η σκηνογραφία, όπως και η χρησιμοποίηση μέσων και μεθόδων που εξασφαλίζουν την επιτυχία της θεατρικής σύμβασης. 2. Σημαντικά θέατρα Αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου Θέατρα υπήρχαν σε κάθε πόλη και σε κάθε ιερό κάποιου μεγέθους. Πολλά από αυτά τα θέατρα δεν έχουν εντοπισθεί, γιατί δεν είχαν λίθινες κατασκευές, ή σώζονται σε κακή κατάσταση. Θέατρα γνωρίζουμε, μεταξύ άλλων, στο Ιερό του Ποσειδώνα στην Ισθμία (5ος αι. π.χ.), στη Θάσο (5ος αι. π.χ.), στο Δίον (5ος αι. π.χ.), στο οχυρό του Ραμνούντα Αττικής (τέλη 5ου αι. π.χ.), στους Φιλίππους Καβάλας (μέσα 4ου αι. π.χ.), στην Ερέτρια (τελευταίο τέταρτο 4ου αι. π.χ.), στη Βεργίνα (αρχαίες Αιγές) βόρεια του ανακτόρου (β μισό 4ου αι. π.χ.), στη Δωδώνη (αρχές 3ου αι. π.χ.-1ος αι. μ.χ.), στη Δημητριάδα (3ος αι. π.χ.), στη Δήλο (3ος αι. π.χ.), στο Άργος (3ος αι. π.χ.), στο Ιερό των Καβείρων στην Θήβα (3ος-1ος αι. π.χ.), στο Ιερό των Μεγάλων Θεών στη Σαμοθράκη (γύρω στο 200 π.χ.), στις Οινιάδες Ακαρνανίας (3ος-2ος αι. π.χ.), στη Μαγνησία του Μαιάνδρου (3ος 2ος αι. π.χ.), στη Μίεζα (2ος αι. π.χ.), στη Ζέα του Πειραιά (3ος-2ος αι. π.χ.), στο ιερό του Αμφιαράου στον Ωρωπό (α μισό 2ου αι. π.χ., εικόνες) και στην Αμφίπολη. Για πολλές άλλες πόλεις γνωρίζουμε ότι είχαν θέατρα, από γραπτές πηγές. Το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου Αρχαίο θέατρο της Δωδώνης Λόγω της σύγχρονης αποκατάστασης και χρήσης του για θεατρικές παραστάσεις από το 1954 είναι γνωστό το αρχαίο θέατρο κοντά στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Στην οικοδόμησή του διακρίνονται, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, δύο φάσεις, που χρονολογούνται στα τέλη του 4ου και στα μέσα του 2ου αι. π.χ. Τα μόνα υπολείμματα αυτού του πρώτου θεάτρου, που χρησιμοποιήθηκε από τον Φρύνιχο, τον Αισχύλο και ενδεχομένως τον Σοφοκλή, είναι έξι από τις θεμέλιους λίθους του τοίχου της ορχήστρας. Σύμφωνα με τον Dorpfeld, που ανέσκαψε πρώτος την περιοχή, αυτοί οι λίθοι ήταν κάποτε τμήμα ενός κύκλου διαμέτρου 24-27 μέτρων. Η λιθοδομή πιθανώς δεν ήταν κυκλική αλλά μάλλον πολυγωνική -σχήμα που χρησιμοποιείτο στην πρώιμη κλασική εποχή. Η αρχική περιοχή των θέσεων για τους θεατές (θέατρον) πιθανώς δεν απαίτησε μεγάλη εκσκαφή της λοφοπλαγιάς, αλλά χρειάστηκε να υποστυλωθεί η ορχήστρα με υποστηρικτικούς τοίχους και να μεταφερθεί χώμα, προκειμένου να δημιουργηθεί το κατάλληλο επίπεδο για το Χορός (διθυραμβικό, τραγικό, κωμικό, κ.λ.π.). 7

Η σκηνή βέβαια μάλλον δεν υπήρχε μέχρι το 460 π.χ., καθώς η Ορέστεια του Αισχύλου είναι το πρωιμότερο υπάρχον δράμα που τη χρησιμοποιεί. Η υπόθεση των άλλων έργων του θα μπορούσε κάλλιστα να εκτυλιχθεί στην ορχήστρα, με τους ηθοποιούς και το Χορός να δρουν στο ίδιο επίπεδο. Πριν επινοηθεί η σκηνή, η είσοδος του Χορού γινόταν από δύο κεκλιμένες ράμπες που αποκαλούνταν είσοδοι και οδηγούσαν στην ορχήστρα. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι μεταξύ του 460 και του 431 π.χ. (και πιθανώς στην περίοδο που χτίστηκε το ωδείο) η ορχήστρα μετατοπίστηκε βορειοδυτικά της αρχικής της θέσης και η λοφοπλαγιά εκσκάφθηκε περισσότερο προκειμένου να στερεωθούν καλύτερα τα ξύλινα καθίσματα. Η κατανομή των καθισμάτων πιθανώς γινόταν σε 10 σφηνοειδή χωρίσματα για τις δέκα αττικές φυλές. Κατά τον 4ο αιώνα αυτές οι σφηνοειδείς διατάξεις, ή κερκίδες, έγιναν 13 τον αριθμό, με την κεντρική -την καλύτερη δηλαδή, να έχει μεγαλύτερο εύρος. Η σκηνή του 5ου αιώνα δεν ήταν μόνιμο κτήριο, αλλά μια προσωρινή ξύλινη κατασκευή που τοποθετείτο πίσω από την ορχήστρα για τις δραματικές αποδόσεις των ετήσιων γιορτασμών. Παρόλα αυτά η εφεύρεσή της επέφερε μια σημαντική αλλαγή στη θεατρική πρακτική και στον τρόπο με τον οποίο οι εκτελεστές και οι θεατρικοί συγγραφείς χρησιμοποίησαν το χώρο για να παράγουν νόημα. Το εσωτερικό αυτού του κτηρίου με την επίπεδη οροφή ήταν η περιοχή των σημερινών "παρασκηνίων", ένας κλειστός χώρος που βρισκόταν υπό την εποπτεία και την κυριαρχία του θηλυκού στοιχείου, όπως ο αληθινός οίκος. Κατά κανόνα οι ηθοποιοί πρόβαλλαν από τη σκηνή και συναντούσαν το Χορός στην ορχήστρα, αλλά δεν έχουμε καμία αναφορά που να υποδηλώνει το αντίθετο, δηλαδή την εισβολή του Χορού στη σκηνή. Ο οίκος παραμένει κλειστός και απαραβίαστος για τα πλήθη, υποδηλώνοντας εν μέρει το απαραβίαστο της ατομικής ζωής, εν μέρει τη σημασία του οίκου στην παραγωγή κοινωνικών δρώμενων. 3. Μηχανισμοί και Προσωπεία Το στήσιμο μιας παράστασης χρειάζεται, εκτός των άλλων παραγόντων που αναφέραμε, και τεχνική στήριξη: χρειάζεται δηλαδή θεατρικές μηχανές και εργαλεία για την σκηνική κατάσταση. Όσο πιο εξελιγμένες είναι αυτές οι μηχανές, τόσο πιο ενδιαφέρον είναι το αποτέλεσμα. Έτσι η τεχνολογία στην συμβατική ή και στην ηλεκτρονική μορφή της, συντελεί τα μέγιστα στην αισθητική της παράστασης και στις συναφείς εντυπώσεις που προσλαμβάνουν θεατές. Οι κυριότερες από τις μηχανές που χρησιμοποιούνται στο θέατρο είναι: Το περιστροφικό σύστημα. Το δάπεδο της σκηνής διαθέτει έναν χωνευτό κυκλικό σύστημα, που μπορεί να περιστρέφεται και να μετακινεί ό,τι είναι τοποθετημένο πάνω του: σκηνικά, ηθοποιούς κτλ. Η έκπληξη για το θεατή είναι ότι οι ηθοποιοί 8

μετακινούνται χωρίς να βαδίζουν, ότι τα σκηνικά (σπίτια, ανάκτορα κ.ά.) αλλάζουν θέση στο χώρο χωρίς να τα αγγίζει κανείς. Αν τώρα αυτό το περιστροφικό σύστημα χωριστεί καθέτως στα δυο με ένα σκηνικό, μπορεί, όση ώρα χρησιμοποιείται από τους ηθοποιούς το α ημικύκλιο για την παράσταση του έργου, στο β ημικύκλιο να στήνουν οι τεχνικοί τα σκηνικά της επόμενης πράξης. Ο αναβατήρας. Το πάτωμα της σκηνής είναι συχνά το πάτωμα ενός τεράστιου αναβατήρα (ασανσέρ), που μπορεί να κατεβαίνει ως το υπόγειο ή να ανεβαίνει ως την οροφή της σκηνής. Διευκολύνει την παραστασιμότητα ενός έργου με τις απρόοπτες αλλαγές χώρου, τις αναλήψεις αλλά και τον καταποντισμό των ηθοποιών ή την παράλληλη στατική δράση στο παρασκήνιο. Τα τραμπουκέτα. Σε σκηνή που διαθέτει υπόγειο συχνά σχεδιάζονται κυκλικές ή παραλληλόγραμμες οπές, που ανοίγουν στο κρίσιμο σημείο της παράστασης, για να «καταπιούν» ό,τι έχει τοποθετηθεί επάνω τους, έναν ηθοποιό ή ένα σκηνικό αντικείμενο, του οποίου η εξαφάνιση μοιάζει μαγική ή ανεξήγητη. Οι θεότητες εμφανίζονταν ξαφνικά στη στέγη μέσω μιας καταπακτής. Χαρακτήρες που ίπταντο στον αέρα μεταφέρονταν στον αέρα πάνω από το σκηνικό διάκοσμο με τη βοήθεια ενός απλού γερανού, που αποκαλείτο μηχανή ή γερανός. Η γνωστότερη χρήση της μηχανής συνέβη το 431 π.χ., όταν ο Ευριπίδης τη χρησιμοποίησε στο τέλος της Μήδειας. Με τη σειρά τους οι εσωτερικές σκηνές παρουσιάζονταν στη θέα του κοινού με τη βοήθεια του εκκυκλήματος, μιας χαμηλής κυλιόμενης πλατφόρμας που έφερε τον ανάλογο διάκοσμο και φυσικά τους ηθοποιούς. Το εκκύκλημα χρησιμοποιείτο συνήθως για να επιδειχθεί στο κοινό εκείνος που σκοτωνόταν στο εσωτερικό του οίκου ή χαρακτήρες που νοσούσαν. Το μεγάλο μέγεθος του θεάτρου (στην τελική μορφή του χωρούσε 20.000 ανθρώπους) και η απόσταση ακόμη και των κοντινότερων θεατών από τους ηθοποιούς (περισσότερο από 10 μέτρα) υπαγόρευσε μια μη νατουραλιστική προσέγγιση στην ηθοποιία Όλες οι χειρονομίες έπρεπε να είναι ιδιαίτερα εκφραστικές σε καθορισμένα πρότυπα, ώστε να "διαβάζονται" από τις πίσω σειρές. Το ίδιο συνέβαινε και με τα πρόσωπα. Τα προσωπεία, οι μάσκες, έδειχναν περισσότερο "φυσικές" από τα γυμνά πρόσωπα στο θέατρο του Διονύσου, αν και είχαν το φυσικό μέγεθος του προσώπου και μεγάλο άνοιγμα στο στόμα για να επιτρέπουν την καθαρή ομιλία. Τα υλικά της κατασκευής τους ποίκιλαν. Άλλα ήταν καμωμένες από ξύλο, άλλα από δέρμα και άλλες από ύφασμα και αλευρόπαστα. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για κάθε υλικό ξεχωριστά, αλλά καθώς δεν έχουμε κάποιο αυθεντικό εύρημα στη διάθεσή μας, οι θεωρίες παραμένουν υποθέσεις. Οι πραγματικές πληροφορίες που διαθέτουμε είναι σκαλισμένοι λίθοι που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως καλούπια και οι αγγειογραφικές απεικονίσεις. 9

Κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής το θέατρο του Διονύσου ξαναχτίστηκε με μια πολυώροφη σκηνή και οι ηθοποιοί δημιούργησαν επαγγελματικό σωματείο, που ονομαζόταν οι "Καλλιτέχνες του Διονύσου". Σε αυτή την περίοδο χτίστηκαν και άλλα θέατρα σε πολλά σημεία της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένου του θεάτρου της Επιδαύρου. Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση οι Ρωμαίοι έχτισαν ή επανασχεδίασαν θέατρα και σε άλλα σημεία στην Ελλάδα. Ωστόσο, το θέατρο σε αυτή την αρχική μορφή του παραμένει σημαντικό για εμάς, όχι τόσο για την αρτιότητα της κατασκευής του και τις επινοήσεις των θεατρικών διδασκάλων, αλλά για τη σημασία του ως θεσμού της πόλης-κράτους, ιδιαίτερα της αθηναϊκής δημοκρατίας, που μπορεί να μελετηθεί περισσότερο στην προκειμένη περίπτωση. 4. Σχεδίαση θεάτρων Τα θέατρα ήταν ένας από τους πιο εντυπωσιακούς τύπους οικοδομημάτων της αρχαιότητας. Τα μεγαλύτερα γνωστά είναι της Εφέσου με χωρητικότητα 24.000 θέσεων, της Μεγαλόπολης 22.000 θέσεων, του 'Αργους 20.000 θέσεων, της Κορίνθου 18.000 θέσεων. Πολλά από αυτά ήταν φτιαγμένα με τρόπο που να χρησιμοποιεί φυσικά κοιλώματα λόφων, αλλά στα περισσότερα από αυτά υπήρξε τεχνητή διαμόρφωση του εδάφους και πολλές κατασκευαστικές προσθήκες. Και το ενδιαφέρον μας δεν εξαντλείται μόνο στις διαστάσεις και την αισθητική τους αλλά προχωράει σε τεχνικά θέματα όπως η οπτική και η ακουστική τους. Η ακουστική των θεάτρων μάλιστα θεωρείται σχεδόν μυστήριο επίτευγμα. Σχεδιαζόταν με τέτοιο τρόπο που όλοι οι θεατές να μπορούν άνετα να βλέπουν στην σκηνή αλλά και να ακούν εξίσου καλά τι λεγόταν απ' τους ηθοποιούς. Κάποια θέατρα (όπως του Γυθείου και της Ερέτριας) διέθεταν την επονομαζόμενη «χαρώνειο κλίμακα», που ήταν μια σήραγγα κάτω απ' την σκηνή μέσω της οποίας εμφανιζόταν στην παράσταση οι ηθοποιοί που υποδύονταν τα πνεύματα του κάτω κόσμου. 'Αλλη κατασκευή σαν γερανός παρουσίασε τους ουράνιους Θεούς να κατεβαίνουν στην σκηνή (από μηχανής Θεός). Σε κάποια θέατρα (όπως της Σπάρτης και της Μεγαλόπολης) η σκηνή ήταν τροχήλατη και μεταφερόταν μετά την παράσταση σε ασφαλέστερο στεγασμένο μέρος. Δεν ξέρουμε σίγουρα αν χρησιμοποιούταν και εναλλακτικές μεταφερόμενες σκηνές ανάλογα με το είδος της παράστασης. Επίτευγμα για την εποχή ήταν και οι ναυμαχίες που γινόταν (κατά τους Ρωμαϊκούς κυρίως χρόνους) με μικροσκοπικά πλοία σε κάποια θέατρα όπως του 'Αργους και του θεάτρου του Διονύσου κάτω απ' την Ακρόπολη της Αθήνας. Κάποια θέατρα ήταν ασυνήθιστα μελετημένα κατασκευαστικά. Σαν παράδειγμα το μεγάλο θέατρο της Επιδαύρου κατασκευάστηκε στο τέλος του 4ου αιώνα π.χ. και το πάνω διάζωμα προστέθηκε στα τέλη του 3ου π.χ. αιώνα. Η ορχήστρα του είναι ένας 10

τέλειος κύκλος, ενώ το κοίλον του αποτελεί τμήμα σφαίρας! 34 σειρές καθισμάτων στο κάτω διάζωμα και 21 στο πάνω δίνουν 55 σειρές συνολικά. Το άθροισμα των πρώτων 10 αριθμών (1+2+3+4+5+6+7+8+9+10) δίνει 55. Το άθροισμα των πρώτων 6 (1+2+3+4+5+6) δίνει 21, και το άθροισμα των 4 τελευταίων (7+8+9+10) δίνει 34. Ο χρυσός αριθμός Φ παρουσιάζεται και πάλι μιας και η αναλογία σειρών των δύο διαζωμάτων 21 / 34 = 0,618 = Φ, αλλά και η αναλογία του κάτω διαζώματος προς το σύνολο των σειρών 34 / 55 = 0,618 = Φ. Απ' ό,τι φαίνεται λοιπόν υπήρχε γνώση, μελέτη και διαχρονική συνέχεια σε τέτοιες κατασκευές. Εντύπωση προκαλεί η παρουσία αρχαίων θεάτρων σχεδόν σε όλη την λεκάνη της μεσογείου. Κάποιοι πιστεύουν ότι το πλήθος των αρχαίων θεάτρων όσο και η θέση τους δεν δικαιολογούν την μεγάλη χωρητικότητά τους και το κόστος κατασκευής τους και ίσως να προοριζόταν και για άλλες χρήσεις... 5. Ηχητική αρχαίων ελληνικών θεάτρων Όλα ξεκίνησαν, όπως φαίνεται, από την εισαγωγή των μαθηματικών και της θεωρίας των αριθμών από τους Πυθαγόρειους στην αρχιτεκτονική. Τότε χρησιμοποίησαν γεωμετρικές χαράξεις στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των κτιρίων και ειδικότερα των θεάτρων. Ειδικά ο σχεδιασμός των θεάτρων επηρεάστηκε σημαντικά από την ακουστική, η οποία διαμορφώνεται σε επιστήμη από τον Αριστόξενο τον Ταραντίνο. Ο Βιτρούβιος στο πέμπτο βιβλίο του αναλύει την αρμονική θεωρία του Αριστόξενου και παραθέτει μουσικό διάγραμμα του Αριστόξενου. Το διάγραμμα αυτό δεν έχει σωθεί. Είναι όμως εύκολο να το αναπαραστήσουμε με βάση τις περιγραφές του Βιτρούβιου. Ο Αριστόξενος μας δίνει τις ακριβείς θέσεις και τις προδιαγραφές των "ηχείων", δηλαδή των αντηχούντων αγγείων». Εκτός από τις αρχαίες πηγές, «σύγχρονες ακουστικές έρευνες αποδεικνύουν ότι στα αρχαία θέατρα έχουν εφαρμοστεί βασικές αρχές σχεδιασμού που εξασφαλίζουν ηχοπροστασία, ακουστική ζωντάνια, διαύγεια και καταληπτότητα του θεατρικού λόγου. Μια από τις βασικότερες αρχές είναι η ενίσχυση της φωνής με έγκαιρες, θετικές ηχοανακλάσεις επάνω σε στοιχεία του θεάτρου (δάπεδο ορχήστρας, πρόσοψη κτιρίου σκηνής, λογείο), για την εξασφάλιση ενός φυσικού, αυτοδύναμου (παθητικού) μεγαφώνου, που αναπληρώνει τις ενεργειακές απώλειες, κυρίως στα υψηλότερα καθίσματα του κοίλου». Το θέατρο ως λόγος και τέχνη εξελίχθηκε μαζί με το κτίριο της σκηνής, τη σκηνογραφία και την τεχνολογική υποστήριξή της. Οι «σκηνικοί αγώνες» απαιτούσαν τέσσερις έως πέντε παραστάσεις την ημέρα. Έπρεπε λοιπόν τα σκηνικά να αλλάζουν γρήγορα και εύκολα. Τα θέατρα διέθεταν «θύρες», μεγάλα ανοίγματα στο κτίριο της σκηνής, τα οποία καλύπτονται με ζωγραφισμένους ξύλινους πίνακες ή υφασμάτινα πετάσματα. Για την αυτόματη αλλαγή των σκηνικών αναφέρεται πως είχαν την «περίακτο», μια πρισματική περιστρεφόμενη κατασκευή. Είχαν επίσης το «εκκύκλημα» το «ημικύκλιο» και το «στροφείο», Αναπαράσταση του μουσικού κυλιόμενες εξέδρες, τη «μηχανή» ή «κράδη» και την διαγράμματος του Αριστόξενου για τη «γέρανο» για τη μεταφορά στον αέρα ανθρώπων ή των θέση των αντηχούντων αγγείων με βάση «από μηχανής θεών» και το «θεολογείο», εξέδρα στην την περιγραφή του Βιτρούβιου οποία κάθονταν οι θεοί για να μιλήσουν με τους θνητούς. Για την αναπαράσταση καιρικών φαινομένων είχαν το «κεραυνοσκοπείο» και 11

το «βροντείο», καθώς και τη «χαρώνεια κλίμακα», υπόγειο διάδρομο για την άνοδο και κάθοδο στον κάτω κόσμο των χθόνιων θεών και των φαντασμάτων. Η σύγχρονη έρευνα για τον αρχαίο μηχανολογικό εξοπλισμό των θεάτρων καταλήγει σε αντικρουόμενες απόψεις, υποστηρίζει ο κ. Καραδέδος, γιατί βασίζεται σε ελλιπή δεδομένα. «Στο πρόσφατα ανασκαμμένο Θέατρο του Δίου, όμως, παρά την κακή κατάσταση διατήρησής του, σώθηκαν αρκετά στοιχεία, τα οποία τεκμηριώνουν τη θέση και εν μέρει τη λειτουργία αρκετών από τους θεατρικούς μηχανισμούς, όπως των "περιάκτων", του "θεολογείου", της "γέρανου", της "χαρώνειας κλίμακας", του "κεραυνοσκοπείου", καθώς και ανασυρόμενης αυλαίας χωρισμένης σε τρία τμήματα». 12

II. Αρχαιολογία 1. Απεικονίσεις σκηνών από αρχαίες ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες 1.Σάτυρος που κρατάει ένα ασκί 2. Η παράσταση του Θεού Διόνυσου 8. Αναπαραστάσεις θεατρικών έργων 13

14

2. Πίνακας καταγραφής αρχαιολογικών ευρημάτων σε σχέση με το θέατρο ΑΡΙΣΤΕΡΑ: ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΙΣΙΤΗΡΙΟ ΔΕΞΙΑ: 2 ΟΒΟΛΟΙ: Ο ΕΝΑΣ ΙΣΟΔΥΝΑΜΕΙ ΜΕ ΤΟ ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΟ ΕΝΟΣ ΑΝΕΙΔΙΚΕΥΤΟΥ ΕΡΓΑΤΗ Όσον αφορά τα εισιτήρια των αρχαίων Ελλήνων, τίποτα δεν ήταν γνωστό, αλλά έλεγαν ότι επρόκειτο για σύμβολα, όπως αναφέρουν μέρη του Αριστοφάνη και επίσης 15

ήταν φτιαγμένα από φτηνό υλικό. Και ο κ. Σβορώνος με τις γνώσεις του, την κριτική του σκέψη και το κριτικό του πνεύμα του αρχαιολόγου, του επιστήμονα και του φιλόσοφου, τα ταξινόμησε και τα όρισε ως εισιτήρια, που σήμερα έχουν χαθεί τα ίχνη τους. Επιπλέον υπάρχουν αρκετά νομίσματα χάλκινα εκ των οποίων το ένα τους μέρος απεικονίζει ένα γράμμα του αλφαβήτου, το κεφάλι της θεάς Αθηνάς ή λιονταριού, ή κάποιο άλλο σύμβολο, που οι νομισματολόγοι αδυνατούν να τα ονομάσουν. Αυτά τα σύμβολα πρέπει να πούμε ότι είναι ταξινομημένα ως νομίσματα διαφόρων πόλεων. Αξιοσημείωτο είναι και ότι τα τελευταία χρόνια ο Φριδλένδερ ανακάλυψε ότι δηλώνουν τη σειρά των καθισμάτων, πράγμα που το υποστήριξε και ο κ. Σβορώνος. Και είναι βέβαιο, ότι τα κέρματα αυτά οι λεγόμενες «μάρκες» έχουν μέχρι σήμερα διασωθεί ως εισιτήρια των αρχαίων θεάτρων. Παράλληλα, αναγκαίο είναι να πούμε ότι τα θέατρα αποτελούνταν από χιλιάδες θεατές, ώστε να χωρίσουν το θέατρο σε δύο τμήματα, που τα οποία τα σημείωναν με ένα ή δύο γράμματα. Με αυτό τον τρόπο οι θεατές μπορούσαν να βρίσκουν τις θέσεις τους. Επίσης, σύμφωνα με μελέτες του κ. Σβορώνου τα εισιτήρια των οποίων η κεφαλή ήταν κατεργασμένη όριζαν τις κάτω θέσεις του θεάτρου, ενώ τα υπόλοιπα που απεικόνιζαν το κεφάλι της θεάς Αθηνάς όριζαν τις θέσεις των Ρωμαίων. Με όλα αυτά λοιπόν βλέπετε ότι το σύστημα ήταν εφαρμοσμένο στο Στάδιο και στους Ολυμπιακούς αγώνες, και βλέπετε ότι είναι το ποιο πρακτικό για μεγάλα θέατρα. Και μπορείτε να φανταστείτε την ευκολία του, με την οποία οι αρχαίοι έπαιρναν τα εισιτήρια δωρεάν και έμπαιναν μέσα, ώστε να παρευρίσκονται την ώρα όπου θα έπρεπε να ακουστεί το τελευταίο έργο του Σοφοκλή και την τραγωδία του Αριστοφάνη. Τελειώνοντας να πούμε ότι έτσι ήρθε στο φως η τελειότητα του αρχαίου πολιτισμού, η σοφία με την οποία ήταν ρυθμισμένος ο αρχαίος βίος. 16

III. Γεωγραφικός προσδιορισμός των αρχαίων θεάτρων Το αρχαίο ελληνικό θέατρο, θεσμός της αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους, διδασκαλία και τέλεση θεατρικών παραστάσεων, επ ευκαιρία των εορτασμών του Διονύσου, αναπτύχθηκε στα τέλη της αρχαϊκής περιόδου και διαμορφώθηκε πλήρως κατά την κλασσική περίοδο, κυρίως στην Αθήνα. Φέρει έναν έντονο θρησκευτικό και μυστηριακό χαρακτήρα κατά την διαδικασία της γέννησής του, αλλά και έναν εξίσου έντονο πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα κατά την περίοδο της ανάπτυξής του. 1. Χωρισμός Σε Ζώνες Αρχαία θέατρα υπήρχαν στην περιοχή της Ελλάδας, της Κύπρου, της Σικελίας, της Ιωνίας, της Καρίας, της Παμφυλίας, της Συρίας και της Βορείου Αφρικής. 2. Πίνακας Αρχαίων Θεάτρων ΕΛΛΑΔΑ ΚΥΠΡΟΣ Αντίφελλος Αμβρακία Κούριο Λίμυρα Αθήνα-Διονύσου Πάθος Λητώον Άργος Μύρα Βεργίνα ΣΙΚΕΛΙΑ Νύσσα Γόρτυνα Εγέστα Ξάνθος Γύθειο Συρακούσες Πίναρα Δελφοί Τυνδαρίς Τερμησός Δήλος Τλως Δωδώνη ΙΩΝΙΑ Φάσηλις Επιδαύρου Ασκληπιείο Έφεσος Επιδαύρου Μικρό Μίλητος ΣΥΡΙΑ 17

Ερέτρια Πέργαμος Αλεξάνδρεια Θήρα Πριήνη Γέρασα Θορικός Γάδαρα Κοπανός ΚΑΡΙΑ Παλμύρα Λάρισα Αφροδισιάς Πέτρα Μαντίνεια Αλικαρνασσός Φιλαδέλφεια Μαρώνεια Ιεράπολις Μεγαλόπολη Σαλαγασσός ΒΟΡΕΙΟΣ ΑΦΡΙΚΗ Μήλος Απολλωνία Μυτιλήνη ΠΑΜΦΥΛΙΑ Κυρήνη Ορχομενός Αρκαδίας Ασπένδος Πτολεμαΐς Ορχομενός Βοιωτίας Σικυών Σπάρτη Φίλιπποι Ωρωπός 3. Αρχαία Θέατρα α. Το Θέατρο Του Διονύσου Πέργη Σίδη ΛΥΚΙΑ Αρύκανδα 18

Το θέατρο του Διονύσου θεμελιώθηκε πιθανώς τον 6 ο π.χ. αιώνα, στην περίοδο της δυναστείας των Πεισιστρατίδων. Έκτοτε επανοικοδομήθηκε και επεκτάθηκε πολλές φορές και έτσι είναι δύσκολο να καθορίσουμε ποια ήταν η αρχική μορφή του. Το θέατρο ήταν αρχικά μόνο ένα μέρος του περίβολου ή τεμένους του Διονύσου. Ο περίβολος περιείχε μόνο τον αρχαιότερο ναό του Διονύσου και ένα θυσιαστικό βωμό. Αργότερα προστέθηκε μια αίθουσα ή στοά εξαλείφοντας τον παλαιότερο ναό και χτίστηκε ένας δεύτερος ναός επεκτείνοντας τα όρια του περίβολου νότια. Η ψηλότερη σειρά θέσεων του θεάτρου υψωνόταν περίπου 35 μέτρα επάνω από το χαμηλότερο μέρος του περιβόλου και πριν από την κατασκευή της στοάς και της σκηνής οι θεατές μπορούσαν να δουν το ναό και το θυσιαστικό βωμό από το θέατρο. β. Το Αρχαίο Θέατρο Ασκληπιείου της Επιδαύρου 19

Κτίσθηκε σε δύο οικοδομικές φάσεις. Κατά την διάρκεια της πρώτης, στο τέλος του 4 ου π.χ. αιώνα (350-300 π.χ. επί Πολύκλειτου), κατασκευασθήκαν η ορχήστρα, το κάτω διάζωμα και το σκηνικό οικοδόμημα στο "προ-ελληνιστικό" στάδιό του. Στη δεύτερη φάση, μέσον 2 ου π.χ. αιώνα, το κοίλο επεκτάθηκε προς τα πάνω και η σκηνή έλαβε την "υστεροελληνιστική" μορφή της. Το θέατρο φιλοξενούσε μουσικούς και ωδικούς αγώνες καθώς και παραστάσεις αρχαίου δράματος. Αρχικά είχε 6.210 θέσεις. Αργότερα 14.000. Το θέατρο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου εκφράζει την τελειότερη μορφή της την αρχιτεκτονική εμπειρία της αρχαιότητας στην δομή του θεατρικού χώρου. Επίσης είναι ονομαστό και μοναδικό για την ακουστική του. γ. Το Αρχαίο Θέατρο Ιερού Των Δελφών Κατασκευάσθηκε τον 4 ο π.χ. αιώνα αλλά την σημερινή του μορφή πήρε στην αρχή των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων. Το κοίλο του είχε τριανταπέντε σειρές καθισμάτων και στην πλακόστρωτη ορχήστρα σώζονται τα θεμέλια της σκηνής. 20

Χρησιμοποιείτο κυρίως για τους δραματικούς και τους λυρικούς αγώνες στις μεγάλες γιορτές του ιερού. δ. Το Αρχαίο Θέατρο Της Εφέσου Ένα από τα μεγαλύτερα αρχαία θέατρα με δυνατότητα να φιλοξενεί 24.000 θεατές. Χτίστηκε από τον Λυσίμαχο και επεκτάθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Εδώ κήρυξε ο Απόστολος Παύλος. ε. Το Αρχαίο Θέατρο του Κουρίου 21

Κατασκευάσθηκε στον ύστερο 2 ο αιώνα π.χ. με 3.000 θέσεις. Επισκευάσθηκε το 2 ο και 3 ο αιώνα και προστέθηκαν 500 θέσεις. Ανασκάφτηκε από τον Αντώνιο Τραυλό. στ. Το Αρχαίο Θέατρο Της Μιλήτου 22

Το θέατρο της πόλης χωρητικότητας 15.000 θεατών, το μεγαλύτερο στη Δυτική ακτή της Μικράς Ασίας (4 ος ρωμαϊκοί χρόνοι), αποκτά στο 2 ο αιώνα μ.χ. πολυώροφο σκηνικό οικοδόμημα. Σώζονται δύο κίονες από το αυτοκρατορικό θεωρείο. Η ρωμαϊκή σκηνή ήταν μεγαλειώδης με μήκος 140 μ. και ύψος 30 μ. 23

ζ. Το Αρχαίο Θέατρο της Περγάμου Το θέατρο αυτό είναι λαξευμένο στην απόκρημνη πλαγιά ενός λόφου. Χωρητικότητας περίπου 10.000 θέσεων. Κατέληγε σε πλάτωμα που περιβάλλεται από δωρικές στοές με θέα προς την κοιλάδα και τη θάλασσα. 2 ος αιώνας π.χ. η. Το Αρχαίο Θέατρο της Πριήνης 24

Το συγκεκριμένο θέατρο είχε χωρητικότητα 10.000 θεατών. Χτίστηκε τον 1 ο αιώνα π.χ. Μετά το 161 μ.χ. υπέστη μετατροπές από τους Ρωμαίους που βάθυναν την ορχήστρα έτσι ώστε να τη μετατρέψουν σε αρένα μονομαχιών. Εξαιρετική η κατασκευή των μαρμάρινων κερκίδων. Στη δωρική κιονοστοιχία της σκηνής εξαρτούσαν ξύλινες επιφάνειες με τα σκηνικά. Λειτούργησε ως τον 7 ο αιώνα μ.χ. και καταστράφηκε από σεισμό. θ. Το Αρχαίο Θέατρο της Αφροδισιάς Το θέατρο αυτό είχε χωρητικότητα 10.000 θεατών. Χτίστηκε τον 1 ο αιώνα π.χ. Μετά το 161 μ.χ. υπέστη μετατροπές από τους Ρωμαίους που βάθυναν την ορχήστρα έτσι ώστε να την μετατρέψουν σε αρένα μονομαχιών. Εξαιρετική η κατασκευή των 25

μαρμάρινων κερκίδων. Στη δωρική κιονοστοιχία της σκηνής εξαρτούσαν ξύλινες επιφάνειες με τα σκηνικά. Λειτούργησε ως τον 7 ο αιώνα μ.χ. και καταστράφηκε από σεισμό. ι. Το Αρχαίο Θέατρο της Αλικαρνασσού Το θέατρο αυτό χτίστηκε σε πλαγιά λόφου. Η ακμή του τοποθετείται στα Ελληνιστικά χρόνια (330-30 π.χ.). Χωρητικότητας περίπου 13.000 θεατών. Σώζονται η ορχήστρα, η σκηνή και τα διαζώματα. ια. Το Αρχαίο Θέατρο Της Δωδώνης ιβ. Το Αρχαίο Θέατρο των Φιλίππων 26

ιγ. Το Αρχαίο Θέατρο Των Συρακουσών ιδ. Το Αρχαίο Θέατρο της Σαλαγασσού 27

ιε. Το Αρχαίο Θέατρο Της Τυνδαρίδος 28

IV. Θεατρολογία Ο πρώτος που μίλησε για τη θεατρολογία ήταν ο Αριστοτέλης ο οποίος απέδωσε την πρώτη εφαρμογή της στον Σοφοκλή. Ταυτόχρονα για πρώτη φορά διατυπώθηκε ο όρος σκηνογράφος από τον Διογένη το Λαέρτιο ο οποίος θέλησε να προσδιορίσει την ειδική εργασία του τεχνίτη καλλιτέχνη του θεατρικού έργου. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΜΙΑΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ Οι επαγγελματίες που συντελούσαν στο ανέβασμα μιας παράστασης ήταν ο ποιητής, ο σκηνογράφος, ο χορογράφος, οι μουσικοί αυλητές, οι ενδυματολόγοι, οι χορηγοί, οι ηθοποιοί και ο Χορός. Αρχικά, ο ποιητής δεν περιοριζόταν μονάχα στη συγγραφή του έργου. Ο ποιητής συγκέντρωνε στο πρόσωπό του το ρόλο του συγγραφέα, του σκηνοθέτη, του σκηνογράφου, του ηθοποιού, του συνθέτη και του χορογράφου. Με άλλα λόγια ήταν ο μοναδικός οργανωτής και εκτελεστής της παράστασης. Όμως με τον πολλαπλασιασμό των παραστάσεων και την βαθμιαία αύξηση των υποκριτών που είχε ως συνέπεια την δημιουργία συντεχνίας ηθοποιών, οι παραπάνω ρόλοι ανατίθεντο σε διαφορετικούς συντελεστές. Έπειτα, οι χορηγοί, εύποροι επιφανείς άνδρες, αναλάμβαναν όλα τα έξοδα της παράστασης. Ωστόσο η αρχή της δράσης τους δεν έχει προσδιοριστεί ακόμη. Επιπλέον, οι σκηνογράφοι ήταν υπεύθυνοι για τα σκηνικά της παράστασης τα οποία συνήθως αποτελούσαν ένα μόνιμο φόντο ενώ τα έπιπλα της σκηνής άλλαζαν μπροστά στα μάτια των θεατών. Το 1880 άρχισε να αναπτύσσεται μια σκηνογραφική πολυτέλεια παρ όλο που παλαιότερα οι σκηνογράφοι είχαν δεχτεί έντονη κριτική ιδίως από το Λάσκαρη. Ο Λάσκαρης λοιπόν υποστήριζε πως οι περισσότεροι από αυτούς ήταν ανίκανοι και πολλές φορές οδηγούσαν το κοινό στο να αναρωτηθεί τι είναι ακριβώς αυτό που παρουσιάζεται στα σκηνικά. Οι ηθοποιοί διαλέγονταν πολύ προσεκτικά αφού ήταν εκείνοι που βοηθούσαν το θέατρο να συμβάλλει στην πνευματική ανάπτυξη του τόπου. είχαν πρόσθετες ευθύνες. Ερμήνευαν, μετέδιδαν το λόγο, το μήνυμα, την αλήθεια του ποιητή, του ανώτερου πνευματικού λειτουργού που άγγιζε και βοηθούσε τους ανθρώπους να δουν και να αισθανθούν. ΧΟΡΟΣ Οι Θεατρικοί χοροί είχαν θρησκευτική καταγωγή. Ανάγονται στους κυκλικούς Χορούς των Δωριέων γύρω από έναν βωμό, απ' όπου προήλθε ο διθύραμβος. Ο Στησίχορος τον διαμόρφωσε οριστικά. Από τον διθύραμβο προήλθαν τα τρία είδη της δραματικής ποίησης: τραγωδία, σατυρικό δράμα και κωμωδία. Πρωταρχικός παράγοντας στο αρχαίο δράμα ήταν πάντοτε ο Χορός. Νοηματικά και λεκτικά, μουσικά και ηχητικά διαμόρφωνε το κλίμα του έργου, φώτιζε τους ήρωες και προέβαλλε με πάθος τα μηνύματα του ποιητή. Ήταν αυτός που έπρεπε να αγγίξει το κοινό, να το παρασύρει και να του υποβάλλει με τον αισθησιασμό του στο υποσυνείδητο τα μηνύματα που ήθελε 29

να μας μεταδώσει ο ποιητής. Ήταν αυτός που τάραζε το θεατή και δημιουργούσε μέσα του την κατάλληλη έξαρση για να γίνει μυημένος δέκτης της ποίησης. Ο Χορός παράλληλα με το τραγούδι, χόρευε με εκφραστικές και μιμητικές κινήσεις. Η ενδυμασία τους ήταν απλούστερη απ' αυτή των υποκριτών. Μάλιστα ο Κ. Κουν χαρακτήρισε το Χορό ως πρωταρχικό παράγοντα του αρχαίου θεάτρου, γιατί ως εκπρόσωπος της κοινής γνώμης και ουδέτερος παρατηρητής, πρόβαλλε τα πάθη των ηρώων και τα μηνύματα των ποιητών και διαμόρφωνε το λεκτικό, το ηχητικό, και το νοηματικό πλαίσιο της παράστασης. Άλλοτε έπαιρνε και κάποιο χαρακτήρα, όμως πολλές φορές δεν είχε το θάρρος να στηλιτεύσει όπως πρέπει ένα ανοσιούργημα που ο ίδιος είχε παρατηρήσει. Επικεφαλής του Χορού ήταν ο αυλητής, που με την συνοδεία αυλού πλαισίωνε την κίνηση και την όρχηση. Έμπαινε από την δεξιά πάροδο και μόνο ο κορυφαίος διαλεγόταν με τους υποκριτές. ΔΙΘΥΡΑΜΒΟΣ- ΓΛΩΣΣΑ Ο Διθύραμβος θεωρούνταν η απαρχή του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Ήταν ένα θρησκευτικό και λατρευτικό άσμα που τραγουδούσε ο ιερός θίασος των πιστών του Διονύσου, με συνοδεία αυλού, γύρω από το βωμό του θεού. Περιείχε μια αφήγηση για τη ζωή και τα παθήματα του θεού. Την απόδοση της αναλάμβανε ο Χορός μεταμφιεσμένος σε τράγους. Η γλώσσα του διθυράμβου όπως και η γενική γλώσσα της τραγωδίας εξαρτιόταν από την περιοχή στην οποία ανέβαινε η παράσταση. Ωστόσο η ανάγκη έκφρασης του ελληνισμού και η διατήρηση της ελληνικής μνήμης οδήγησε στην μετάφραση των περισσότερων έργων στη νεοελληνική γλώσσα. ΚΟΣΤΟΥΜΙΑ Η ερμηνεία των θεατρικών ρόλων, είχε ανατεθεί σε επαγγελματίες ηθοποιούς. Η εμφάνιση των ηθοποιών στην σκηνή ήταν λαμπρή, μεγαλειώδης, όπως ταίριαζε και στους ρόλους αλλά και στον γενικότερο χαρακτήρα του θεάτρου του οποίου βασικό γνώρισμα ήταν η μεγαλοπρέπεια. Ο υποκριτής φορούσε προσωπείο και κουστούμι, ανάλογο με την εξουσία του (ποδήρεις χιτώνες για τους βασιλιάδες, αγρηνόν για τους μάντεις). Τα κουστούμια ήταν για οπτικούς και λειτουργικούς ρόλους εξογκωμένα, έτσι ώστε οι ήρωες να είναι επιβλητικοί. Ακόμη φορούσαν υπερυψωμένα υποδήματα που μπορεί να δυσκόλευαν το βάδισμα όμως έδιναν έναν τελετουργικό κινησιακό τύπο. Τα κοστούμια των ηθοποιών πολλές φορές φροντίζονταν από τους ίδιους. Έφτιαχναν τις μάσκες τους μέσα από τις οποίες ξεπηδούσαν τα λόγια του ποιητή. Για τις μάσκες λοιπόν και για τα κοστούμια παίρνουμε αρκετές πληροφορίες από αγγεία της εποχής. Οι ενδυμασίες ήταν περίτεχνες, βαριές και επιβλητικές. Οι ηθοποιοί φορούσαν ψηλά παπούτσια, καλύμματα και μάσκες που τους έδιναν μια άλλη διάσταση. Γενικά οι ενδυμασίες ήταν ένα είδος ιερατικού αμφίου. Η ζώνη φοριόνταν πάνω από τη μέση ώστε να δείχνει ψηλότερος ο ηθοποιός. Οι νέοι φορούσαν χιτώνες ως το γόνατο ενώ οι γηραιότεροι ποδήρεις. Στη κωμωδία, σ αντίθεση με τη τραγωδία, φορούσαν εμβάτας, χαμηλά παπούτσια, μαλακά που τους επέτρεπαν να κινούνται ελεύθερα. Ταυτόχρονα στο σατυρικό δράμα οι ηθοποιοί φορούσαν προβιές που πρόβαλλαν τη ζωώδη εικόνα του θεού Διονύσου. Την ίδια στιγμή τα προσωπεία ήταν το κύριο στοιχείο των παραστάσεων. Υπήρχαν σε πολλές παραλλαγές απεικονίζοντας γνώριμες φυσιογνωμίες. Μέσα από αυτά το κοινό αναγνώριζε το φύλλο, την ηλικία, την ψυχική διάθεση που απαιτούσε κάθε ρόλος. Διευκόλυναν επίσης το παίξιμο των γυναικείων ρόλων αφού οι ηθοποιοί ήταν μόνο αρσενικού γένους. Η αξία τους για την παράσταση ήταν τόσο μεγάλη, που οι χορηγοί τα 30

φύλασσαν προσωπικά. Είχαν ειδικές ονομασίες: τα ανδρικά ονομάζονταν «ξυρίες άνδρες», «λευκοί άνδρες» κ.ά ενώ τα γυναικεία ονομάζονταν κατακόμοι, μεσοκόμοι κ.α. Πήλινα ή δερμάτινα, έντονα ζωγραφισμένα χωρίς να αποδίδουν διάφορους χαρακτήρες του ίδιου προσώπου, τα προσωπεία χρησίμευαν αφενός στην εξιδανίκευση των ηρώων αφετέρου στην γέννηση κατάλληλων συναισθημάτων των θεατών. Χαρακτηριστικά ο Κώστας Γεωργουσόπουλος δηλώνει: Τα προσωπεία παραπέμπουν στο ήθος των θεατρικών προσώπων γι αυτό και οφείλουν να είναι ατομικά. Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον η έρευνα γύρω από τα ονόματα που πήραν μέσα στην ευρωπαϊκή γλώσσα. 31

V. Λογοτεχνία 1. ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ Σε μία εποχή, πριν από τις Διονυσιακές τελετές και το διθύραμβο, παρατηρούνται τελετές μαγικού και λατρευτικού χαρακτήρα. Αυτές οι πρώιμες εκδηλώσεις, οφείλονται στην προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει ή να επηρεάσει τα φυσικά φαινόμενα από τα οποία πίστευε ότι εξαρτιόταν και τα είχε θεοποιήσει. Σ' αυτήν την πρωτόγονη μορφή αναπαράστασης εντοπίζονται οι απαρχές του δράματος. Ο όρος δράμα προέρχεται από το δράω-ω που σημαίνει ότι γεννιέται ως δράση. Το δρω παίρνει και την σημασία του υπηρετώ με την ειδική έννοια "υπηρετώ την θεότητα". Μία τέτοια θρησκευτική χροιά που δίνεται στην αρχική σημασία του όρου δράμα ενισχύει την άποψη ότι προέρχεται από θρησκευτικές τελετουργίες. Για να αντιληφθούμε καλύτερα την προέλευση του δράματος, αναφέρουμε το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έκανε την εμφάνισή του. Παρ' όλες τις δωρικές επιδράσεις, γεννήθηκε στα μέσα του 6ου αιώνα π.χ. στην Αττική, τόπος που καλλιεργήθηκε συστηματικά και συνετέλεσε στην πολιτιστική ακμή του 5ου, του λεγόμενου "Χρυσού Αιώνα". Γεννήθηκε σε μία ιδιαίτερα ταραγμένη περίοδο. Οι δυσχέρειες καθιστούσαν επιτακτική την ανάγκη ανακατατάξεων ώστε να εξασφαλιστεί η ομαλή λειτουργία των θεσμών της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Το δράμα αρχικά διαμορφώθηκε στους αγροτικούς δήμους της Αττικής και μεταφέρθηκε στο Άστυ. Εκεί μέσα σε δημοκρατικό κλίμα τελειοποιήθηκε και αργότερα έγινε θεσμός της Δημοκρατίας. Δίκαια λοιπόν ειπώθηκε ότι το δράμα είναι παιδί της Δημοκρατίας, γέννημα του διαλόγου και της ελευθερίας των ιδεών. Το δράμα συνδέεται με την θρησκευτική λατρεία του θεού Διονύσου. Ήταν ένας θεός που συγχωνεύτηκε με τα ελληνικά έθιμα, και επικράτησε αποκτώντας οπαδούς, γιορτές και δικό του τραγούδι. Σ' αυτό το χορικό άσμα που ήταν αφιερωμένο στον Διόνυσο τοποθετούνται οι ρίζες του δράματος. Τον 7ο αιώνα ο ποιητής Αρίωνας συνέθεσε διθυράμβους. Ο Διθύραμβος διαδόθηκε σε όλη την Αττική με γιορτές πάνδημες και επίσημες. Δημιουργήθηκαν τότε οι πρώτοι θίασοι με τους εθελοντές οι οποίοι με την χρήση της τρυγίας (κατακάθι του μούστου) μεταμφιέζονταν σε τράγους και χόρευαν τραγουδώντας το Διθύραμβο, που υμνούσε την ζωή και τους θριάμβους του Διονύσου. Όμως το δράμα συνέχισε την εξελικτική του πορεία, με κορύφωση την έμπνευση του Θέσπη στα μέσα του 6ου αιώνα. Φορώντας ένα προσωπείο, μπήκε στο Χορός και αντί να τραγουδά, άρχισε να απαγγέλλει, να αποκρίνεται με επαναλαμβανόμενο ρυθμό. Αυτή η νέα ιδέα έγινε δημοφιλής στην Αττική και αποτέλεσε ορόσημο στην μετέπειτα θεατρική ιστορία της Ευρώπης. Ο Θέσπης δημιούργησε μονιμότερη ομάδα τον πρώτο περιοδεύων θίασο του κόσμου γνωστό με την ονομασία "Άρμα του Θέσπιδος". Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι το δράμα είχε τις ρίζες του στις τελετές του Διονύσου, οι οποίες εκφράστηκαν περισσότερο από τα λαϊκά στρώματα. Οι λαϊκές τάξεις από πολύ νωρίς έκαναν ορχηστρικές εκτελέσεις ασμάτων που περνώντας μέσα από το λυρικό ή αφηγηματικό στάδιο, εξέφραζαν τα γνησιότερα μιμητικά μέσα και ταυτίστηκαν οι ερμηνευτές με τα δρώμενα. Με την αφομοίωση χαρακτηριστικών από επισημότερες τελετουργίες, εξελίχθηκε σε μία έξοχη μορφή τέχνης η οποία θεμελίωσε την πολιτιστική αναγέννηση της Αττικής. 2. Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ Η τραγωδία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αποτελεί εξέλιξη του διθυράμβου. Οι απόψεις για την καταγωγή της τραγωδίας είναι αντιτιθέμενες και εξακολουθούν να δίνονται διάφορες ερμηνείες. Οι δύο επικρατέστερες ότι τραγωδία σημαίνει ωδή των τράγων (ετυμολογία του όρου) ή ότι είναι χορικό άσμα με βραβείο έναν τράγο, δεν στηρίζονται σε αδιάσειστα επιστημονικά τεκμήρια. Το μόνο σίγουρο είναι ότι κατάγεται από το δράμα όμως η συζήτηση γύρω απ' αυτό το θέμα δεν έχει κλείσει ποτέ. Με τον Αρίωνα και τον Θέσπη είχε ήδη γίνει το πρώτο βήμα από το διθύραμβο στην τραγωδία. 32

Ο Αριστοτέλης, στην Ποιητική του, καθορίζοντας τα ιδεώδη χαρακτηριστικά της τραγωδίας, δίνει τον εξής ορισμό: "Τραγωδία ουν εστίν μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, ηδυσμένω λόγω χωρίς εκάστω των ειδών εν τοις μορίοις, δρώντων και ου δι' απαγγελίας, δι' ελέου και φόβου περαίνουσα, την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν". Η τραγωδία είναι μίμηση, ελεύθερη αναπαράσταση μίας αξιόλογης πράξης, η οποία έχει αρχή, μέση και τέλος και χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη μελωδίας. Όλα όμως αυτά τα στοιχεία δεν είναι τυχαία και ανομοιόμορφα διασκορπισμένα, αλλά ακολουθούν μία συγκεκριμένη αλληλουχία. Κυρίαρχο γνώρισμα είναι η δράση, δηλαδή δεν περιορίζεται στην απλή απαγγελία αλλά προχωρά στην μίμηση των ηρώων. Μέσα από τις καταστάσεις του ελέου και του φόβου, επέρχεται η κάθαρση, μία έννοια πολυσύνθετη και πολυδιάστατη. Σύμφωνα με την ευρύτερα παραδεκτή άποψη, η κάθαρση είναι η λύτρωση, η ψυχική ανακούφιση στην οποία φτάνουν οι θεατές με το να συμπάσχουν, να ταυτίζονται και να αγωνιούν για την τύχη των ηρώων. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το μεγαλείο των τραγικών ηρώων καθώς και των ίδιων των θεατών. Η κάθαρση αποτελεί τη γέφυρα για την μετάβαση από την άγνοια στην γνώση (και όχι στην γνώμη "δόξα" αλλά στην γνώση "επιστήμη" όπως έλεγε η Ρητορική και η Φιλοσοφία). Μέσα από την σύγκρουση με ανώτερες δυνάμεις και την ολοκληρωτική συντριβή δεν ακολουθεί ο εκφυλισμός της ψυχής αλλά αντίθετα η ηθική ελευθερία και η γενικότερη αποκατάσταση της ηθικής τάξης. Τα θέματα των τραγωδιών ήταν παρμένα από την ιστορία και την μυθολογία και προορίζονταν εξ' αρχής να παρασταθούν στην σκηνή. 3. ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ Ο Αριστοτέλης περιγράφει την τυπική διάρθρωση της τραγωδίας. Αυτή η μορφή αν και πλουτίστηκε με ορισμένες καινοτομίες, παρέμεινε σε γενικές γραμμές αναλλοίωτη. Τα μέρη της τραγωδίας χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες, στα κατά ποσόν και στα κατά ποιον. Κατά ποσόν είναι τα εξωτερικά μέρη που υποδιαιρούνται σε επικά και λυρικά. Επικά είναι ο πρόλογος, τα επεισόδια και η έξοδος. Λυρικά είναι η πάροδος και τα στάσιμα. Ας εξετάσουμε αναλυτικότερα καθένα απ' αυτά. Ο πρόλογος (πρώτος λόγος) είτε με την μορφή μονολόγου είτε με την διαλογική μορφή εισήγαγε τον θεατή στην υπόθεση της τραγωδίας. Τα επεισόδια είναι οι πράξεις που διαδραματίζονται ανάμεσα στους υποκριτές, μεταξύ τους ή με τον χορό. Ο θεμελιώδης ρόλος τους έγκειται στο ότι περιέχουν τις συγκρούσεις των προσώπων και έτσι προωθείται η δράση. Η έξοδος, το τελευταίο μέρος μίας τραγωδίας, έκλεινε με το εξόδιο άσμα του Χορού, καθώς αυτός αποχωρούσε από την σκηνή. Από τα χορικά μέρη, η πάροδος, ήταν τραγούδι που έψελνε ο Χορόςς με την είσοδό του στην ορχήστρα. Εξυπακούεται ότι υπήρχε συγκεκριμένη ρύθμιση του βηματισμού και του σχηματισμού. Όταν ο Χορόςς είχε μπει και είχε λάβει την θέση του στην ορχήστρα, τραγουδούσε κάποιες ωδές, τα στάσιμα τις οποίες συνόδευε με χορευτικές κινήσεις. Τα κατά ποιον είναι τα εσωτερικά και ουσιαστικότερα μέρη της τραγωδίας. Τα δομικά αυτά μέρη της αναλύσεως, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης είναι ο μύθος, το ήθος, η λέξη, η διάνοια, το μέλος και η όψη. Ο μύθος είναι η ραχοκοκαλιά της τραγωδίας, αυτό που στο σύγχρονο θέατρο ονομάζουμε σενάριο, και ανεξάρτητα απορρέουν οι σκέψεις, ο ψυχικός κόσμος, και η αντίδραση του ήρωα στις όποιες περίπλοκες και αντιφατικές καταστάσεις. Η διάνοια ήταν οι ιδέες και τα επιχειρήματα των σκέψεων που εξέφραζε ο ήρωας για την ζωή. Λέξη ήταν τα λεκτικά στοιχεία, το κείμενο, τα μέτρα, οι ρυθμοί, οι εκφραστικοί τρόποι, το ύφος. Όσο για το μέλος, τα μουσικά στοιχεία, οι πληροφορίες είναι ελλιπείς. Η όψη ήταν το "φαίνεσθαι" της παράστασης, η λεγόμενη σκηνογραφία και η ενδυματολογία. Όλα αυτά τα μέρη ήταν καθοριστικά για την σκηνική αναπαράσταση μίας τραγωδίας. Το κάθε ένα λειτουργούσε συμπληρωματικά και όλα μαζί συναποτελούσαν την τραγωδία. 33

4. ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΕΣ - ΔΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ Το αρχαίο θέατρο με την πάροδο του χρόνου, ακολούθησε μία εξέλιξη, όχι μόνο αρχιτεκτονική. Με την κατασκευή ξύλινων καθισμάτων (ικρία), ο λατρευτικός χώρος του Διονύσου, δηλαδή η ορχήστρα και τα εδώλια, διαφοροποιήθηκαν ως προς την μορφή τους, δίνοντας έτσι μία νέα όψη στο θέατρο. Τόπος διεξαγωγής των δραματικών αγώνων, μετά την οικοδόμηση του ναού του Διονύσου, ήταν το θέατρο του Διονύσου στην αρχαία Αθήνα. Εκεί οι τραγικοί ποιητές παρουσίαζαν τα έργα τους. Οι αγωνιστικές αυτές γιορτές γίνονταν την άνοιξη, εποχή που η λατρεία του Διονύσου ήταν εντονότερη. Επιπλέον εκείνο το διάστημα, η γεωργία ήταν σχεδόν ανύπαρκτη με αποτέλεσμα ο αγροτικός πληθυσμός να αφιερώνεται περισσότερο στις γιορτές και στις τελετές. Άλλωστε η συσσώρευση ξένων και συμμάχων στην Αθήνα, της επέτρεπε να προβάλλει τη μεγαλοπρέπειά της. Πριν την έναρξη των παραστάσεων, οι ποιητές παρουσίαζαν τους συντελεστές και την υπόθεση των έργων στο κοινό, γίνονταν κάποιες διδασκαλίες. Τρεις ήταν οι γιορτές που συνδέονταν με διδασκαλίες: "Τα εν άστει Διονύσια", τα "Λήναια" και τα "μικρά ή κατ' αγρούς Διονύσια". Στα εν άστει Διονύσια, τον μήνα Ελαφηβολιώνα (τέλη Μαρτίου) οι δραματικοί αγώνες ήταν επισημότεροι, και κρατούσαν 6 ημέρες. Στα μικρά ή κατ' αγρούς Διονύσια, τον μήνα Ποσειδεώνα (τέλη Δεκεμβρίου) παρουσιάζονταν επαναλήψεις των δύο προηγούμενων γιορτών. Ο άρχων βασιλεύς ήταν υπεύθυνος για την οργάνωση των Ληναίων, ενώ ο επώνυμος άρχοντας για την επιμέλεια των Μεγάλων Διονυσίων. Ο επώνυμος άρχοντας είχε πολλές δικαιοδοσίες. Διάβαζε τα έργα των ποιητών και με την βοήθεια επιτροπής, ενέκρινε τρία. Στους ποιητές αυτών των έργων παραχωρούσε το δικαίωμα συγκρότησης χορού. Γι' αυτό το σκοπό, δηλαδή για να καλυφθούν τα έξοδα της παράστασης (αμοιβές για χορευτές, υποκριτές και για τη σκευή) ανελάμβανε τη Χορηγία, μία λειτουργία, στην οποία 3 εύποροι Αθηναίοι, οι Χορηγοί, επιβαρύνονταν με την χρηματοδότηση. Οι κριτές ήταν δέκα, αιρετοί με κλήρο. Αθηναίοι πολίτες. Στο τέλος της παράστασης ο καθένας έγραφε την κρίση του και οι πινακίδες ρίχνονταν σε κάλπη. Έτσι ανάλογα με τις ψήφους του κάθε έργου βραβευόταν το καλύτερο έργο. Το έπαθλο ήταν ένα στεφάνι από κισσό, που ήταν το ιερό φυτό του Διονύσου. Οι νικητές ποιητές και Χορηγοί μπορούσαν να οικοδομήσουν χορηγικά μνημεία, όπως το περίφημο χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη στην Αθήνα, και επιπλέον να καταθέσουν τα ονόματά τους σε δημόσιες πλάκες τις διδασκαλίες. 5. ΟΙ ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΩΝ ΤΡΑΓΙΚΩΝ Όπως ξέρουμε τρεις ήταν οι τραγικοί ποιητές οι οποίοι με το έργο τους σημάδεψαν όλους τους αιώνες από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα. Όμως πριν από αυτούς, προηγήθηκαν σημαντικοί τραγικοί που μπορεί να γνωρίζουμε ελάχιστα αλλά αξίζει να τους θυμόμαστε αφού υπήρξαν οι προάγγελοι των μεγάλων τραγικών και οι θεμελιωτές της τραγωδίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους σπουδαιότερους από αυτούς. Στην κορυφή των προδρόμων βρίσκεται ο Θέσπης. Χωρίς την συμβολή του, δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε την τραγωδία όπως πραγματικά είναι. Αυτός εισήγαγε τον πρώτο υποκριτή, πράγμα που σημαίνει ότι αν δεν υπήρχε υποκριτής οι τελετές θα περιείχαν μόνο τραγούδι και χορό και όχι απόκριση. Επομένως η τραγωδία δεν θα είχε γεννηθεί. Σ' αυτόν οφείλονται και άλλες καινοτομίες που κυρίως αφορούν την οπτική της παράστασης. Εκτός από την τρυγία, χρησιμοποιήθηκε ως μέσο μεταμφίεσης των υποκριτών το ψιμύθιο. Επιπλέον έγιναν μεταβολές στα προσωπεία, ο φλοιός ή τα φύλλα αντικαταστάθηκαν από λινό ύφασμα. Τέλος, η θέση του τροχαϊκού τετραμέτρου πήρε το ιαμβικό τρίμετρο. Μετά το Θέσπη αναφέρεται ο μαθητής του Χοιρίλος ο Αθηναίος, ο οποίος τελειοποιώντας τα προσωπεία εισήγαγε τη λαμπρή εμφάνιση των υποκριτών στη σκηνή. Η προσφορά του Πρατίνα του Φλειούσιου ήταν ανεκτίμητη. Υπήρξε ο ευρετής του σατυρικού δράματος, μία ανακάλυψη που βοήθησε στην εξέλιξη του δράματος και επηρέασε βαθύτατα την τραγωδία. Ακόμη ο Ρωμαίος ποιητής Έννιος που γνώριζε άριστα 34

την ελληνική γλώσσα, έγραψε τραγωδίες εμπνευσμένες από τους ελληνικούς μυθικούς κύκλους, και θεωρήθηκε περισσότερο επικός ποιητής. Το ίδιο και ο Βιργίλιος που συνέθεσε την Αινειάδα κατά το πρότυπο της Οδύσσειας και της Ιλιάδας. Ένας άλλος μαθητής του Θέσπη, ο οποίος διακρίθηκε για την προσφορά του ήταν ο Φρύνιχος. Στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν γυναίκες ηθοποιοί αλλά τους γυναικείους ρόλους τους υποδύονταν άντρες μεταμφιεσμένοι σε γυναίκες. Ο Φρύνιχος ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τα γυναικεία πρόσωπα. Επίσης υπήρξε πρωτοπόρος και στα θέματα των τραγωδιών. Είχαν ως βάση τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα ενώ όπως γνωρίζουμε μέχρι τώρα, τα θέματα ήταν παρμένα από την μυθολογία ιδίως από τους τρεις μυθικούς κύκλους (Θηβαϊκός, Αργοναυτικός και Τρωικός). Δύο τέτοιες τραγωδίες με υπόθεση από τα Μηδικά, ήταν η "Μιλήτου Άλωσις" και οι "Φοίνισσες". Η πρώτη που περιγράφει τον αφανισμό της Μιλήτου από τους Πέρσες, σύμφωνα με την ιστορική παράδοση, ήταν η αιτία που επιβλήθηκε πρόστιμο στον Φρύνιχο λόγω του ότι θύμισε στους Αθηναίους "οικεία κακά". Η δεύτερη, με την οποία ο ποιητής κέρδισε την πρώτη νίκη, είχε θέμα το θρίαμβο των Ελλήνων στην Σαλαμίνα, καθώς και την απήχηση που είχε στην Περσία. Όλοι οι παραπάνω ποιητές αποδείχθηκαν αξιότιμοι. Το μόνο λυπηρό είναι ότι έχουν διασωθεί πολύ λίγα αποσπάσματα από τα έργα τους. Έτσι δεν μας επιτρέπεται να αξιολογήσουμε και να κατανοήσουμε πλήρως το μέγεθος της προσφοράς τους. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπήρξαν οι πρόδρομοι της ακμής της τραγωδίας, ήταν αυτοί που προετοίμαζαν το έδαφος για να ανθίσει μία νέα μορφή τέχνης. 6. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΕΓΑΛΟΙ ΤΡΑΓΙΚΟΙ Τρεις ήταν οι μεγάλοι τραγικοί ποιητές, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης. Καθένας απ' αυτούς έχει να μας επιδείξει ένα διαφορετικό έργο γιατί οι συνθήκες που έζησαν και έδρασαν ήταν διαφορετικές. Γι' αυτό το λόγο θα τους μελετήσουμε χωριστά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι γίνεται αξιοκρατική κατάταξη των έργων τους. α) ΑΙΣΧΥΛΟΣ H ζωή του: Ο Αισχύλος γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 525 π.χ. Ο πατέρας του ήταν ιερέας καταγόμενος από την γενεά των Κοδριδών. Η καταγωγή του και το θρησκευτικό οικογενειακό του περιβάλλον επέδρασαν στο χαρακτήρα του πλουτίζοντάς τον με ήθος και ευσέβεια. Ο Συρακούσιος τύραννος Ιέρωνας τον κάλεσε στην Σικελία για να διδάξει. Απέκτησε μεγάλη φήμη που ξεπέρασε τα όρια της Αττικής. Πέθανε στην Γέλα της Σικελίας το 456 π.χ. τόπος που είχε επισκεφτεί τρεις φορές. Πολέμησε στο Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα, στις Πλαταιές, με αυτοθυσία. Στη μάχη του Μαραθώνα, το 490 π.χ. πληγώθηκε βαριά, ενώ ο αδελφός του Κυναίγειρος έπεσε ηρωικά στην μάχη. Από τα νεανικά του χρόνια έδειξε ενδιαφέρον για την ποίηση. Θεωρείται ένας από τους γνωστότερους τραγικούς ποιητές της αρχαιότητας αλλά και όλου του κόσμου. Το έργο του: Το έργο του ήταν πολύμορφο. Έγραψε ελεγείες και παιάνες όμως γρήγορα αφοσιώθηκε στην τραγική ποίηση. Κέρδισε 13 νίκες από τις οποίες την πρώτη το 486 π.χ. σε ηλικία 40 ετών. Από τις τραγωδίες, άρτιες σώθηκαν επτά, "Πέρσαι", "επτά επί Θήβας", "Ικέτιδες", "Προμηθεύς Δεσμώτης" και η τριλογία "Ορέστεια" (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες). Χαρακτηριστικά των έργων του ήταν η θρησκευτικότητα, η φαντασία, η φιλοσοφική σκέψη, και η γλωσσοπλαστική του ικανότητα (δυνατές εικόνες, τολμηρές μεταφορές, σχήματα λόγου, προσθήκη νέων λέξεων, μεγαλόπρεπες συλλήψεις). Οι μορφές του έχουν τιτανικές διαστάσεις. Θέτει τα προβλήματα που απορρέουν από το αυτεξούσιο, την ανθρώπινη βούληση και την πρωτοβουλία, καθώς και από την θεία πρόνοια σε συνδυασμό με την ανθρώπινη αλαζονεία. Στις Ικέτιδες, η σύγκρουση με τις Θείες δυνάμεις φυλάσσει τις μεγάλες αξίες (έθιμα, φυσικοί νόμοι, θεσμοί). Στους επτά επί Θήβας, οι θεοί τιμωρούν αυτούς που παρασύρονται στο μεθύσι της εξουσίας. Στους Πέρσες ο αλαζόνας ηγεμόνας συντρίβεται, ενώ στην Ορέστεια αναλύεται η πορεία του ανθρώπου από το πρωτόγονο, φυσικό δίκαιο στο θετό, λογικό δίκαιο. 35