Iyres). Ο ι μ ε ν κ ι βω τ ιόσχη μα; έχο υ ν αντηχείο μ ε ορθογων ι κή ή τραπεζο ε ιδ ή πρόσοψ η, ξύλ ινο, ο ι δ ε λε κανοε ιδε ί ς,

Οι αρχαίες ελληνικές λύρες Σ τ έλιος Ψαρουδάκ ης Οργονολογικόs ορισμόs λύροs «Λ ύρεο- σ την ο ργανολογία σήμ ε ρα ονομάζουμε τα έγχορδα νυκτά μο υσ ι κά όργανα σ τα ο πο ία το επίπεδο των χο ρδών εί να ι παράλλ η λο προς το ε πίπεδο του η χε ίου - σε αν τίθεση προ ς τι ς «ά ρ π ε ο-, ό που τα δύο επί πεδα είναι κά θετα μ εταξύ τοικ. Διακ ρ ί νο μ ε δύο ε ί δη λυρών : τ κ «κ ι βωτιόσχη μεο- (box-iyrcs) κα ι τκ «λ ε κα νο ε ιδ ε ί ο- (bowl Iyres). Ο ι μ ε ν κ ι βω τ ιόσχη μα; έχο υ ν αντηχείο μ ε ορθογων ι κή ή τραπεζο ε ιδ ή πρόσοψ η, ξύλ ινο, ο ι δ ε λε κανοε ιδε ί ς, αντ η χ είο ημισφα ιρικό ή ελλ ε ι πτικό ( π. χ. κέλυφο ς χερσαία ς χελώνα ς, κέλυφος κολο κύθα ς). Ο ι «το ξωτ έ ο- λύρ ες (χρ ή ση τ ό ξο υ ) αν ή κο υ ν σε άλλ η οικο γέ νε ια ορ γ άνω ν, αυτή των βιoλoειδιl. 1 ν. Δύο π ιίχεις (ίσοι ή άνισο ι στο μή κο ο ) στερεώνονται στο εσωτερ ικό του α ντηχείου (ο τρόπω; στε ρέωση ; πο ικίλ ει) κα ι το όλο σύστη μα αντηχείο -πήχεκ καλύπτετα ι από το ηχείο (δερ μά τινη μ ε μ β ρά νη ή λεπτή ξύλ ινη επ ι φάν ε ια ). Ο ι πήχε κ στο άνω άκ ρο τοικ ενώ νοντα ι μ ε τον ζυ γό, ξύλ ινο, κυλ ινδρ ικό σ τ έλεχος πάνω στο οποίο π ροσ δένο ντα ι οι χορδ ές με τα κο υρδιστήρια. Η άλλη άκρ η των χορδών προσδένετα ι στον χορδοτόνο, μεταλλ ικό ή ξύλι νο στέλεχο ς σ ε σχή μα π ι, το οποίο στερεώνετα ι στο κάτω μ έ ρο ς του αντη χε ίου. Οι παλμοί των χορδών μεταφ έ ρονται στο ηχε ίο μέσω τη; ξύλινης γέφ υρας, η οπο ία βρ ίσκεται ανά μεσα στκ χορδές και το η χε ίο, σχε τικά κοντά στον χορδοτόνο ( ο ρ ισμ ένο; αφ ρ ικα νικ έ τ λύρες δεν δ ιαθέτουν γέφυρα ). Σε ορ ισμένα; λύρε ς, μέσα από έναν ιμάντα σε μορφή βρόγχου δεμένο στη βάση του εξω τερ ικού πήχη, περνά το αριστερό χέρι του μουσικού, από τον καρπό του οποίου, κατ ' αυτόν τον τρόπο, εξαρτάται το ό ργανο. Σ ε αυτό τον τύπο λύρας, το αντηχείο α κου μπά στον αριστερό γοφό του Χυρ ιστή, εξασφαλίζοντας έτσ ι τη ν πλήρη ισορροπία του οργάνου σε κατακόρυφο επίπεδο, σε θέση όρθια ή κεκλ ιμ ένη. Το ό ργανο, αφού κουρδ ι στεί, παίζεται τόσο με πλ ιίκτρο στο δεξ ί χέρ ι, όσο κα ι μ ε τα γυμνά δάχτυλα του α ριστε ρού ( πο ικ ιλ ία τεχνικών, ανάλογα με την μου σι κή παράδοση ). Το πλήκτρο, γ ια να μην χάνετα ι, δένετα ι συνήθως στη βάση του εξωτερικού πήχη με μακ ρ ύ κορδόν ι' Σε ορ ισμένου; σύγχρονοικ αφ ρ ι κ αν ι κοϊκ πολ ιτισμού; η λύ ρα δεν εξαρτάτα ι από το αριστερό χέρ ι μ ε ιμά ντα αλλά ακουμπά στου ς μηρού ς του καθ ή μενου μουσ ικού κ αι πα ί ζεται μ ε τα δάχτυλα κ αι των δύο χεριών, χωρίς πλή κτρο, σαν άρπα (πχ. το obllkaljo τητ Κ ένυα ς ή το IJdolJgo τη ς Ου γκάντα ς). Τα όργανα, ανάλογα μ ε τον μου σικό πολ ιτισμό, δια κ οσμούντα ι με το ν έ να ή τον άλλο τρόπο και κα τασκευά ζο νται σε διάφορα μεγέθη, ανάλογα μ ε τη ν χρ ήση και το επιθ υ μη τό τονι κό ύψο ο, ΤΕΧΝΕ Σ & lίjλμμλίά SR9

Οι λύρεs Tns αρχαίαs Εγγύs Ανατολήs Λύ ρεο κι βωτιόσχημες, ξύλ ινες, μαρτυρούνται στους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας ( σου με ρ ικόξ, βαβυλωνιακός, ακκα δ ικό ς, ασσυριακ ός ) από την αρχή της 3ης π- Χ. χιλιετίας. Ε ίνα ι ό ργανα μεγάλων διαστάσεων, επ ιδαπέδ ια ή φ ορητά, πολύχορδα, με κουρδιστήρια στη μορφή μικρών ράβδων εφαπτ όμ ενων στον ζυγ ό, ανισομήκ εις βραχίον ες, πρ ο οριζόμ ενα να συνοδεύουν τις ε κδ η λώσε ι ς λατρ είας, γι ' αυτό και διακοσμημ ένα μ ε πολύτιμα μ έταλλα, λίθους και πλ α στι κέ ς μορφές ζώων. Μικρ ότερα; παραλλαγ ές μαρτυρούνται επ ί ση ς. Λύρες διαθ έτει και όλη η υπόλοιπη αρχαία Εγ γ ύ τ; Ανατολή, από την Ανατολία (Χιττίτ ες) και την Σ υ ρ ο π αλα ιστ ίνη (Φοίνικες, Ε β ρ α ί οι, Φιλισταίοι κ.ά. ) ως την φαραωνική Αίγυπτο ( Νέ ο Βασίλ ειο κ. ε., 1550 π.χ. κ. ε.). Πρωτότυπα δείγματα λυρών από τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο έ χο υ ν διασωθ εί και φυλάσσονται στα μουσεία του Καϊρου, του Βερολίνου και αλλού. Οι λύρεs του ελλαδικού χώρου: Εισαγωγικά Σ το ν πρωτοκυκλαδικ ό μουσικό πολιτισμό ( π. 3000-2000 π.χ ) μαρτυρ ούνται μόνον έν α ε ί δ ο ς τριγωνικής, δίχως στύ λο, ά ρ π α ς, έ ν α ε ί δ ο ς διπλ ού αυλού και η σύριγγα. Λύρα δ εν μαρτυρ είται. Ε ικ. Α Ι. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Σφραγίδα από την Κνωσό. Παλαιοανακτορικό, 1900-1 700 Π.Χ. Απε ικόνιση οκτάσχη μης λύρας (Maas & Snyde r 1989, 17, εικ. 2d). Εικ. Α2. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο ΜΗ 396. Τοιχογραφημ έν η σαρκοφάγοτ; από την Αγία Τριάδα. Μετανακτορικό, 1420-1380 π.χ. Λυρ ιστήκ σε λατρευτική πράξη ( Α νδ ρ ί κ ο υ κ.ά, 2003,114, ε ι κ. 13). Στον μινωικό μ ου σικ ό π ολιτισμό (3500-1050 π.χ ), η ύπαρξη της «ο κτ ά σχη μ η ι;» λύρας τ εκμηριών εται ε ι κ ο νογ ραφ ικά από την παλαιοανακτορική εποχή, 1900-1700 Π.Χ. (Ε ι κ. ΑΙ ), έω ς τα μετανακτορικά χρ όνια, 1450 1050 π.χ. (Ε ι κ. Α2). Χα ρακ τ η ρ ιστικά της, το μεγάλο τη ς μ έγεθος και ο ι πήχεις της, στη μορφή λαιμών και κεφα λιών υδρόβιου πουλιού. Φ έρει επ τά χορδ ές. Δ εν ε ί ν αι ακόμη β έβαιο, λόγω του υπερβολικά χαμηλού αντηχείου 590 ΣΤ Η Μ ΑΚ Ε ΔΟ ΝΙ Α Α ΠΟ ΊΌ Ν 70 αι. π.χ. Ε ΩΣ ΤιI Ν ΎΣΤΕ Ρ Η Α Ι'Χ Α ΙΟ Τ ΗΤΑ

Ε ι κ. Α 3. Ηράκλ ειο. Αρχαιολογ ικό Μουσείο. Σφραγίδα από την Κνωσό. Ν εοανακτορικό, 1700-1 400 π.χ. Γυναίκα μ ε λ ύ ρα ( ; ) (συγγραφ έαο σχέδιο : Aign 1963,41, Abb.12). τ ης, α ν θα π ρ έπ ει να την κατατά ξ ομε στ κ κιβωτι όσχημες λύρ ε ς. Η μία, μο ναδική, μαρτυρία γ ια τη ν ύ π α ρξη τη ς μικ ρότερη ; «π εταλο ε ιδού ο» κιβωτιόσχημη ς λύρας στ η μινωική Κρήτη (Ε ικ. Α3) έχε ι σο βαρά αμφ ισβητ ηθεί. Μ ια «ασύμμ ετ ρ η» λύρα, ανατολ ικής μορφήκ, μ ε σπ είρ ει; στις απολή ξει ς του ζυγού ( κ ι βω τ ιόσχη μ η.), ε ικον ίζεται σε θ η ραϊκή το ιχογραφ ία (Ε ικ. Α4). Ε ι κ. Α4. Αθήνα, Ε θ ν ικό Αρχαιολογ ικό Μουσείο. Τοιχογραφ ία από τ η Θ ήρα, Ακ ρωτήρ ι, Ξ εστή 3, Δω μάτιο 4. Υστεροκυκλαδικό, 1500-1450 πχ. Πίθηκοι λυριστ έτ και ξιφομάχοι (Doumas 1992, fig. 95). ΤΕΧΝΕΣ & ΓΡ Α Μ ΜΑΤΑ 59 \

Εικ. Α5. Χώρα Τριφυλίακ, Αρχαιολο γικό Μουσείο. Τοιχογραφία από την Π ύλ ο, Ανάκτορο, Αίθουσα του Θρόνου. Υστεροελλαδικό 111 β. 130ς αι. Π.Χ. Μουσικός με οκτάσχημη λύρα (You nger 1998. εξώφυλλο σχέδιο). Στο μυκηναϊκό ( αχαϊκό) μουσικό πολιτισμό (1600-11 50 π.χ. ), τόσο η ( μ ι νω ικ ή) οκ τάσχη μη (Ε ικ. Α5) όσο και η π εταλο ειδή; τ εκμηριών ονται σαφώκ, τ όσο στον ελλ αδ ι κ ό χώρο (Εικ. Α 6 ) ό σ ο και την Κύπρ ο (Ε ι κ. Α 7 ). Οι μυκη ναϊκ έτ λύρ εο φα ίν εται, και αυ τ έο, να έφε ραν επτά χορδ ές (Ε ι κ. Α6). Εικ. Α6. Ορειχάλκινο έλασ μα από το Αμύκλαιον της Σπάρτητ, Ιερό Απόλλωνος. Υστεροελλαδικό 111, 1400-1050 Π.Χ. Μικρογραφία πεταλοειδούς λύρας (Υounger 1998, plate 23.1). Εικ. Α 7. Λευκωσία, Κυπριακό Μουσείο. Κάλαθος από την Παλαίπαφο, Τάφος 9. Αριθμ. 7. Υστεροκυπρ ιακό 11 1 γ, π. 1100 Π.Χ. Άνδρας με πεταλοε ιδή λύρα (Brand 2000, 51, Abb. 4). 592 ΣΤ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ Ί ο αι. Π.Χ. ΕΩΣ ΊΊΙΝ ΎΣΤΕΙ'Η ΑΙ'ΧΑ ΙΟΊΉΙΆ

Εικ. Α 8. Θήβα, Αρχαιολογ ικό Μουσείο ΜΘ 28423. Πινακίδα Γραμμικής Β από την Θήβα. Υστεροελλαδικό, Ι ΙΙ β 2, 1250-1200 π.χ. Αναγραφή της λ έξης λυριστα ί ( ru-ra-ta-e) ( Α νδρ ίκου Κ.ά 2003, 121, ε ι κ. 19). Μετά την εγκατάστασ η του δωρ ικού ελλην ικού φύλλου στον ηπ ε ιρω τικό και νησ ιωτικό ελλαδ ικό χώρο (π. 1100 π.χ.), στοικ «Σκο τ ε ι νο ύ τ Α ιώνεο - και τ η γεωμετρ ική περίοδο (1100-700 π.χ), η πεταλοειδ ή; μορφή κυ ρια ρχεί στην ε ικονογραφία της λύρας (δυσ- και τρισδιάστατη) της η π ει ρωτική ; Ελλάδας, Κ ρ ήτητ, νη σιώ ν Α ιγαίου και Κύπρου (Ε ικ. ΠΙ, Π2), εμφανίζονταιό μωτ, περί το 700 π.χ; κ αι δύο νέα είδ η : η χέλυς, λύρα με κέλυ φοο χελώνας γ ια αντηχείο (Ε ικ. Χ Ι, Χ2 οι πρώτα; μ α ρ τυ ρ ί ε ο ) και η κ ιθάρα, μ εγ αλ ό σωμη, ξύ λ ιν η λύρ α μ ε τραπε ζοε ιδή πρόσοψ η και βαθύ αντ ηχείο (Ε ικ. ΚΙ η πρώτ η μαρτυρία). Στην αρχαϊκ ή εποχή, κ αι περ ί το 600 π.χ, κά ν ει την εμφάν ισή του στ η σωζόμενη γραμματεία η βάρμος (Αλκαίοτ) ή βάρβιτος (Σαπφώ), την οποία μ ε απόλυτ η σχε δόν βεβαιότητα ταυτίζουμε με έναν τύπο λύραο που εμφανίζεται στην ε ικονογραφία λίγο αργότερα, περί το 520 π.χ., παρόμοιο με την χέλυ, μ ε κ έλυφος χελώνας για αντηχείο αλλά πήχεκ και χορδέτ κατά πολύ μακρύτερα (Εικ. Β 1, αριστερά). Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν η π εταλο ειδή; λύρα θα υποστεί ορισμ ένα; μορφολογικέτ αλλαγές κατά την κλασική εποχή- η κιθάρα θα μ ετ εξελιχθ εί και αυτή μορφολογικά, ιδίωο κατά την ελληνιστική εποχή - η χέλυς θα παραμείνει, λίγο -πολύ, στην αρχαϊκή της μορφή σε όλη τη διάρκεια της ζωήτ; τηο η βάρβ ιτοτ, μετά από μια περίοδο λαμπρή; σταδιοδρομίατ στην αρχαϊκή Λ έσβο και τα κλασικά αθηναϊκά συμπόσια, θα εκλείψει από το οργανολογικό στ ερέωμα. Ας δούμε τκ λύρες αυτέο στκ μορφολογ ικέτ τοικ λεπτομέρειεο.' ΊΈΧ Ν Ε Σ & ΓΙ 'ΑΜΜ Α ΊΆ 593

Η πεταλοε ιδής λύρα Ε ι κ. ΓΙ 1. Η ρ άκλε ιο, Αρχαιολογικό Μουσείο ΜΗ 2064. Ορειχάλκινο αγαλ ματίδιο. Γεωμετρ ι κό. 700 π.χ, Άνδρα κ μ ε πεταλοε ιδ ή λύρα (Ανδρί κου κ. ά 2003, 156, εικ. 47). Ε ι κ. Γ1 2. Δρ έ σδη, Staatliche Kun stsamn11ungen 1699. Β οιωτικόκ κάνθαρ οο. Γεωμ ετρικό. Μ ου σικ ότ μ ε πεταλο ειδή λύ ρα και χορ εύτρι ε ο (Maas & Snyde r 1989. 22. ε ικ. 11). Η πεταλοειδή; λύρα χαρακτηρίζεται από το καμπύλο π ερίγραμμα του αντηχείου τηο, που θυμίζει πέταλο ή μηνίσκο (Εικ. ΠΙ, Π2). Το αντηχείο ήταν αναμφίβολα ξύλινο, μ ε τκ δύο όψεκ του, εμπρόο και πίσω, επίπεδεο, έν α «κο υ τ ί» π εταλοειδούς σχήματος, εξ ου και η ταξ ινό μηση σ ή μερα του οργάνου στις κ ιβωτιόσχη μες λύρες (Ε ικ. Π6). 2 Το ηχείο, λο ιπόν, θα ήταν ασφαλώς μια λεπτή ξύλινη επιφά νεια. Στην ε ι κ ο ν ο γ ρ αφ ί α (τόσο τ ην δυσ - όσο και την τρ ισδ ιάστατ η) το ύψοι; του αντ ηχείου πο ικίλλει, από λεπτό τόξο (Εικ. Π2), σε αβαθή μηνίσκο, σε ημικύκλιο (Εικ. ΠΙ). Η ποικιλία αυτή δημιουργεί το ε ύ λ ο γ ο ερώτημα αν υπήρχαν στην πραγματικότητα όργανα με τόσο μ εγάλ ες διαφορές στο ύψοι; του αντηχείου. Λαμβάνονται; υπόψη, πάντως, τις ανατολικές απεικονίσ εις της πεταλο ε ιδούς λύρας και τις μεταγενέστ ερα; ελλ η ν ικ έ ς (Εικ. Π3, Π 5, Π6 ) και ε τ ρ ο υ σκ ι κέ ο, αλλά και το γεγονός ότι το μ εγάλο μέγεθος αντηχείου συντελ εί, γ ενικώς, στην καλύτερη ακουστότητα του οργάνου, κλί - Ε ι κ. Γ13. Οξφόρδ η, Ashn10lean Μιι ε ευτυ 1920.104 (266). Α τ τι κ ή λευκ ο ύ β άθ οικ λήκυθοο. Κλα σικ ό. Γυναίκα μ ε π εταλ ο ειδή λύρα (Maas & Snydc r 1989, 158, ε ι κ. 5). 594 ΠΉ ΜΑΚ Ε ΔΟΝΙ Α ΑΠΟ ΊΌΝ Ί ο αι. π. Χ. EΩ~ ΊΊΙΝ ΎΣΤΕ Ρ ΙΙ ΑΙ'ΧΑΙΟ ΤΙΙΤ Α

Ε ικ. 114. Εο ικίο η. British Μιι εειιιη Ε 185. Ε ρυ θ ρό μ ο ρ φ η υδρ ία από τη ν Capua. Κλα σικ ό, π. 435-30 πχ. Λ επτομ έρ εια : π εταλο ειδής λύρα. ( Γ ι ά ν ν ο υ κ.ά. Ι 998, 70, ε ι κ. 66)....--.>: Ι Ε ι κ. Π 5. Paris, Louvrc. Κ ύλι ξ λ ευκο ύ βάθοικ απ ό τη ν Ε ρέ τρ ι α. Κλα σικ ό, 460 πχ. Μ ούσα μ ε π εταλο ειδή λύρα. (Ιστορία τη ς Α ρχαίας Ελλ ά δα ς, Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ 6:230). νουμ ε προτ; το συμπ έρασμα ότι το ημικυκλικ ό ( ή σχεδόν η μ ι κυ κλι κ ό ) θα πρέπε ι να ή τ α ν το πραγματικό σχή μα του αντηχείου. Το «π έ τ αλ ο» του αντηχείου συνεχιζόταν προτ; τα πάνω μ ε ευθείς πήχεκ, ο ι οποίοι στα άνω άκρα τους συνδέονταν μεταξύ τοικ με τον ζυγό, ξύλινο ασφαλώς, πάνω στον οποίο προσδένονταν οι χορδές με τη βοή θε ια των κουρδιστηρ ιών. Όπως και οι υπόλοιπα; λύρες, δ ιέθεταν χορδές, χορδο τόνο στο κάτω, κεντρ ικό άκρο του η χε ίου, για την πρόσδεσ η των χορδών (Ε ικ. Π 1, Π4, Π 5 ). Αν κ αι απουσ ιάζουν από τη γ εωμ ετρική ε ικονογραφία, το όργανο θα είχε, ασφαλώς, τόσο γέφυρα, γ ια να μεταφέρε ι τοικ παλ μού; των χορδών στο η χε ίο (Ε ικ. Π4, Π5, Π6), όσο και ιμάντα για την εξάρτησή του από το χέρ ι του μουσικού. ' Ο αριθμόο των χορδών της γεωμετρ ικής πεταλο ειδούς λύρας αποτελ εί μουσικολογικό ζήτημα. Η εμμονή των αγγ ειογράφω ν στκ τέσσερκ ( σχε δ ό ν πάντα ) χορδές, σε αντίθεση με τκ προγενέστερα; μινωικές και μυκη ναϊκές αλλά και μεταγενέστερες αρχαϊκές επτά, έχει οδηγήσ ει ορισμένους μελετητές στην υπόθεση ότι στα γεω μ ετρικά χρόν ια ( << έξοδος» από τοικ «Σκο τ ε ι νο ύ ο Α ιώνετ;») ο ι λύρες είχαν όντως περιορ ισμένο αρ ιθμό χορδών : ο ι μουσ ικοί ε ί χα ν στ η δ ιάθεσή τοικ, π ιστεύουν, τέσσερκ μ ό ν ο χορδές, άρα κ αι τέσσερκ μ ό ν ο φθόγ γοικ. Τ η θέση τοικ αυτ ή στηρ ίζουν, πέραν τ ητ; εικονογ ραφ ίας, και μ ε μ ετα γ ε ν έστ ε ρ ε ς γ ραμματ εια κ έ ς αναφο ρέτ; στην πρώ ιμ η ελληνική μουσική, σύμφωνα μ ε τκ οποίεκ, αφενός ο Τέρπανδροκ ( 70ς αι. π.χ.) αύξ ησε τκ χορδές τ ης λύρας σε επτά ( Ψευδα ρ ιστο τ έλ η ς, Φ υσικά Προβλήματα 19.32), αφετέρου ο πρώιμοι; αυλός είχε μόνο τέσσερκ οπ έτ; ( Π ολυ δε ύκ η ς, Ονομαστικόν 4.80). Άλλο ι μελετητ ές, μη δίδονται; βάση στκ μαρτυρία; αυτ έκ, πιστεύουν ότι και οι γεωμ ετρικές λύρ ες διέθεταν επ τά χορδ ές, την πλήρη, δηλαδή, επ τάχο ρδ η κλίμακα. Η πεταλοειδή; λύρα πιστεύουμε ότι ήταν η ομηρ ική φόρμιγξ, το όργανο με το οποίο συνόδευαν το τρα γούδι τοικ οι αοιδοί των μυκηναϊκών ανακτ όρων, μεταξύ αυτών και οι κατονομαζόμενοι ή απλώς αναφερόμενοι ΤΕΧΝ Ε Σ & ΓΙ' ΑΜΜ ΑΤΑ 595

στα έπ η: ο θείος, αύτοδίδακτος Φ ή μιος στο παλά τι του Οδυσσ έα στ ην Ι θ άκη, " ο θείος, έρ ίερ ο ς, περίκλυτος, τεημ ένος, ηρως Δ η μόδοκος στο π αλάτι του Αλ κ ινόου στο υς Φα ίακετ. " ο αθ ε όφ ο β ο ς Θά μυρκ, " ο ανώνυ μος άοιδός στο παλ άτι του Μενελάου στ η Σπάρτ η, " και έτερος ανώνυ μοι; άο ιδός στο παλάτι του Αγα μέ μνονα στις Μυκήνεκ. " Είναι συχνές οι αναφορές στη φόρμ ιγγα στα δύο έπ η: περ ιγράφετα ι ως γλαφυρή (κοίλ η), " δα ιδαλ έ η (περίτεχν η)!" και περικαλλής (πανέμορφ η),!1 ο ή χο ς της είναι λιγύς ( καθαρόοϊ'? και δ η μιουρ γε ί τη ν αίσθησ η της ίωής ( πνο ήτ, ρο ής).1 3 Γ ια πρώ τ η φ ο ρ ά στην ελλ ην ι κή γραμματεία συναντού με τι ς λέξεις ζυγόν (Ιλιάδα Ι 186-187)14 κα ι κόλλοψ (δερ μάτινο κουρδ ιστήρ ι της φόρμιγγαο Οδύσσεια φ 409-4 1Ο).! 5 Κατά πάσαν π ιθανότ ητα, η ο μ ηρ ική κίθαρις δεν ήταν άλλο από την φόρμιγγα είδος λύρας, παρόλ η την συγγένε ια της λ έ ξη ς μ ε την μεταγ ενέ στερη λέξη κιθάρα, η οποία ασφαλώς αναφερόταν σε συγκεκριμένο όργανο. Κατ' άλλους, η λέξη κίθαρις έ χε ι την ένν οι α του «π α ί ζω την φόρμιγγα», της «τέχν η ς του κιθαρίζειν», καθόσον τα ρ ή ματα φορμίζω και κιθαρίζω χρ ησ ιμοποιούνται χ ιαστί: κίθαριν... ο φορμίζω ν (Οδύσσεια α 155), φόρμ ιγγα... κιθάριζε (Ιλιάδα Σ 576). Είναι αξιοπερίεργο το Ε ι κ, Π6. Par is, Louvr e 482 Λευκή κύλ ι ξ. Κλασικ ό, 470-60 π Χ. Γυ ναί κα ότι η λέξη λύρα δεν απαντά στα ομ ηρικά έπ η, καθό ή Μ ούσα μ ε πεταλο ειδή λύρα. ( Γ ιάννο υ κ. ά. 1998, 65, ε ικ. 57). σον σε μυκηναϊκή, θηβαϊκή πινακίδα του 1250-1200 Π.Χ. αναγράφεται η λέξη λυρισταί (ru ra-ta-e) σε Γραμμική Β (Εικ. Α8). Η λέξη λύρα κάνει τ ην πρώτ η γραμ ματειακή της εμφάν ιση στην λυρική ποίηση της αρχαϊκής εποχήτ." Α ν, λοιπόν, η ομηρική φόρμιγξ ήταν π εταλοειδή; λύρα, τότε θα πρ έπ ει να ε ίχε επτά χορδές, εφόσον, όπως ήδ η ελέχθη, στην εποχή του χαλκού οι λύρες ήσαν 7 - χο ρ δ ε ς (μινωικέο, μυκηναϊκές). Το ζήτημα ε ί ν αι: οι φόρμιγγες των μ υκη να ίω ν αο ιδών ήσαν 7 -χορδες και η γεω μετρ ική πεταλοε ιδή; λύρα -φόρμιγξ τ ης εποχής του Ο μήρου (μάλλον 750-700 π.χ.) 4 -χορδη ; Οι αο ιδοί λοιπόν των μυκηναίων ανάκτων ε ίχα ν στ η δ ιάθεσή τους ένα 7- χο ρδο όργανο και ο γεωμετρικός Όμηρος ένα 4 -χορδο; Η Ιλιάδα λοιπόν (και η Οδύσσεια ενδεχομένως ) τραγουδήθ ηκ ε σε τέσσερ ις μόνον φθόγγους, όπως υποστηρίζουν ορισμ ένοι μελ ετ η τ έα '? Η μελωδία, λοιπόν, των ομηρ ικών επών, ήταν τόσο πιο πολύ περιορισμένη (4 -χορδο) από εκείνη των μυκηναϊκών ( 7 -χορδο), τα οποία θεωρούντα ι πρό γονοι των ομηρικών; Όπως ήδη τονίστηκ ε, το θέμα αποτελεί μουσικολογικ ό ζήτημα. Η πεταλο ειδή; λύρα θα συνεχίσει την πορεία της στο μ έλλον. Τη συναντούμε στην αρχαϊκή και την κλα - 596 ΣΤ Η Μ ΑΚ Ε ΔΟ ΝΙ Α Α ΙΙΟ ΊΌ Ν 70 οι. π.χ, ΕΩΣ ΤΗ Ν γσ Τ ΕI'Η Α ΡΧΑ ΙΟ ΤΗΤ Α

σική εποχή, στα χέρια, τώρα πλέο ν, γυναικών και νεαρών αγοριών. Διαφέρει από τη γεωμετρική και παλαιότερη πεταλοειδή στουκ πήχεκ- τώρα, οι πήχεκ του οργάνου χωρίζονται σε δύο μέρη (Εικ. Π3, Π4, Π5, Π6): τοικ «κάτω» πήχεκ, προφανώο τμήματα του αντηχείου και ωτ; εκ τούτου κοίλα, και του; «άνω» πήχεκ, οι οποίοι είναι μεν, κατά πάσαν πιθανότητα, έν θ ετ ο ι στοικ κάτω, δεν βρίσκονται όμωτ; στην ίδια ευθεία με αυτούι; αλλά κάπωο εσωτερικότερα. Ασφαλώς είναι συμπαγεκ.! " Ο λόγος της ένθεση; των άνω βραχιόνων δεν είναι γνωστόο ίσωτ; να εξυπηρετούσε την ακουστότητα του οργάνου ή απλώτ; να θεωρήθηκε κομψότερη αυτή η μορφή. Έχει προταθεί η άποψη ότι οι άνω βραχίονες στκ πεταλοειδείς λύρετ; με είσθεση ήσαν κινητοί, συνδεόμ ε νοι με τοικ κάτω με ένα είδοτ «μεντεσέ», ούτωι; ώστε οι άνω να παλινδρομούν μέσα - έξω γύρω από άξονα κάθετο στοικ άνω πήχε«; στο σημείο επαφήο τοικ με τοικ κάτω, και, ωτ; εκ τούτου, να είναι εφικτή η παραγωγή περισ σότερων από έναν φθόγγων από τκ υπάρχουσα; χορδέο.'? Η θεωρία αυτή, μετά τκ πρόσφατει; μελέτει; στη μεγά λη, τραπεζοειδή κιθάρα (βλ. παρακάτω), ελέγχεται ωτ; αβάσιμη. Ασφαλώο, οι πήχεκ τηο π εταλοειδούς ήσαν στα θεροί, όπωο σε όλεο τκ υπόλοιπα; λύρεο, Η κλασική πεταλοειδή; με τοικ ένθετου; άνω πήχεκ διαθέτει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που δεν συναντούμε σ ε άλλες λύρεο έ χε ι πάνω στο ηχείο τητ; επιζωγραφισμένα μάτια με φρύδια (Εικ. Π4, Π6). Έχει εκφραστεί η άποψη ότι εν δ ε χο μ έ νως οι κόρετ; των ματιών να ήσαν τρυπημένεο, λειτουργώντας κατ ' αυτό τον τρόπο ωτ; πόροι διαφυγήτ; του ήχου από το εσωτερικό του αντηχείου προς το περιβάλλον. Ελλείψει όμωο σχετικών μαρτυ ριών, αλλά και από το γεγονότ ότι ούτε οι μεγάλεο, με επίπεδη βάση κιθάρα; ούτε οι χέλυες ή βάρβιτοι δεν διέ θεταν ακουστικού; πόρουκ, θα πρέπει μάλλον να θεωρήσουμε άτρητα τα ζωγραφιστά μάτια, τα οποία, το πιθανότερο, ε ίχα ν συμβολικό χαρακτήρα. Ι" Η χέλυς Σε αττική γ εωμετρική υδρία του 80υ Π.Χ. αιώνα (Εικ. Χι) και σε πρωτοαττική υδρία των αρχών του 70υ Π.Χ. αιώνα ( Εικ. Χ2) εμφανίζεται ένα είδοτ λύραο διαφορετικό από τα προγενέστερα. Έχει στρογγυλό αντηχείο και πήχεκ ευθεία και αποκλίνοντες. Πολύ γρήγορα, ήδη στον 70 αιώνα Π.Χ. (Εικ. Χ3: πρώτη μαρτυρία καμπύλων πήχεων), οι πήχεκ θα πάρουν την τελική, καμπύλη μορφή τοικ." Ασφαλώς πρόκειται για ένα είδοο λεκανοειδούς λύραο, την χέλυ τητ; γραμματείαο. Ρ Ε ι κ. ΧΙ. Cambridge, Mu seum ofclassical Archaeo logy 72. Ατ τική υδ ρία. Γεωμ ετρικ ό. Ά νδρα ι; μ ε χέλυ κ αι χορ εύ τριε ι; (Wegner 1968, Tafel υ 11 b). Τ ΕΧΝ ΕΣ & ΙΊ'ΑΜ Μ ΑΤ Α 597

Ε ικ. Χ2. Αθήνα, Εθν ικό Αρχαιολογικό Μουσείο 3 13. Υδρία από τον Ανάλατο. Π ρ ωτ οαττικό, αρχέτ; 7 0 υ α ι. π.χ. Άνδρακ μ ε χ έλ υ και μι κ τ ό ς χορός (φωτ. : συ γγ ρα φέαο), 598 ΣΤ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ Ί ο αι. π.χ. ΕΩΣ Τι IΝ ΥΣΤΕ Ι' ΙΙ Α Ι'ΧΑ ΙΟΤ ΙΙ ΊΆ

/ Εικ. Χ3. Σ πά ρ τ η. Μολύβδινη μικρογραφία χέλυος από το Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος. Αρχαϊκ ό. Ί ος π.χ, (Maas & Snydcr ι 989.48. εικ. l3b). Εικ. Χ4. Νέα Υόρκη. TllC Μοιωροίίιειι Μιιεσιιηι of Art 06.1021.26. Κορινθιακό μελα νόμορφο πινάκιο. Αρχαϊκό. πρώιμος 60ς αι. π.χ. Ποιητή ; σε νεκρική κλίνη- χέλυς (Maas & Snyd cr 1989. 50. ε ι κ. 14e). Εικ. Χ 5. Μ όναχο. Staatliche AntikensanlIlllungen und Glyptothek 2243. Αττική μ ελανόμορφη κύλιξ. Αρ χαϊκ ό. πρώιμοι; 60ς αι. π.χ. Ο Θησέας σκοτώνει τον Μινώταυρο - χέλυς (Maas & Snyti er 1989.48. εικ. 12). ΤΕΧΝΗ & Ι'Ι'ΑΜΜ ΑΤ Α 599

Εικ. Χ6. Δελφοί, Αρχαιολογικό Μουσείο ΜΔ 8140. Αττική λευκή λήκυθος. Κλασικό, 480-70 π.χ. Απόλλων με χέλυ (T hc Il1clis 1984, εξώφυλλο). 600 ΣΤ Η ΜΑΚΙόΔΟΝIΑ ΑΙΙΟ ΤΟΝ Ί ο α ι. π.χ. ΕΩΣ ΤΗΝ ΥΣΤΕ Ι' ΙΙ Α Ι'ΧΑ ΙΟΤΗΤΛ

Ε ικ. Χ 7. Fircnzc, 128 (7. Β 2 9). Ατ τι κό ερυθρ όμ ορφο θρ αύσ μα αγγ ε ίου. Κλα σι κό. Δ ύ ο ν εαροί μ ε χέλυ ες. (Maas & Snyde r 1989, 11 Ι, ε ι κ. 26). Ε ι κ. Χ8. Ν σ ιν York, The Metropolitan Μιι ε ε ιιιιι ογ Art 07.286.78. Α ττ ικός ερυθρό μορφοτ α μφορ έας. Κλασικό. Απόλλω ν με χέλ υ και Ά ρ τε μ κ, (Maas & Snyde r 1989, Ι 12, ε ι κ. 30). Η χέλυς δ εν φαίν εται να άλλ α ξ ε μορφή κατά τη διάρκ εια της ζωή; της. Διατήρησ ε τ ο κ έλυφ οκ της χερσαί ατ; χελώνα ς για αντη χεί ο. Ρ Μ ετά την αφαίρεση του σώματο ι; του ζώου, 2 4 απομακρύνονταν ο ι πλά κε τ του στ έρ νο υ του οστ ράκου. Ρ Σ το εσω τε ρ ικό του κελύφοικ προσαρμόζονταν οι ξύλι νοι πήχεις, 26 κατάλληλα καμπυλωμ έ ν οι, προφ ανώ ι; στη φωτιά. Απ ό τα σωζό μεν α κ ελύφη -αντηχεία χέλυων, συνάγ εται ό τι υπήρχα ν τ ουλάχιστον δύο τρ όποι πρ οσαρμογή; των πήχεων στο κ έλυφοο 1. με σιδερ ένια καρφιά, τα οποία διαπ ερνούσαν το κέλυφοτ; από έ ξω πρ όκ τα μ έσα και εμπήγονταν στο υ τ πήχεκ κατά μήκοι; του δ ιαμήκοικ άξονά τους 2 7 και 2. με απλή έ ν θ ε ση των κάτω άκρων των πήχεων σ ε οπ έο - κθύλακετ;», σχετικά μεγάλες σε διάμετρο, ανοιγμένες στο κέλυφοτ. " Κατά πάσα πιθανότητα γινόταν περαιτέρω στε ρέωσ η των πήχεων μέσα στο κέλυφοο. " δεν είναι ό μω ο σίγουρο μ ε ποιον τρ όπ ο γι ν όταν αυτή. Το σύστημα κέλυφοτ -πήχεκ; καλυπτόταν με τεντωμένο, κατεργασμένο δέρμα βοδιού. Ψ Το δέρμα διπλωνόταν πά νω στ η ν κυρτή επ ιφά νε ια του οστ ράκο υ και στερεωνόταν στο κέλυφοτ είτ ε μ ε μικρά, μεταλλικά «π ρ ι τσ ί ν ι α»!' ε ί τε, εν δε χο μέ νως, μ ε κ ο ρδ ό νι που περνούσε μέσα από το αναδιπλωμ ένο δ έρμα και δ ένονταν σφιχτά μεταξύ τοικ οι δύο του άκρ εο (ό π ωτ; σε πολλά σημ ερινά τύμπανα). Οι κορυφ έτ των κυλινδρικών πήχεων λε ιαίνονταν εμπρότ και πίσω, έτσ ι ώστε να αποκτήσουν ορθογών ια διατομή, μ έχρκ εν ό τ, συγκεκριμ ένου ύψο υ τ. " Οι λειασμ ένοι πήχεκ; περνούσαν ακολούθως μέσα από αντίστοιχες ο π έ ο σε άλλο, ίσιο, κυλινδρικό ξύλ ο, το ο π ο ί ο «έ ζ ευ ε» τοικ δύο πήχεκ; -ε ξ ου και το όνομά του, ζυυός- και ισορ ροπο ύσε στο «σκ αλο πάτι», π ου δ η μιο υρ γ ο ύ σε η λ είανση. Στο κατώτ ερο σημ είο το υ οστ ράκο υ τοποθετούνταν ο χορδοτό νο ο, ε ξά ρ τ η μα μεταλλικό σε σχήμα πι, στο ο π ο ί ο δ ένοντα ν οι χορδ έο, Τ α ά κ ρ α τ ου χορδοτόνου λυγ ίζο νταν έ τ σ ι ώστ ε να ε ι σχω ρ ο ύν στο κ έλυφ οο απ ό την κυρτή πλ ευρά, μέσα σ ε οπ έι; ε ι δ ικά ανοιγμ ένα; για τον σκοπό. Ρ ΊΈΧ Ν Ε Σ & Ι'Ρ ΑΜΜΑΊΆ 60 1

.~, Ε ικ. ΧΙΟ. Λονδίνο, British Museum GR 1816.6-10.50 1. Δεξιός πήχυς κα ι ζυγός τ ης χέλυος τ ης Συλλογής Elgin (χορδές κα ι κέλυφος σύγχρονα ). Από την Αττ ική, 50ς ή 40ς α ι. Π.Χ. (φωτ.: συγγραφ έας). Εικ. Χ 11. Lecce, Όστρακο -αντ ηχε ίο κα ι χο ρδοτόνος χέλυος. Κλασ ικό (Sclli rinzi 1961,1 5, fig. 2 π ά ν ω ). Εικ. Χ 12. Αθήνα, Β ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Κ έλυφος -αντηχείο χέ λ υ ο ς από το Ν εκροταφείο της Αχαρνικής Πύλης, Τάφος 109. Κλασικό ( φ ω τ. : συγγραφέας). Εικ. Χ13. Σχέδιο ανακατασκευής χέλυος. Πρ όταση Φάκλαρη ( Φ ά κλ α ρ η ς 1977, σχέδ. 10 α -β ). Εικ. Χ 14. Σχέδιο ανακατασκευής χέλυος Αχαρνικής Πύλης Αθηνών. Πρόταση Ψαρουδάκη (Psaroudakes 2006, fig. 25, υπό δημοσίευση). 602 ΣΤ Η ΜΑΚF.ΔΟΝΙΑ ΑΙΙΟ ΤΟΝ 70 οι. π.χ. εωσ ΤΗΝ ΥΣτε ι' Ι Ι ΑΙ'ΧΑΙΟΊΊ ΙΊΆ

Οι χορδές κατασκευάζονταν από έντ ερο αιγοπροβάτου. " Τα «μυστικά» των αρχαίων χσρδσπσιών και χσρ δσστρόφων δεν ματ; είναι γνωστά. Γνωρίζουμε μόνον ότι υπήρχαν διαφορετικά «π άχη» χορδών, ανάλογα με τον αριθμό «λο υ ρ ίδω ν» υλικού (κώλα) που συνενώνονταν, και διάφοροι; βαθμότ; συστροφήι; του υλικού (πόσετ; σπεί ρετ; ανά μονάδα μήκουο). " Καλύτερο ήχο παρήγαν οι λείες χορδές, όπου οι ενώσεκ (συμβσλαί) των μεμονωμέ νων ινών δεν διακρίνονταν, αυτέο που δεν παρουσίαζαν διακυμάνσεκ στο πάχοο και είχαν ομοιόμορφη συστρο φή" Οι άνω άκρεο των χορδών, πλεγμένα; σε κομμάτια δέρματοο.? τυλίγονταν γύρω από τον ζυγό πολλές φορέο, έωτ ότου δημιουργηθεί ένατ; κόμβοκ (Εικ. Χ4, Χ5, Χ7). Η τάση των χορδών πίεζε τοικ κόμβου; πάνω στον ζυγό, εμποδίζονται; την ολίσθησή τοικ, και ωτ; εκ τούτου, την χαλάρωση των χορδών. Συχνά, μικροί μοχλοί δια περνούσαν τοικ κόμβοικ (Εικ. Χ6), για να διευκολύνεται, προφανώο, το κούρδισμα. " Οι δονήσεκ των χορδών μεταδίδονταν στο δέρμα -ηχείο μ έσω μιας ξύλινης γέφυραο τοποθετημ ένη; ανά μεσα στκ; χορδέτ και στο δέρμα -ηχείο, λίγο πιο ψηλά από τον χορδοτόνο (Εικ. Χ8 ). Η χέλυς κρατιέται όρθια ή υπό γωνίαν, ακουμπά στον αριστερό γοφό του μουσικού, όρθιου ή καθήμενου, και ισορροπεί εξαρτώμενη από τον αριστερό του βραχίονα με ιμάντα -βρόγχο, δεμένο στη βάση του εξωτερικού βραχίονα της λύραο, μέσα από τον οποίο περνά το αριστερό χέρι του μουσικού (Εικ. Χ6, Χ7, Χ8). Τα δάχτυλα του αριστερού χεριού του μουσικού εκτείνονται πίσω από τκ χορδέο, ενώ το δεξί χέρι κρατά πλήκτρο, δεμένο με κορδόνι από τη βάση του εξωτερικού βραχίονα της λύρας (στο σημείο που προσδένεται και ο ιμάνταο), με το οποίο κρούονται οι χορδ ές από το δεξί χέρι (Εικ. Χ 7, Χ8). Η βάρβιτοι; Στην εικονογραφία του τέλοικ του 60υ αιώνα π.χ, περί το 520 π.χ., εμφανίζεται στην εικονογραφία μια παραλλαγή τητ; χέλυος. Το αντηχείο του οργάνου είναι κέλυφος χελώνας (Εικ. Β4), καλυμμένο με δερμάτινο ηχείο (Εικ. Β3). Οι πήχεκ είναι περίπου δύο φορέτ πιο μακρεκ απ ' αυτούι; της χέλυος. Αναδύονται από το κ έλυφοο ε υ θ εκ Ε ι κ. 132. C1e νe la n d, The C1 eνeland Μιι ε σιιηι of Art 26.549. Α τ τι κό τ ε ρυ θ ρό μορφ ος κ ρα τ ή ρας. Κλ ασικό. Ά νδ ρε ς μ ε βά ρ β ιτο κ α ι κρ όταλα (Maas & Snyde r 1989, 135, ε ικ. 13). Ει κ. 133. Gela, 67. Αττική ε ρυ θ ρό μο ρφ η λήκυθ ο ς. Κλα σικ ό.ερωο μ ε βάρ βιτο (Maas & Snyde r 1989, 135, ε ι κ. 13). ΤΕΧΝΕ Σ & ΙΊ ' ΑΜΜ ΑΤΑ 603

Ε ι κ. Bl. Μόναχο, Staatliche Αn tίken saπ1π1ιιιngen 1416 WAF. Αττικός μελανόμορφος αμφορέας. Οψ ι μο α ρ χαϊκό, π. 510 Π.Χ. Κωμαστ ές μ ε βάρβ ιτο, π εταλ ο ε ιδή λύρα, κρ όταλα κα ι διπλό αυλό (Γ ιάννου Κ.ά. 1998, 49, ε ικ. 39). (κα ι όχ ι κ αμπύ λ οι, όπωο στ ην χέλυ) και αρκετά αποκλ ίνοντα; έτσ ι ώστε το μ έγι στ ο άνοιγ μά τοικ να είναι υπερ δ ιπλάσιο του εύροικ του κελύφοικ (Ε ικ. Β Ι, Β2, Β3, Β4). Δεν υπάρχε ι αμφ ιβολία ότι π ρό κ ε ι ται γ ια τ η βάρβιτο που απαντά στη γραμματεία ήδη από τον 60 αιώνα π.χ. 3 9 Με έντον η κά μψ η, οι πήχεκ στρέφοντα ι προτ; το εσωτερ ικό μ έχρι να σχη ματίσουν ευθεία, σχεδόν, γρα μ μή. Οι απολήξεκ τουι; απέχουν περίπου όσο το πλάτοο του αν τ ηχείου. Δύο μ ικρο ί κατακόρ υφο ι πήχεκ, προσαρμοσ μ ένοι στα άκρα των βραχ ιόνων, στηρίζουν τον ζυγό, προφανώο, όπωι; και στη χέλυ, δ ιαπερνώντατ τον. Έχε ι ε κφ ραστ ε ί η άποψη" ότι ο ι πήχεκ το υ οργάνου, σε αντίθεση με αυτού; τη; χέλυος, στην υψηλ ή τουι; π ερ ιοχή κάμπτονταν προτ; τα εμπρόο, έτσι ώστε ο ζυγότ; να «βγα ί ν ε ι» από το επ ίπ εδό του; και να βρίσκεται πιο μπροστά. Αυτή η πρόταση, αν και δεν μπο ρ ε ί να ανατραπεί βάσε ι μαρτυρ ιών, ελέγχεται, καθόσον θα δη μιουργούσε τκ; εξ ή ς πρακτ ικ έξ δυσκολ ίεο 1. θα απομάκρυνε τκ χορδές από το δέρ μα - ηχείο, αυξάνονται; έτσ ι την απόσταση το υ αρι στε ρο ύ χεριού από αυτ έο, δυσκολεύοντας, ωτ; εκ τούτου, την πρόσβαση των δακτύλων σε αυτέο 2. θα έφε ρ νε π ολύ μπροστά, χωρκ προφαν έι; όφελοξ στην τεχνικ ή, τον ζυ γό 3. θα απαιτούσε πολύ ψ ηλή γ έφυρα - 4. θα αύξα ν ε αισθητά την κάθ ετη προο το ηχείο συνιστώσα τ ης συνολ ικήτ; τάσ η; των χορδών, δ η μιουργώνταο, λόγω και τητ; 604 ~ Tl I ΜΑΚ Ε ΔΟ Ν ΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ 70 α ι. π.χ. "- Ω ~ ΤΗ Ν Y ~Tr. I'H Α I ' Χ Α I Ο Tl I Τ Α

Ε ικ. Β4. Π α ρ ί σι, Λούβρο. Α μ φορέας από τ ο Vulci. Κλ ασικό, π. 515-510 π.χ, Β α ρ βιτιστή ς ( κα ρ τ ποστάλ ). μεγάλη; απόσταση; ζυγού -χορδοτ όνου, ισχυρή ροπή προι; τον χορδοτόνο και άσκηση μεγάλη; δύναμη; στα σ η με ία επαφ ή ι; τω ν πήχεων μ ε το δέρμα -ηχείο. Ο πω ο και ό λεο οι άλλ ες λύρ εε, η βάρβιτοξ ε ί ν α ι ε ξο πλ ισ μέν η με χορδ έο, κουρδιστήρια, γ έφυρα, χορδοτ ό νο, ιμάντα και πλήκτρο δ εμ ένο μ ε κορδόνι στον εξωτ ερικό βραχίονα (Εικ. Β2, Β3). Το μεγάλο μήκοι; των χορδών αναμφισβήτητα σημαίν ει ότι το ό ρ γ α ν ο, συγκρινόμ ενο μ ε τη χέλυ, ήταν βαθύφωνο. Όλες οι γραπτ έκ μαρτυρί α; συ μφωνούν ό τι η βάρβιτ οτ; επ ι νο ή θ η κε στη ν αρχαϊκή Λέσβο και χρησιμοποιήθηκε από τοικ περιώνυμου; λυρι κούι; τη ς Σ χο λ ή; της Λ έσβ ου, Τ έρπ ανδρ ο, Αλκαίο, Σ α π φ ώ, Ανακρέοντα. Η κιθάρα Κιβω τιόσχημ α; λύρ εσ με επ ίπ εδ α; την πρόσοψη και την πίσω όψη υπήρχαν από πολύ παλιά στη Μ εσοποταμία και τη ν Αίγυ πτ ο, όπωο ήδη ελέ χθ η. Σ το ν ελ λ α δ ι κό χώρο, η πρώτη μαρτυρία της ύπαρξη; ανάλογου ε ί δ ο ικ λύρατ; χρονολ ο γ εί ται στο δ εύτερο μισ ό του 80υ αιώνα Π.Χ. ( Ε ι κ. ΚΙ ). Το ό ρ γανο χαρακτηρίζουν ε κ πρώτη; όψεω ο η επί π εδη β ά ση ( σε αντίθ εση πρ οτ; την καμπύλη της π εταλο ειδούο ), η τραπ εζοειδή; πρόσοψη τ ου αντηχείου και η ΤΕΧΝΕΣ & Π 'ΑΜΜ Α ΊΆ 605

Εικ. ΚΙ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Θραύσμα αγγείου από το Ηραίον του Άργους. Υστερογεωμετρικό, 750-700 Π.Χ. (Aign 1963,94, V/13, Abb. 61). Εικ. Κ2. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως (φωτ.: συγγραφέας). Εικ. Κ3. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως, Ζωφόρος Παρθενώνα, Πλάκα 875. Κλασικό, π. 440 Π.Χ. Λεπτομέρ εια του πήχυ κιθάρας (φωτ. : συγγραφέας). Εικ. Κ4. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως. Ζωφόρος Παρθενώνα, Πλάκα 875. Κλασικό, π. 440 Π.Χ. Λεπτομέρεια της «π λ ά της» κιθάρας (φωτ.: συγγραφέας). 606 ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΑΙΙΟ ΊΌΝ Ί ο αι. Π.Χ. ΕΩΣ ΤΗΝ ΥΣΤΕΙ'Η ΑΙ'ΧΑΙΟΊΉΤΑ

Εικ. Κ5. Δελφοί, Αρχαιολογικό Μουσείο. Μετόπη από τον Θησαυρό των Σικυον ίων. Αρχαϊκό, π. 560 Π.Χ. Ορφ εύς και Αρίων μ ε κιθάρες ( φ ω τ. : συγγραφ έας ). μετατόπιση προς το εσωτερικό των «άνω» βραχιόνων σε σχέση με τους «κά τω» (σε αντίθεση με τους ευθείς, συνε χόμενους πήχεις της πεταλοειδούς). Επιπλέον, το μέγεθος της νέας λύρας είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό της πεταλοειδούς, σχεδόν διπλά σιο. Σε αντίθεση με τκ ανατολικ ές κιβωτιόσχημες λύρες, αλλά και την πεταλοειδή, οι ελληνικ ές δεν είχαν ποτ έ επίπεδη πίσω όψη: το αντηχείο ήταν βαθύ και ογκώδες κατά τα αρχαϊκά χρόνια (Εικ. Κ5), κάπως λιγότ ερο στην κλασική εποχή (Εικ. Κ4). Η πρόσοψη, όμως, ήταν επίπεδη, σε αντίθεση με μεταγενέστερες - όψιμετ ελληνιστικέςκιθάρες, με κυρτή πρόσοψη (βλ. παρακάτω). Οι άνω πήχεις ήσαν λεπτές, συμπαγείς, ξύλιν ες, προφανώς, πλάκ ες (Ε ι κ. Κ3). 4 1 Στα αρχαϊκά, τουλάχιστον, χρόνια ενδεχομ ένως καλύπτονταν με ελεφαντόδοντο (Εικ. Κ2). 4 2 Τον παχύτερο ζυγό διαπερνούσαν ο ι άνω πήχεκ, μ έσα από οπές ανοιγμένες στον ζυγό. Ο ζυγός ισορρο - Τ Iό Χ Ν ΕΣ & ΓΡΑΜΜ ΑΤ Α 607

πούσε στα «σ καλ ο π ά τι α» που δημιουργούσαν οι λ επτοί άνω βραχίο ν ετ; μ ε τκ παχύτ ερ α; «ρ ο ζ έ τ ε ο- στκ άνω απολήξει; των κάτω πήχε ων. Οι κάτω πήχεκ ήσα ν, ασφαλώο, κοίλοι, ογκούμ ενοι προς τα κάτω, καθώτ; τ είνουν πρ οτ; τ ο αντηχείο ( Ε ι κ. Κ6 ). Έ χε ι προταθεί η άποψη ότι οι «ρ ο ζ έτ ε ο- στη βάση των κάτω πήχεων ήσαν «μ εντεσέ δ ε ο-, οι οποίοι επ έτρ επαν στ ουτ άνω πήχεκ να παλινδρομούν μ έσα έξω σε σχέση με τοικ σταθερούκ κάτω πήχεκ. Με τον τρόπο αυτό, το σύστημα των χορδώ ν, πιστεύ εται, μπορούσε να χαλαρώσ ει ή να ε ντ α θ ε ί, και έτ σ ι να χαμηλώσ ει ή να ψηλώσει, αντιστοίχως, το τονικό ε π ί πε δ ο του οργάνου.ρ Η άποψη αυτή ελέγχεται, δι ότι: 1. βασίστηκε στη λανθασμ ένη απεικόνιση της σύνδεσηι; των άνω μ ε τοικ κάτω βραχίονα; στην δυσδιάστατη ε ι κο νογ ραφ ία (αγγειογραφί ες), η οποία δίν ει την εντύπωση ό τι τα δύ ο μ έρη συναντώνται σε έν α «ση μ ε ί ο» (Ε ι κ. Κ2, Κ9 ), πράγμα που διαψεύδουν οι τρισδιάστατ ο; παραστάσεκ τητ; κιθάρατ; (Ε ικ. Κ3, Κ 7 ), σύ μφω να μ ε τκ οποίεο οι λ επτοί άνω βρα - Ε ικ. Κ6. Cambridge, Fitzwi llian1 Μιι ε οιιιη GR 18.1927. Σκα ρα β α ίος. Κλ α σι κό. Πί σω όψη κ ι θάρας (Maas & Snyc!er ι 989, 22, Νο 1 Ι ). Εικ. Κ 7. Χανιά, Αρχαιολογ ικό Μουσείο 1199. Α νάγλυφο πλακ ίδιο από τ η Σπ ηλ ιά τ ης Αρκο ύδας. 5 0 ς α ι. Π.Χ. Απόλλων κ ιθαριστήκ ( κα ρ τ - ποστάλ). Ε ι κ. Κ 8. Μόναχο, SIaaIliche AnIikensaIn n1llingen 1575. Α ττικ ότ μ ελανόμορφος αμφορ έας, π. 530-520 Π. Χ. Ηρακλής μ ε κ ιθάρα και Αθ ηνά ( Γ ι ά ν ν ο υ κ. ά. Ι 998, 35, ε ι κ.23). Ε ικ. Κ9. Ν έα Υόρκ η, Me Iropolitan Μ ιι εοιι ιυ of Art 56. 17 1.38. Ίσω ς από την No la. Κλα σ ικ ό, π. 490 Π.Χ. Κ ιθαρωδό ς (Γ ιάννου κ.ά. 1998, 36, ε ι κ. 26). 608 ~ Tl I ΜΑ ΚΗΔΟΝ ΙΑ Α ΙΙΟ ΤΟ Ν Ί ο ο ι. π.χ. E Ω ~ Τ ΗΝ γ ~TE I' 1 1 Α Ι'ΧΑ ΙΟ ΤΙ ΙΤΑ

χίονες εντίθεντα ι στους παχύτ ερου; κάτω, ανάμ εσα στις «ρ ο ζ έ τ εο- 2. ο ζυ γός, τον οπο ίο δ ιαπερνούν ο ι π ήχε ις, λειτουργ εί ως δ οκ ότ, η οποία εμποδ ίζε ι την οποιαδήποτε σχετική κίνηση των πήχεων. " Στην εσωτερ ική επ ιφά νε ια των κάτω βραχιόνων ένα σύστημα από στρογγυλά και καμπύλα στοιχεία σχηματίζουν ένα σύνθετο μόρ φωμα (Εικ. Κ2, Κ3, Κ9), που πολύ πιθανόν να ε ί χε σκοπό την κατακ ό ρυφη στήρ ιξ η των άνω βραχιόνων, σαν αντιστάθμισμα, εν μ έρ ει, στην π ιεστικ ή προς τα κάτω δράση των χορδών. Ο «στύλ ο ο-, λοιπόν, αυτός, προσαρμοσμένος στον κοίλο εσω τε ρ ικό χώρο των κάτω βραχ ιόνων, απέκτησε καμπύλο, οφιοε ιδές σχή μα (αντί γ ια ευθύ), μο ρφ ή που, κατά ορ ισμένου; μ ελ ετη τ έ ς, παραπέμπε ι στον Πύθωνα που σκό Εικ. KlO. Β ο στώνη, 581. Τετράδραχμο απ ό την Ό λ υ ν θο. Κλασικό, 36 1-358 Π.Χ. (Grunauer Hoerschlmann 1988. εξώφυλλο ). τωσε κατά τον μύθο ο Απόλλων στους Δελφούς. Η μεγάλη, τραπ εζο ειδής, άλλωστε, κιθάρα είναι το κατεξοχήν μουσικό ό ργα ν ο- κσ ή μα» του θεού. Όπως και στις άλλες λύρες, οι χορδ ές δένονταν ψηλά, στον ζυγό, με δερμάτινα κουρδιστήρια, με ή χωρίς εφαπτόμενους μοχλούς, και χαμηλά στον χορδοτόνο, που εδώ φα ί ν ετα ι να ή ταν σχετικά μ εγάλο ς και μάλλον ξύλ ινος. Μ ια αρκετά φαρ δε ιά γέφ υ ρα, λίγο πιο πάνω από τον χο ρδοτόνο, μ ετέφ ε ρ ε τις δονήσεκ τω ν χορδών στο η χε ίο. Το όργανο, σ ε αντίθεσ η με τις μικ ρό τ ε ρ α; λύ ρ ες, κρατιόταν όρθιο, εξαρτώ μενο από τον καρπό του αρ ιστερού χεριού του μου σ ικού, με την βοήθε ια ιμάντα - β ρόγχου. Το δεξί χέρ ι κρατούσ ε πλήκτρο, δεμένο με μακρύ κορδόνι στη βάση του εξωτ ερικού πήχη. Οι «π ετ αλ ο ύ δ ε ο- στις απολήξεις του ζυγού θα ήσαν μάλλον διακοσμητικά στοιχεία, στην μορφή χερουλιού ή δίσκου (Εικ. Κ 7, Κ9, Κί Ο ). Φαίνεται, το ιδιαίτερο όνομα της λύρας αυτής να ήταν αρχικά, κατά τα αρχαϊκά χρόνια, κίθαρις, 4 5 λ έξη ε ν χρήσ ε ι ήδη στο ο μηρ ικό έπο ς. Στην κλασ ικ ή περ ίοδο φα ίνετα ι να λεγόταν και φόρμιγξ, επ ι β ίωσ η του ο μηρ ικού όρου γ ια την πεταλο ε ιδ ή λ ύ ρα τ ης γεω μετρ ικ ή; περ ιόδου." Την ί δια εποχή εμ φανίζεται και η λέξ η κιθάρα, που ασφαλώς χρη σιμοπ οι ε ί ται αποκλε ιστικά γ ια την εν λόγ ω, μ εγάλη, τραπεζοε ιδ ή, κιβω τιόσχημη λύρα, όνο μα το οποίο επ ικράτησε έκ το τ ε για το όργανο αυτό. "? Η κιθάρα, και γενικώς όλες οι λύρες, κουρδίζονταν με την περιστροφή των κόμβων ( με ή χωρίς μοχλούς ) στ ον ζυγό. Ο μουσικός «α γ κάλ ι α ζ ε» με τον αντίχειρα και τον δείκτη του δεξιού χεριού του το κουρδιστήρι και το έστρεφ ε προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση, αναλόγως αν ήθ ελ ε να τεντώσει ή να χαλαρώσ ει τη χορδή ( Ε ι κ. Κ8 ). Το αριστερό χέρ ι, με γυμνά δάχτυλα, δοκίμαζε τις χορδές, καθόσον το δεξ ιό τις προσάρμοζε στο επιθυμητό ύψοο, Ο τρόποι; χειρ ισμού τ ης κ ιθάρας, και κάθε άλλης λύρας, δεν έχε ι ακό μ η εξακρ ιβωθεί. Γεν ικώς, η τεχνική των αρχα ίων λυρώ ν απο τελεί ζ ή τ η μα, ελλε ίψε ι ικανοπ οιη τικών μαρτυ ριώ ν. Μόν η η ε ικονογραφ ία δεν ε ίνα ι σε θέση να μα ς αποκαλύψει τα μυστικά της οργανοχρ ησίας. Συμ μετε ίχε το αριστερό χέρ ι με γυμνά δάχτυλα την ώρα που το δεξί έκρουε με το πλήκτρο; «Έπν ιγ ε» το αριστερό χέρι ορισμένες χορδές τη στιγμή που το πλήκτρο στο δ εξί ε κ τελ ο ύ σ ε, ενδεχομένως, αρπίσματα, σαρώνοντας το σύνολο των χορδών και τονίζοντας έ τ σ ι τον ρυθμό μ ε το ν θ όρυβο που παρήγαν οι «π ν ι γ μ έν εο- χορδές ; Ακουμπούσαν τα δάχτυλα του αριστ ερ ού χεριού ελ αφ ρ ά τις χορδ ές την ώρα που το πλήκτρο τις έ κ ρ ο υ ε, δη μιουργώντας έτ σ ι ανώτερους αρμονικο ύς; Τ ο τραγούδι συνοδευ ό τα ν μ όνον με γυμνά δάχτυλα, ό πως στις άρπεο, και το πλήκτρο ε ί χε θ έση μόνο στα εισαγωγικά και εν δ ι ά μ ε σα ΤΕΧΝΕΣ & ΓΙ'ΑΜΜΑΊΆ 609

Εικ. ΚΙΙ. Αθήνα, Ε θ ν ι κ ό Αρχαιολογικό Μουσ είο 2 15. Ανάγλυφο από την Μαντίν ε ια, Πρώιμο ελληνιστικό. 330-320 πχ. Απόλλων μ ε κιθ άρα (φωτ. : συγ γ ραφέας). 610 ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ Ί ο α ι. π.χ. ΕΩΣ ΤΗΝ ΎΣΤΕΡ Η Α Ι 'ΧΑ ΙΟΤΗΤΑ

Ε ι κ. Κ1 2. Oplontis, έ πα υ λ η. Τοιχογ ρ αφία. Μ έσα l ο υ α ι. Π.Χ. Άνδ ρ ας μ ε «ο ρθ ο γώ ν ια» ή «ι ταλ ι ω τ ι κ ή» κ ιθά ρα ( Γ ιά ννο υ Κ. ά. 1998, 8 1, ε ικ. 82). Ε ικ. Κ1 3. Οξφόρ δη, AshIl101ean Μυ εσ ιιιη 1921.1236. Σ καραβο ε ιδές. Ελλ ην ισ τι κό. Παρ ά σταση κιθά ρα ς (Maas & Snyder 1989, 192. ε ι κ. 5). οργαν ικά; Σε κανένα από τα παραπάνω ερωτήματα δεν μπο ρο ύ μ ε, μέχρ ι στ ιγ μήκ, να απαντήσο με με βεβα ιότητα. Ένα μό νο φα ίν εται βέβαιο, ότι το σύστ η μα των επτά ή περ ισσότερων χορδών κουρδ ιζόταν σε κατιούσα δ ιαδοχή φθόγγων από την πλέον απομεμακρυσμένη από τον μουσικό χορδή προτ; την πλησ ιέστερ η σε αυτόν. Τα τονικά σχήματα -κλίμακες που προέκυπταν από το κούρδισμα ονομάζονταν αρμονίες και είχε καθ ένα το ό ν ο μ ά του (δωρ ιστί, φρ υυιστί, λ υδιστί κλπ. ) και την δόκιμη μ ελοποιία του ( κ σύντα ξη» των φθόγγων ). Στ η ν ε ικο νογ ραφ ία του 40υ αιώνα Π.Χ. η εμφάνιση της τραπ εζο ειδούο κιθάρα ι; περιορίζ εται σε τ έτοιο βαθμό, που μαι; κάνει να π ιστεύομ ε ότι, σιγά - σιγά, το όργανο εξέπεσ ε από το ελληνικό οργανολόγιο. Οι λίγες απε ικονίσεκ το υ το παρουσ ιάζουν κάπωτ; τροποπο ι η μένο, μ ε τουτ; άνω πήχεκ στην ίδ ια ευθεία μ ε τοικ κάτω (Ε ικ. Κ Ι!) ή το σώ μα του οργάνου στενότερο και ψηλότερο (Ε ικ. K13). Συνέβησαν, άραγε, οι μ ετα βολ έο αυτ έτ, ή πρό κειται για μορφικά λάθη των εικαστικών στην απεικόνιση ενότ ξεχασμ ένου πια οργάνου ; Πά ντωκ, έ ν α ν έο είδοτ κιθάραο κάνει την εμφάνισή του στην κατωιταλιωτική, κυρίωο, ε ι κο ν ο γ ρ αφ ί α γύρω στο 360 Π.Χ. Θα μπορούσε να ονομαστεί «ο ρ θογώ ν ια» κιθάρα." καθόσον το αβαθ έο, σχετικά, αντηχείο της έχε ι σχήμα ο ρ θ ο γώ ν ιο. Οι πήχεκ, παράλληλοι και αρχικώς κατακόρυφοι, κάμπτονται προι; τα ε μ π ρ ό ι; καθ ' ο δόν πρ οτ; τον ζυγό, ε νώ οι χορδ έτ ε ί ν αι π ερισσότ ερα; από επτά (Εικ. ΚΙ 2 ). Τ Ε Χ Ν ΕΣ & ΙΊ'ΑΜΜΑΤ Α 6 11

Ορολογία JI γρα μ ματε ία παρ έχε ι ό ροικ τ εχν ικού κ που σχετίζοντα ι μ ε τι ς λύρ ε ς. Ε ίνα ι κο ινο ί γ ια όλα τα μ έ λη τη ς ο ικογ έ νειας τ η ς λύ ρας. Ο κα τωτέρω π iνα κας παρο υσ ιά ζε ι τοικ ό ρ οικ; αυτού ο, τοικ επεξ ιιγε ί κα ι δίδ ε ι το αρχαιότερο ( σωζό με ν ο) κεί μενο στο οποίο απαντούν. λυρ ισηί < ο εκτελεσ τήο λ ύ ρας Π ινα κίδα Θ η βών (rurat<le = λυρ ισταί) 1250-1200 π.χ, ζυγό ς Η ο ρ ιζόν τ ια δο κό ι; μ ε τα κουρδ ιστήρ ια Ο ρηρικ, Ίλ ι ά ς 9.187 ( το ζυυ ό ν) 80ς Π.Χ. κίθαρ ις Η τ έχ ν η τη τ εκ τέλ εση, τη ς λύ ρας Ομ η ροο, 'Ιλι ά ς 3.54 κ. α. 80 ς Π.Χ. φόρμ l γ~ Η Γεωμ ετρική πτταλο ειδή κ; λ ύ ρα Ο μ ηρο κ, 'Ιλι ά ς 1.603 κ.α. 80ς Π.Χ. κόλλ οψ Το κουρδ ι στ ή ρ ι της λύ ρα ς Οδύσσεια 21.407 (κόλλο πι ) 7 0 ς π. Χ. χορδή Η χο ρδ ή τη ; λύ ρας Οδ ύσσε ια 21.407 (χορδ ιί ν ) 70 ς Π. Χ. λ ύρα Ολα τα μ έλη τη ς ο ι κογένε ιω; της λύ ρας Αρχ ίλοχος, Απ. 93a.5 \'I'est (λύρ η ν) 70ς Π.Χ. πλ ι; κτρο \' Το πλ ήκ τρο Είς i\ πόλλw l'α IR5 ( πλ ιίκτρου ) 70ς Π.Χ. βάρβιτος Τύπος βαθύφων η ς λεκανοε ιδούς λύρα ς Σαπφώ, Απ. 176 ΙΡ (βάρωμ ο ν, βάρβιτο ν) 60 ς π.χ. Αλ κ αίος, Α π. Ι) 12.4 ΙΡ (βάρμος ) 60 ς Π.Χ. χέλ υς Λ εκανο ε ιδή; λύρα μ ε χελώνα γ ια ιιντηχ ε ίο Σαπφώ, Α π. 58 Ι Ρ (χελύ ννα ν) 60 ςπ.χ. κιθάρα Η μ ε γαλη, κιβωτιόσχη μ η λύ ρα Θ έογ νι ς ( ; ), Απ. 1.777 (κι θάρ η) 490 Π.Χ. χορδοτόl 'ος Το ε ξάρ τη μα στο οπο ίο προσδένοντα ι Α ρισ το τ ελ ικό, Περ ί Ά. κ ο vστώ\ / IJϋ r ί n g 74. 17-18 ο ι χορδέ ς χαμηλά ( τψ ζυγψ και πρ χορδοτόν'ι') 40ς π.χ, νιυρ,ί Χορδή από τένοντα ζώου Π ορφύ ρκκ, F; ίς τά Αρμο νικά τού ΙΙ τολψαίο υ Υπόμνημα Dϋ rί n g 121.4 (χορδάς εκ νε ύρων) 30ς μ. Χ. μ α Υά ς Η γέφυ ρα Η σύχιο ς, «Λεξ ικό» (λ εί μμα μαυάς) 50ς μ.χ. πήχ υ ς Ο β ραχ ίονας τη κ λ ύ ρας Η σύ χιο ο, «Λ ε ξ ι κό» ( της κιθάρας Ο'. τούς πιίχε ις ) 5 ο ς μ. Χ. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ J Σ τ η γρα μ μα τεία, κυρίω ς, αλλά κ α ι στη ν ε ικφνογρα φία συναντφιιμε και άλλους τύ που ; λύ ρ ας, οι οποίο ι. ό μωο, σπανίζουν κα ι δεν θα συζη τ η θούν εδώ. 2 Στ η ν Ε ι κ. Π6 μια δεύτερ η π εταλοειδ ή ς λύ ρα. σε π ρο φίλ, σ τα γόνατα τητ; γυναίκαο, μας επ ι τ ρέπε ι να δ ού με το ό ργανο από το πλά ι. 3 l l βλ. π ρογεν έσ τεροικ; και με τα γε νέσ ττρο υ; τύ ποικ; λ ύρας ( Ε ι κ. Α Ι Η Ι κ έ ντρο ). Εξάλλ ου, ο τρόποι; μ ε το ν οπ οίο κ ρατιέ τα ι το όρ γα νο. ιδίως ό τα ν ο μουο ι κοο ε ίναι όρθιφο, προϋποθέτει τ ο ν ιμάντα. 4 Οδ ιίσσεια: α 154. 1.326, 22.331, 22.347. 5 Οδ ύσσεια θ 73. 266-366, 474. 483. 492. δ Ιλ ιά ς Β 594. 7 Οδύσσειιt δ Ι ε. R Οδύ σσε ι α γ 267. 9 Οδ ύσσεια μ 305. Β λ. κα ι υπ οσ. 15. 1U Ιλιάς ι 187 βλ. ιιποο. 14. ι ι Οδύσσεω α 153 1 54: laιριιζ δ' ΙΟ: ν χφσίν κίθαρ ιν πt:ρικαλλlα θ 'lκ Ει ' Φ,Ιμ Ιιρ := τ ό τ ε (Ι κ ή ρυκαο βά ζε ι παν έμο ρφ η κίθα ρ ι σ τα χέ ρ ια το υ 612 Ση l ΜΛΚ Ε Δ ο r-; I Α Α Ι ΙΟ Τ Ο Ν 70 α ι. Π. Χ. Ε Η Σ Τ Η Ν Υ ΣΤ ΗΙΙ Α Ι'Χ Λ ΙΟ Τ ΙΙ Τ Α

Φήμιου { μ ε τάφραση συγγροφέα ). Ι 2 Ή λ. υποσ. 14. 13 πφι δt σφcας,jλυθ ' ίιιηί φδρμιγγος γλaφι ιρtjι; = κι ακούγονταν γύρω τουο η πνο ή της κοίλης φόρμιγνα ο ( με τάφ ρ αση συγγραφέα). 14 φόρμιυυι λιυι:ίf/, καλ!ϊ δωδαλέn, έπί άρ)'ιίρεον ζυγόν ήεν = με μια καλ λίφω ν η φόρμ ιγγα, πλούσ ια διακοσ μ η μέν η, μ ε πάνω τ η ο αση μ έ ν ιο (υγό ( μ ε τ ά φ ρασ η συγγραφέα). ι ; ρηϊδίωι; C Tιt v uoot' νίψ περί κόλλοπι χορδήν. ιt ψιτ ς άμφon~pωoη έ ίiσ τρεφι ς [vτcρo, ' οίδς ;. εύκολ α την χορδή τεν τώνει στο καινούρ γιο τη τ σ τ ρ ιφ τά ρι, δένοντα ο πάνω κάτω καλοστριμμέ νη την αρνίσια κόρδα ( με τάφραση Μα ρωνίτηο ). ι " Αρχίλοχο..; (λίφ η). Α λ κμ άν ( ΚCΡ κό λυpα). Στησ ί χο ροτ. Σαπφώ, Μcφ γίτη ς. Θ έ ογνκ. Εις J::.pflr;v κλπ. 17 \\' es Τ IΨ12. 52. Ηl Η ίδια ε ίο θεσ η τω ν άνω βραχιόνων σε σχέση με τουτ; κάτω παρατηρείται και σ την τρα π ε ζοε ι δ ή λύρα (κι θάρα). ή δη από τη ν πρώ τ η της τ ι κο νον ραφι κ ή ε μφάνιση. περί το ϊοο πχ ( Ε ι κ. ΚΙ). τότ ε που η πεταλοειδήο είχε ακόμη ενι αίο ικ του τ πήχικ τη τ ; Η τίσθεοη. λο ιπόν. στην π ε τα λ οε ι δ ή μπορε ί να ή τα ν δάνε ιο απ ό τ ην τροπεζοαδη. ] <} Π ρ ό ταση ι,n...ι:rg rc ll ( Ι,l\\"erg re ll 1984 ). Π ρ β. κιθάρα, πα ρακάτω, με (Ηιμ. 47. 2U Ι Ι βλ. τυ ικ απφτρφπαϊκούτ φφθαλ μου; σ τκ πλι.ί.ψες τω ν τ ρι ή ρ εω ν ή τκ ασπίδα. 2Ι Είνα ι τ νδ ιαφέ ρον ότι χέλυς μ ε ευθεκ, αποκλ ίνο ντα; πήχη ς θα ψφαν ιστεί ακόμη μία φορά -τ ε λτυταία - στην τικονο γρα φία. σε αρκετά μ ε ταγε νέ στ ερο χρόνο. τον π ρώι μο ho πχ αιώνα ( Ε ι )\. Χ4 ). π Π ρώ τι τ η)(l μματειακές μαρτυρία; (60ς αι. πχ ) : Σαπφώ (χέλυς. χε,\ ύ ν,, α ). Είι.:. 'Ερμ'I" (χι'λυς. χcλ ώι. η ). 23 Πάμ πολ τ τ πα ραστ άσεκ; γραπτέ κ, ανάγλυφε ο, ολόγλ υφες Ι Ει κ. Χ6. Χϊ δ εξιά ), l.ι Είς Έρμ ιί " Η 42 (60ς αι. πχ ) : [νθ ' άι.'απ,ιλ'ίσα ς Υλ ιιφά"ψ πολ ωίο σιδ,ίριι υ α ίιil ν ' έξετόρηση ' όρεσκι{.ιοιο χελώ\'η ς = ε κε ί τρ υ πώ ντω; τη με γλύφα"ο α πό λευκόφα ιο σ ίδερο τράβ ηξε το μ εδούλι της ορεσίβ ιαο χελώνας (μετάφραση Παπαδίτσας & Λαδιά 1985). 25 Π ρωτό τ υπα κελύφη -σντηχεί«( π. χ. κέλυφικ Αχαρν ική ς Π ύλ η τ; Αθηνών, Ε ικ. Χ 12), l h Ο ι ni1xn..; τ η ς μερικ ώ τ σωζ όμεν η; χέλυικ τ ης Σ υ λ.λογ ιίς F.l~ ill στο Βρ ε τ α ν ι κό Μο υσε ί ο είναι απ ιί?ιικο μουρ ιά (Εικ. Χ9. Χ 1 0). 2; Πρό ταση Φάκλαρ η ( Φά κλα ρ ηκ 1977. τ ικ. ΧΙ)), βασισμένη στα υπολείμματα σκφυ ρ ι άο στα το ιχώ ματα τω ν σχετικώ ν οπώ ν σε ορισμένα σωζό μ ενα )\ελ υφ η. 2Jo1 Π ρό ταση Ψαρουδάκη (Psaroudakes 2006. ε ι κ. Χ 14). βασισμ έ νη στα κ τλύφη : Αχαρ νική ο Π ύ λης Αθη νών. Αμβρακκκ. Ποσσδωνκκ, Lecce. και ε νδε χο μένως Επ ι ζευφυ ρίω ν Λοκρών. 2'J Όπ έ ο στην κο ρυφή ορι σμ ένω ν σωζό μενων οστ ράκω ν. 30 Είς 'Ερμ 'ί ν 41.} ( 60ς αι. πχ ) : άμφ i δε δtρμo TnTuaat: βοός πρα πίδεοσl\' l.ήσι = και τέντωσε δέ ρμα βοδ ιού γύρω σ το δ ιάφραγμά τη ς ( μ ε τάφραση Π α πα δ ί τ σα & Λαδι ά 1985). ]] Μι κρ έ ο, π τρ ιφερικέ κ οπές σε πολλά α π ό τα σωζόμενα όστρα κα. 32 Πή χη ς και ζυ γό ς τ ητ χέλυος τ ητ; Συλλογή ς f lgin ( ε ι κ. Χ9). 33 Σιδτρ έ νφι χορδοτόνο ι (χουν έρθει στο φω.; μαζύ με τα αντίστοιχα κελύφη. Τα όστρακα τη ; Α χαρνική ; Ι Ι ύλ lι ς των Αθη νώ ν ( τι κ. Χ12 ) και του Ι eι:ι:e (τ ι κ. Χ Ι Ι) φέρουν πά νω το υο το υτ χορδοτόνοι κ. J4 Π.χ. ΕίςΈρμ ή \' 5 1 ( 60ς α ι. π. Χ.) : έπτά δί- σιιμφώ, ιο ιις όίω ν έ τιι νίισσα τιι χορδά ς = )\αι τά\υσσε εφτά π ροβά τιγες χορδές αρμονι)\ές ( μ εrά φραση Παπα δίτσα ς & Λ αδ ιά 1985). Α π ι'> τ η γ ουχγ ή χρ ή σ η της λέξης,'cιφά σ ε συ ν ά φ εια με τη λ ί l ρα σ τη )'ρα μ μα τεία ( π. χ. Η σύ χιος χορδιί ' "'ε υριι κιθάρα ς ) συμπ εραί γ ο με ό τι και από τ έγo vτε ς )\ ατασ)\ειιά ζο ν ταγ χο ρδές, 35 Ν ικό μαχος. Άρμ ονlκιn, 'Γ:γχειΡίδιο\. 6 1 ' an 1895. 247.1 2: άπιψ πίοας τεσσαρας χορδά ς όi40 υλοuς Ka i ίσω.:ιι:ιλο ιlς. ίσοπαχείς τε κιι; ίσο στρ(ίφ(ιυς. 36 Ψ ευδα ρ ιστη τ t:λ η ς Πιρί Ά, ιωυστώ ν ΒΟ2Ι) Ι [)ϋ r ίng 1932. 72.31 33: έπεί κιτ; τών χορδών ι:ίσο ' αί '\ ειόταται βέλ τισται κα Ι τοίς πάση ' δμα λιι> τατιιι. κ(τί n)ν κατφυασίαν έχο ιισι πάντοθcν όμοίαν. κα ι τά ς σιιμβολά ς ά δ,jλoυ ι; τάς τι..ί:ι ν νη ίρων. π Α1έ Υα Ετυμι)λΟ Υικδν λ είμμα κδλλοψ' Σχολ ιασ τ ή ς Αριστοφάν η. Σφηκε ς 572. 3S Ή δ η παρι')ντε ς αυτοί οι μοχλο ί σε μεσοποτα μ ια)\έ ς λίφε ς του 2800 π.χ. Σή μ ερα. σχεδόγ όλες οι αφριkαν ι)\ ~ς )\αι ασlατι)\ές λύρες χρη σιμοποιού ν )\(Ίμβους. Ν Πριίιτες α ναφορές στους Αλ)\αίο κ αι Σαπφώ ( π. 630 π.χ.). Στον 50 αι. π,χ. σ το υς Σιμω νί δη. Π ί νδαρο, Βα )\χυλ ί δ η. l:ιψι π ί δ τ }. Αρι στοψά γη. Επ ίσης. σε μετα γ ενέστερους συγγ ραφε ίς. Απα ντού ν κα ι ο ι παραλλαγές : το βάρβιτον. ο βάρβιτο ς. το βαριιμ ιτοι.'. '1 βάρ. μ υς. η βάρι.ιψος. 40 Il. χ. MJJ S & Snydc r 1989. 125. 41 Α γάγλυφ'l κ ιθάρα α π() τη ζωφόρο του Παρθενώνα (π. 440 π Χ ). Ο λόγος του φάρδου ς του άνω πήχη προς το β ά θος του. όπως προκύ - ΤΕΧΝΠ: &!Ί >Α ;\ 1Χ I ΑΤ Α 6 /3

Φήμιου { μ ε τάφραση συγγροφέα ). Ι 2 Ή λ. υποσ. 14. 13 πφι δt σφcας,jλυθ ' ίιιηί φδρμιγγος γλaφι ιρtjι; = κι ακούγονταν γύρω τουο η πνο ή της κοίλης φόρμιγνα ο ( με τάφ ρ αση συγγραφέα). 14 φόρμιυυι λιυι:ίf/, καλ!ϊ δωδαλέn, έπί άρ)'ιίρεον ζυγόν ήεν = με μια καλ λίφω ν η φόρμ ιγγα, πλούσ ια διακοσ μ η μέν η, μ ε πάνω τ η ο αση μ έ ν ιο (υγό ( μ ε τ ά φ ρασ η συγγραφέα). ι ; ρηϊδίωι; C Tιt v uoot' νίψ περί κόλλοπι χορδήν. ιt ψιτ ς άμφon~pωoη έ ίiσ τρεφι ς [vτcρo, ' οίδς ;. εύκολ α την χορδή τεν τώνει στο καινούρ γιο τη τ σ τ ρ ιφ τά ρι, δένοντα ο πάνω κάτω καλοστριμμέ νη την αρνίσια κόρδα ( με τάφραση Μα ρωνίτηο ). ι " Αρχίλοχο..; (λίφ η). Α λ κμ άν ( ΚCΡ κό λυpα). Στησ ί χο ροτ. Σαπφώ, Μcφ γίτη ς. Θ έ ογνκ. Εις J::.pflr;v κλπ. 17 \\' es Τ IΨ12. 52. Ηl Η ίδια ε ίο θεσ η τω ν άνω βραχιόνων σε σχέση με τουτ; κάτω παρατηρείται και σ την τρα π ε ζοε ι δ ή λύρα (κι θάρα). ή δη από τη ν πρώ τ η της τ ι κο νον ραφι κ ή ε μφάνιση. περί το ϊοο πχ ( Ε ι κ. ΚΙ). τότ ε που η πεταλοειδήο είχε ακόμη ενι αίο ικ του τ πήχικ τη τ ; Η τίσθεοη. λο ιπόν. στην π ε τα λ οε ι δ ή μπορε ί να ή τα ν δάνε ιο απ ό τ ην τροπεζοαδη. ] <} Π ρ ό ταση ι,n...ι:rg rc ll ( Ι,l\\"erg re ll 1984 ). Π ρ β. κιθάρα, πα ρακάτω, με (Ηιμ. 47. 2U Ι Ι βλ. τυ ικ απφτρφπαϊκούτ φφθαλ μου; σ τκ πλι.ί.ψες τω ν τ ρι ή ρ εω ν ή τκ ασπίδα. 2Ι Είνα ι τ νδ ιαφέ ρον ότι χέλυς μ ε ευθεκ, αποκλ ίνο ντα; πήχη ς θα ψφαν ιστεί ακόμη μία φορά -τ ε λτυταία - στην τικονο γρα φία. σε αρκετά μ ε ταγε νέ στ ερο χρόνο. τον π ρώι μο ho πχ αιώνα ( Ε ι )\. Χ4 ). π Π ρώ τι τ η)(l μματειακές μαρτυρία; (60ς αι. πχ ) : Σαπφώ (χέλυς. χε,\ ύ ν,, α ). Είι.:. 'Ερμ'I" (χι'λυς. χcλ ώι. η ). 23 Πάμ πολ τ τ πα ραστ άσεκ; γραπτέ κ, ανάγλυφε ο, ολόγλ υφες Ι Ει κ. Χ6. Χϊ δ εξιά ), l.ι Είς Έρμ ιί " Η 42 (60ς αι. πχ ) : [νθ ' άι.'απ,ιλ'ίσα ς Υλ ιιφά"ψ πολ ωίο σιδ,ίριι υ α ίιil ν ' έξετόρηση ' όρεσκι{.ιοιο χελώ\'η ς = ε κε ί τρ υ πώ ντω; τη με γλύφα"ο α πό λευκόφα ιο σ ίδερο τράβ ηξε το μ εδούλι της ορεσίβ ιαο χελώνας (μετάφραση Παπαδίτσας & Λαδιά 1985). 25 Π ρωτό τ υπα κελύφη -σντηχεί«( π. χ. κέλυφικ Αχαρν ική ς Π ύλ η τ; Αθηνών, Ε ικ. Χ 12), l h Ο ι ni1xn..; τ η ς μερικ ώ τ σωζ όμεν η; χέλυικ τ ης Σ υ λ.λογ ιίς F.l~ ill στο Βρ ε τ α ν ι κό Μο υσε ί ο είναι απ ιί?ιικο μουρ ιά (Εικ. Χ9. Χ 1 0). 2; Πρό ταση Φάκλαρ η ( Φά κλα ρ ηκ 1977. τ ικ. ΧΙ)), βασισμένη στα υπολείμματα σκφυ ρ ι άο στα το ιχώ ματα τω ν σχετικώ ν οπώ ν σε ορισμένα σωζό μ ενα )\ελ υφ η. 2Jo1 Π ρό ταση Ψαρουδάκη (Psaroudakes 2006. ε ι κ. Χ 14). βασισμ έ νη στα κ τλύφη : Αχαρ νική ο Π ύ λης Αθη νών. Αμβρακκκ. Ποσσδωνκκ, Lecce. και ε νδε χο μένως Επ ι ζευφυ ρίω ν Λοκρών. 2'J Όπ έ ο στην κο ρυφή ορι σμ ένω ν σωζό μενων οστ ράκω ν. 30 Είς 'Ερμ 'ί ν 41.} ( 60ς αι. πχ ) : άμφ i δε δtρμo TnTuaat: βοός πρα πίδεοσl\' l.ήσι = και τέντωσε δέ ρμα βοδ ιού γύρω σ το δ ιάφραγμά τη ς ( μ ε τάφραση Π α πα δ ί τ σα & Λαδι ά 1985). ]] Μι κρ έ ο, π τρ ιφερικέ κ οπές σε πολλά α π ό τα σωζόμενα όστρα κα. 32 Πή χη ς και ζυ γό ς τ ητ χέλυος τ ητ; Συλλογή ς f lgin ( ε ι κ. Χ9). 33 Σιδτρ έ νφι χορδοτόνο ι (χουν έρθει στο φω.; μαζύ με τα αντίστοιχα κελύφη. Τα όστρακα τη ; Α χαρνική ; Ι Ι ύλ lι ς των Αθη νώ ν ( τι κ. Χ12 ) και του Ι eι:ι:e (τ ι κ. Χ Ι Ι) φέρουν πά νω το υο το υτ χορδοτόνοι κ. J4 Π.χ. ΕίςΈρμ ή \' 5 1 ( 60ς α ι. π. Χ.) : έπτά δί- σιιμφώ, ιο ιις όίω ν έ τιι νίισσα τιι χορδά ς = )\αι τά\υσσε εφτά π ροβά τιγες χορδές αρμονι)\ές ( μ εrά φραση Παπα δίτσα ς & Λ αδ ιά 1985). Α π ι'> τ η γ ουχγ ή χρ ή σ η της λέξης,'cιφά σ ε συ ν ά φ εια με τη λ ί l ρα σ τη )'ρα μ μα τεία ( π. χ. Η σύ χιος χορδιί ' "'ε υριι κιθάρα ς ) συμπ εραί γ ο με ό τι και από τ έγo vτε ς )\ ατασ)\ειιά ζο ν ταγ χο ρδές, 35 Ν ικό μαχος. Άρμ ονlκιn, 'Γ:γχειΡίδιο\. 6 1 ' an 1895. 247.1 2: άπιψ πίοας τεσσαρας χορδά ς όi40 υλοuς Ka i ίσω.:ιι:ιλο ιlς. ίσοπαχείς τε κιι; ίσο στρ(ίφ(ιυς. 36 Ψ ευδα ρ ιστη τ t:λ η ς Πιρί Ά, ιωυστώ ν ΒΟ2Ι) Ι [)ϋ r ίng 1932. 72.31 33: έπεί κιτ; τών χορδών ι:ίσο ' αί '\ ειόταται βέλ τισται κα Ι τοίς πάση ' δμα λιι> τατιιι. κ(τί n)ν κατφυασίαν έχο ιισι πάντοθcν όμοίαν. κα ι τά ς σιιμβολά ς ά δ,jλoυ ι; τάς τι..ί:ι ν νη ίρων. π Α1έ Υα Ετυμι)λΟ Υικδν λ είμμα κδλλοψ' Σχολ ιασ τ ή ς Αριστοφάν η. Σφηκε ς 572. 3S Ή δ η παρι')ντε ς αυτοί οι μοχλο ί σε μεσοποτα μ ια)\έ ς λίφε ς του 2800 π.χ. Σή μ ερα. σχεδόγ όλες οι αφριkαν ι)\ ~ς )\αι ασlατι)\ές λύρες χρη σιμοποιού ν )\(Ίμβους. Ν Πριίιτες α ναφορές στους Αλ)\αίο κ αι Σαπφώ ( π. 630 π.χ.). Στον 50 αι. π,χ. σ το υς Σιμω νί δη. Π ί νδαρο, Βα )\χυλ ί δ η. l:ιψι π ί δ τ }. Αρι στοψά γη. Επ ίσης. σε μετα γ ενέστερους συγγ ραφε ίς. Απα ντού ν κα ι ο ι παραλλαγές : το βάρβιτον. ο βάρβιτο ς. το βαριιμ ιτοι.'. '1 βάρ. μ υς. η βάρι.ιψος. 40 Il. χ. MJJ S & Snydc r 1989. 125. 41 Α γάγλυφ'l κ ιθάρα α π() τη ζωφόρο του Παρθενώνα (π. 440 π Χ ). Ο λόγος του φάρδου ς του άνω πήχη προς το β ά θος του. όπως προκύ - ΤΕΧΝΠ: &!Ί >Α ;\ 1Χ I ΑΤ Α 6 /3

ΜΕΛΕΤΕΣ & Λ ΗΜΜΑΤΑ ΠΑ ΤΗΝ 3 η ΕΚΘΕΣ ΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΊΆ ΤΗΣ ΜΟ ΝΙΜΗΣ Ε ΚΘΕΣ ΗΣ ΤΟΥ Α ΡΧΑΙΟΛΟ ΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕ ΙΟΥ Θ ΕΣΣΑΛΟ ΙΚΗΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Από τον 70 αι. π.χ, ως την ύστερη αρχαιότητα ~ Επ ιστημον ι κή επ ιμέλε ι α : Δ.Β. Γραμμένος Εκδόσεκ; ΖΗΤ ΡΟΣ