Παιδιά & ΜΜΕ Δημόσιος Διάλογος για την προστασία των ανηλίκων από επιβλαβές περιεχόμενο στα ΜΜΕ και στις Νέες Τεχνολογίες Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης Η Οπτικοακουστική Αγωγή στην Ευρώπη Αποτελεί κοινή διαπίστωση η δεσπόζουσα θέση που κατέχουν τα μέσα ενημέρωσης στη σύγχρονη κοινωνία, επιβάλλοντας τις δικές τους νόρμες και εγγυήσεις, οι οποίες βρίσκουν απήχηση κυρίως, στο ευάλωτο κοινό των ανηλίκων. Αυτή η σχέση έκθεσης και αλληλεπίδρασης με τα μέσα συνεχίζεται εσαεί, οριζόμενη και καθοριζόμενη από τα ψηφιακά μέσα και τις απεριόριστες δυνατότητες που αυτά διαθέτουν. Ο ευρωπαϊκός χάρτης της «παιδείας για τα μέσα» (η ελληνική απόδοση που επικράτησε για τον αγγλικό όρο media literacy) παρουσιάζει έντονη πολιτιστική ποικιλομορφία με τον κατακερματισμό, την ασυνέχεια και την εξατομίκευση να αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά. Η εικόνα χαρακτηρίζεται από κάποια κ-μ (Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Γαλλία, Ολλανδία, Μάλτα, Ουγγαρία, Σκανδιναβικές χώρες) που έχουν προχωρήσει ήδη στη θεσμοθετημένη διδασκαλία της εκπαίδευσης στα μέσα επικοινωνίας, ως ξεχωριστό γνωστικό αντικείμενο ή διαθεματικά στο πλαίσιο διδασκαλίας άλλων μαθημάτων, αντλώντας υλικό από μια ευρεία γκάμα θεμάτων (λειτουργία και στρατηγικές διαφήμισης, παραγωγή περιεχομένου, ρυθμιστικά μοντέλα, πολιτική & ΜΜΕ, προπαγάνδα & ΜΜΕ κ.ο.κ.) ενώ κάποια άλλα, να βρίσκονται ακόμη στο στάδιο αναζήτησης την ταυτότητας και θέσης της παιδείας για τα μέσα στην κοινωνία της πληροφορίας. Παρά τη διαφορετική πολιτισμική κληρονομιά και εμπειρία ανάμεσα στα κ-μ, η ανάγκη χάραξης μιας κοινής πορείας για την εκπαίδευση στα μέσα στην Ευρώπη των 27 μελών και των 490 εκ πολιτών, είναι κάτι παραπάνω από επιτακτική. Η παραδοχή αυτή ισχύει και για την περίπτωση της Ελλάδας, όπως διαπιστώθηκε και στην ημερίδα του ΙΟΜ «Το Αλφάβητο των Μέσων και η Διδασκαλία του» (24.10.2007). Εκείνο που χρειάζεται πρωτίστως, εν μέσω των ραγδαίων ψηφιακών εξελίξεων, έναντι της πληθωρικής παρουσίας των μέσων στην καθημερινότητα του πολίτη, είναι ο επαναπροσδιορισμός του τρόπου θέασης και κατανάλωσης αυτών μέσω της παιδείας ως προς τα μέσα. Στο πνεύμα των δεσμεύσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Λισαβόνας (23-24.03.2000) για μια ανταγωνιστική και δυναμική οικονομία της γνώσης ανά την υφήλιο, μέσω της ανάπτυξης δράσεων που θα προωθούν τον πλουραλισμό και την πολιτιστική πολυμορφία, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προχώρησε σε μια σειρά πρωτοβουλιών για την αγωγή και παιδεία στα νέα κυρίως μέσα επικοινωνίας, προτρέποντας και τα κ-μ να προωθήσουν και να αναλάβουν ανάλογες ενέργειες σε κρατικό και διακρατικό επίπεδο. Ενδεικτικά αναφέρονται: Η χρηματοδότηση και ενίσχυση της έρευνας (κατά την πενταετία 2000-2005 δαπανήθηκαν περίπου 3.5 εκατομμύρια ευρώ σε δράσεις και προγράμματα όπως e-learning, MEDIA 2007, Safer Internet Action, YOUTH, SOCRATES).
Ειδικότερα, το Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Αγωγή στα ΜΜΕ (European Media Literacy Center) στο πλαίσιο του e-learning, το οποίο εξέδωσε και τις Οδηγίες για την Παιδεία στα Μέσα. Η Ομάδα Εμπειρογνωμόνων για την Παιδεία στα Μέσα (Media Literacy Expert Group), για τη συγκέντρωση, την καταγραφή, την ανάλυση και τον προσδιορισμό των στόχων και των τάσεων της αγωγής στα μέσα επικοινωνίας, παράλληλα με την προαγωγή περιπτώσεων ορθής πρακτικής (της οποίας είναι μέλος και το ΙΟΜ). Η δημόσια διαβούλευση για τη σφυγμομέτρηση του κοινής γνώμης για τα ζητήματα της παιδείας στα μέσα, ως προπαρασκευαστικό στάδιο για τη λήψη ρυθμιστικών μέτρων (στην οποία έλαβε μέρος και το ΙΟΜ). Η ευρωπαϊκή μελέτη για τις Σύγχρονες Τάσεις και Προσεγγίσεις στην Παιδεία για τα Μέσα (Current trends and approaches to media literacy in Europe) σε 27 κ-μ στο δεύτερο μισό του 2007. Η αναθεωρημένη Ευρωπαϊκή Οδηγία για τις Υπηρεσίες Οπτικοακουστικών Μέσων (2007/65/EC). Η Ανακοίνωση της Επιτροπής για μια «Ευρωπαϊκή Προσέγγιση σχετικά με την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας σε ψηφιακό περιβάλλον» (20.12.2007/COM 2007:833), η οποία αποτελεί το πρώτο κείμενο της Επιτροπής που εστιάζει στην αγωγή και εκπαίδευση στα μέσα σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, καλώντας τα κ-μ να αναλάβουν σχετικές πρωτοβουλίες 1. Στον ίδιο άξονα κινείται και η πολιτική του Συμβουλίου της Ευρώπης δίδοντας έμφαση στην ενδυνάμωση του χρήστη που συνδέεται με ευρύτερα ζητήματα δημοκρατίας και τη διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τον Ιούνιο του 2007 στο Παρίσι, το Συμβούλιο της Ευρώπης εξέδωσε τις 12 Συστάσεις οι οποίες επιβεβαιώνουν και ενδυναμώνουν τις βασικές εξαγγελίες της Συνθήκης του Grünwald (1982) για την εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας. Πρόταση του Ινστιτούτου Οπτικοακουστικών Μέσων (ΙΟΜ) Το μάθημα της «Αγωγής στα ΜΜΕ» στην εκπαίδευση Στο σημερινό πολυμορφικό και διαδραστικό τοπίο των μέσων, το σχολείο ως φορέας υπεύθυνος για τη δημιουργία δραστήριων πολιτών και αυριανών ώριμων μελών της κοινωνίας, οφείλει να εναρμονίζεται, να παρακολουθεί και να ακολουθεί τις εξελίξεις υπό ένα μοντέρνο πρίσμα. Στο πλαίσιο του γενικότερου διαλόγου για την παιδεία στα μέσα που διεξάγεται σε διεθνές επίπεδο, αλλά και της εγχώριας κινητικότητας, σποραδικής μεν, σημαντικότατης δε, το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων προτείνει την εισαγωγή του μαθήματος της «Αγωγής στα ΜΜΕ» στην τυπική εκπαίδευση της χώρας, προσφέροντας στα παιδιά ένα σύγχρονο «αλφαβητάρι των μέσων». Η πρόταση αυτή προκύπτει από την αναγκαιότητα δημιουργίας μιας ισχυρής οπτικοακουστικής συνείδησης και κριτικής αυτονομίας των παιδιών σχετικά με την παρουσία και το ρόλο των μέσων στην κοινωνία, θεμελιώδη συστατικά μιας συγκροτημένης οπτικοακουστικής ταυτότητας με ωφέλιμα αποτελέσματα στη μετέπειτα κοινωνία των ενηλίκων. 1 Περισσότερα στο δικτυακό τόπο Europa http://ec.europa.eu/avpolicy/media_literacy/index_en.htm.
Η εισαγωγή της παιδαγωγικής των ΜΜΕ στο σχολείο δεν είναι εύκολη υπόθεση ούτε και άμεσα υλοποιήσιμη. Η διεθνή εμπειρία έχει αποδείξει ότι η μετάβαση από την θεωρία στην πράξη είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιων διαβουλεύσεων και ριζοσπαστικού πνεύματος προκειμένου να βγει από το γνωστικό περιθώριο και να «νομιμοποιηθεί» στο σχολικό περιβάλλον. Η απουσία επαρκούς κατάρτισης από πλευράς των εκπαιδευτικών και διδασκάλων στο ζήτημα αυτό, το υπερφορτωμένο σχολικό πρόγραμμα που δεν επιτρέπει άλλες προσθήκες, οι τεχνικές και πρακτικές δυσκολίες (έλλειψη ειδικότητας, ποιός, πότε, σε ποια τάξη; με ποιο τρόπο;) σε συνδυασμό με τις σχετικές οικονομικές παραμέτρους αποτελούν βασικές δυσκολίες για την υλοποίηση του όλου εγχειρήματος. Κομβικό σημείο εκκίνησης είναι ο τρόπος και το μοντέλο εφαρμογής: πρόκειται για ένα ανεξάρτητο κύκλο μαθήματος «Αγωγής στα ΜΜΕ» με αυτόνομο περιεχόμενο μέσω μιας πολυεπιστημονικής προσέγγισης (κοινωνιολογική, ψυχολογική, επικοινωνιακή) ή για την διαθεματική ενσωμάτωση ως «συστατικό» στοιχείο στο πλαίσιο του υπάρχοντος προγράμματος σπουδών; Το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων κρίνει σκόπιμο να δώσει την οπτική και των δύο πλευρών, παραδίδοντας τη σκυτάλη και αφήνοντας τον τελευταίο λόγο στους αρμόδιους από το χώρο της παιδαγωγικής για την υλοποίηση σε πράξη. Α. Ένταξη ως αυτόνομη θεματική ενότητα Το αίτημα για τη διδασκαλία των ΜΜΕ στην εκπαίδευση δεν είναι νέο. Από τη δεκαετία του 1980 σε κάποιες περιπτώσεις και νωρίτερα αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης και προβληματισμού από πληθώρα εκπαιδευτικών και ερευνητών προκειμένου να βρεθεί η «χρυσή συνταγή» για μια αποτελεσματική μέθοδο διδασκαλίας η οποία θα συνδυάζει ισόρροπα τη θεωρία με την πράξη ενώ παράλληλα θα λαμβάνει υπόψη τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και εμπειρίες κάθε χώρας, τη διαφορετική προσέγγιση σε θέματα αγωγής και εκπαίδευσης, την κουλτούρα των μέσων, τις τεχνικές δυνατότητες, και εν γένει την διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα. Ποιά θα πρέπει να είναι όμως η δομή και το περιεχόμενο του μαθήματος ώστε να ανταποκρίνεται με επιτυχία στις ανάγκες της ελληνικής πραγματικότητας; Το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων προτείνει το μοντέλο της σπειροειδούς διδασκαλίας (spiral curriculum) γα τη διδασκαλία ενός αυτόνομου κύκλου μαθημάτων της «Αγωγής στα ΜΜΕ» στη διδακτέα ύλη του σχολείου. Στο μοντέλο αυτό, ο κεντρικός κορμός του αντικειμένου, στην προκειμένη περίπτωση τα ΜΜΕ, παραμένει ο ίδιος σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες: στα πρώτα στάδια (πρωτοβάθμια εκπαίδευση) περιλαμβάνει γενικά εισαγωγικά και ιστορικά στοιχεία και στα επόμενα (δευτεροβάθμια εκπαίδευση) εμπλουτίζεται με τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις ανά αύξουσα βαθμίδα πάνω σε οικείες αναφορές, περιστρεφόμενος πάντα γύρω από τον ίδιο πυρήνα, δηλ. τη φύση και το περιεχόμενο των Μμσων (Bruner:1960). Ως προς το περιεχόμενο, οι προτεινόμενες μεθοδολογικές προσεγγίσεις και τα μοντέλα της παιδαγωγικής των μέσων στην πλειοψηφία τους συγκλίνουν σε 3 βασικές θεματικές ενότητες (Meyrowitz,1998, Anderson & Ploghoft 1993): A. την ανάλυση του περιεχομένου (Media content)
Β. την ανάλυση του ίδιου του Μέσου (Medium content) Γ. την παραγωγή και δημιουργία περιεχομένου, (Media production) Β. Ένταξη ως διαθεματική ενότητα Εξαιτίας του εννοιολογικού εύρους του όρου της επικοινωνίας, η εισαγωγή και γνωριμία, η ερμηνεία και ανάλυση της φύσης και του ρόλου των μέσων στο πλαίσιο της διαθεματικής διδασκαλίας με άλλα γνωστικά αντικείμενα, δύνανται να λάβουν ποικίλες προσεγγίσεις και προεκτάσεις (Worsnop, 1999 Duncan, 2003) 2, όπως: Ιστορική (ιστορική αναπαράσταση γεγονότων από τα ΜΜΕ) Γλωσσολογική (κειμενική και σημειολογική ανάλυση των μηνυμάτων των ΜΜΕ, σε κωδικοποιημένη ή μη κωδικοποιημένη μορφή) Γεωγραφική/τοπογραφική (ήθη και έθιμα, τοπικότητα, παγκοσμιοποίηση, τα εθνικά χαρακτηριστικά, προβολή υποανάπτυκτων χωρών) Φιλοσοφική (ανάλυση κλασικών ιδεωδών, αξιών και ηθικών διλλημάτων) Ψυχο κοινωνιολογική (παρατήρηση, συμπεριφορική ανάλυση ηγετικών προσωπικοτήτων, τηλεοπτικών προσώπων, στερεοτυπικών προσεγγίσεων) Καλλιτεχνική/αισθητική (ανάλυση των αισθητικών ρευμάτων και τεχνικών αναπαράστασης, θεατρική αγωγή, κινηματογραφική αγωγή) Οικονομική (μοντέλα ιδιοκτησίας, κανόνες της αγοράς κ.ο.κ.) Πολιτική / Κοινωνιολογική (ΜΜΕ & δημοκρατία, ΜΜΕ & προπαγάνδα, μαζική vs υψηλή κουλτούρα, δημόσια και ιδιωτική σφαίρα κτλ). Επιστημολογική (πρακτικές απεικόνισης και εφαρμογής ανακαλύψεων, εφευρέσεων από τα μέσα) Τεχνολογική/ψηφιακή (στο πλαίσιο της ψηφιακής αγωγής - digital literacy), όπου δεν πρέπει να επικεντρώνεται μόνο στην πρακτική εκπαίδευση και εκμάθηση στα ψηφιακά μέσα γιατί κάτι τέτοιο κινδυνεύει να δώσει μια μονοδιάστατη οπτική στα παιδιά, οριοθετημένη ως προς ένα συγκεκριμένο προϊόν ή μέσο με ωφέλιμους αποδέκτες τελικά την ίδια τη βιομηχανία των μέσων. Σήμερα, τα παιδιά σήμερα είναι κατά κόρον «product-specific literate», δηλ. προσανατολίζονται με βάση την επωνυμία του προϊόντος, είτε αυτή λέγεται Myspace, Apple, Google κ.ο.κ 3. Για την πλήρη γνωστική και τεχνολογική επάρκεια απαιτείται και η θεωρητική τοποθέτηση η οποία θα εστιάζει σε ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας και προστασίας, χορηγιών, στους κινδύνους για την υγεία των παιδιών, στις μελλοντικές προοπτικές και γενικότερα στην ασφαλή χρήση των ψηφιακών μέσων στη διαμεσολαβημένη κοινωνία. ΜΜΕ & Διαφήμιση (Commercial Literacy Education) Μια εναλλακτική κατηγορία προσέγγισης του ρόλου και των επιδράσεων των ΜΜΕ είναι το κεφάλαιο «διαφήμιση» ή αλλιώς «εμπορική επικοινωνία». Η ανάγκη αγωγής, εκπαίδευσης και προστασίας των χρηστών στα νέα ψηφιακά μέσα είναι πιο εμφανής σε αυτό τον χώρο, όπου οι διαφημιστικές εικόνες μέσα από πρακτικές εντυπωσιασμού προσελκύουν την προσοχή όλων των χρηστών, ειδικά των νέων οι οποίοι απορροφούν άκριτα κάθε διαφημιστικό μήνυμα. Ξεκινώντας από την έννοια του καταναλωτισμού με σύγχρονα παραδείγματα από καταχωρίσεις στα ΜΜΕ (Τύπος, τηλεόραση, διαδίκτυο, υπαίθρια διαφήμιση) η 2 Ανδριοπούλου Ε (2007). Επικοινωνιακή Αγωγή: Ανάγκη ή πολυτέλεια; Μια θεωρητική και πρακτική προσέγγιση στην Ελλάδα. στο ΑΝΑΛΕΚΤΑ 2007, Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων, Αθήνα: Παπαζήση. 3 Rushkoff, D. Interational Conference Media Overseas Conversations IV, 2007: New York.
ενότητα αυτή μπορεί, μέσω της ανάλυσης του περιεχομένου, να θέσει ζητήματα σε διαλογική μορφή σχετικά με τις εμπορικές πρακτικές των διαφημιστικών παραγόντων, τα τεχνικά μέσα, το κοινό-στόχο, την αναπαράσταση των φύλων, τους ρόλους που υιοθετούν ανάλογα με το είδος του προϊόντος, τη στερεοτυπική απεικόνιση των κοινωνικών ομάδων, τα λανθασμένα πρότυπα (πχ. η ανορεξία στον κόσμο της μόδας) και τέλος, τους κινδύνους που περικλείονται σε ένα διαφημιστικό μήνυμα για τη σωματική και ψυχική υγεία των ανηλίκων. Η κεφαλαιώδης σημασία της διαφήμισης (κυρίως από την τηλεόραση αλλά και το ταχύτατα αναπτυσσόμενο διαδίκτυο) και τα ζητήματα κριτικής πρόσληψης και προστασίας των παιδιών-καταναλωτών απασχολούν και την ΕΕ, με ρητές αναφορές για λήψη μέτρων στη σχετική Ανακοίνωση και την αναθεωρημένη Οδηγία για τις Υπηρεσίες Οπτικοακουστικών Μέσων (2007/65/EC), όπου αναφέρεται η υποχρέωση των κ-μ και οι αρμόδιες αρχές αυτών, να προβάλλουν τα «επίπεδα» της παιδείας για τα μέσα, να προωθούν έμπρακτα πρωτοβουλίες με αποδέκτες τα παιδιά, τους γονείς, τους δασκάλους και τους εκπαιδευτές και να υιοθετήσουν μηχανισμούς έρευνας και καταγραφής. Συνοψίζοντας, το «οικοδόμημα» από την εισαγωγή της παιδείας για τα μέσα στην τυπική εκπαίδευση είναι ότι τα παιδιά θα είναι σε θέση να δεχτούν, να ερμηνεύσουν, να αποκωδικοποιήσουν και να αξιολογήσουν, να διαχειριστούν δηλ. τη μεταδιδόμενη πληροφορία και σε ένα μετεξελιγμένο στάδιο να παράξουν περιεχόμενο, να μάθουν εν κατακλείδι πώς, μέσω της κριτικής σκέψης και στάσης, θα γίνουν ενεργητικοί καταναλωτές των μέσων και όχι παθητικοί αποδέκτες των μηνυμάτων τους. Η αναγκαιότητα διδασκαλίας της παιδείας για τα μέσα στο σχολείο διατυπώθηκε και στην Ημερίδα του Ινστιτούτου Οπτικοακουστικών Μέσων, «Το Αλφάβητο των Μέσων και η Διδασκαλία του» (24.10.2007) με αναφορά και σε παραδείγματα και επιτυχημένα μοντέλα εφαρμογής από τη διεθνή σκηνή 4. Το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων κρίνει σκόπιμη την διεύρυνση και ενδυνάμωση του δημοσίου διαλόγου για την προστασία των παιδιών από τη χρήση των νέων κυρίως μέσων επικοινωνίας, με σημείο εκκίνησης την παιδεία, ώστε και η Πολιτεία αφενός και οι πολίτες αφετέρου να ενημερωθούν, να κατανοήσουν και να προχωρήσουν στην ανάπτυξη συλλογικής δράσης. Στο πλαίσιο αυτό, το Ινστιτούτο είναι στη διάθεση κάθε φορέα για την κατάρτιση και προώθησης της παιδείας για τα μέσα, τόσο των ανηλίκων όσο και των γονέων και εκπαιδευτικών. Περισσότερες πληροφορίες Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων (ΙΟΜ) Φραγκούδη 11 & Αλ. Πάντου 176 71 Καλλιθέα Τηλ. 210 9098699 Fax: 210 9098693 Website: www.iom.gr Email: medialiteracy@iom.gr 4 Ημερίδα ΙΟΜ «Το Αλφάβητο των Μέσων και η Διδασκαλία του». http://www.iom.gr