ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΙΙ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1. Οἱ ἑπτά πληγές τῆς ἀνθρωπότητας. Ὁ πρώην Καγκελάριος τῆς Δ. Γερμανίας Helmut Schmidt σέ ἕνα ἐνδιαφέρον ἄρθρο του μέ τίτλο: Οἱ ἑπτά πληγές τῆς ἀνθρωπότητας 1 ἐπισημαίνει τά σπουδαιότερα, κατά τήν κρίση του, προβλήματα τοῦ σύγχρονου κόσμου. Τά προβλήματα πληγές τῆς ἀνθρωπότητας κατά τόν Schmidt εἶναι: 1) ἡ αὔξηση τοῦ πληθυσμοῦ τοῦ πλανήτη μας., 2) τό ἐνεργειακό, 3) τά ὅπλα, 4) ἡ παγκοσμιοποίηση τῶν οἰκονομικῶν ἀγορῶν, 5) τά ἐξωτερικά χρέη τῶν κρατῶν, 6) τό τεράστιο ἔλλειμα τῶν Η.Π.Α. καί 7) ἡ παγκόσμια ροή τῶν (οἰκονομικῶν) πόρων κατά τρόπο ἀνεξέλεγκτο καί ἔξω ἀπό κάθε λογική τάξη. Ὁ Schmidt προσπαθεῖ νά προτείνει λύσεις γιά τά παραπάνω προβλήματα πού ἀναμφισβήτητα βρίσκονται σέ ἄμεση συνάρτηση μέ τήν οἰκονομική καί ὑλική πλευρά τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς κοινωνίας. Ἡ προσπάθεια τοῦ Καγκελαρίου στρέφεται πρός τήν ἔρευνα οἰκονομοτεχνικῶν λύσεων φαρμάκων πού θά μποροῦσαν νά θεραπεύσουν ἤ τουλάχιστον νά περιορίσουν τίς ἑπτά πληγές. Ἔχομε τήν ἐντύπωση ὅτι ἡ καθ ὅλα ἀξιόλογη αὐτή προσπάθεια εἶναι μονομερής: ἐφ ὅσον ὁ ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος στήν πράξη δημιούργησε τά προβλήματα, εἶναι ψυχοσωματική ὕπαρξη, πιστεύομε ὅτι καί ἡ λύση πρέπει νά ἀναζητηθῆ ὄχι μόνο στή ὑλική, ἀλλά καί στήν πνευματική σφαίρα. Γιά νά βροῦμε τά αἴτια τῶν πληγῶν αὐτῶν, πρέπει νά ἐξετάσουμε τόν ἄνθρωπο καί τήν ἀνθρωπότητα ἀπ ὅλες τίς πλευρές τῆς προσωπικότητας καί σέ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις τῆς ζωῆς. Ἡ ἀνθρώπινη ἐνέργεια καί δράση, στήν οἰκονομική σφαίρα, ἐπηρεάζονται ἄμεσα ἀπό τίς κοσμοθεωριακές καί πνευματικές ἀντιλήψεις πάνω στίς ὁποῖες στηρίζονται οἱ ἀποφάσεις καί οἱ πράξεις τῶν ἐνεργούντων ἀτόμων. Ἡ θέση αὐτή ἔγινε γιά πρώτη φορά γνωστή τό 1904, ὅταν ὁ Max Weber ἀνέλυσε τίς σχέσεις τοῦ καπιταλισμοῦ μέ τήν προτεσταντική ἠθική. Οἱ πληγές δέν ἐμφανίσθηκαν μόνο ἀπό τήν κακή διαχείριση τοῦ πλούτου, τήν ἄμετρη διόγκωση τῶν δαπανῶν γιά τούς ἐξοπλισμούς ἤ τόν ὑπερπληθυσμό τοῦ πλανήτη. Στή δημιουργία τους καί στήν ἐξέλιξή τους συνετέλεσε καί ἡ παθολογικά μειωμένη συνείδηση τῶν ἀνθρώπων του 20 ου αἰώνα, ἡ ἔλλειψη αἰσθήματος εὐθύνης ἀπέναντι στούς συνανθρώπους τοῦ σήμερα καί τοῦ αὔριου καθώς καί ἡ ἀπουσία πνευματικῶν ἐρεισμάτων ἀπό τόν σύγχρονο πολιτισμό. Θά ἦταν, λοιπόν, χρησιμώτερο νά ἐπισημαίνωνται καί τά πνευματικά αἴτια τῶν πληγῶν τῆς ἀνθρωπότητας, ἄν θέλουμε ἡ λύση τους νά εἶναι ριζική καί ἀποτελεσματική. (1989) 1 Τό Βῆμα τῆς Κυριακῆς, 10-9-89, σ.14 44

2. Τό πνεῦμα ἤ τό πλῆθος; Οἱ ἀρχαῖοι Ρωμαῖοι (καί ἡ Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία) ἐνδιαφερόταν γιά τό μέγεθος: ἐπιβλητικά ὀγκώδη ἀγάλματα, οἰκοδομήματα. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες (καί οἱ Ὀρθόδοξοι, οἱ Ρωμιοί) ἐνδιαφέρονται γιά τήν ἔκφραση τῆς χάρης, τοῦ πνεύματος κι ὄχι γιά τόν ὄγκο. Οἱ σύγχρονοι χριστιανοί ἐνδιαφέρονται μέ τό πνεῦμα νά ἐπιδράσουν καί στήν πολιτική ζωή, ἤ σάν Χριστιανικό Κόμμα νά ἀποκτήσουν ἀριθμητικό ὄγκο, πλῆθος ψηφοφόρων γιά νά γίνουν κυβέρνηση; Ἄν ἐνδιαφέρονται γιά τό πλῆθος τῶν ψηφοφόρων, δέν εἶναι φυσικό νά τούς ζηλέψει καί νά τούς συναγωνιστεῖ καί κάποιο ἄλλο κόμμα; Τώρα λοιπόν ἱδρύθηκε Ἰσλαμικό Γερμανικό Κόμμα καί θά ἱδρυθεῖ Ἰσλαμικό Γαλλικό Κόμμα καί Ἰσλαμικό Βελγικό Κόμμα. Θά προσπαθήσουμε νά τό συναγωνιστοῦμε στόν ἀριθμό τῶν μελῶν τοῦ κόμματος ἤ στήν πνευματική ἀνωτερότητα; Μή φοβοῦ τό μικρόν ποίμνιον 1. Ὁ Χριστιανισμός θριάμβευσε μέ τό πνεῦμα τῆς ἀγάπης κι ὄχι μέ 11-12 μαθητές τοῦ Ἰησοῦ. (1990) 1 Λουκ. 12, 32. 45

3. Ὁ κίνδυνος τοῦ φυλετισμοῦ. Αὐτός δέν εἶναι ἄνθρωπος, λιῶστε τον Ὁ ἔντονος ἐθνικισμός, δηλαδή ὁ φυλετισμός, σοβινισμός καί ρατσισμός, πού εἶναι ἕνας ὁμαδικός ἐγωισμός καί ὑποκατάστατο τῆς θρησκευτικῆς πίστης, ξαναφούντωσε στίς ἡμέρες μας. Οἱ Γερμανοί ἔφθασαν νά προβάλλουν σέ τηλεοπτικό σταθμό τους κινηματογραφική ταινία πού παρουσιάζει μεθυσμένο νά τραγουδάει τό χιτλερικό τραγούδι: Αὐτός μέ τήν κυρτή μύτη δέν εἶναι ἄνθρωπος, Ἑβραῖος εἶναι, λιῶστε τον 1. Ἀλλά καί οἱ Γερμανοί πάλι νεοναζιστές τραγουδοῦν σήμερα: Πολεμᾶμε ξυρισμένοι. Οἱ καρδιές μας εἶναι σκληρές σάν ἀτσάλι. Ἡ καρδιά μας χτυπᾶ γιά τήν πατρίδα. Ὅ,τι κι ἄν συμβεῖ, ποτέ δέ θά σέ ἐγκαταλείψουμε. Θά σταθοῦμε πιστοί στή Γερμανία μας 2. Ἡ πηγή τοῦ ἐθνικισμοῦ ἀπό τόν περασμένο αἰώνα ἦταν ἡ Γερμανία, ἀντικαθιστώντας ἔτσι τήν ξεθυμασμένη χριστιανική της εὐσέβεια. Ὁ ἐθνικισμός ἦταν μιά ἀπ τίς βαθύτερες αἰτίες πού προκάλεσαν τόν Α Παγκόσμιο πόλεμο. Οἱ Ἕλληνες, σάν πνευματική ἐπαρχία τῆς Εὐρώπης, πού δυστυχῶς καταλήγουμε νά εἴμαστε, ἀνάψαμε τότε μέ τόν ἐθνικισμό μας (ὅπως καί ὅλοι οἱ βαλκανικοί λαοί) καί καταλήξαμε νά ὑπνωτίσουμε τήν ὀρθόδοξη χριστιανική οἰκουμενικότητά μας. Ἀποτέλεσμα οἱ βαλκανικοί πόλεμοι, τό βουλγαρικό (ἐκκλησιαστικό) σχίσμα, σάν μιά αἰχμή τοῦ πανσλαυϊσμοῦ, πού κι αὐτός εἶναι ἀποτέλεσμα τοῦ γερμανικοῦ ἐθνικιστικοῦ πνεύματος. Ἀλλά καί ἡ πυριτιδαποθήκη τῶν Βαλκανίων ἔδωσε τήν ἀφορμή τοῦ Α Παγκοσμίου πολέμου. Σήμερα πάλι μέ ὤθηση τῆς Γερμανίας ἄναψαν τά ἐθνικιστικά κινήματα στά Βαλκάνια (Κροατία, Σλοβενία), ἔξω ;ἀπ τήν πρώην Σοβιετική Ἕνωση. Ἐμεῖς σάν Βαλκανικός λαός καί μονάκριβος (Ρωμιοσύνη, Ἑλληνορθοδοξία), πού δέν ἔχουμε ἀποκυρήξει τό χριστιανισμό μας (ὅπως οἱ μαρξιστές ἤ οἱ ὀρθολογιστές τῆς Δύσης), βρισκόμαστε σήμερα, ἄθελά μας, στίς παρυφές τοῦ σίφουνα τοῦ βαλκανικοῦ πολέμου. Τί θά κάνουμε τώρα; Θά περιπλακοῦμε σέ πόλεμο; Δέν θέλουμε ν ἀδικηθοῦμε, ἀλλά δέν θέλουμε καί πόλεμο. Ἡ θέση μας εἶναι πολλή λεπτή. (Κατ ἄνθρωπο, ἡ ἐπιτυχημένη διπλωματία θά μᾶς σώσει.) Χρειάζεται μεγάλη προσοχή, γιά νά ἀποκτήσουμε καί νά διατηρήσουμε τουλάχιστον μιά ἰσορροπία στή πολιτική μας. Αὐτή ὅμως ἡ ἰσορροπία προϋποθέτει πλήρη καί τέλεια γνώση τῆς ὀρθόδοξης (κι ἑπομένως τῆς ἑλληνικῆς) ἄποψης στό θέμα τοῦ ἐθνισμοῦ- φυλετισμοῦ, σοβινισμοῦ. Ἀπό ὀρθόδοξη χριστιανική ἄποψη ἔχουμε τρεῖς βαθμίδες - καταστάσεις: 1. Παραφύση κατάσταση: ρατσισμός (ἄκρος ὁμαδικός ἐγωϊσμός). 2. Φυσική κατάσταση: ἁγνός πατριωτισμός. 3. Ὑπερφυσική κατάσταση (τέλειος χριστιανισμός): ἀγάπη οἰκουμενική. Τό θέμα εἶναι δύσκολο, σοβαρό καί ἐνδιαφέρον καί γι αὐτό θέλει μεγάλη ἱστορική, φιλοσοφική καί θεολογική ἀνάπτυξη. Ἐδῶ μόνο νύξεις δίνω. 1 Ἐφ. "Καθημερινή, 2/12/92. 2 Ἐφ. Τό Βῆμα, 13/12/92. 45

3. Ὁ κίνδυνος τοῦ φυλετισμοῦ. Γιά τόν ἐθνικισμό, σοβινισμό καί ρατσισμό, σέ ἀντιδιαστολή πρός τόν πατριωτισμό, πρέπει νά ἔχουμε ὑπόψη μας τά ἀκόλουθα ἀπό ὀρθόδοξη βέβαια ἄποψη: 1. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες θεωροῦσαν κοινό στοιχεῖο πού τούς ἕνωνε, ὄχι τόν τοπικισμό, ἀλλά τήν κοινή νοοτροπία, τόν κοινό πολιτισμό. Ὁ Ἰσοκράτης μάλιστα 3, ἐξέφρασε παραστατικότατα τήν κοινή ἀντίληψη τῶν κοινῶν Ἑλλήνων λέγοντας τό κλασσικό αὐτό: Ἕλληνες εἰσίν οἱ τῆς ἡμετέρας παιδείας μετέχοντες. 2. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ἐκφράζοντας τήν οἰκουμενικότητα (ὑπερεθνική συνείδηση) τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἔγραψε: Τώρα δέν ὑπάρχει πιά Ἕλληνας καί Ἰουδαῖος, περιτετμημένος καί ἀπερίτμητος, βάρβαρος, Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος, ἀλλά ὁ Χριστός εἶναι πάντα σέ ὅλους (τούς ἀνθρώπους) 4. 3. Οἱ πραγματικοί Χριστιανοί νιώθουν ὅτι ἐνῶ μόνιμα κατοικοῦν (ὁ καθένας) στίς δικές τους πατρίδες, ζοῦν ὅμως σάν νά εἶναι ἐπισκέπτες (ξένοι)... (Δηλαδή) περνοῦν τή ζωή τους πάνω στή γῆ, ἀλλά συμεπεριφέρονται σάν νά ζοῦν στόν οὐρανό (στόν Παράδεισο) 5. Δηλαδή ὁ ἀγώνας τῶν Χριστιανῶν εἶναι πνευματικός κυρίως καί δέν φροντίζουν γιά ἐπίγειους θριάμβους, λ.χ. γιά κάποιον ἐθνικιστικό θρίαμβο. 4. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἀπαντώντας στήν ἀδιαφορία γιά τόν πλησίον μας, λέει: - Τί σχέση ἔχω ἐγώ μ αὐτόν; Λέει κάποιος... Δέν μέ μέλει γι αὐτόν. Δέν ἔχω καμία σχέση μαζί του. - Τί λές, ἄνθρωπέ μου; (Τοῦ ἀπαντάει ὁ Χρυσόστομος). Δέν ἔχεις καμία σχέση μ αὐτόν; Εἶσαι ἀδελφός του, καί οἱ δύο ἔχετε τήν ἴδια φύση, καί οἱ δύο ἔχετε τόν ἴδιο Κύριο (τό Θεό)... 6. Συγκρίνετε τώρα τό χιτλερικό τραγούδι (πού θά λιώσει τόν Ἑβραῖο) μέ τή σκέψη τοῦ Χρυσοστόμου. Λοιπόν ὁ Χρυσόστομος μᾶς θυμίζει πώς θά λογοδοτήσουμε ὅλοι στό Θεό γιά τή συμπεριφορά μας. Πρβλ. Ἀδελφοί ἡμεῖς πάντες, ὡς ἑνός δεσπότου καί ποιητοῦ, ὅν καί Πατέρα κατά τοῦτο κεκτήμεθα κοινόν 7. 5. Καί ὁ μοναχός Ἀντίοχος 8 μᾶς ζητάει ἀπόλυτο σεβασμό στόν πλησίον μας. Μᾶς λέει: χριστιανός εἶναι αὐτός πού θεωρεῖ (καί σέβεται) ὅλους τούς ἀνθρώπους ὅπως τό Θεό, (δεύτερους) μετά τό Θεό. ( Πάντας ἀνθρώπους ὡς θεούς, μετά Θεόν ἡγούμενος ). 6. Ὁ ἅγιος πάλι Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος ἀπαντώντας σ ὅσους προσπαθοῦν νά δικαιολογήσουν τήν ἐχθρότητά τους σέ μερικούς ἀνθρώπους καί τούς κατηγοροῦν γιά πονηρούς, ἀπαντᾶ: Οὔτε πρέπει νά λέμε ἤ νά νομίζουμε κάποιον ἄνθρωπο πονηρό, ἄλλά ὅλους νά τούς βλέπουμε ὡς καλούς γιατί ἄν 3 Πανηγυρικός, 50. 4 Οὐκ ἔνι Ἕλλην καί Ἰουδαῖος, περιτομή καί ἀκροβυστία, βάρβαρος Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος, ἀλλά τά πάντα καί ἐν πᾶσι Χριστός. Κολ. 3,11. Πρβλ. καί Γαλ. 3, 28. 5 Πατρίδας οἰκοῦσιν ἰδίας, ἀλλ ὡς πάροικοι.... Ἐπί γῆς διατρίβουσιν, ἀλλ ἐν οὐρανῷ πολιτεύονται. Πρός Διόγνητον Ἐπιστολή, 5,5,9. 6 Χρυσόστομος, Εἰς τήν Γένεσιν, ὁμιλ. 43, 4. Ἤ Λῆμμα 1311, στήν Κοινωνική Διδασκαλία Ἑλλήνων Πατέρων, Ν. Θ. Μπουγάτσος. 7 Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς, Ὁμιλίαι τεσσαράκοντα μία, ὁμιλ. 1, 1. Ἤ Λῆμμα, 3230, ὅ.π. 8 Ἐπιστολή πρός Εὐστάθιον, 80. 47

3. Ὁ κίνδυνος τοῦ φυλετισμοῦ. δεῖς κανέναν νά βασανίζεται ἀπό πάθη (λ.χ. ἔχθρα ἐναντίον σου), νά μή μισήσεις τόν ἀδελφό (σου), ἀλλά νά πολεμήσεις τά πάθη πού τόν πιέζουν (κι ὄχι τόν ἄνθρωπο, λ.χ. τό σοβινισμό κι ὄχι τό σοβινιστή), κι ἄν ἀκόμη βασανίζεται ἀπό ἐπιθυμίες καί προκαταλήψεις (λ.χ. κατακτητικές διαθέσεις ἤ ἀντιλήψεις ὅπως: ἡ ὑλική δύναμη εἶναι τό πᾶν), πιό πολύ τότε νά τόν λυπηθεῖς μήπως κι ἐσύ κάποτε ἔχεις τόν ἴδιο πειρασμό (Γαλ. 6, 1)... 9. 7. Ἀπό τήν ἱστορία τώρα. Στή βυζαντινή ἐποχή, μέ ἐπίδραση τῆς Ὀρθοδοξίας δέν τονιζόταν ἡ διάκριση τῆς φυλῆς μέσα στήν ποικιλία τῶν λαῶν τῆς Βυζαντινῆς Αυτοκρατορίας. Ἡ πίστη στό Χριστό ἦταν ὁ σύνδεσμος ὅλων τῶν λαῶν κι ἔτσι δημιουργήθηκε ἕνα οἰκουμενικό πνεῦμα κι ὄχι ἕνας ἐθνικισμός. 8. Στόν περασμένο ὅμως αἰώνα, πού σέ ἀντικατάσταση τῆς χριστιανικῆς πίστης ἀπ τόν ἐγωισμό (ἄτομικό ἤ ὁμαδικό) τονίστηκε ὁ ἐθνικισμός, δηλαδή ὁ φυλετισμός, τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἀναγκάστηκε νά ἀσχοληθεῖ μέ τό θέμα σέ μιά Σύνοδο, πού πῆραν μέρος κι ἄλλοι Πατριάρχες, τό 1872 στήν Κωνσταντινούπολη, ὅταν ἦταν Πατριάρχης ὁ Ἄνθιμος ὁ 6 ος, καί ἐξέδωσε τήν ἀκόλουθη ἀπόφαση. Ὅρο, ὅπως τή χαρακτηρίζουμε: Ἀποκηρύσσομεν κατακρίνοντες καί καταδικάζοντες τόν φυλετισμόν, τουτέστι τάς φυλετικάς διακρίσεις καί τάς ἐθνικάς ἔριδας καί ζήλους καί διχοστασίας ἐν τῇ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ... Τούς παραδεχομένους τόν τοιοῦτον φυλετισμόν καί ἐπ αὐτῷ (βασιζόμενοι σ αὐτή τή φυλετική διάκριση) τολμῶντας παραπηγνύναι (νά μπήξουν, νά φυτρώσουν) καί καινοφανεῖς (πρωτάκουστες) φυλετικάς (ἐκκλησιαστικάς) παρασυναγωγάς κηρύττωμεν, συνωδᾴ (σύμφωνα μέ) τοῖς ἱεροῖς Κανόσιν, ἀλλοτρίους (ξένους) τῆς μιᾶς, ἁγίας, καθολικῆς καί ἀποστολικῆς (Ὀρθοδόξου) Ἐκκλησίας καί αὐτό τοῦτο (πραγματικά) Σχισματικούς. Δηλαδή ὅσοι ἐπιβάλλουν φυλετικές (ἐθνικές) διακρίσεις μέσα στήν Ἐκκλησία, παύουν νά εἶναι ὀρθόδοξοι χριστιανοί. Αὐτή βέβαια τή φιλοσοφία φαίνεται πώς δέν τή γνωρίζουν τουλάχιστον ὅσο πρέπει οἱ σημερινοί ἡγέτες τῆς Ἑλλάδας - οἱ πολιτικοί, οἱ πνευματικοί κι αὐτοί ἴσως οἱ ἐκκλησιαστικοί. Ἔτσι ὅμως ὁ κίνδυνος τῆς Ἑλλάδας σήμερα εἶναι μεγαλύτερος, ὄχι μόνο γιατί δέν ἐμβαθύνουμε (φιλοσοφοῦμε) στό θέμα αὐτό, γιά νά βροῦμε τή βαθύτερη αἰτία τοῦ κακοῦ, ἀλλά καί γιατί, γιά μᾶς τούς Ἕλληνες, τά δυό βασικά στοιχεῖα τοῦ πολιτισμοῦ (θρησκεία καί φυλή) ἔχουν πολύ συνδεθεῖ καί γι αὐτό ἀλληλοεπηρεάζονται, ὅπως τά συγκοινωνοῦντα δοχεῖα. Τώρα ὅμως τί θά γίνει; Ὁ Θεός νά βάλλει τό χέρι Του. Ἐμεῖς μόνο μέ προσευχή καί προσοχή μποροῦμε νά συμβάλουμε κάπως. Καί ἀκόμη νά ἀποφύγουμε νέα λάθη. Ἔπειτα γιά τό τελικό ἀποτέλεσμα ὁ Θεός εἶναι μεγάλος. (1993) 9 Συμεών Νέος Θεολόγος, Κεφάλαια Θεολογικά καί Πρακτικά, 3. 48

4. Οἱ Χριστιανοί νέοι γιά τόν πόλεμο: i. Πτυχές τῆς ἱστορίας τοῦ Χριστιανικοῦ Κοινωνισμοῦ. Τό ἱστορικό τοῦ κειμένου. Τό πανεπιστημιακό ἔτος 1935-1936 ἤμουν τριτοετής φοιτητής τῆς θεολογίας στήν Ἀθήνα. Εἶχα ἐκλεγεῖ μέλος τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου τοῦ Φοιτητικοῦ Θεολογικοῦ Συνδέσμου. Τά χρόνια αὐτά στήν Εὐρώπη καί στή μεσόγειο θόλωνε ὁ οὐρανός ἀπ τά σύννεφα τοῦ πολέμου πού ἐρχόταν. Πρωτοπόροι ὁ Μουσολίνι (Ἰταλία ) καί Χίτλερ (Γερμανία). Μιά ὁμάδα φοιτητῶν τῆς Χ.Α.Ν Ἀθηνῶν, πού συμμετεῖχε ὁ Λάκης Κουρούκλης (ἔπειτα Γ.Γ. τοῦ ΚΟΔΗΣΟ) κι ἐγώ, ἀνέβασε μέ ἐπιτυχία τήν ἄνοιξη τοῦ 1934 τό περίφημο ἀντιπολεμικό θεατρικό ἔργο Τό τέλος τοῦ ταξιδιοῦ. Ἡ Χριστιανική Νεολαία (μιά προσπάθεια πού ἀνέπτυξε ὁ ἱερέας τοῦ πανεπιστημικοῦ Ναοῦ τῆς Καπνικαρέας Ἐμμανουήλ Μυτιληναῖος), μέ τήν ὁποία συνεργαζόμουνα, ἐξέδωσε τό 1935 τό βιβλίο Τό ἐμπόριον τοῦ θανάτου. Ἦταν μιά συλλογή ἄρθρων ἀπό εὐρωπαϊκές ἐφημερίδες, πού παρουσίαζε πῶς οἱ πολεμικές βιομηχανίες καλλιεργοῦσαν καί προετοίμαζαν ψυχολογικά καί πολιτικά τό Β παγκόσμιο πόλεμο. Ἡ μετάφραση ἦταν τοῦ ἐκλεκτοῦ καθηγητῆ τοῦ ἀμερικανικοῦ Κολλεγίου Ψυχικοῦ καί πτυχιούχου τοῦ πανεπιστημίου τῆς Ὀξφόρδης Ν. Ρακτιβάν, ἀνεψιοῦ τοῦ Κ. Ρακτιβάν, πρώτου προέδρου τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατίας. Τό θέμα λοιπόν τοῦ πολέμου, ἀπό ὀρθόδοξη ἄποψη μέ προβλημάτισε προσωπικά, ὡς χριστιανό καί ὡς φοιτητή τῆς θεολογίας. Το μελέτησα λοιπόν θεωρητικά μέ ὅλο τό νεανικό μου μεράκι. Ὁ Ἀκαδημαϊκός Κοινωνικός Σύνδεσμος στήν Ἀθήνα (δηλαδή ἡ ἔπειτα ΧΦΕ), πού μέλη του ἦταν φοιτητές ὅλων τῶν σχολῶν μέ ἔμπνευση τῆς ἀδελφότητας θεολόγων Ζωή καί μέ πρῶτο τόν Ἀλέξανδρο Γκιάλα (Γ. Βερίτη), κάθε Σάββατο ἀπόγευμα σέ αἴθουσα τοῦ πανεπιστημίου εἶχε ἀνοικτές συγκεντρώσεις μέ χριστιανικά κοινωνικά θέματα καί μέ τήν ἐποπτεία καί εὐθύνη τοῦ θεολόγου καθηγητῆ Π. Μπρατσιώτη. Τήν εἰσήγηση ἑνός τελειοφοίτου ἤ νεαροῦ πτυχιούχου ἀκολουθοῦσε ἀνοιχτή συζήτηση ἀπό φοιτητές ὅλων τῶν σχολῶν μέ συντονιστή ὑπεύθυνο τόν Μπρατσιώτη. Δέν ἤμουν μέλος τοῦ Συνδέσμου, ἀλλά παρακολουθοῦσα αὐτές τίς συγκεντρώσεις γιατί μέ ἐνδιέφεραν τά χριστιανικά κοινωνικά θέματα. Στίς ἀρχές τοῦ 1936 πρότεινα στόν καθηγητή Μπρατσιώτη νά εἰσηγηθῶ τό θέμα γιά τόν πόλεμο ἀπό ὀρθόδοξη χριστιανική ἄποψη. Τό δέχθηκε. Μετά τήν εἰσήγησή μου ἀκολούθησε πολύ ἐνδιαφέρουσα συζήτηση πού εἶχε καί μερικά σημεῖα ὀξύτητας ἀπό τούς λίγους φιλοπολέμους. Μέρα μέ τή μέρα τά σύνεφα τοῦ πολέμου πύκνωσαν. Ὁ πόλεμος ἔγινε τό πρῶτο διεθνές πρόβλημα. Ἡ γνώση μου τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς ἄποψης ἀπό τή μιά μεριά καί ἡ νεανική μου τόλμη ἀπό τήν ἄλλη, πού τήν ἐνίσχυε ὁ μεσογειακός μου ψυχολογικός τύπος, μέ ἔκαναν νά τό ἀποφασίσω. Σκεπτόμουν: Οἱ σωστές ὀρθόδοξες ἀπόψεις πρέπει νά πάρουν μεγάλη δημοσιότητα. Οἱ δύο τρεῖς πειραιῶτες συμφοιτητές μου θεολόγοι μέ ἐνθουσιασμό δέχθηκαν τήν πρότασή μου. Ἀμέσως προτείνω στό Δ. Συμβούλιο τοῦ Φοιτητικοῦ Θεολογικοῦ 48

4. Οἱ Χριστιανοί νέοι γιά τόν πόλεμο: i. Πτυχές τῆς ἱστορίας τοῦ Χριστιανικοῦ Κοινωνισμοῦ. Τό ἱστορικό τοῦ κειμένου. Συνδέσμου νά πάρει τήν πρωτοβουλία γιά τή σύνταξη καί διάδοση ἑνός εἰδικοῦ κειμένου γιά τό θέμα τοῦ πολέμου. Ἡ πρότασή μου ἐγκρίθηκε καί ἐν λευκῷ ἀνέλαβα νά τήν πραγματοποιήσω. Συνεννοήθηκα μέ συμφοιτητές μου θεολόγους, πού ἦταν μέλη χριστιανικῶν νεανικῶν συλλόγων στήν Ἀθήνα, τόν Πειραιά καί τίς ἐπαρχίες, γιά νά ἐξουσιοδοτηθοῦν νά ὑπογράψουν τό κείμενο, πού ἀμέσως συνέταξα μέ τόν τίτλο Οἱ χριστιανοί νέοι γιά τόν πόλεμο. Συναντηθήκαμε στήν αἴθουσα τοῦ Ἀναμορφωτικοῦ Συλλόγου Νεανίδων Ἀθηνῶν, γιατί ὁ Φ.Θ.Σ. δέν διέθετε αἴθουσα. Τούς τό διάβασα καί μέ διόρθωση δυό ἤ τριῶν λέξεων, πού ἦταν σέ ἔντονη δημοτική, ἐγκρίθηκε. Ἀντιπρόσωποι τῶν συλλόγων ἦταν: Τοῦ Φ.Θ.Σ. ὁ συντάξας, πού διεκδίκησα - ἰδέ τό κείμενο - τή σημείωση: Συνετάχθη καί ὑπεγράφη πρωτοβουλία τοῦ Φ.Θ.Σ., τοῦ Ἀκαδημαϊκοῦ ὁ Ἀλ. Γκιάλας (Γ. Βερίτης), τοῦ Πειραιῶς ὁ Ἰ. Τιμαγένης καί ὁ Γ. Ἀναστασόπουλος (ἔπειτα δικηγόρος), τοῦ Ἀναμορφωτικοῦ ἡ Εἰρήνη Παραρᾶ (ἔπειτα δικηγόρος), τοῦ Ἀγρινίου ὁ Ἰ. Παπαθανασίου καί τῆς Χαλκίδας ἕνας τελειόφοιτος τῆς θεολογίας, πού δέν θυμᾶμαι τό ὄνομά του. Τό κείμενο πρίν τυπωθεῖ τό ἔδειξα φιλικά στόν καθηγητή τῆς νομικῆς Ἀλ. Τσιριντάνη, γιατί ἤξερα πώς ἐνδιαφέρεται γιά χριστιανικά κοινωνικά θέματα. Δέν εἶχε καμιά ἀντίρρηση. Μετά τή δημοσίευση ὅμως μοῦ εἶπε: θά ἦταν καλλίτερο ἄν ἦταν μικρότερο δέ ἔκταση. Ζήτησα συνάντηση μέ τόν Μπρατσιώτη καί τοῦ τό ἔδειξα. Γιά τό περιεχόμενο δέν εἶχε ἀντίρρηση, μόνο γιά τή γλώσσα ἀντέδρασε. Γιά νά ἀντιληφθεῖ ὁ σημερινός ἀναγνώστης τή δυσκολία τῆς δημοσιεύσεως αὐτοῦ τοῦ κειμένου, πρέπει νά γνωρίζει καί τά ἀκόλουθα: Ἡ χρήση τῆς δημοτικῆς τότε στή Θεολογική Σχολή δημιουργοῦσε ὑποψία ἀπιστίας. Ἄν ἔγραφες στή δημοτική σέ ὑποπτεύονταν γιά ἄπιστο κομμουνιστή. Ἀναφέρω συγκεκριμένα: Ὁ Μ. Γαλανός τῆς Ἀναπλάσεως, ὅταν διάβασε τό κείμενο αὐτό μοῦ εἶπε: Κάποιος κομμουνιστής τό ἔγραψε. Κι ἐγώ τοῦ ἀπάντησα: Ἐγώ τό ἔχω γράψει. (Ἐνῶ λ.χ. ὁ ἔπειτα μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Παντελεήμων Παπαγεωργίου καί στό περιεχόμενο καί στή γλώσσα δέν εἶχε καμία ἀντίρηση). Ὁ περίφημος καί σοφός καθηγητής Γρηγόριος Παπαμιχαήλ ἀντέδρασε καί γιά τή γλώσσα τοῦ κειμένου. Ἔπειτα ὅμως ἀπό χρόνια πληροφορήθηκα πώς τότε ὁ ἴδιος εἶχε μεταφράσει ἀπ τά ρωσικά ἕνα βιβλιαράκι στή δημοτική μέ τόν τίτλο Ὁ δαίμονας ἀλλά μέ τό ψευδώνυμο Γιάννης Ἁγιάσος. Ἦταν ἀπ τήν Ἁγιάσο τῆς Μυτιλήνης. Τό βιβλίο αὐτό βρίσκεται στή βιβλιοθήκη (Χριστιανική Κοινωνιολογία) τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν. Ὁ καθηγητής Μπρατσιώτης (πῶς συνέπεσε;) μιά μέρα πρίν τοῦ δείξω τό κείμενο, μέ κάποια ἀφορμή διέκοψε τήν παράδοση τοῦ μαθήματος του (Π. Διαθήκη) καί ἐπί μισή ὥρα μιλοῦσε ἐκτός θέματος μέ ἔντονο ὕφος κατά τῆς δημοτικῆς. Τήν ἑπομένη τοῦ παρουσίασα τό κείμενο στή δημοτική. Ἤξερε ὅμως πώς ἐγώ γράφω καί στή δημοτική. (Τό Δεκέμβριο τοῦ 1933 δημοσιεύθηκαν ἀποσπάσματα τοῦ προσωπικοῦ μου ἡμερολογίου στή δημοτική στό περιοδικό Ἀνάπλαση. Ἦταν ἀνώνυμο ἀλλά ὁ Μπρατσιώτης κατάλαβε πώς ἦταν δικό μου καί τό εἶπε σέ 50

4. Οἱ Χριστιανοί νέοι γιά τόν πόλεμο: i. Πτυχές τῆς ἱστορίας τοῦ Χριστιανικοῦ Κοινωνισμοῦ. Τό ἱστορικό τοῦ κειμένου. γνωστό μου.) Ὁ Μπρατσιώτης γνώριζε ἀκόμη τή φιλία μου μέ τόν Τσιριντάνη, πού κι αὐτός χρησιμοποιοῦσε μέ μετριοπάθεια τή δημοτική. Στήν ἀντίδραση τοῦ Μπρατσιώτη γιά τή γλώσσα τοῦ κειμένου τοῦ ἀπάντησα ξεκάθαρα: Κύριε καθηγητά, οἱ νέοι σήμερα θέλουν τή δημοτική, καί γι αὐτό τοῖς πᾶσι γέγονα τά πάντα, ἵνα πάντως τινάς σώσω Α Κορ. 9, 22. Ἔτσι τό ἀνέχθηκε. Μοῦ συνέστησε ὅμως νά τό δείξω καί στόν Κοσμήτορα τῆς Θεολογικῆς, πού ἦταν ὁ καθηγητής Ἀμίλκας Ἀλιβιζάτος. Μέ τόν Ἀλιβιζάτο εἶχα πολύ φιλικές σχέσεις ἀπό τή Χ.Α.Ν. Κι αὐτός ἐνδιαφερόταν γιά τό χριστιανικό κοινωνισμό (ἰδέ καί τή βιβλιογραφία τοῦ κειμένου), κι ἔκανε τόν πρακτικό ἄνθρωπο, ἀλλά κι αὐτός, ὅπως οἱ πλεῖστοι τῶν ἀκαδημαϊκῶν καθηγητῶν, ἦταν θεωρητικός. Τοῦ τό ἔδωσα νά τό μελετήσει σπίτι του, κι ὅταν πῆγα νά τό πάρω ἄκουσα τά σχόλιά του. Μοῦ εἶπε: Στό (ἀντίστοιχο μέ τό σημερινό Παγκόσμιο Συμβούλιο τῶν Ἐκκλησιῶν) The World Alliance for Promoting International Friendship Through the Churches (πού ἦταν μέλος τοῦ Δ.Σ) λέμε νά κάνουμε κάτι γιά τόν πόλεμο, ἀλλά τό θέμα εἶναι δύσκολο καί δέν τολμᾶμε. Κι ἐγώ τοῦ ἀπάντησα: Ἐμεῖς, κ. καθηγητά, τολμᾶμε. Τότε μοῦ ἔδωσε ἕνα σχέδιο διακηρύξεως ἐναντίον τοῦ πολέμου (μέ τέσσερες ὑπογραφές), πού εἶχαν συντάξει προοδευτικοί διανοούμενοι καί τοῦ τό ἔδωσαν νά τό ὑπογράψει κι αὐτός. (Τελικά δέν δημοσιεύτηκε.) Τό διάβασα μέ προσοχή καί κατάλαβα πώς ἡ ψυχή αὐτοῦ τοῦ κειμένου ἦταν ὁ ἔπειτα ἰδιοκτήτης τῶν ἐκδόσεων Πάπυρος, δημοσιογράφος Δ. Πουρνάρας. Τότε ἐξέδιδε τήν ἐφημερίδα Ἀνεξάρτητος (1933-1936). Ἡ ἐφημερίδα αὐτή, πού ἔκλεισε ἐπί Μεταξᾶ, ἰδεολογικά πλησίαζε τή σημερινή Αὐγή. Μόλις διάβασα τό κείμενο τῶν ὀρθολογιστῶν αὐτῶν προοδευτικῶν διανοουμένων καί τό συνέκρινα μέ τό πρῶτο μέρος τοῦ κειμένου τοῦ ΦΘΣ, πού βασίζεται στή λογική, πρόσεξα τήν ἰδεολογική φτώχεια τους καί τή δύναμη τῶν ἐπιχειρημάτων μας. Τώρα βεβαιώθηκα πώς τό δικό μας κείμενο ἀξίζει ἀρκετά κι ἀμέσως τό τυπώσαμε. Οἱ πρῶτοι πού ἔλαβαν τό ἔντυπο ἦταν οἱ καθηγητές τῆς Θεολογίας. Στή συνεδρίαση τῆς Σχολῆς πρό τῆς ἡμερησίας διατάξεως μέ πρόταση τοῦ καθηγητῆ Δ. Μπαλάνου ἀσχολήθηκαν μέ τό κείμενο τοῦ ΦΘΣ. (Ὁ Μπαλάνος καί ὁ Ἀλιβιζάτος ἦταν τότε οἱ ἀρχηγοί τῆς προοδευτικῆς μερίδας πού εἶχε τήν πλειοψηφία. Ὁ Μπρατσιώτης μόνος του ἦταν ἡ συντηρητική μειοψηφία). Ὁ Μπαλάνος, νόμιζε πώς πίσω ἀπ τό κείμενο ἦταν ὁ Μπρατσιώτης, ἀπ τήν προκατάληψή του ὅμως δέν πρόσεξε πώς ἡ χρήση τῆς δημοτικῆς ἀπέκλεισε τήν ἀνάμειξη τοῦ Μπρατσιώτη στή σύνταξη τοῦ κειμένου. Ἔπειτα ἀπό δυσμενή κριτική γιά τήν ἐνέργεια τῶν φοιτητῶν (ἀναφέρθηκε ρητῶς τό ὄνομά μου) ἦταν ἕτοιμοι νά μᾶς τιμωρήσουν. Ἀλλά τελικά ἐπικράτησε ἡ σκέψη τοῦ καθηγητῆ Ν. Λούβαρη: Ἔ! Παιδιά εἶναι, εἶπαν μιά κουβέντα παραπάνω, δέ χάθηκε ὁ κόσμος. Ἄσ τους. Ἔτσι γλιτώσαμε τήν τιμωρία. Ἀκόμη Ἠθική μᾶς δίδασκε ὁ καθηγητής Κ. Διοβουνιώτης, πού ὑπεστήριζε χωρίς προβληματισμό πώς ἐπιτρέπεται ὁ φόνος ἐν πολέμῳ, ἐνῶ ἐμεῖς ἑτοιμάζαμε τό κείμενο κατά τοῦ πολέμου. Ἔπρεπε (καί γιά ψυχολογική προετοιμασία τῶν συμφοιτητῶν μας) νά ἀκουστεῖ καί ἡ ὀρθόδοξη ἄποψη. Τήν 51

4. Οἱ Χριστιανοί νέοι γιά τόν πόλεμο: i. Πτυχές τῆς ἱστορίας τοῦ Χριστιανικοῦ Κοινωνισμοῦ. Τό ἱστορικό τοῦ κειμένου. ὥρα τῆς διδασκαλίας, μέ ἄδεια τοῦ Διοβουνιώτη, ἀνέπτυξα καί τήν ἄλλη ἄποψη μέ ἐπιστημονικό διάλογο μαζί του, ἐπί μισή ὥρα. Ἀποτέλεσμα ἦταν νά προβληματιστοῦν οἱ φοιτητές. Μερικοί μάλιστα ἔλαβαν μέρος στό διάλογο. Μετά ἀπό μένα ὑπεστήριξε τήν ἄποψή μου ὁ Γρηγόριος Μανιατόπουλος (τότε διάκονος καί ἔπειτα ἀρχιεπίσκοπος Σινᾶ 1 ). Ὁ ἀντιπρύτανης Γρηγόριος Παπαμιχαήλ μέ κάλεσε (μετά τή συνεδρίαση τῆς Σχολῆς) καί, ἐκτός ἀπ τίς ἀντιρρήσεις του γιά τη γλώσσα, ὑπεστήριξε μέ προχειρότητα (παρά τή σοφία του) πώς καί οἱ παπάδες πρέπει νά πολεμήσουν. Ἐπικαλέστηκα ὅμως τότε τόν 66 ο Κανόνα τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων : Εἴ τις κληρικός ἐν μάχῃ τινά κρούσας, καί ἀπό τοῦ ἑνός κρούσματος ἀποκτείνας, καθαιρείσθω διά τήν προπέτειαν αὐτοῦ. Ἐάν δέ λαϊκός ᾖ ἀφοριζέσθω. (Ἰδέ καί 55 ο τοῦ Μ. Βασιλείου). Αὐτά ὑπεστήριζε ὁ Παπαμιχαήλ, ἐνῶ ἔπειτα ἀπό μερικούς μῆνες ἔλεγε στόν πρυτανικό του λόγο: Ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶναι ὁ ἀνήσυχος καί ἀνικανοποίητος ἐπαναστάτης, γιατί ποτέ δέν συμβιβάζεται πρός ὁποιαδήποτε τῆς ζωῆς παρούσα τάξη, κατάσταση καί κατασκευή. Εἶναι ὁ ἰδανικός ριζοσπάστης 2. Τελικά τό μέν κείμενο τοῦ ΦΘΣ δημοσιεύθηκε καί στό περιοδικό Ὁ Χρυσόστομος (1936), πού ἦταν διευθυντής ὁ ἔπειτα καθηγητής στή Σχολή τῆς Θεσσαλονίκης Δ. Κουιμουτσόπουλος, ἀλλά χωρίς τίς σημειώσεις καί τή βιβλιογραφία. Ἀναδημοσίευσε τό κείμενο ὁ Δ. Φερούσης στό βιβλίο του Ἡ Ἐκκλησία καί οἱ νέοι. Ὁ Παπαμιχαήλ ἔγραψε ἕνα ἀνυπόγραφο δυσμενές σημείωμα στό περιοδικό Ἐκκλησία, ἀλλά (αὐτός ὁ γλωσσοπλάστης) ἀπ τή βιασύνη του ἔκανε ἕνα συντακτικό λάθος. Ὁ Κ. Θ. Δημαρᾶς ἀφιέρωσε μιά ὁλόκληρη ἐπαινετική ἐπιφυλλίδα στήν ἐφ. Ἐλεύθερο Βῆμα, ὅπου χαρακτήρισε τό σημείωμα τοῦ Παπαμιχαήλ ἀσύντακτο καί ἐκβιαστικό, πρόσθεσε καί κάτι πού τό ἀγνωοῦσα καί μοῦ τό ἐπιβεβαίωσε ὁ καθηγητής Β. Στεφανίδης: Ἔχουν βρεθεῖ στήν Αἴγυπτο πάπυροι πού ἀναφέρουν ὅτι στρατιῶτες τοῦ ρωμαϊκοῦ στρατοῦ μόλις βαπτίζονταν χριστιανοί παρετοῦντο τῆς ὑπηρεσίας τους. Αὐτή εἶναι ἡ ἱστορία τῆς δημοσιεύσεως τοῦ κειμένου πού ἀκολουθεῖ. Φρονῶ πώς καί σήμερα (μετά ἀπό 48 χρόνια) στέκει καί ὡς κείμενο καί ὡς ὀρθόδοξη χριστιανική ἄποψη. 1 Ν. Θ. Μπουγάτσος, Ὁ ἀρχιεπίσκοπος Σινᾶ Γρηγόριος Β ὁ Μανιατόπουλος. (Ἀθῆναι 1970). 2 Γρ. Παπαμιχαήλ, Ἡ οὐσία καί τό βάθος τοῦ Χριστιανισμοῦ. Πρυτανικός λόγος. (Ἀθῆναι 1937), σρλ. 13. 52

5. Οἱ Χριστιανοί νέοι γιά τόν πόλεμο : ii. Τό κείμενο τοῦ 1936. ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ Ἀδέλφια μας ἀγαπημένα, Ὕστερα ἀπό λίγο ἡ σάλπιγγα τοῦ πολέμου θά καλέσῃ πάλι ὅλο το Χριστιανικό κόσμο! Ὕστερα ἀπό λίγο θά μᾶς δώσουν τά ὅπλα γιά νά ξεκινήσουμε μέ προμελέτη, νά σκοτώνουμε τούς ἀδελφούς μας, τυφλωμένοι ἀπό τό πάθος, ἀνίκανοι νά σκεφθοῦμε, τελείως ἀποκτηινωμένοι! Ὡς Χριστιανοί νέοι καί μεῖς, αἰσθανόμεθα τήν ὑποχρέωση νά ὑψώσωμε τή φωνή μας, μαζί μέ τή φωνή τῶν ἄλλων νέων ὅλου τοῦ κόσμου, πού διαμαρτύρονται γιά τήν καινούργια ἀνθρωποσφαγή πού ἑτοιμάζουν ὕποπτοι ἄνθρωποι, ὅσο κι ἄν κρύβουν τό πρόσωπό τους - πρόσωπο ἀτομικῶν συμφερόντων - πίσω ἀπό τή μάσκα τοῦ ὑπέρ Πίστεως καί Πατρίδος πολέμου. Οἱ ἡγέτες τῶν Κρατῶν ὑπογράφουν σύμφωνα εἰρήνης καί παραγγέλλουν κανόνια καί σπαθιά γιά νά ξεσχίσουν μ αὐτά τά σύμφωνα πού αὐτοί οἱ ἴδιοι ὑπέγραψαν. Τά χρόνια τῆς εἰρήνης τά χρησιμοποιοῦν γιά νά ἑτοιμασθοῦν γιά τόν πόλεμο. Εἰρήνη ἀκοῦμε καί προετοιμασία γιά πόλεμο βλέπουμε. Οἱ ἄνθρωποι πού κυβερνοῦν ἄς προσέξουν καλά καί ἄς ἔλθουν εἰς τόν ἑαυτόν τους, ἄς μή γελασθοῦν ἀπό τό ἐμπόριον τοῦ θανάτου καί ἀπό τόν ἐθνικό ἐγωϊσμό ὅπως στόν Παγκόσμιο πόλεμο, ἄς νοιώσουν τόν πόνο ἐκείνων πού ἀγωνίζονται καί ἐκτελοῦν μέ θυσίαν τῆς ζωῆς των τάς διαταγάς των. Ἄς ἀκούσουν καί τή δική μας φωνή καί ἄς τήν σεβαστοῦν, δέν εἶναι φωνή δειλίας οὔτε φόβου, εἶναι φωνή χριστιανικῆς συνειδήσεως. Χριστιανοί Νέοι, ἀδέλφια μας ἀγαπημένα. Ζητήσατε μαζί μας ἀπό τήν Χριστιανικήν Ἐκκλησίαν, ὅσοι εἶσθε πραγματικά καί ζωντανά μέλη της, νά μήν ἀφήσῃ νά κυριαρχήση τό μῖσος καί ὁ φυλετικός ἐγωϊσμός, αἰτία καί ἀποτελέσματα καί τά δύο τοῦ ἀντιχριστιανικοῦ πολέμου, ἄς φροντίσῃ νά προλάβῃ τήν πικρία καί τόν πόνο τοῦ ἡττημένου, τόν ἐγωϊσμό τοῦ νικητοῦ, τήν ἔκλυση τῶν ἠθῶν τῶν στρατιωτῶν νικητοῦ καί ἡττημένου. Δέν ἀρκεῖ ὅμως μόνο μία ἔκκληση γιά τήν εἰρήνη τοῦ κόσμου χρειάζεται θαρραλέα καί πλέον ἔντονος χειρονομία! Ζητήσατε μαζί μας νά ἐργασθοῦν οἱ ἡγέτες τοῦ Χριστιανισμοῦ γιά νά γίνει πραγματικότης ἡ εὐχή τῆς Ἐκκλησίας «ὑπέρ τῆς Εἰρήνης τοῦ Σύμπαντος Κόσμου». Τό ξέρουμε ὅτι πολλοί χριστιανοί ἀπατήθηκαν ἴσως καί ἐπρόδωσαν τόν πρωταρχικό Νόμο τοῦ Χριστοῦ, τήν ἀπόλυτη ἀγάπη πρός ὁποιονδήποτε ἄνθρωπον «ὡς ἑαυτόν» (τό ὡμολόγησαν ἄλλωστε καί οἱ Χριστιανοί Σύνεδροι τῆς Στοκχόλμης), ξέρουμε ἐπίσης ὅτι τέτοιες ἀντιχριστιανικές πράξεις ἔγιναν ἀφορμή γιά νά ἀπομακρυνθοῦν ἁγνές νεανικές ψυχές ἀπό τήν Ἐκκλησία καί νά εὑρίσκωνται σήμερον εἰς ἀντιθέτους ἰδεολογικάς παρατάξεις. Ἀλλ ἐμεῖς δέν ταὐτίζουμε τούς κακούς ἐκπροσώπους τοῦ Χριστοῦ πρός τή Θρησκεία Του, τή Θρησκεία τῆς Ἀγάπης δέν ταυτίζουμε τά πρόσωπα τῶν ἀνθρώπων πρός τήν Θεϊκή διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ μας. 53

Ἐάν γιά πράγματα πολύ μικρότερης σημασίας ἡ Ἐκκλησία μας φωνάζει στό Κράτος, πόσον μᾶλλον γιά τό μεγάλο καί σοβαρό τοῦτο ζήτημα τῆς ἀποφυγῆς τοῦ πολέμου, πόσο μᾶλλον γιά νά σώσῃ τή ζωή τῶν Χριστιανῶν, τῶν παιδιῶν τοῦ Θεοῦ καί πρό πάντων γιά νά προλάβῃ τήν δηλητηρίασιν τῆς ψυχῆς των ἀπό τό μῖσος καί τήν ἠθική διαφθορά! Ὁ Χριστός μας θυσιάζεται γιά τό ἕνα πρόβατο τί πρέπει νά κάμῃ ἡ ποιμένουσα Ἐκκλησία γιά τή ψυχική σωτηρία τῶν πολλῶν; Ἐάν ξένες πρός τόν Χριστόν ἰδεολογίες ἐνδιαφέρονται καί φωνάζουν κατά τοῦ πολέμου, πόσο μᾶλλον ἡ Χριστιανική Ἐκκλησία τῆς Ἀγάπης; Ἄς ἔχουμε γιά πρότυπο τό παράδειγμα τοῦ Ἀμβροσίου Μεδιολάνων πού μέ τήν ἠθική του δύναμι ἐπέβαλε τάς Χριστιανικάς του ἀρχάς εἰς τόν πανίσχυρον Αὐτοκράτορα Θεοδόσιον. Τέτοιους θέλουμε ἐμεῖς τούς ἱεράρχες μας. Ὁ Μ. Βασίλειος, τό πρότυπο αὐτό τοῦ ἐπισκόπου, ζητεῖ νά μένουν τρία χρόνια μακράν τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων ὅσοι ἐφόνευσαν εἰς τόν πόλεμον. Διατί ὁ Χριστιανός νά σκοτώσῃ τόν ἀδελφό του καί συγχριστιανό του, ἤ ὁποιονδήποτε ἄλλον ἄνθρωπον, ἀφοῦ ὁ Θεός εἶναι Πατέρας ὅλων; Ἐμεῖς ὡς Χριστιανοί ζητοῦμεν ἀπό τήν Διοικ. Ἐκκλησία νά ἀποδοκιμάσῃ τόν πόλεμο. Ἄς φροντίσουμε ὅλοι ποιμένες καί ποιμενόμενοι νά μή δώσουμε σέ κανένα τό δικαίωμα νά μᾶς εἰπῇ, ὅτι παραβαίνουμε τή διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ μας. Καί τελειώνοντες ἔτσι πρέπει νά δηλώσουμε ὅτι δέν εἴμεθα ἐπαναστάται, δέν εἴμεθα ἄθεοι, ἀλλά εἴμεθα ἀκριβῶς Χριστιανοί νέοι (μερικοί ἀπό μᾶς φοιτηταί Θεολόγοι), πού ἐνδιαφερόμεθα γιά τήν ἐπικράτηση τῆς «ΕΠΙ ΓΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ» ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ, τῶν βασικῶν νόμων τῆς Ἐκκλησίας πού ἵδρυσεν ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός. Πιστεύουμε ὅτι οἱ ἡγέται τῆς Ἐκκλησίας μας θά ἐξαντλήσουν ὅλο τό ἠθικόν τους κῦρος, ὥστε ἡ πολιτεία νά μή μᾶς φέρῃ εἰς τό δίλλημα τοῦ «Πειθαρχεῖν δεῖ Θεῷ μᾶλλον ἤ ἀνθρώποις»! 25 Φεβρουαρίου 1936 ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ Μέλη: Φοιτηταί Θεολογίας, Δ/νσις: Μαραθωνομάχων 4, Ἀθῆναι. ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ Μέλη:(Χριστ.) Φοιτηταί ὅλων τῶν Σχολῶν, Καρύτση 14, Ἀθῆναι. ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΧΡΙΣΤ. ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ ΝΕΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Μέλη: Ἐργαζόμενοι, Κολοκοτρώνη 160 α, Πειραιεύς. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ «ΑΝΑΠΛΑΣΙΣ» ΧΑΛΚΙΔΟΣ Μέλη: Ἐργαζόμενοι, Πλατεία Ἁγ. Δημητριου, Χαλκίς. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΝΕΩΝ ΑΓΡΙΝΙΟΥ Μέλη: Ἐργαζόμενοι, Δημοστελίου 30, Ἀγρίνιον. ΑΝΑΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΝΕΑΝΙΔΩΝ Μέλη: Νέαι (Χριστιαναί) Ἐργαζόμεναι Αἰόλου 43, Ἀθῆναι. ΣΗΜ. - Συνετάχθη καί ὑπεγράφη πρωτοβουλία τοῦ Φοιτ. Θεολ. Συνδέσμου. 54

Ἄν θέλετε νά μελετήσετε περισσότερο τό πρόβλημα αὐτό (τόν πόλεμο ἀπό Χριστιαν. ἀπόψεως) διαβᾶστε τά ἑξῆς: Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν κ. Χρυσοστόμου. Ἔκκλησις ὑπέρ τῆς Εἰρήνης εἰς περ. «Ἐκκλησία» Τ. 14 ος σ. 4 καί περ. «Ἱερός Σύνδεσμος» 1936, σ. 193-195. Ἀλιβιζάτου Ἀμίλκα (Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου): Αἱ σύγχρονοι εἰρηνευτικαί τάσεις καί τά ἐν Στοκχόλμῃ Συνέδρια. Ἀθῆναι, 1927, σ. 29 (ἰδίως σ. 23). Διά τήν Εἰρήνην τοῦ Κόσμου (ἄρθρον) εἰς παραρτ. περιοδ. «ΖΩΗ», 29/11/1932. Μπαλάνου Δημ. (Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου, Ἀκαδημαϊκοῦ, πρ. ὑπουργοῦ.): Μέσα δι ὧν αἱ Ἐκκλησίαι δύνανται τελεσφορώτερον νά ἐργασθῶσι διά τήν εἰρήνην κ.λ.π., εἰς περ. «Ἀνάπλασις» Τ. 46 ος, 1933, σ. 171-173. Δημαρᾶ Κωνστ.: «Οὐ δυνάμεθα» (Χρονογράφημα ἰδεῶν - σκέψεις γιά τόν πόλεμο), εἰς περιοδικόν «Νέα Ἑστία» Τ. 14 ος, 1933, σ. 1174-1175. Κοτσώνη Ἱερ. (π.θ.): Ἡ Ἐκκλησία καί ὁ Πόλεμος εἰς περ. «Ἀνάπλασις», Τ. 47, 1934, σ. 186-187, (πρβλ. σ. 214-215). Τό ἐμπόριον τοῦ Θανάτου. Μετάφρασις εἰς τήν Ἑλληνικήν, Ἔκδοσις «Χριστιαν. Νεολαίας» Ἀθῆναι, 1935 σ. 64. 55

6. Ἡ ἐκκλησιαστική πολιτική τῶν κομμάτων. Μέ ἀφορμή τή νέα διακήρυξη τοῦ ΠΑΣΟΚ καί τό σύγχρονο ἐκκλησιαστικό πρόβλημα, ὅπως λέγεται, θέλω νά προσέξω τήν ἐκκλησιαστική πολιτική τῶν κομμάτων. Πρό ἐτῶν σε προεκλογική περίοδο ὁμάδα θεολόγων ἔγγραφα ζήτησε ἀπ ὅλα τά κόμματα νά δηλώσουν προεκλογικά τήν ἐκκλησιαστική τους πολιτική. Μόνον ἕνα κόμμα κάτι εἶπε, τά ἄλλα ἤ δέν εἶχαν ἤ δέν τήν ἐκδήλωσαν. (Εἶναι ἀλήθεια μιά, σωστή κατά τή γνώμη μου, κρίση τοῦ ρεαλιστῆ πολιτικοῦ, σημερινοῦ Προέδρου τῆς Δημοκρατίας κ. Κ. Καραμανλῆ, πού ἄν θυμᾶμαι καλά εἶπε: Ἐμεῖς οἱ πολιτικοί λέμε κάτι καί δέν τό κάνουμε, ἤ κάνουμε κάτι πού δέν τό εἴπαμε. Δηλαδοί οἱ πολιτικοί μερικές φορές, γιά λόγους σκοπιμότητας, προεκλογικά ἀποκρύπτουν τή σκέψη τους ἀπ τόν κυρίαρχο λαό ). Τά κόμματα, ἰδίως προεκλογικά, ὅταν δέν ἀποκρύπτουν τή θέση τους, συνήθως τήν ἐκφράζουν ἀσαφῶς ἤ διφορούμενη γιά δύο λόγους: ἤ γιατί δέν ἔχουν μελετήσει τό συγκεκριμένο θέμα, ἔστω κι ἄν λένε πώς ἔχουν πλῆρες πρόγραμμα, ἤ γιά νά ἀποφύγουν τό πολιτικό κόστος τῆς ἄποψής τους. Καί ἡ ἀπόκρυψη καί ἡ ἀσάφεια, κατά τήν κρίση μου, εἶναι ἐξίσου διαστροφή τοῦ δημοκρατικοῦ πνεύματος. Ἐμποδίζουν τό λαό νά κρίνει, νά διακρίνει ὑπεύθυνα καί νά ἀποφασίσει. Σήμερα δέν γνωρίζουμε τήν ἐκκλησιαστική πολιτική ὅλων τῶν κομμάτων. Τό ΠΑΣΟΚ ὅμως μέ τή νέα διακήρυξή του μᾶς προβληματίζει στό θέμα αὐτό. Τό ΠΑΣΟΚ τό 1974 διακήρυξε πώς διαχωρίζεται ὁριστικά ἡ Ἐκκλησία ἀπό τό Κράτος καί κοινωνικοποιεῖται ἡ μοναστηριακή περιουσία, ἐνῶ τώρα τό 1993 διακηρύττει πώς θά γίνει ἀξιοποίηση τῆς Ὀρθόδοξης ταυτότητάς μας ὡς στοιχεῖο τῆς ἐθνικῆς παράδοσης καί τοῦ ἐθνικοῦ πολιτισμοῦ. Ἡ ἀνάπτυξη ἑνός μεγάλου τόξου ἐπαφῶν καί συνεργασιῶν. Δέν ἐξετάζω τή θέση τοῦ 1974, οὔτε τήν ὡριμότητα ἤ ὀρθότητα της, οὔτε πόσο πραγματοποιήθηκε μέσα σέ ὀχτώ χρόνια κυβέρνησης. Μόνο σύγκριση θά κάνω μεταξύ τῆς παλαιᾶς καί τῆς νέας θέσεως. Δηλώνω ἐκ τῶν προτέρων πώς θεωρητικά εἶμαι ὑπέρ τοῦ φιλικοῦ χωρισμοῦ Ἐκκλησίας καί Κράτους, ἀλλά στήν πράξη θά ὑπάρξουν πολλές δυσμενεῖς ἐπιπτώσεις καί στά ἐθνικά θέματα. Γι αὐτό πρέπει νά μελετηθοῦν καλά ὅλες οἱ περιπτώσεις καί μετά νά ἀποφασιστεῖ τό καλύτερο γιά τήν Ἐκκλησία καί τό Κράτος - Ἔθνος. Ὄχι βερμπαλισμούς, προχειρότητες καί ἐπιπολαιότητες, ἀπ τούς ἐκκλησιαστικούς ἤ τούς κυβερνητικούς παράγοντες, ἀλλά ὄχι καί ἀμελέτητη ἐκκρεμότητα, πού πολλές φορές μέ τό ἐλάχιστο ἀναφλέγει συναισθηματικά τό λαό μέ ἀφορμή τίς πρόχειρες καί ἀντιφατικές λύσεις, πού περιπλέκουν ἀντί νά λύσουν τά προβλήματα. Προσέχω λοιπόν τις ὁμοιότητες καί τίς διαφορές τῶν θέσεων τοῦ 1974 καί τοῦ 1993 τοῦ ΠΑΣΟΚ: 1) Καί οἱ δύο εἶναι ἀτελεῖς καί ἀσαφεῖς, δηλαδή ἀνεπαρκῶς μελετημένες. Λ.χ. ὁ χωρισμός θά εἶναι φιλικός, ἐχθρικός ἤ ἀδιάφορος; 2) Ἡ νέα θέση εἶναι πιό ἀσαφής καί πιό ἀόριστη ἀπό τήν πρώτη. (Ἀπό τό κακό στό χειρότερο, χωρίς νά προσέξουν πώς ἡ ἀσάφεια ἐπέτεινε καί τό σημερινό 56

ἐκκλησιαστικό πρόβλημα). Οἱ ἔννοιες Ὀρθόδοξη ταυτότητα καί ἐθνικός καί παραδοσιακός πολιτισμός εἶναι ἀκόμη ἀσαφεῖς. Ἐμεῖς οἱ θεολόγοι δέν ἔχουμε ἀκόμη τέλεια διασαφηνίσει τήν πρώτη ἔννοια. Ἐνῶ ἡ δεύτερη μετά τό 1821 μέ τή συνεχή ἐπίθεση τοῦ Δυτικοῦ (Εὐρωπαϊκοῦ) πολιτισμοῦ, πού συνεχῶς αὐξάνει (καί μέ τή συμμετοχή μας στην ΕΟΚ) ἀδυνατεῖ, παραπαίει, γίνεται ἀγνώριστος - δηλαδή κι αὐτή ἡ ἔννοια εἶναι ἀδιασαφήνιστη. 3) Ὁ ἐθνικισμός (σοβινισμός) σήμερα εἶναι διεθνῶς σέ ἔμφαση. Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι οἰκουμενική, ἀλλά ἔχει καί ἐθνικό χαρακτήρα. Ἡ σωστή ἰσορροπία μεταξύ οἰκουμενισμοῦ καί ἐθνικισμοῦ δέν ἔχει ἐπικρατήσει θεωρητικά καί ἔμπρακτα. Ἄν στόν ἁπλό λαό ἡ ὀρθόδοξη οἰκουμενικότητα ἔχει γίνει βίωμα, ἡ πνευματική ὅμως καί πολιτική ἡγεσία, ἐπηρεασμένη ἀπ τόν ἐγωκεντρισμό καί τό οἰκονομικό - ὑλιστικό πνεῦμα τῆς Δύσης, δέν τή βιώνει. Γι αὐτό παραπαίει ἡ σχετική πολιτική μας. (Οἱ ἐθνικές καί πολιτιστικές ἰδιαιτερότητες καί γιά τήν ΕΟΚ εἶναι ἕνα μεγάλο πρόβλημα, πού ἐντείνει καί τήν ἀσάφεια τῶν ἑλλήνων πολιτικῶν). 4) Μέ τή νέα θέση τό πρόβλημα τοῦ Ὀρθοδόξου πολιτισμοῦ περιπλέκεται περισσότερο. Τώρα μέ τό (ὀρθόδοξο προφανῶς) τόξο ἐμπλέκεται ὁ σλαυισμός μέ τά ὑπέρ καί τά κατά του (πανσλαυισμό - Μεσόγειος, Ἅγιοι τόποι, Ἅγιον Ὄρος). Ἔχουν ἄραγε μελετηθεῖ οἱ ἀντιδράσεις τῆς τουρκικῆς πολιτικῆς καί οἱ ἐπιπτώσεις της στό Φανάρι; Πέφτουμε στά βαθιά ἀπροετοίμαστοι. 5) Καί οἱ δυό διακηρύξεις βλέπουν τήν Ἐκκλησία - Ὀρθοδοξία σάν ἀντικείμενο ἐκμεταλλεύσεως ἀπ τό κράτος, κι ὄχι μόνο σάν στοιχεῖο ἰσότιμο (ἔστω) καί συνεργάσιμο. Στήν πρώτη (1974) προγραμματιζόταν μιά ἐκμετάλλευση ἰδίως στά ὑλικά ( μοναστηριακή περιουσία ), στή δεύτερη (1993) τό μαχαῖρι μπαίνει πιό βαθιά στό καρπούζι, προγραμματίζεται ἐκμετάλλευση στά πνευματικά - πολιτιστικά ( ἀξιοποίηση τῆς Ὀρθοδοξίας ). Θεωρῶ τή δεύτερη χειρότερη ἐκμετάλευση, γιατί εἶναι περισσότερο δυσδιάκριτη κι ἀκόμη γιατί στήν Ὀρθοδοξία - Ἐκκλησία τό πολιτιστικό στοιχεῖο εἶναι οὐσιαστικότερο ἀπ τό οἰκονομικό - ὑλικό. Οἱ ἀσάφειες (ἄν ὄχι καί ἡ κουτοπόνηρη ἐκμετάλλευση τοῦ θέματος ἀπ τούς κουλτουριάριδες ) δημιουργοῦν περισσότερα προβλήματα, ἀντί νά λύνουν τά ὑπάρχοντα. Ὁ ἑλληνικός λαός δέν εἶναι μόνο ἔξυπνος, πολιτισμένος καί δημοκρατικός, ἀλλά συνεχῶς προάγεται σέ πολιτική ὡριμότητα. Οἱ πολιτικοί ὅμως δέν πρέπει νά τόν ὑποτιμοῦν, γιατί ἔτσι μόνοι τους αὐξάνουν τήν πολιτική κρίση στήν Ἑλλάδα. Ὁ Ντοστογιέφσκι στούς Δαιμονισμένους ἔχει ἕνα διάλογο Ρώσων, πού μᾶς ἐνδιαφέρει: Ὁ Σταυρόγκιν, πού ἐκφράζει ἕνα καθαρό μηδενισμό, συζητᾶ μέ τόν Σατώφ, πού εἶναι ἕνας σοβινιστής μηδενιστής καί ὑποστηρίζει ὅτι μόνον ὁ ρωσικός λαός κατέχει ἀληθινά τό Θεό ὡς Ὀρθόδοξος. Ὁ Σταυρόγκιν τόν ρωτάει: Θέλω μονάχα νά μάθω: ἐσύ πιστεύεις στό Θεό, ναί ἤ ὄχι;. Καί ὁ Σατώφ, μέσα σέ ἐνθουσιαστική ἔξαρση ψελλίζει: Πιστεύω στή Ρωσία, πιστεύω στήν Ὀρθοδοξία... Πιστέυω πώς ἡ Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ θά γίνει στή Ρωσία.... Ὁ Σταυρόγκιν ὅμως ἐπιμένει νά ρωτάει: Ἀλλά στό Θεό, πιστεύεις στό Θεό;. Κι ὁ Σατώφ τοῦ ἀπαντᾶ: Θά... πιστέψω στό Θεό. Δηλαδή τώρα δέν πιστεύει. Λέει θά πιστέψω. Ἑπομένως (ἄν καί βαπτισμένος) εἶναι δεμένος μέ τήν ἀπιστία, ἀλλά θέλει νά βασιστεῖ, νά ἐκμεταλλευθεῖ, ἔστω ἐθνικά τήν 57

Ὀρθοδοξία. Τί ἀντίφαση. Σχεδόν τό ἴδιο ἰσχύει γιά μερικούς σύγχρονους Ἕλληνες πολιτικούς. (1993) 1 1 Ἡ τελευταία παράγραφος προστέθηκε ἀργότερα 58