Cicero, Rhetorica (επιλογή κειμένων) EE 2015, Διδάσκουσα: Χρυσάνθη Τσίτσιου Μεταφράσεις (2 ο μέρος) Cicero, De Oratore 1.138-147 (Crassus:) non negabo me ista omnium communia et contrita praecepta didicisse: (138) primum oratoris officium esse dicere ad persuadendum accommodate; deinde esse omnem orationem aut de infinitae rei quaestione sine designatione personarum et temporum aut de re certis in personis ac temporibus locata; < δεν θα αρνηθώ ότι έμαθα αυτή την κοινή για όλους και τετριμμένη διδασκαλία:> Πρώτα ότι καθήκον του ρήτορα είναι να μιλά όπως ταιριάζει με στόχο να πείσει έπειτα, ότι κάθε λόγος αφορά είτε ένα αφηρημένο ζήτημα χωρίς να προσδιορίζονται τα πρόσωπα και οι συνθήκες είτε ένα θέμα που βασίζεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα και καταστάσεις. (139) in utraque autem re quicquid in controversiam veniat, in eo quaeri solere aut factumne sit aut, si est factum, quale sit aut etiam quo nomine vocetur aut, quod non nulli addunt, rectene factum esse videatur; Και ότι, ωστόσο, και στη μια και στην άλλη περίπτωση σε όποιο θέμα αμφισβητείται είθισται να διερευνάται είτε αν έγινε είτε, σε περίπτωση που έγινε, τι είδους ήταν ή ακόμη πώς ονομάζεται/ορίζεται ή, πράγμα που προσθέτουν κάποιοι, αν δίνει την εντύπωση πως ήταν σωστό που έγινε. (140) exsistere autem controversias etiam ex scripti interpretatione, in quo aut ambigue quid sit scriptum aut contrarie aut ita, ut a sententia scriptura dissentiat; his autem omnibus partibus subiecta quaedam esse argumenta propria. Επίσης ότι διαμάχες ανακύπτουν και από την ερμηνεία του γραπτού κειμένου, όπου είτε υπάρχει ασάφεια στη διατύπωση, είτε αντίφαση είτε έτσι έχει διατυπωθεί το κείμενο, ώστε η διατύπωση να αντιβαίνει στο περιεχόμενο. Για όλες όμως αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν κάποια εξειδικευμένα και ιδιαίτερα επιχειρήματα.
(141) Sed causarum, quae sint a communi quaestione seiunctae, partim in iudiciis versari, partim in deliberationibus; esse etiam genus tertium, quod in laudandis aut vituperandis hominibus poneretur; certosque esse locos, quibus in iudiciis uteremur, in quibus aequitas quaereretur; alios in deliberationibus, quae omnes ad utilitatem dirigerentur eorum quibus consilium daremus; alios item in laudationibus, in quibus ad personarum dignitatem omnia referrentur; Ωστόσο, ότι ένα μέρος των υποθέσεων που διαχωρίζονται από τα γενικά και αόριστα θέματα έχει να κάνει με τις δίκες, ένα άλλο με τις παραινέσεις ότι επιπλέον υπάρχει ένα τρίτο γένος που έγκειται στον έπαινο ή τον ψόγο των ανθρώπων και ότι υπάρχουν συγκεκριμένοι «τόποι» (ενν. επιχειρημάτων), που τους χρησιμοποιούμε στις δίκες, όπου ζητούμενο είναι η δικαιοσύνη ότι υπάρχουν άλλοι για τους παραινετικούς λόγους, που όλοι τους αποβλέπουν στο όφελος εκείνων τους οποίους συμβουλεύουμε ότι επίσης υπάρχουν άλλοι για τους επαίνους, όπου όλα αποδίδονται και αποβλέπουν στην αξία και το κύρος των προσώπων. (142) cumque esset omnis oratoris vis ac facultas in quinque partis distributa, ut deberet reperire primum quid diceret, deinde inventa non solum ordine, sed etiam momento quodam atque iudicio dispensare atque componere; tum ea denique vestire atque ornare oratione; post memoria saepire; ad extremum agere cum dignitate ac venustate. Και καθώς ολόκληρη η δύναμη και η ευχέρεια του ρήτορα είναι μοιρασμένη σε πέντε μέρη, (έμαθα) πως πρέπει πρώτα πρώτα να βρει το περιεχόμενο του λόγου, έπειτα αυτά που έχει βρει να τα οργανώσει όχι μόνο με τάξη αλλά και με βάση όποια σημασία τούς αποδίδει και την κρίση του γι αυτά και να τα συνθέσει τότε τελικά να τα ντύσει και να τα στολίσει με το λόγο έπειτα να τα ασφαλίσει με τη μνήμη στο τέλος τέλος να τα παρουσιάσει με τρόπο που προσδίδει κύρος και διακρίνεται από ομορφιά. (143) Etiam illa cognoram et acceperam, ante quam de re diceremus, initio conciliandos eorum esse animos, qui audirent; deinde rem demonstrandam; postea controversiam constituendam; tum id, quod nos intenderemus, confirmandum; post,
quae contra dicerentur, refellenda; extrema autem oratione ea, quae pro nobis essent, amplificanda et augenda, quaeque essent pro adversariis, infirmanda atque frangenda. Επιπλέον εκείνα είχα γνωρίσει και είχα μάθει: πριν μιλήσουμε για το θέμα, πρέπει στην αρχή να κερδίσουμε τις ψυχές των ακροατών έπειτα πρέπει να παρουσιάσουμε το θέμα μετά να προσδιορίσουμε σε τι έγκειται η διαμάχη/πρέπει να επιλεγεί η «στάση» που χαρακτηρίζει τη διαμάχη/πρέπει να τεθεί το ζήτημα που ερίζεται ύστερα να ενισχύσουμε τη θέση που υποστηρίζουμε μετά να ανασκευάσουμε τις αντιρρήσεις στο τέλος πια του λόγου να παρουσιάσουμε με έμφαση και να επαυξήσουμε αυτά που μας ευνοούν και όσα ευνοούν τους αντιπάλους να τα αποδυναμώσουμε και να τα εξολοθρεύσουμε/κάμψουμε/διαλύσουμε. (144) Audieram etiam quae de orationis ipsius ornamentis traderentur, in qua praecipitur primum, ut pure et Latine loquamur, deinde ut plane et dilucide, tum ut ornate, post ad rerum dignitatem apte et quasi decore; singularumque rerum praecepta cognoram. Είχα ακούσει ακόμη και όσα παραδίδονταν για το στολισμό του λόγου αυτού καθαυτόν, στον οποίο πρωτίστως διδασκόμαστε να μιλάμε καθαρά και σύμφωνα με τους κανόνες της λατινικής, έπειτα με σαφήνεια και καθαρότητα, μετά με στολισμό, ύστερα όπως αρμόζει στην αξία των πραγμάτων και κατά το πρέπον, θα έλεγα είχα μάθει και κανόνες για το κάθε θέμα. (145) Quin etiam, quae maxime propria essent naturae, tamen his ipsis artem adhiberi videram; nam de actione et de memoria quaedam brevia, sed magna cum exercitatione praecepta gustaram. In his enim fere rebus omnis istorum artificum doctrina versatur, quam ego si nihil dicam adiuvare, mentiar; habet enim quaedam quasi ad commonendum oratorem, quo quidque referat et quo intuens ab eo, quodcumque sibi proposuerit, minus aberret. Και πράγματι, αυτά που θα μπορούσαν να ανήκουν πέρα για πέρα στη φύση, κι όμως, σε αυτά τα ίδια είχα δει να προσαρμόζεται η τέχνη συγκεκριμένα, για την υπόκριση και τη μνήμη πήρα μια γεύση από κάποια σύντομα παραγγέλματα αλλά σημαντικά ως βάση της εξάσκησης. Γιατί με αυτά τα θέματα ασχολείται σχεδόν ολόκληρη η
επιστήμη αυτών των τεχνιτών, που αν εγώ έλεγα ότι διόλου δεν βοηθά, θα λεγα ψέματα. Γιατί έχει κάποιες κατευθύνσεις που είναι σαν να υπενθυμίζουν στο ρήτορα πού να αποδώσει το καθετί και πού κρατώντας στραμμένο το βλέμμα του θα απομακρυνθεί ελάχιστα από αυτό που έθεσε ως στόχο του. (146) Verum ego hanc vim intellego esse in praeceptis omnibus, non ut ea secuti oratores eloquentiae laudem sint adepti, sed, quae sua sponte homines eloquentes facerent, ea quosdam observasse atque collegisse; sic esse non eloquentiam ex artificio, sed artificium ex eloquentia natum; quod tamen, ut ante dixi, non eicio; est enim, etiam si minus necessarium ad bene dicendum, tamen ad cognoscendum non inliberale. Ωστόσο εγώ θεωρώ ότι η δύναμη που ενυπάρχει σε όλα τα παραγγέλματα δεν έγκειται στο ότι οι ρήτορες που τα ακολουθούν κερδίζουν τον έπαινο για την ευγλωττία τους, αλλά στο ότι όσα αυτόματα κατάφεραν οι ευφραδείς άνδρες αυτά κάποιοι τα παρατήρησαν και τα συγκέντρωσαν. Έτσι πιστεύω ότι δεν γεννήθηκε η ευγλωττία από την τέχνη, αλλά η τέχνη από την ευγλωττία, πράγμα όμως που, όπως είπα, δεν απορρίπτω γιατί, ακόμη κι αν δεν είναι απαραίτητο για να μιλά κανείς καλά, ωστόσο δεν είναι ανάξιο να το γνωρίζει κανείς/ δεν είναι άσχετο με τις ελευθέριες σπουδές που οδηγούν στη γνώση. (147) et exercitatio quaedam suscipienda vobis est; quamquam vos quidem iam pridem estis in cursu: sed eis, qui ingrediuntur in stadium, quique ea, quae agenda sunt in foro tamquam in acie, possunt etiam nunc exercitatione quasi ludicra praediscere ac meditari.' Επιπλέον πρέπει κάπως να εξασκηθείτε αν και εσείς βεβαίως τρέχετε ήδη από καιρό. Ωστόσο πρέπει να το κάνουν αυτοί που μπαίνουν τώρα στο στάδιο και όσοι μπορούν κιόλας με την εξάσκηση σα να πρόκειται για παιχνίδι να μάθουν από τώρα αυτά που πρέπει να αναλάβουν στο φόρουμ σα σε μάχη, και να προγυμναστούν. Cicero, De Oratore 2.29-35
(29) (Sed quia tamen hoc totum quicquid est, sive artificium sive studium dicendi, nisi accessit os, nullum potest esse,) docebo vos, discipuli, id quod ipse non didici, quid de omni genere [dicendi] sentiam.' «(Αλλ όμως αφού αυτό στο σύνολό του, οτιδήποτε είναι, είτε κάποια τέχνη είτε η συστηματική και αφοσιωμένη μελέτη του λόγου, αν ο ρήτορας δεν έχει «στόμα»/δεν έχει θράσος, δεν είναι τίποτε) θα σας διδάξω, μαθητές μου, αυτό που εγώ ο ίδιος δεν έμαθα, ποια είναι δηλαδή η αντίληψή μου για κάθε είδος (λόγου)». (30) Hic postea quam adriserunt, 'res mihi videtur esse' inquit 'facultate praeclara, arte mediocris; ars enim earum rerum est, quae sciuntur; oratoris autem omnis actio opinionibus, non scientia, continetur; nam et apud eos dicimus, qui nesciunt, et ea dicimus, quae nescimus ipsi; itaque et illi alias aliud eisdem de rebus et sentiunt et iudicant et nos contrarias saepe causas dicimus, non modo ut Crassus contra me dicat aliquando aut ego contra Crassum, cum alterutri necesse sit falsum dicere, sed etiam ut uterque nostrum eadem de re alias aliud defendat, cum plus uno verum esse non possit. Ut igitur in eius modi re, quae mendacio nixa sit, quae ad scientiam non saepe perveniat, quae opiniones hominum et saepe errores aucupetur, ita dicam, si causam putatis esse, cur audiatis.' Αφού γέλασαν επιδοκιμαστικά, αυτός είπε: «Το πράγμα μού φαίνεται από την άποψη του ταλέντου έξοχο, από την άποψη της τέχνης μέτριο γιατί η τέχνη έχει να κάνει με πράγματα που αποτελούν αντικείμενο γνώσης η δράση όμως του ρήτορα συνοψίζεται σε γνώμες, όχι σε γνώση γιατί και μαθαίνουμε κοντά σε αυτούς που αγνοούν και λέμε αυτά που αγνοούμε οι ίδιοι κι έτσι και εκείνοι αντιλαμβάνονται και κρίνουν για τα ίδια πράγματα διαφορετικά σε διαφορετικό χρόνο και εμείς υποστηρίζουμε συχνά αντίθετες μεταξύ τους υποθέσεις, ώστε όχι μόνο ο Κράσσος να μιλά κάποτε εναντίον μου ή εγώ ενάντια στον Κράσσο, μολονότι ο ένας από τους δύο κάνει αναπόφευκτα λάθος, αλλά και ο ένας από τους δυο μας να υποστηρίζει για το ίδιο θέμα κάθε φορά άλλα πράγματα, ενώ δεν μπορεί παρά να υπάρχει μόνο μία αλήθεια. Θα μιλήσω λοιπόν έτσι, όπως περιμένει κανείς για θέμα τέτοιας υφής: που στηρίζεται στο ψέμα, που σπάνια οδηγεί σε γνώση, που παγιδεύει τις γνώμες των ανθρώπων και συχνά τις πλάνες τους αν πιστεύετε πως έχετε λόγο να μ ακούσετε».
(31) 'Nos vero et valde quidem' Catulus inquit 'putamus atque eo magis, quod nulla mihi ostentatione videris esse usurus; exorsus es enim non gloriose, ut tu putas, magis a veritate, quam a nescio qua dignitate.' (32) 'Ut igitur de ipso genere sum confessus,' inquit Antonius 'artem esse non maximam, sic illud adfirmo, praecepta posse quaedam dari peracuta ad pertractandos animos hominum et ad excipiendas eorum voluntates. Huius rei scientiam si quis volet magnam quandam artem esse dicere, non repugnabo; etenim cum plerique temere ac nulla ratione causas in foro dicant, non nulli autem propter exercitationem aut propter consuetudinem aliquam callidius id faciant, non est dubium quin, si quis animadverterit, quid sit, qua re alii melius quam alii dicant, id possit notare: ergo id qui toto in genere fecerit, is si non plane artem, at quasi artem quandam invenerit. «Εμείς βεβαίως πιστεύουμε» είπε ο Κάτουλος «και πολύ μάλιστα πως έχουμε λόγο να σ ακούσουμε, και πόσω μάλλον, αφού μου δίνεις την εντύπωση ότι δεν θα επιδοθείς σε κάποια επίδειξη γιατί δεν ξεκίνησες με στόμφο, (μιλάς) όπως κρίνεις για το θέμα, με βάση περισσότερο την αλήθεια παρά κάποιο υποτιθέμενο κύρος και αξία». (32) «Όπως λοιπόν ομολόγησα για το ίδιο το είδος του λόγου» είπε ο Αντώνιος «ότι δηλαδή δεν είναι κάποια εξαιρετικά σπουδαία τέχνη / ότι δεν είναι τέχνη με όλη τη σημασία της λέξης, έτσι βεβαιώνω κι εκείνο, ότι είναι δυνατό να δοθούν κάποια πάρα πολύ εύστοχα παραγγέλματα για το πώς επηρεάζονται οι ψυχές των ανθρώπων και κερδίζονται οι επιθυμίες τους. Αν κάποιος θελήσει να πει ότι η γνώση αυτού του πράγματος είναι μια μεγάλη τέχνη, δεν θα τον αντικρούσω. Μάλιστα καθώς πάρα πολλοί εκφωνούν λόγους στην αγορά χωρίς να προβληματιστούν ιδιαίτερα και χωρίς κάποια μέθοδο και καθώς μάλιστα κάποιοι εξαιτίας της εξάσκησης ή εξαιτίας μιας κάποιας συνήθειάς τους αυτό το καταφέρνουν με μεγαλύτερη δεξιότητα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αν κάποιος παρατηρούσε τι είναι αυτό για το οποίο άλλοι μιλούν καλύτερα από άλλους, θα μπορούσε να το καταγράψει: λοιπόν όποιος θα το έκανε αυτό για ολόκληρο το λόγο, αυτός, αν δεν θα χε επινοήσει βέβαια την τέχνη, θα χε επινοήσει κάτι σαν τέχνη.«(33) Atque utinam, ut mihi illa videor videre in foro atque in causis, item nunc, quem ad modum ea reperirentur, possem vobis exquirere! Sed de me videro; nunc hoc propono, quod mihi persuasi, quamvis ars non sit, tamen nihil esse perfecto oratore
praeclarius; nam ut usum dicendi omittam, qui in omni pacata et libera civitate dominatur, tanta oblectatio est in ipsa facultate dicendi, ut nihil hominum aut auribus aut mentibus iucundius percipi possit.»και μακάρι, όπως μου φαίνεται ότι βλέπω εκείνα στην αγορά και στις υποθέσεις, το ίδιο και τώρα, να μπορούσα να εξετάσω και να εξακριβώσω για σας με ποιον τρόπο αυτά τα βρίσκει κανείς. Αλλά θα δω στο μέλλον ό,τι με αφορά. Τώρα προτάσσω αυτό για το οποίο έχω πειστεί, ότι, ακόμη κι αν δεν υπάρχει τέχνη, ωστόσο τίποτε δεν είναι πιο έξοχο από τον τέλειο ρήτορα. Γιατί, για να αφήσω στην άκρη την ανάγκη για το λόγο, που κυριαρχεί σε κάθε πολιτεία που βρίσκεται σε ειρήνη και απολαμβάνει την ελευθερία, υπάρχει τόση ευχαρίστηση στην ίδια την ευχέρεια του λόγου, ώστε τίποτε να μην είναι πιο τερπνό στην πρόσληψη είτε για τα αυτιά είτε για το νου των ανθρώπων.«(34) Qui enim cantus moderata oratione dulcior inveniri potest? Quod carmen artificiosa verborum conclusione aptius? Qui actor imitanda quam orator suscipienda veritate iucundior? Quid autem subtilius quam crebrae acutaeque sententiae? Quid admirabilius quam res splendore inlustrata verborum? Quid plenius quam omni genere rerum cumulata oratio? Neque ulla non propria oratoris res est, quae quidem ornate dici graviterque debet. Γιατί ποια μουσική μπορεί να βρεθεί πιο γλυκιά από την καλοζυγισμένη ομιλία; Ποιο ποίημα πιο καλά συναρμοσμένο από την τεχνικά άρτια περίοδο; Ποιος ηθοποιός που μιμείται την αλήθεια είναι πιο ευχάριστος από τον ομιλητή που αναλαμβάνει να την υποστηρίξει; Και τι είναι πιο οξύ και λεπτό από τους πυκνούς και ευφυείς στοχασμούς; Τι είναι περισσότερο άξιο θαυμασμού από το θέμα που το έχουν φωτίσει εξεικονίζοντάς το με τη λάμψη τους οι λέξεις; Τι είναι πιο πλούσιο απ ό,τι η ομιλία που είναι φορτωμένη με κάθε είδους θέμα; Ούτε υπάρχει κάτι που να μην ανήκει στην αρμοδιότητα του ρήτορα από εκείνα βέβαια που πρέπει να αναπτυχθούν με λόγο καλλωπισμένο και έγκυρο. (35) Huius est in dando consilio de maximis rebus cum dignitate explicata sententia; eiusdem et languentis populi incitatio et effrenati moderatio; eadem facultate et fraus hominum ad perniciem et integritas ad salutem vocatur. Quis cohortari ad virtutem ardentius, quis a vitiis acrius revocare, quis vituperare improbos asperius, quis
laudare bonos ornatius, quis cupiditatem vehementius frangere accusando potest? Quis maerorem levare mitius consolando? Δικό του έργο είναι κατά τη γνωμοδότηση για τα πιο σημαντικά θέματα να παρουσιάζει και να εξηγεί έγκυρα τη θέση του δικό του έργο είναι και η αφύπνιση του πλήθους που βρίσκεται σε ύπνωση και η συγκράτησή του, όταν αυτό έχει αποχαλινωθεί η ίδια αυτή ευχέρεια καλεί και τους απατεώνες στην καταστροφή και τους ακέραιους ανθρώπους στη σωτηρία. Ποιος μπορεί με μεγαλύτερο πάθος να προτρέψει κάποιον να φανεί γενναίος, ποιος να τον συγκρατήσει με μεγαλύτερο πάθος από τα ελαττώματα, ποιος μπορεί με οξύτερο τρόπο να κατηγορήσει τους αναιδείς, ποιος να επαινέσει με ωραιότερο τρόπο τους καλούς, ποιος μπορεί με τις επιπλήξεις του να βάλει πιο δυναμικά φραγμό στις επιθυμίες; Ποιος με τον παραμυθητικό του λόγο να ελαφρύνει πιο απαλά τη θλίψη; Cicero, Orator 12-16 (12) ego autem et me saepe nova videri dicere intellego, cum pervetera dicam sed inaudita plerisque, et fateor me oratorem, si modo sim aut etiam quicumque sim, non ex rhetorum officinis, sed ex Academiae spatiis exstitisse. illa enim sunt curricula multiplicium variorumque sermonum in quibus Platonis primum sunt impressa vestigia. sed et huius et aliorum philosophorum disputationibus et exagitatus maxume orator est et adiutus - omnis enim ubertas et quasi silva dicendi ducta ab illis est - nec satis tamen instructus ad forensis causas quas, ut illi ipsi dicere solebant, agrestioribus Musis reliquerunt. Αλλά κι εγώ καταλαβαίνω ότι συχνά φαίνομαι πως λέω πράγματα καινούρια, ενώ αυτά που λέω είναι πολύ παλιά αλλά για τους περισσότερους ανήκουστα, και ομολογώ πως έγινα ρήτορας, αν βέβαια είμαι ρήτορας ή και όποιος ρήτορας είμαι, όχι μέσα από τα εργαστήρια των ρητοροδιδασκάλων αλλά μέσα από τους δρόμους της Ακαδημίας. Γιατί εκείνες είναι οι διαδρομές των πολλαπλών και ποικίλων συζητήσεων, όπου άφησε πρώτα πρώτα τα ίχνη του ο Πλάτωνας. Από τις συζητήσεις όμως και αυτού και των άλλων φιλοσόφων ο ρήτορας και εμπνέεται εξαιρετικά και βοηθιέται. Κι αυτό γιατί ολόκληρος ο πλούτος και το άλσος, θα έλεγα, του λόγου προέρχεται από εκείνες. Ωστόσο δεν εκπαιδεύεται αρκετά για τις δικανικές και
δημόσιες υποθέσεις, που όπως εκείνοι οι ίδιοι συνήθιζαν να λένε, τις άφησαν σε Μούσες πιο αγροίκες. (13) sic eloquentia haec forensis spreta a philosophis et repudiata multis quidem illa adiumentis magnisque caruit, sed tamen ornata verbis atque sententiis iactationem habuit in populo nec paucorum iudicium reprehensionemque pertimuit: ita et doctis eloquentia popularis et disertis elegans doctrina defuit. Έτσι αυτή η δημόσια καλή χρήση του λόγου, που οι φιλόσοφοι την περιφρόνησαν και την αρνήθηκαν, στερήθηκε βέβαια εκείνη πολλά και σπουδαία βοηθήματα, αλλ όμως στολισμένη με τα λόγια και τις ευφυείς ιδέες βρήκε απήχηση στο πλήθος και δεν φοβήθηκε την κρίση και την επίπληξη των λίγων. Έτσι έλειψε και από τους πεπαιδευμένους η δημοφιλής ρητορεία και από τους ευφραδείς η λεπτή επιστήμη. (14) Positum sit igitur in primis quod post magis intellegetur, sine philosophia non posse effici quem quaerimus eloquentem, non ut in ea tamen omnia sint sed ut sic adiuvet ut palaestra histrionem; parva enim magnis saepe rectissime conferuntur. Πρέπει λοιπόν να αναφερθεί ανάμεσα στα πρώτα αυτό που θα γίνει περισσότερο κατανοητό μετά: χωρίς τη φιλοσοφία δεν μπορεί να γεννηθεί ο ρήτορας που αναζητούμε όχι με την έννοια ότι όλα εξαρτώνται από αυτή αλλά ότι έτσι βοηθά, όπως η παλαίστρα τον ηθοποιό γιατί συχνά είναι πάρα πολύ σωστή η σύγκριση των μικρών με τα μεγάλα. nam nec latius atque copiosius de magnis variisque rebus sine philosophia potest quisquam dicere (15) si quidem etiam in Phaedro Platonis hoc Periclen praestitisse ceteris dicit oratoribus Socrates, quod is Anaxagorae physici fuerit auditor. a quo censet eum cum alia praeclara quaedam et magnifica didicisse tum uberem et fecundum fuisse gnarumque, quod est eloquentiae maxumum, quibus orationis modis quaeque animorum partes pellerentur. Kανείς αλήθεια δεν μπορεί να μιλήσει πιο πλατιά και με περισσότερες λεπτομέρειες για σπουδαία και ποικίλα θέματα χωρίς τη φιλοσοφία, (15) αν βέβαια ακόμη και στο Φαίδρο του Πλάτωνα ο Σωκράτης λέει ότι γι αυτό ο Περικλής ξεπέρασε τους
άλλους ρήτορες, επειδή ήταν ακροατής του Αναξαγόρα του φυσικού. Από αυτόν πιστεύει και ότι έμαθε πράγματα λαμπρά και σημαντικά και ότι έγινε πλούσιος και εύγλωττος και ακόμη γνώστης αυτού που είναι το κορυφαίο χαρακτηριστικό του καλού λόγου, με ποιους ρητορικούς τρόπους και ποια μέρη της ψυχής συγκινούνται. quod idem de Demosthene existimari potest cuius ex epistulis intellegi licet quam frequens fuerit Platonis auditor (16) nec vero sine philosophorum disciplina genus et speciem cuiusque rei cernere neque eam definiundo explicare nec tribuere in partis possumus nec iudicare quae vera quae falsa sint neque cernere consequentia, repugnantia videre, ambigua distinguere. quid dicam de natura rerum, cuius cognitio magnam orationis suppeditat copiam? <iam> de vita de officiis de virtute de moribus sine multa earum ipsarum rerum disciplina aut dici aut intellegi posse <putas>? Ακριβώς το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε για το Δημοσθένη, από τις επιστολές του οποίου επιτρέπεται να συμπεράνουμε ότι πολύ συχνά άκουγε τον Πλάτωνα. (16) Ούτε βεβαίως μπορούμε χωρίς το μάθημα των φιλοσόφων να αντιληφθούμε το είδος και το γένος κάθε πράγματος ούτε να το ορίσουμε κι έτσι να το εξηγήσουμε ούτε να το χωρίσουμε σε μέρη ούτε να κρίνουμε ποια είναι αληθή ποια ψευδή ούτε να αντιληφθούμε τις συνέπειες, να δούμε τις αντιφάσεις, να ξεχωρίσουμε τις αμφισημίες. Τι να πω για τη φύση των πραγμάτων που η γνώση της προσφέρει στο λόγο μεγάλο πλούτο; Νομίζεις ότι μπορεί είτε να ειπωθεί είτε να γίνει κατανοητό κάτι κιόλας για τη ζωή, τα καθήκοντα, την αρετή, τα ήθη χωρίς τη λεπτομερή διδασκαλία γι αυτά τα ίδια τα πράγματα; Cicero, Orator 113-115 (113) Esse igitur perfecte eloquentis puto non eam tantum facultatem habere quae sit eius propria, fuse lateque dicendi, sed etiam vicinam eius ac finitimam dialecticorum scientiam assumere. Πιστεύω λοιπόν ότι ο τέλειος ρήτορας δεν έχει μονάχα αυτή την ευχέρεια, που του ανήκει ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του, δηλαδή την ευχέρεια να μιλά με άνεση και πλούτο, αλλά και ότι αποκτά τη γνώση των διαλεκτικών, που βρίσκεται κοντά σ αυτή την ευχέρεια και συνορεύει μαζί της.
quanquam aliud videtur oratio esse aliud disputatio nec idem loqui esse quod dicere ac tamen utrumque in disserendo est: disputandi ratio et loquendi dialecticorum sit, oratorum autem dicendi et ornandi. Μολονότι ο λόγος φαίνεται πως είναι κάτι διαφορετικό από τη συζήτηση και ότι δεν είναι το ίδιο πράγμα ο διάλογος με την ομιλία, ωστόσο και το ένα και το άλλο έγκεινται στην έντεχνη χρήση του λόγου: η μέθοδος της συζήτησης και του διαλόγου είναι έργο των διαλεκτικών, των ρητόρων πάλι έργο είναι η μέθοδος της ομιλίας και του στολισμού της. Zeno quidem ille a quo disciplina Stoicorum est manu demonstrare solebat quid inter has artis interesset; nam cum compresserat digitos pugnumque fecerat, dialecticam aiebat eiusmodi esse; cum autem deduxerat et manum dilataverat, palmae illius similem eloquentiam esse dicebat. Βεβαίως ο σπουδαίος εκείνος Ζήνων, από τον οποίο προέρχεται η διδασκαλία των Στωικών, συνήθιζε να δείχνει με το χέρι του ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις τέχνες: συγκεκριμένα, αφού έσφιγγε τα δάχτυλα και έφτιαχνε μια γροθιά, έλεγε ότι η διαλεκτική είναι έτσι όταν πάλι τα άπλωνε και άνοιγε το χέρι, έλεγε ότι η ρητορική είναι όμοια μ εκείνη την ανοιχτή παλάμη. (114) Atque etiam ante hunc Aristoteles principio Artis rhetoricae dicit illam artem quasi ex altera parte respondere dialecticae, ut hoc videlicet differant inter se quod haec ratio dicendi latior sit, illa loquendi contractior. Αλλά και πριν από αυτόν ο Αριστοτέλης στην αρχή της Ρητορικής του λέει πώς εκείνη η τέχνη είναι σαν να αποκρίνεται στη διαλεκτική από την άλλη πλευρά, ώστε λοιπόν να διαφέρουν ως προς αυτό μεταξύ τους, ότι δηλαδή αυτή η τέχνη του λόγου είναι πιο πλατιά και χαλαρή, εκείνη του διαλόγου πιο σφιχτή και συγκροτημένη. volo igitur huic summo omnem quae ad dicendum trahi possit loquendi rationem esse notam. quae quidem res, quod te his artibus eruditum minime fallit, duplicem habuit docendi viam.
Θέλω λοιπόν αυτός ο υπέροχος ρήτορας να γνωρίζει ολόκληρη την τέχνη του διαλόγου που θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην ομιλία. Βεβαίως αυτό το θέμα, πράγμα που ελάχιστα σου διαφεύγει αφού διδάχτηκες και τις δύο τέχνες, έχει διπλό τρόπο διδασκαλίας. nam et ipse Aristoteles tradidit praecepta plurima disserendi et postea qui dialectici dicuntur spinosiora multa pepererunt. Γιατί και ο ίδιος ο Αριστοτέλης παρέδωσε πάρα πολλά παραγγέλματα γύρω από το διάλογο και αργότερα αυτοί που ονομάζονται διαλεκτικοί δημιούργησαν πολλούς πιο ακανθώδεις κανόνες. (115) Ego eum censeo qui eloquentiae laude ducatur non esse earum rerum omnino rudem sed vel illa antiqua vel hac Chrysippi disciplina institutum. Εγώ πιστεύω πως όποιος άγεται από τον έπαινο για τον καλό λόγο δεν είναι γενικά άσχετος με αυτά τα θέματα αλλά έχει καλλιεργηθεί είτε με εκείνη την αρχαία είτε με αυτή τη (νεότερη) διδασκαλία του Χρυσίππου. noverit primum vim naturam genera verborum et simplicium et copulatorum; deinde quot modis quidque dicatur; qua ratione verum falsumne sit iudicetur; quid efficiatur e quoque, quid cuique consequens sit quidque contrarium; cumque ambigue multa dicantur, quo modo quidque eorum dividi explanarique oporteat. Να γνωρίσει πρώτα πρώτα τη δύναμη, τη φύση, τα είδη των λέξεων και των απλών και των σύνθετων έπειτα με πόσους τρόπους λέγεται το καθετί με ποιον τρόπο κρίνεται αν κάτι είναι αληθές ή ψευδές τι προκύπτει ως μέρος του συλλογισμού από τι, τι ακολουθεί τι και τι είναι αντίθετο προς τι (σε τι συνίσταται η λογική ακολουθία και σε τι η αντίθεση) και καθώς λέγονται πολλά με τρόπο διφορούμενο, με ποιο τρόπο και τι από αυτά μπορεί να διακριθεί και να εξηγηθεί. haec tenenda sunt oratori saepe enim occurrunt sed quia sua sponte squalidiora sunt, adhibendus erit in his explicandis quidam orationis nitor.
Ο ρήτορας πρέπει να τα κατέχει αυτά, γιατί συχνά ανακύπτουν. Επειδή όμως αυτά από μόνα τους είναι κάπως ξερά και άχαρα, θα πρέπει να εξηγηθούν και να παρουσιαστούν με μια κάποια στιλπνότητα στο λόγο.