O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LII VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIATSHUNOSLIK FAKULTETI KIYO VA EKOLOGIYA KAFEDRASI Platina oilasi eleentlarini o qitish etodikasi avzusidagi Bajardi: Kiyo-ekologiya ta li yo nalishi 4-kurs talabasi Sh.N.Sayitova Iliy rahbar: prof. A..Nasiov Bitiruv alakaviy ishi kafedradan dastlabki hioyadan o tdi. -sonli bayonnaasi 212-yil NAVOIY 212 yil
AVZU: PLATINA OILASI ELEENTLARINI O QITISH ETODIKASI REJA: I. KIRISH I.1. Bitiruv alakaviy ishining aqsadi va vazifalari II. ASOSIY QIS II.1. Davriy sisteaning VIII B guruh eleentlariga uuiy tavsif II.2. Platina oilasi eleentlari va ularning xossalari II.3. Platina oilasi eleentlari avzusini o qitishda ta li texnologiyasini tanlash II.4. Platina oilasi eleentlarini o qitishda yangi innovatsion texnologiyalardan foydalanish III. XULOSA ahaiyati III.1. Bitiruv alakaviy ishidan aalda foydalanish va uning - 2 -
I. KIRISH I.1. BITIRUV ALAKAVIY ISHINING AQSADI VA VAZIFALARI Bitiruv alakaviy ishining dolzarbligi: platina oilasi eleentlari kiyo sanoati va xalq xo jaligida alohida ahaiyatga ega. avzuni innovatsion texnologiyalar asosida o qitish zaon talabi bo lib, shu nuqtai nazardan bitiruv alakaviy ishida eng so nggi pedagogik texnologiya yangiliklarini yoritishni aqsad qilib qo ydik. Barchaizga yaxshi a luki, 212-yilning 16-17 fevral kunlari poytaxtiiz Toshkent shahrida Bilili va aql-zakovatli yetuk avlodni tayyorlash alakatni barqaror rivojlantirish va odernizatsiyalashning uhi sharti noli xalqaro konferensiya tashkil etildai. azkur anjuan bilili va intelluktual salohiyatli avlodni tayyorlash borasidagi davlat siyisatining ustuvor yo nalishlariga bag ishlangan bo lib, uhtara Yurtboshiiz Islo Abdug aniyevich Kariovning tashabbuslari bilan tashkil etildi. Anjuanni o tkazishdan asosiy aqsad-ustaqillik yillarida yurtiizda ta li sohasida erishilgan yutuqlariizdan, davlatning har toonlaa raqobarbardosh va ehtiyoj katta bo lgan yuqori alakali kadrlarni tayyorlashdagi o rni, uzluksiz ta li tiziining rivojlanishi va barkaol avlodni tarbiyalashning istiqbollarini belgilash borasida olib borilayotgan keng ko lali ishlardan xalqaro hajaiyatni xabardor qilishdan iborat edi. a luki, hozirgi vaqtda global iqtisodiy inqiroz Dunyo alakatlari orasida o zaro innovatsion aloqalarni susaytirgani barchaning diqqat arkazida bo loqda. Shuning uchun ishlab chiqarishni ahalliylashtirish dasturini kengaytirish uhi ahaiyatga ega. Prezidentiiz I.A.Kariov O zbekiston ustaqillikka erishish ostonasida asarida il-fan xodilari haqida alohida to xtalib, endilikda il-fanda yangi yo llar ochish, sifat jihatidan yangi - 3 -
texnologiyalarni jadallik bilan yaratish, ahalliy xo ashyolarni izlab topish, ularni qayta ishlash, hada xalq iste oli uchun zarur ahsulotlar ishlab chiqish zarurligini ta kidlab o tganlar. Islo Kariov o z asarlarida ta kidlaganlaridek, bugungi kundagi uaolardan biri, olib borilayotgan tadqiqot natijalarining aalda qo llanilasligidir. Kiyo fanida olib borilgan tadqiqot natijalarining haasi ha aalda qo llanilayotganligi achinarli holdir. Keyingi yillarda atrof-uhitga sanoat korxonalari toonidan chiqarilayotgan zaharli gazlarni va oqava savlarni tozalash borasida turli tadqiqot ishlari olib boriloqda, turli xildagi sorbentlar ishlab chiqariloqda. Ao, hozirgi kunda chiqindi gazlarni va oqava suvlarni tozalashda qo llanilayotgan tozalash vositalari O zbekiston Respublikasi davlat texnik nazorat qo itasi talablarini to la qanoatlantirasligiga qaraasdan, yangi yaratilgan sorbentlardan aalda foydalanish qoniqarli eas, ba zilaridan uuan foydalanilayapti. Holbuki, yangi sorbentlar kiyo sanoati zaharli chiqindi gazlarini tozalashda, rivojlangan alakatlardan, valyuta hisobiga olib kelinayotgan sorbentlarga nisbatan arzon va ahalliy sharoitga asoslanganligi bilan ha qator ustunlikka ega. Islo Kariov o z asarlarida respublika olilari olib borayotgan izlanishlariga yetarli baho beriasli, juda qiatga tushadi, ba zan katta talafotlarga olib keladi, deb bejizga jon kuydiraganlar. Boshqa alakatlardagi iqli sharoiti bilan bizning respublikaizdagi ob-havo albatta, farq qiladi, shu nuqtai nazardan yaratilayotgan kiyoviy oddalar (asalan, yangi pestidsidlar, defoliantlar, sorbentlar) aks ta sirga ega bo lib qolishi ukin. Bunga isol tariqasida Navoiyazot OAJ sexlarida nitroza gazlarini tozalash aqsadida Yponiyadan keltirilgan sorbentning qo llanilishi natijasida, qo shicha oddalarning atosferaga chiqish holatining kuzatilishini keltirib o toqchiiz. Prezidentiiz yaratilayotgan har bir yangi loyiha uchun katta iqdorda valyuta ajratish, uni aalda qo llash uchun, kerak bo lsa olilarni sanoat korxonalariga jalb etish zarurligini, ishlab chiqarish bilan fanni birlashtirish asalalariga alohida to xtalib o tganlar. - 4 -
Kiyo fanida yaratilayotgan yangi-yangi oddalar sanoat, tibbiyot va qishloq xo jaligida qo llanilsa, ha iqtisodiy ha ekologik barqarorlikka erishish ukin. Buning uchun, har bir oli o zi yaratgan yangi loyihasining qog ozda qolib ketasligi, undan xalq xo jaligida foydalanish kerakligi uchun izlanishi kerak. Islo Kariov ta birlari bilan aytganda, Il-fan xodilari ha, o z as uliyatlarini to la tushunib olishlari kerak Iliy izlanishlar respublikada avjud uaolarni hal etishga xizat qilishi lozi Bitiruv alakaviy ishining dolzarbligini yuqorida aytilgan fiklardan kelib chiqqan holda aytadigan bo lsa, kiyoviy ishlab chiqarish va uning rivojlanishi xalq xo jaligi uchun zarur. Bitiruv alakaviy ishini bajarishdan aqsadi, esa ana shu dolzarblikdan kelib chiqqan holda o quvchilarga Platina oilasi eleentlari avzusini o qitishda yangi pedagogik, axborot va innovatsion texnologiyalar asosida dars o tish etodlarini qo llashdan iborat. Barcha fanlarda bo lganidek Kiyo fanida ha nazariy bililarni aaliy bililar bilan uyg unlashtirish natijasida chuqur bili egallashga erishish bosh vazifa. Shu o rinda biz bajarayotgan alakaviy bitiruv ishi ha nazariy bililarni aaliyotga tadbiq etishdan iboratdir. Kiyoviy jarayon, hodisa va kattaliklarni o quvchilarga nazariy jihatdan tushuntirish va uni laboratoriya sharoitida bajarish orqali aaliyotga tadbiqini ko rsatish ukin. Yangi davlat ta li standartlarining asosini ha nazariya va aaliyotning uyg unlashuvi tshkil etadi. Sifatli kadrlar tayyorlash deganda, davlat ta li standartlariga tayangan holda avjud ta li jarayoni o qitish uslubiyotida o qituvchi va o quvchi o rtasida yuzaga kelgan paternolistik prinsiplarni bartaraf etish va hakorlik, ya ni o quvchi yoshlarni ustaqil va erkin fikrlashga, o z kuchiga ishonib, bililarni chuqur o zlashtirishga qaratilgan pedagogika prinsiplariga o tish nazarda tutilgan. Kiyo fanini o qitishda ko rgazalilikka e tibor qaratish zarur. Darslarni elektron, video va boshqa noan anaviy tarzda o tish orqali o quvchilarda fanga - 5 -
nisbatan ehr uyg otish ukin. Buning natijasida ta li sifati ortadi, bu esa Kadrlar tayyorlash illiy dasturi ning bosh aqsadi. Uuiy o rta ta li aktablarida kiyo ta lii pedagogik jarayonning ajralas tarkibiy qisi bo lib, ta lining uuiy aqsadlariga uvofiq o quvchi shaxsini tarbiyalashda xizat qiladi. Respublikaiz ustaqilligining dastlabki yillarida ta li-tarbiya sohasini isloh qilish natijasida to plangan tajribalar, chiqarilgan bir qator xulosalar asosida aaldagi ta li-tarbiya tiziini hozirgi taraqqiyot va kelgusidagi talablar darajasida ko tarilishiga uni takoillashtirishga jiddiy e tibor berish zarurligi va ta li tarbiyaning uzluksizligini ta inlashdan kelib chiqib, barcha fanlar juladan kiyo fani oldiga ha aniq vazifalar qo yildi. Uuiy o rta ta li aktablarining ta lii konsepsiyasidan kelib chiqqan holda uning standartlarini ishlab ishlab chiqish taqozo qilinadi. Kiyo ta lii standarti kiyo fanining ajburiy azunini belgilab beradi. Uuiy o rta ta li aktablarining ta li standartlari kiyo ta lii tiziidagi barcha koponentlarni, ta lining azunini, aqsadini, uzluksizligini, tashkiliy shakllari, usullari, vositalari va boshqalarni qayta ko rib chiqish ezoni hisoblanadi. Kiyo ta lii konsepsiyasiga uvofiq kiyo ta liining yo nalishi va aqsadi yosh avlodning kiyo fani asoslarini chuqur egallashi, o quvchilarning siyosiy-g oyaviy, estetik, ekologik tarbiyasi, tabiatga va jaiyatga bo lgan ijobiy unosabat, qadida yashab ijod etgan buyuk utaffakkirlar, keyingi yillardagi olilariizning kiyo sohasidagi erishgan yutuqlariga oid o quv ateriallari bilan tanishtirib borish orqali vatanga bo lgan uhabbatni, e tiqodni kuchaytirish va kasbga yo naltirish ko zda tutiladi. Kiyo ta lii standarti kiyo o qitishda o quvchilarga beriladigan ta li va tarbiyaning azuni negizini belgilovchi ko rsatkichlar, shuningdek, o quvchilarning tayyorgarlik darajasidagi e yorini belgilaydigan ezon bo lib hisoblanadi. Kiyo ta lii standarti uuiy o rta ta li aktablari uchun tuziladigan kiyo ta lii dasturi va o quv hajini belgilab beruvchi ezon bo libxizat qiladi. Kiyo ta lii standarti kiyo ta liida o qituvchilarning - 6 -
davlat va jaiyat oldidagi vazifalari, burchi va javobgarligini qay darajada his qilishlari ezoni ha hisoblanadi. Uuiy o rta ta li aktablarining kiyo ta li standarti kiyo fanidan o quvchilarga beriladigan bililar iqdori, o quvchilar egallaydigan bilii hosil qilinadigan aaliy ko nikalar va alakalar hajini ko rsatuvchi e yor bo lib, uuiy o rta ta li aktablaridagi kiyo ta lii negizini belgilovchi ko rsatkichlar, o quvchilarning kiyo ta liida tayyorgarlik darajasiga qo yiladigan talablar ajuasidan iborat bo lgan hujjat tariqasida tasdiqlanadi va xizat qiladi. Uuiy o rta ta li aktablarida kiyo ta lii azuninig ajburiy iniui quyidagilardan iborat: kiyo fanining ohiyati, tarixi, va vazifalari; odda, uning tarkibi, tuzilishi, xossalari; oddiy va urakkab oddalar; kiyoviy tuzilish nazariyasi, kiyoviy eleentlar va ularning atolari; kiyoviy eleentlarning fizik oddadagi oksidlanish darajasi; kiyoviy forulalarni tuzish va forulalar asosida odda tarkibini ifodalash, odda forulasiga qarab oddiy va urakkab oddalarni ajratish; toza va aralash oddalarning farqlari; fizik va kiyoviy hodisalar; kiyoviy reaksiya va uning turlari; kiyoviy reaksiyalarning borishiga tashqi oillarning ta siri (harorat, bosi, katalizator, konsentratsiya va boshqalar); ato olekulyar ta liot. Ato va uning tarkibiy qisi, atoda elektronlarning pog onalar bo yicha joylashishi: s, p, d, f eleentlar; izotoplar, ularning xususiyatlari; kiyoviy forulalar, ularni tuzish va forula bo yicha hisoblash, nisbiy ato va olekulyar assa; - 7 -
oddalar assasining saqlanish qonuni, ekvivalent va ekvivalentlar qonuni; kislorod va uning xossalari, olinishi, ishlatilishi, tabiatda tarqalishi, oksidlar, oddalarning yonishi bilan bog liq bo lgan hodisalar. Energiyaning saqlanish qonuni; gaz oddalar, olyar haj, Avogadro qonuni, gazlarning nisbiy zichligi; vodorod, uning olinishi, izotoplari, xossalari, ishlatilishi; suv, eritalar, xossalari; anorganik oddalarning ta siri; asoslar, oksidlar, kislotalar, ularning tarkibi, nolanishi, tasnifi, kiyoviy xossalari, ishlatilishi; tuzlar, forulasi, olinishi, ishlatilishi, kiyoviy tarkibi; kiyoviy eleentlar davriy qonuni va davriy sisteasi; atodagi electron bulutlar haqidagi tasavvurlar; kiyoviy bog lanishlar, ularning tasnifi, bog lanishlar exanizi; anorganik oddalar orasidagi genetik bog lanishlar; elektrolitik dissotsilanish nazariyasi; ion, kation, anionlar, dissotsilanish darajasi, suvning dissotsilanishi, vodorod ko rsatkich; ion alashinish reaksiyalari, ularning oxirigacha boorish shartlari; tuzlar gidrolizi; kislorod guruhchasi eleentlarining uuiy tasnifi, xossalari, o zgarib boorish sabablari; oltingugurtning tabiatda uchrashi, olinishi; sulfat kislota va uning xossalari; azot va fosforning tuzilishi, kiyoviy xossalari, vodorodli birikalari. a luki, anorganik kiyo uuiy o rta ta li aktablarida asosiy fanlar qatorida o tiladi. alakaviy bitiruv ishiizda ko rib chiqishiiz kerak - 8 -
bo lgan Platina oilasi eleentlari avzusini yuqorida ko rib chiqilgan talablar doirasida o rganilishi shart. Bugungi kunda innovatsion pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslarini o tganish va ularni aaliyotga tadbiq etish zarurati, shuning uchun asosiy uao bo lib qoloqdaki, an anaviy o qitish tizilari o z faolligini biroz yo qotdi, quruq so zlar yordaida o qitish yaxshi natija beray qoldi. Buning o rniga Axborotli o qitish ta li-tarbiya jarayoniga ko proq saara beroqda. Biz o z bitiruv alakaviy ishiizda aynan innovatsion texnologiyalarga asoslangan dars ishlanalarini tavsiya qildik, bundan barcha kiyo fani o qituvchilari o z faoliyatlari davoida foydalanishlari aqsadga uvofiq hisoblanadi. - 9 -
II. ASOSIY QIS II.1. DAVRIY SISTEANING VIII B GURUH ELEENTLARIGA UUIY TAVSIF Davriy sisteaning VIII B guruhidagi etallar bilan tanishib chiqaiz. Bu guruhga to qqizta eleent kiradi va ular: teir oilasiga (teir triadasi ha deyiladi), teir, kobalt, nikel. Platina oilasi yoki platina etallari ularga oltita eleent, ikkita triada: ruteniy triadasi: ruteniy, rodiy, palladiy (yengil platina etallari) va osiy triadasi: osiy, iridiy va platina (og ir platina etallari) kiradi. Bu gorizontal qatorlar bo yicha bo linishdir. Ularni vertikal qator bo yicha ha bo lish ukin, bu jihatdan ha ular uchta vertikal qatorga yoki uchta vertikal triadaga bo linadi: Teir triadasi: teir, ruteniy, osiy; Kobalt triadasi: kobalt, rodiy, iridiy; Nikel triadasi: nikel, palladiy va platina; VIII B guruh eleentlarining xossalari quyidagi jadvallarda keltirildi: Teir oilasi eleentlarining xossalari Eleentlarning xossalari Teir Kobalt Nikel 1 2 3 4 Tartib raqalari 26 27 28 Yer qobig ida tarqalishi, % 5,1 3 1-3 8 1-3 Valent elektron konfiguratsiyalari [Ar]4s 2 3d 6 [Ar]4s 2 3d 7 [Ar]4s 2 3d 8 Ato radiuslari, n,126,125,124 Ion radiuslari E 2+, n,8,78,74 Ion radiuslari E 3+, n,67,64,62-1 -
Ionlanish potensiallari, B I, 7,89 7,87 7,63 E E + +e - Nisbiy elektroanfiyliklari (NE) (1,7) 1,8 1,7-1,8 1,8 Suyuqlanish haroratlari, ºC 1536 1493 1453 Qaynash haroratlari, ºC 287 296 29 Zichliklari, g/s 3 7,87 8,84 8,91 E e 2 Er e, B -,44 -,277 -,25 Oksidlanish darajalari +2, +3, +6 +2, +3 +2 (+3, +4) Nisbiy ato assalari, Ar 55,85 58,93 58,7 Ushbu jadval natijalaridan a luki, haqiqatdan ha, teir, kobalt va nikel xossalari bo yicha juda yaqin. Ularning ionlanish potensiallari, ato radiuslari, NE juda yaqin. Ular uchun +3 dan yuqori oksidlanish darajalari ka xarakterli. Platina oilasi eleentlarining xossalari Ruteniy triadasi Eleentlarning xossalari Ruteniy Rodiy Palladiy 1 2 3 4 Tartib raqalari 44 45 46 Yer qobig ida tarqalishi, % 5,1 1-7 1 1-7 1 1-6 Valent elektron konfiguratsiyalari [Ar]5s 1 4d 7 [Ar]5s 1 4d 8 [Ar]5s 4d 1 Ato radiuslari, n,133,134,137 Ion radiuslari E 2+, n,62,65,64 Ionlanish potensiallari, B I, 7,366 7,46 8,336 E E + +e - Nisbiy elektroanfiyliklari (NE) 2, 2,1 2,1 Suyuqlanish haroratlari, ºC 2334 196 1552-11 -
Zichliklari, g/s 3 12,41 12,41 12,2 E e 2 Er e, B +,45 +,6 +,987 Oksidlanish darajalari +4, +8 (+2, +3, +6, +7) +3, +4 (+1, +2, +6) +2, +4 (+3) Nisbiy ato assalari, Ar 11,7 12,96 16,42 Osiy triadasi Eleentlarning xossalari Osiy Irridiy Platina 1 2 3 4 Tartib raqalari 76 77 78 Yer qobig ida tarqalishi, % 5,1 1-6 1 1-7 1 1-7 Valent elektron konfiguratsiyalari [4f 14 ]6s 2 5d 6 [4f 14 ]6s 2 5d 7 [4f 14 ]6s 2 5d 9 Ato radiuslari, n,135,136,138 Ion radiuslari E 2+, n,65,65,64 Ionlanish potensiallari, B I, 8,5 9,1 9, E E + +e - Nisbiy elektroanfiyliklari (NE) 2,1 2,1 2,2 Suyuqlanish haroratlari, ºC 35 2443 1769 Zichliklari, g/s 3 22,61 22,5 21,45 E e 2 Er e, B +,7 +1, +1,2 Oksidlanish darajalari +6, +7 (+2, +3, +4) +3, +4 (+1, +2, +6) +2, +4 (+1, +3, +6) Nisbiy ato assalari, Ar 19,2 192,22 195,8 Platina etallaridan ruteniy, rodiy, palladiy va platina elektron proskok (sakrash kuzatiladigan) eleentlardir. VIII B guruh eleentlarining valent elektron qobiqlari turliligi bilan farq qiladi. Ulardan ruteniyda, rodiyda, palladiyda va platinada elektron proskok ns pog onachadan n-1 d pog onachaga elektronning sakrashi kuzatiladi. Tashqi - 12 -
qavatida elektroni bo lagan davriy sisteada yagona eleent palladiydir, unda ikki arta elektronning sakrashi kuzatiladi. Tashqaridan ichki d-1 pog onachasida 9 ta elektron joylashgan eleent platina bo lib, u ha davriy sisteada yagonadir. Elektronlarning har xil darajaga osonlik bilan o tishi, bu eleentlarning har xil valentlik toki turli oksidlanish darajalarini naoyon qilishlarini ta inlaydi. Platina etallari hada teir, kobalt va nikellar davriy sisteaning VIII guruhida joylanishlariga qaraasdan ulardan faqat osiy va ruteniylargina eng yuqori (+8) oksidlanish darajalarini naoyon qiladi. OsO 4 va RuO 4 lar valent to yinganliklari uchun suv bilan birikaydilar kislota angidridlari ha eas. Platina etallarining haasida ato radiuslarining bir-birlariga yaqinligi (,133,138 n) e tiborni tortadi. Ularning ion radiuslari e 4+ ha (,62-,65) juda yaqin. Vertikal diadalarda (Ru-Os, Rh-Ir, Pd-Pt) ato radiuslarining yaqinligi lantanidli qisilish (lantanidli kontraksiya) sabablidir. Nisbiy elektroanfiyliklarining etallar uchun yuqoriligi (2,-2,2) ularning nodirligidan, qiyatlarining yaqinligi esa kiyoviy xossalarini o xshashligidan dalolat beradi. VIII B guruh eleentlarida gorizontal qatorlar bo yicha haasida aksial oksidlanish darajalarining pasayish tendensiyasi avjud: Fe 3+ Ni 2+ Ru 8+ Pd 2+ Os 8+ Pt 2+ Birikalarining barqarorliklari ha shu tartibda o zgaradi. Teir. Teir juda qadi zaonlardan a lu bo lgan eleentlar qatoriga kiradi ( teir asri, unign boshlanishi bizning asriizdan avvalgi ingginchi yillarga to g ri keladi. - 13 -
Teirning tabiatda tarqalishi. Yer qobig ida tarqalish bo yicha teir 4- eleent (kislorod, kreniy, alyuiniydan keyin), og ir etallar orasida eng ko p tarqalgan eleentdir. Shunday gipoteza avjud: ya ni yerning yadrosi teir va nikeldan tuzilgan degan taxinlar bor. Yer yadrosining zichligi teir va nikel zichliklariga juda yaqin. Teir tabiatda bog langan holda uchraydi, tog jinslari tarkibiga va tirik organizlar tarkibiga kiradi. Faqat eteoritlargina tug a teirdan (sof) tashkil topgan. ineral suvlar tarkibida teir FeSO 4 va Fe(HCO 3 ) 2 lar holida erigan bo ladi, ularda teirning iqdori 1 g litrga yetadi. inerallari. Oksidlari: (FeO, Fe 2 O 3 ) yoki Fe 3 O 4 agnetit (agnit teir tosh); Fe 2 O 3 geatit (qizil teir tosh); Fe 2 O 3 nh 2 O lionit (qo ng ir teir tosh); Karbonat: FeCO 3 siderit (teir shpati); Sulfidlari: FeS 2 pirit (teir kolchedani, oltingugurt kolchedani); Fe,877 S perrotin (agnet kolchedani); FeAs 2 lellingit; FeAsS arsenopirit; Silikatlari: (g, Fe) 2 SiO 4 olivin; Olinishi. Teir oksidlarini alyuiniy (terit usuli) yoki vodorod bilan qaytarib: Fe 2 O 3 +2Al=Al 2 O 3 +2Fe Fe 2 O 3 +3H 2 =2Fe+3H 2 O Teir pentakarbonilni terik parchalab: [Fe(CO) 5 ]=Fe+5CO - 14 -
Fizikaviy xossasi. Kopakt kristall holatida teir kulrang tovlanadigan kuushdek oq etall. Toza teir plastik, biroq juda oz iqdordagi aralashalarning (ayniqsa, uglerod) bo lishi uning qattiqligini va o rtligini oshiradi. Teir ferroagnit xossasiga ega. a lu haroratgacha qizdirilganda (Kyuri nuqtasi) ferroagnitlik xossasi yo qoladi va paraagnit bo lib qoladi. Teir poliorf xossasiga ega, 3 ta poliorf shakli bor: 1. α Fe (hajiy arkazlashgan kub); 2. γ Fe (qirralari arkazlashgan kub); 3. δ Fe (hajiy arkazlashgan kub); 769 C ga o tadi, 769ºC bu Kyuri nuqtasidir. Fe qiyin Fe Fe suyuqlanuvchan (1536ºC), og ir etallarga kiradi (7,87 g/s 3 ). Teirning kiyoviy xossasi, uning oksidlasi va gidroksidlari, ular xossalarining teiring oksidlanish darajasiga bog liqligi. Kiyoviy jihatdan teir o rtacha aktivlikdagi etall. etallarning kuchlanish qatorida vodoroddan chapda rux va qalay oralig ida joylashgan. Shu sababli teir oksidlaovchi kislotalar bilan ta sirlashib vodorodni siqib chiqaradi. Fe+H 2 SO 4 =FeSO 4 +H 2 Fe+2HCl=FeCl 2 +H 2 Konsentrlangan H 2 SO 4 va HNO 3 teirni passivlashtiradi. Fe-Co-Ni qatorida kislotalarining ta siriga barqarorliklari kaayadi. Teir ishqorlar ta siriga chidali, ao ishqorlarning suyuqlanalari bilan yuqori haroratda ta sirlashadi. Toza kopakt holidagi teir uy haroratida suvga, havo kislorodiga va hatto galogenlarga unosabati bo yicha barqaror. Biroq qizdirilganda kuchli aktivlashadi, ayniqsa, etall kukun holida bo lsa. Agressiv atosferada ayniqsa na borligida teirning barqarorligi juda kaayadi, bu korroziyaning rivojlanishiga olib keladi (teirning zanglashi). etall sirtida o zgaruvchan tarkibli g ovak, yushoq teir oksidi va gidroksidlari aralashasi hosil bo ladi va u teirni ichki qislarini zanglashdan hioya qila - 15 -
olaydi, natijada korroziya etallni ichki qislarigacha tarqladi. Teir korroziyasini uuiy sxea ravishda quyidagicha ifodalash ukin: 4Fe+6H 2 O+3O 2 =4Fe(OH) 3 Teir havoda qizdirilganda oksidlanadi: 3Fe+2O 2 =Fe 3 O 4 4Fe+3O 2 =2Fe 2 O 3 ayda dispers holidagi teir kislorodda yonadi va teirning eng barqaror oksidi Fe 3 O 4 ni hosil qiladi. Fe 3 O 4 teirning qo sh oksidi, +2 va +3 hosilalaridir (Fe +2 O, Fe +3 2 O 3 ). FeO kristall strukturaga ega (NaCl tipida), unda bog ning ionliligi yuqori (1369ºC). Fe 2 O 3 roboedrik strukturali kristall, unda [FeO 4 ] tetraedr va [FeO 6 ] oktaedr eleentlari avjud. Fe 2 O 3 ning harorati 1562ºC, shuning uchun bu birikada bog FeO ga nisbatan ko proq kovalentli. FeO asosli oksid, suvda va ishqorlarda eriaydi. Kislotalarda oson eriydi va Fe +2 tuzlarini hosil qiladi: FeO+H 2 SO 4 =FeSO 4 +H 2 O FeO ga Fe(OH) 2 gidroksidi uvofiq keladi. Fe(OH) 2 oq rangli, havo kislorodi bilan juda tez oksidlanib, Fe(OH) 3 ga aylanadi (rang o zgaradi): 4Fe(OH) 2 +O 2 +2H 2 O=4Fe(OH) 3 oq zang Fe(OH) 2 kislotalarda oson eriydi va tuzlar hosil qiladi. Fe(OH) 2 +2HCl=FeCl 2 +2H 2 O Fe(OH) 2 qizdirilganda suvini yo qotib FeO ni hosil qiladi. Fe(OH) 2 FeO+H 2 O Fe +2 oksidlanishidagi birikalari qaytaruvchi xossasini naoyon qiladilar va bitta elektron yo qotib teirning barqaror holati Fe +3 ga o tadi. Fe +2 Co +2 Ni +2 qatorida barqarorlik ortib boradi. shu sababli e 2 O 3 tipidagi barqaror oksid faqat teir uchun xarakterli. e(oh) 3 gidroksidlari teir tiradasidagi haa eleentlar uchun olinishi ukin. Ularning asoslik xossalari e(oh) 2 larga nisbatan kuchsiz ifodalangan. - 16 -
Yuqorida ko rganiizdek, Fe(OH) 3 odatdagi sharoitdayoq Fe(OH) 2 ni havo kislorodi bilan oksidlanishidan hosil bo ladi. Shunga o xshash, ao juda sekin boradigan reaksiya Co(OH) 2 uchun ha xcarakterli. Ni(OH) 2 havo kislorodi ta siriga juda chidali. Shunday ekan Fe +3 -Co +3 -Ni +3 qatorida barqarorlik kaayadi. Odatda Fe(OH) 3 va Co(OH) 3 lar Fe +3 va Co +3 tuzlari eritalariga ishqorlar ta sir ettirib olinadi: FeCl 3 +3NaOH=Fe(OH) 3 +3NaCl Co(NO 3 ) 3 +3NaOH=Co(OH) 3 +3NaNO 3 Ni(OH) 3 esa Ni(OH) 2 ni ishqoriy uhitda kuchli oksidlash yo li bilangina olinadi: 2Ni(OH) 2 +2NaOH+Br 2 =2Ni(OH) 3 +2NaBr e(oh) 3 larning kislotalarga unosabatlari bo yicha har xil. Fe(OH) 3 ga kislotalar ta sir ettirilganda noral Fe +3 tuzlari hosil bo lsa: 2Fe(OH) 3 +2H 2 SO 4 =Fe 2 (SO 4 ) 3 +6H 2 O Co(OH) 3 va Ni(OH) 3 lar beqaror bo lganliklari uchun, kislotalar bilan ta sirlashganda e +3 qaytarilib e +2 tuzlarini hosil qiladi: 4Co(OH) 3 +4H 2 SO 4suyul =4CoSO 4 +O 2 +1H 2 O Bunda qaytaruvchi rolini OH - ionlari bajaradi: 4OH - -4e - =2H 2 O+O 2 Agar eritada oksidlanishga oyil boshqa ionlar bo lsa, reaksiya boshqa yo nalishda boradi: 2Ni(OH) 3 +6HCl=2NiCl 2 +Cl 2 +6H 2 O Fe(OH) 3 a lu darajada kislota xossasini naoyon qiladi. Ishqorlarnign qaynoq konsentrlangan eritasi bilan ta sirlashib HFeO 2 ferrit kislota tuzlarini hosil qiladi, bu reaksiyalar suyuqlantirilganda boradi: CaCO 3 +Fe 2 O 3 =Ca(FeO 2 ) 2 +CO 2 Biroq suvli eritalarda gidroksokoplekslari hosil bo ladi: Fe(OH) 3 +3NaOH=Na 3 [Fe(OH) 6 ] - 17 -
Teir qo sh oksidi Fe 3 O 4. U qo sh birika FeO va Fe 2 O 3 bo lib, shpinellar sinfiga ansub. Teir qo sh oksidi teir qirindisi havoda yoqilganda hosil bo ladi. Fe 3 O 4 kislotalarda eriaydigan qora kukun (5,1 g/s 3 ), harorati 1538ºC. Tabiatda bu birika agnetit (agnit teirtosh) ko rinishida uchraydi. agnetit ferroagnit xossasiga ega, ancha yuqori elektr o tkazuvchan. Uning bu xossasidan ishqoriy etallarning galogenidlarini elektrolizida elektrod sifatida qo llaniladi. Bulardan tashqari Fe 3 O 4 texnikada terit tayyorlashda foydalaniladi. - 18 -
II.2. PLATINA OILASI ELEENTLARI VA ULARNING XOSSALARI Platina etallari ruteniy, rodiy, palladiy, osiy, irridiy va platina kabi kiyoviy eleentlarning uuiy noi. Ularning haasi davriy sisteaning VIII B guruhchasida, ya ni birinchi triada (Ru Rh Rd) uning beshinchi, ikkinchi triada (Os Jr Pt) esa oltinchi davrida joylashgan. Tabiatda ular asosan sof holda, ruda va inerallar tarkibida juda oz iqdorda qo shicha holida uchraydi. Sof holdagi yirik yobilari ka topiladi; ularning eng kattasi 1 kg dan oshaydi. Ko rkaligi, turli kiyoviy reagentlarga chidaliligi, suyuqlanish harorati yuqoriligi uchun platina va uning yo ldoshlari, shuningdek ularga o xshash bo lgan oltin va kuush asl etallar noini olgan. Platina etallari Yerda sof holda oltinga qaraganda ko proq uchrashiga qaraay qadida kuush va oltin kabi a lu eas edi, chunki platina etallari turli ruda va inerallar tarkibida tarqoq holda uchrar edi. To g ri, platinaning qadida qo llanilganligi haqida a luotlar bor. Ao, u 1748-yildagina ishonchli qilib ta riflandi, uning ispanchadan aynan tarjiasi kuushcha ni anglatadi. Rodiy va palladiyni 183-yilda ingliz kiyogari U.Vollaston, osiy bilan irridiyni esa uning vatandoshi S.Tennant bir yildan keyin ochdi. Rodiy (grechka rodon atirgul ) va irridiy (grekcha irieydes kaalak rang ) ularning tuzlari rangiga qarab qo yilgan, osiy esa uning oksidi qo lansa hidli bo lganligi uchun hid (grekcha osa hid ) deb nolanadi. Palladiyning noi astronoik no bo lib, pallada asteroidi sharafiga qo yilgan. Platina oilasining so nggi vakilini rus kiyogari K.K.Klaus 1844-yilda topgan va ruteniy deb nolangan (Rossiyaning lotincha noi). Klausni o tgan asr o rtalarida platinaatriallari bo yicha eng yirik utaxassis, platina va uning yo ldoshlari kiyosi aktabining asoschisi deyish ukin. Birinchi axsus Platina instituti bizning alakatiizda tashkil etilgan. - 19 -
Platina etallarining xossalari gorizontal (har bir triadada) va vertikal joylashganiga (turli triadalarning keta-ket keluvchi eleentlari) solishtirib, uhi xususiyatlari aniqlanadi. asalan, triadada eleentlarning kiyoviy aktivligi chapdan o ngga toon ortadi, shuning uchun palladiy bilan platina reaksiyaga juda yaxshi kirishadi. Vertikal joylashgan eleentlar jufti gorizontal joylashgan qo shni eleentlarga qaraganda biruncha o xshashroq bo ladi. asalan, ruteniy bilan osiy, roiy bilan ruteniy yoki osiy bilan irridiyga qaraganda ko proq o xshash. Barcha platina etallarining o xiga xos xususiyati ularning kislotalarga nisbatan o ta yuqori chidaliligidir, faqat palladiy qaynoq nitrat kislotadan asta-sekin eriydi. Platina etallariga kislorod ta sir ettirilganda ular yuzasida yupqa va ustahka oksid parda hosil bo ladi, shu bilan bir qatorda +2 dan +6 gacha oksidlanish darajasiga ega bo lgan oksdilar ha a lu. Faqat ruteniy bilan osiy sakkiz valentli hosilalar, ya ni o ziga xos qo lansa hidli birikalar RuO 4 va OsO 4 ni hosil qiladi. Boshqa eleentlarga qaraganda platina kislorodga nisbatan barqarordir, ruteniy esa boshqa platina etallariga qaraganda oltingugurt bilan, irridiy esa xlor bilan, rodiy ftor bilan qiyin reaksiyaga kirishadi. Nega bunday bo lishini kiyogarlar hozircha aniq tushuntirib bera olaydilar. Platina etallari kiyosining shunga o xshash nozik toonlari avjud. Platina (xususan) va uning yo ldoshlari a lo darajadagi kopleks hosil qiluvchilar hisoblanadi. Platina etallarining kopleks birikalarini olish va o rganish hozirgi koordinatsion birikalar kiyosini yaratishda, uning eng uhi qonuniyatlarini ochishda katta rol o ynaydi. Agar platina etallari bilan teir triadasi (Fe Co Ni) solishtirilsa, teir, kobalt va nikel bir-biridan kuchli farq qilishiga qaraay, uuiy toonlari ha borligi ko rinadi. - 2 -
Uuan, kiyogarlar III B guruhcha eleentlarini arganes, texnetsiy, reniy va is, kuush, oltin guruhchalari eleentlari o rtasidagi o zgaruvchan valentli eleentlar deb hisoblaydilar. Platina etallari asl etallar bo lishiga qaraay, texnika va sanoatda, shu juladan katalizatorlar sifatida, shu juladan katalizator sifatida, kiyoda, shunigndek, turli asbob va laboratoriya idishlarini yasashda keng ishlatiladi. Platina oilasi eleentlarining xossalarini quyidagi jadvalda ko rishiiz ukin: Ruteniy triadasi Eleentlarning xossalari Ruteniy Rodiy Palladiy 1 2 3 4 Tartib raqalari 44 45 46 Yer qobig ida tarqalishi, % 5,1 1-7 1 1-7 1 1-6 Valent elektron konfiguratsiyalari [Ar]5s 1 4d 7 [Ar]5s 1 4d 8 [Ar]5s 4d 1 Ato radiuslari, n,133,134,137 Ion radiuslari E 2+, n,62,65,64 Ionlanish potensiallari, B I, 7,366 7,46 8,336 E E + +e - Nisbiy elektroanfiyliklari (NE) 2, 2,1 2,1 Suyuqlanish haroratlari, ºC 2334 196 1552 Zichliklari, g/s 3 12,41 12,41 12,2 E e 2 Er e, B +,45 +,6 +,987 Oksidlanish darajalari +4, +8 (+2, +3, +6, +7) +3, +4 (+1, +2, +6) +2, +4 (+3) Nisbiy ato assalari, Ar 11,7 12,96 16,42 Osiy triadasi Eleentlarning xossalari Osiy Irridiy Platina 1 2 3 4-21 -
Tartib raqalari 76 77 78 Yer qobig ida tarqalishi, % 5,1 1-6 1 1-7 1 1-7 Valent elektron konfiguratsiyalari [4f 14 ]6s 2 5d 6 [4f 14 ]6s 2 5d 7 [4f 14 ]6s 2 5d 9 Ato radiuslari, n,135,136,138 Ion radiuslari E 2+, n,65,65,64 Ionlanish potensiallari, B I, 8,5 9,1 9, E E + +e - Nisbiy elektroanfiyliklari (NE) 2,1 2,1 2,2 Suyuqlanish haroratlari, ºC 35 2443 1769 Zichliklari, g/s 3 22,61 22,5 21,45 E e 2 Er e, B +,7 +1, +1,2 Oksidlanish darajalari +6, +7 (+2, +3, +4) +3, +4 (+1, +2, +6) +2, +4 (+1, +3, +6) Nisbiy ato assalari, Ar 19,2 192,22 195,8 Platina etallaridan ruteniy, rodiy, palladiy va platina elektron proskok (sakrash kuzatiladigan) eleentlardir. VIII B guruh eleentlarining valent elektron qobiqlari turliligi bilan farq qiladi. Ulardan ruteniyda, rodiyda, palladiyda va platinada elektron proskok ns pog onachadan n-1 d pog onachaga elektronning sakrashi kuzatiladi. Tashqi qavatida elektroni bo lagan davriy sisteada yagona eleent palladiydir, unda ikki arta elektronning sakrashi kuzatiladi. Tashqaridan ichki d-1 pog onachasida 9 ta elektron joylashgan eleent platina bo lib, u ha davriy sisteada yagonadir. Elektronlarning har xil darajaga osonlik bilan o tishi, bu eleentlarning har xil valentlik toki turli oksidlanish darajalarini naoyon qilishlarini ta inlaydi. Platina etallari hada teir, kobalt va nikellar davriy sisteaning VIII guruhida joylanishlariga qaraasdan ulardan faqat osiy va ruteniylargina eng yuqori (+8) oksidlanish darajalarini naoyon qiladi. - 22 -
OsO 4 va RuO 4 lar valent to yinganliklari uchun suv bilan birikaydilar kislota angidridlari ha eas. Platina etallarining haasida ato radiuslarining bir-birlariga yaqinligi (,133,138 n) e tiborni tortadi. Ularning ion radiuslari e 4+ ha (,62-,65) juda yaqin. Vertikal diadalarda (Ru-Os, Rh-Ir, Pd-Pt) ato radiuslarining yaqinligi lantanidli qisilish (lantanidli kontraksiya) sabablidir. Nisbiy elektroanfiyliklarining etallar uchun yuqoriligi (2,-2,2) ularning nodirligidan, qiyatlarining yaqinligi esa kiyoviy xossalarini o xshashligidan dalolat beradi. VIII B guruh eleentlarida gorizontal qatorlar bo yicha haasida aksial oksidlanish darajalarining pasayish tendensiyasi avjud: Fe 3+ Ni 2+ Ru 8+ Pd 2+ Os 8+ Pt 2+ Birikalarining barqarorliklari ha shu tartibda o zgaradi. Platina oilasi yengil etallar julasiga ruteniy, rodiy va palladiy atellari kiradi. Ruteniy siyrak yer eleentlari qatoriga kiradi. Bu etall boshqa platina etallari (osiy va iridiy qotishalari) bilan birgalikda uchraydi. Kuushrang oq rangli, qattiq, o rt va qiyin suyuqlanuvchan etall hisoblanadi. Hatto zar suvida ha eriaydi, faqatgina kislorod bilan to yintirilgan xlorid kislotada eriydi. O z birikalarida (+VIII) oksidlanish darajasini naoyon qiladi. Ruteniy oksidi RuO 4 sariq rangli uchuvchan, ninasion kristall, 25ºC da suyuqlanadi, 1ºC da qaynaydi, suv bilan reaksiyaga kirishadi. Rodiy platina oltin bilan aralashgan holda uchraydi. Rodiy kuushrang oq, yaltiroq rangli, kislotalar ta siriga chidali. Platina rodiyli katalizator sifatida ishlatiladi. Kuushdan olinadigan buyularni qoplashda ishlatiladi. Eng ko p ishlatiladigan tuz rodiy sulfat Rh 2 (SO 4 ) 3 bo lib, binafsha qizil rangli. - 23 -
Palladiy oltin va platina etallari bilan aralashgan holda uchraydi. Kuchli kuush rang, oq, yaltiroq etall. Juda qattiq etall. Gaz holdagi vodorodni oson yutadi. Palladiy qizdirilganda o rt va g ovak holga o tadi. Havoda barqaror, faqatgina konsentrlangan nitrat kislota bilan palladiy nitrat hosil qiladi. Palladiy kuushdan tish protezlarini yasashda qo shiladi. Og ir platina etallari julasiga osiy, irridiy va platina kiradi. Osiy platina rudalari tarkibida uchraydi (52% Ir, 27% Os, 1% Pt, 6% Ru, 1,5% Rh). Zar suvida ha eriaydi. Osiy havorang, oq rangli qiyin suyuqlanuvchan, juda qattiq va o rt etall. Kukun holatidagi osiy konsentrlangan nitrat kislota va havo kisrodoi ta sirida oksidlanadi. Natijada och sariq rangli osiy oksidi hosil bo ladi. Bu uchuvchan kristall bo lib, 4ºC da suyuqlanadi. Osiy oksidi bug lari ko z va teriga yoon ta sir ko rsatadi. Irridiy osiy qotishalari tarkibida uchraydi. Kuushrang oq, juda qattiq va o rt etall. Haa etallar ichida eng og iri. Hech qaysi kislota bilan hattoki, zar suvi bilan ha reaksiyaga kirishaydi. Avtoruchkalarning perolarini tayyorlashda platina etallarini legirlashda qo llaniladi. Platina qadidan a lu. Platina olinishida xo ashyo dastlab zar suvi bilan ishlov beriladi. So ngra ohakli suv bilan cho ktiriladi. Ka eruvchan geksaxloroplatinat (IV) aoniy (NH 4 ) 2 [PtCl 6 ], platina nashatiri deb nolanadi va undan platina olish ukin: 3(NH 4 ) 2 [PtCl 6 ]=3Pt+2N 2 +18HCl+2NH 3 Platina oq, plastik, juda qattiq etall. Yaxshi presslanadi. Platina faqat zar suvida eriydi: 3Pt+4HNO 3 +18HCl=3H 2 [PtCl 6 ]+4NO+8H 2 O Platina kiyoviy idishlar olishda (tigel, kosacha, elektrodlar va h.k.), filyer, zargarlik buyulari tayyorlashda qo llaniladi. Shuningdek, gidrirlash va oksidlanish jarayonlarida, katalizator sifatida qo llaniladi. - 24 -
Platinaning asosiy birikalari, geksaxloroplatinat (IV) vodorod (geksaxloroplatina kislotasi) H 2 [PtCl 6 ] kulrang, qizil, gigroskopik kristall, bu kislota tuzlari sariq rangli, suvd ka eruvchan hisoblanadi. Platinaning bariyli tuzlari rentgen qurilasida qo llaniladi. Platina oilasi eleentlari ftor va xlor bilan gallidlar hosil qiladi. Boshqa galogenlar bilan alashinish yo li bilan galloidlar hosil qiladi, lekin ular beqaror. Ruteniy va osiy turli oksidlanish darajasidagi ftoridlar hosil qiladi. Bu etallarning ftorid va xloridlari oson kopleks birikalar hosil qiladi: OsF 4 +2HF H 2 [OsF 6 ] Xuddi shu tipdagi kopleks birika galloidlarning gidrolizlanishi natijasida hosil bo ladi: 3RuF 4 +2H 2 O RuO 2 +2H 2 [RuF 6 ] Rodiy va irridiy oksidlanish darajasi +3 bo lgan barqaror galloidlar hosil qiladi. Rodiyning +3 oksidlanish darajasidagi ftorid va xloridlari kopleks tuzlar hosil qiladi: 2Rh+3Cl 2 2RhCl 3 RhCl 3 +3HCl [RhCl 6 ] 3- +3H + Platina oilasi eleentlarining kislorodli birikalari bilvosita yo llar bilan olinadi. Osiy va ruteniy +4, +8 oksidlanish darajasidagi oksidlalari barqaror hisoblanadi. Platina oilasi eleentlaridan defektoskopiya usulida irridiyning yari yeirilish davri 74,37 sutkaga teng bo lgan radioaktiv izotopi topilgan. Platinaga bo lgan talab kundan-kunga oshib boroqda. Sababi, platinaning qo llanilish sohalari kengayoqda. Hatto, kilogra etaloni ha platina va irridiydan yasalgan. Platina korroziyaga, issiqlikka, elektr energiyaga, exanik ta sirlarga barqaror etall bo lganligi uchun kosik kea eleentlari ha yasaladi. Shuningdek, tibbiyot sanoatida ha jarrohlik jihozlari, sterilizatsiya buyulari yasaladi. Kiyoviy jarayonlarni jadallashtirish uchun platina ajoyib katalizator hisoblanadi. - 25 -
Dorishunoslik qurilalari yashashda va ko pgin vitainlar sintez qilishda qo llaniladi. Hozirgi kunda kiyo sanoatida kuniga 1 tonna platina sarflanadi. Platina katalizatorlari neftni qayta ishlash sanotida ha ahaiyatga ega. Platina etali eng ko p qo llaniladigan soha avtoobil sanoati hisoblanadi. Bu etall avtoobildan chiqadigan zaharli gazlarni kaaytirish xususiyatiga ega. Platina etalisiz deb yozadi Yustus Libix ko pgina inerallar tahlilini, ko pgina inerallar tarkibini bilish ukin bo lagan bo lar edi. - 26 -
II.3. PLATINA OILASI ELEENTLARI AVZUSINI O QITISHDA TA LI TEXNOLOGIYASINI TANLASH Zaonaviy ta lini tashkil etishga qo yiladigan uhi talablardan biri ortiqcha ruhiy va jisoniy kuch sarf etay qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida uayyan nazariy bililarni o quvchilarga yetkazib berish, ularda a lu faoliyat yuzasidan ko nika va alakalarni hosil qilish, shuningdek, o quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular toonidan egallangan bili, ko nika hada alakalar darajasini baholash o qituvchidan yuksak pedagogik ahorat hada ta li jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. Pedagogik texnologiya har bir pedagogning ikoniyati darajasida tashkil qilinishi kerak. Qanday usul va vositalar yordaida tashkil qilinishidan qat iy nazar pedagogik texnologiyalar: Pedagogik faoliyat (ta li-tarbiya jarayonining) saaradorligini oshirishi; O qituvchi va o quvchilar o rtasida o zaro hakorlikni qaror toptirishi; O quvchilar toonidan o quv predetlari bo yicha puxta bililarning egallanishini ta inlashi; O quvchilarda ustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko nikalarini shakllantirishi; O quvchilarning o z ikoniyatlarini ro yobga chiqara olishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishi; Pedagogik jarayonda deokratik va insonparvarlik g oyalariningustuvorligiga erishishni kafolatlashi zarur. Pedagogik texnologiyalardan ajburan foydalanish ukin eas. Aksincha, tajribali pedagoglar toonidan asoslangan yoki ular toonidan qo llanilayotgan ilg or texnologiyalardan aqsadga uvofiq foydalanish bilan - 27 -
birga, ularni ijodiy rivojlantirish aqsadga uvofiqdir. Quyida ta li aaliyotida qo llanilayotgan interfaol usullardan bir nechtasining ohiyati va ulardan foydalanish borasida so z yuritaiz: Fikriy huju (ozgovaya ataka) azkur usul o quvchilarning ashg ulotlar jarayonidagi faolliklarini ta inlash, ularni erkin fikr yuritishga rag batlantirish hada bir xil fikrlash inersiyasidan ozod etish, uayyan avzu yuzasidan rang-barang g oyalarni to plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo lgan fikrlarni yengishga xizat qiladi. Bu usul A.F.Osborn toonidan tavsiya etilgan bo lib, uning asosiy taoyili va sharti ashg ulotning har bir ishtirokchisi toonidan o rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni utlaqo taqiqlash, har qanday luqa va hazil-utoyibalarni rag batlantirishdan iboratdir. Bu usuldan foydalanish chog ida o quvchilarning uuiy soni 15-2 nafardan oshasligi aqsadga uvofiqdir. Yalpi fikriy huju Ushbu usul J.Donald Filips toonidan ishlab chiqilgan va 2-6 nafar o quvchilardan iborat sinflarga qo llash ukin. Usul o quvchilar toonidan yangi g oyalarning o rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o quvchilarni o z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozi bo lgan vazifalar beriladi. Belgilangan vaqtda guruhdan biror o quvchi axborot beradi. Guruh toonidan berilgan axborot boshqa guruh a zolari toonidan uhokaa qilinadi va baholanadi. O qituvchi guruhlar ichidan eng yaxshi deb topilgan javoblarni e lon qiladi va faoliyatlariga qarab rag batlantiradi. - 28 -
O quvchilarning antiqiy tafakkur yuritish ko nikalariga ega bo lishlarida ushbu usul alohida ahaiyatga ega. Uni qo llashda quyidagi harakatlar aalga oshiriladi: o rganilayotgan avzu ohiyatini ochib berishga xizat qiluvchi tushunchalar tiziini shakllantirish: hosil bo lgan tizidan avzuga taalluqli bo lgan to rtta (5, 6, 7, ta) va taalluqli bo lagan bitta tushunchaning o rin olishiga erishish; O quvchilarga avzuga taalluqli bo lagan tushunchani aniqlash va uni tizidan chiqarish vazifasini topshirish; O quvchilarni o z harakatlari ohiyatini sharhlashga undash (avzuni ustahkalash aqsadida o quvchilardan tizida saqlanib qolgan tushunchalarga izoh berib o tishlari hada ular o rtasidagi antiqiy bog liqlikni asoslashlarini talab etish lozi). avzu ohiyatini yorituvchi tushunchalar o rtasidagi antiqiy bog liqlikni ko rsata va asoslay olish o quvchilarda ustaqil fikrlash, shaxsiy yondashuvlarini asoslay olish, shuningdek, tengdoshlarining fikrlari bilan shaxsiy ulohazalarini o zaro taqqoslash ko nikalarini ha shakllantiradi. Ta li texnologiyasining ohiyati, uning yutuqlari bilan ta li sohasi xodilarini xabardor etib borish, ularning bu boradagi alakalarini oshirishga yo naltirilgan faoliyatni tashkil etish ha ta li texnologiyasi uaolarini tadqiq etuvchi tashkilotlar ziasidadir. Ta lining bugungi vazifasi o quvchilarni kun-sayin oshib borayotgan axborot ta li uhiti sharoitida ustaqil faoliyat ko rsata olishga, axborot oqiidan oqilona foydalanishga o rgatishdan iboratdir. Pedagogik texnologiyaning etodologik asoslari uuiy etodologiyaning asosiy taoyillari tiziida yangi hodisa sifatida uni dialektik antiq va bilish nazariyasining kategoriya va taoyillari tiziidagi evristik ikoniyatlar darajasiga olib chiqadi. Taoyillar tizii nazariy etodologik bazis sifatida naoyon bo lib, azkur bazis asosida pedagogik texnologiyaning konseptual odelini qurish ikoniyatlari aniqlanadi. - 29 -
Ta li ajuining konseptual tahlili quyidagi xulosalarni chiqarish ikonini beradi: Har qanday texnologiya negizida ehnat faoliyati ko rinishidagi o zaro jaoaviy ta sir yotadi. Texnologiya ehnat jarayonining o ziga singdiriladi. Pedagogik texnologiyaning pedagogik jarayonni aalga oshirish shakli sifatidagi ohiyati pedagogik faoliyat sohasida naoyon bo ladi. Insonning ongi jaoaviy o zaro ta sir in ikosining ideal shakli hada dialektik qaraa-qarshiligini ifoda etib, o zgartirilgan ehnat sifatida naoyon bo ladi. Pedagogik texnologiya pedagogik aaliyotda naoyon bo ladi. Pedagogik texnologiya ijtioiy texnologiyadan ajralib chiqib, o z taraqqiyotida shartli jaoaviy repetiisiyaviy (ashqlantiruvchi) refleks bosqichini bosib o tgan holda, asosiy texnologik o zaro ta sirlarni aqsadga uvofiq tarzda takrorlovchi harakat va operatsiyalar tiziiga ajratadi. Bundan kuzatilgan aqsad ijtioiy ongni ustahkalash va to plangan tajribanin yangi avlodlarga yetkazishdan iborat bo lib, uning predeti esa ideallashtirilgan tavsifga ega. Pedagogik texnologiya ohiyatining uuiy jihatlari, shakl va azuni, qaraa-qarshiliklar tizii, iqdoriy va sifat o zgarishlari dialektikasi, qurilishi, aal qilishi va rivojlanishining uuiy qonun va qonuniyatlari texnologiyaning uufalsafiy konsepsiyasi doirasida uvaffaqiyatli ravishda ko rib chiqilishi ukin. Uning harakat antiqiy, oddiy ishlab chiqarish sohasidagi yuqorida ko rib chiqilgan qonuniyatlar, uning dialektik qaraa-qarshi jihati bo lgan a naviy ishlab chiqarish, shuningdek, ta li sohasi qonuniyatlarini ko chirish jarayonini aks ettirishdan iborat. Pedagogik texnologiya nazariy negizga ega, zero asl texnologiya o zining ustahka iliy-nazariy poydevoriga asoslanadi. Buning uchun ularga uzluksiz ravishda ustaqil ishlash ikoniyati va sharoitini yaratib berish zarur. Shu sababli, ta li jarayonini texnologiyalashtirish, aniq vazifalarni qo ygan holda, dars ashg ulotlarinining usul va vositalarini to g ri tanlash orqali shaxsning intellektual salohiyati va ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, jaiyatdagi - 3 -
har bir fuqaroning bili va alakasini oshirish, tezkor ta li uchun shart-sharoit yaratish ukin. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda pedagogika oliy o quv yurtlari bakalavr yo nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun Kiyo fanining aqsadi va vazifalari, hada ta li berish texnologiyasini loyihalashtirishdagi asosiy konseptual yondashuvlarni keltiraiz: Shaxsga yo naltirilgan ta li. Bu ta li o z ohiyatiga ko ra ta li jarayonining barcha ishtirokchilarini to laqonli rivojlanishlarini ko zda tutadi. Bu esa ta lini loyihalashtirilayotganda, albatta a lu bir ta li oluvchining shaxsini eas, avvalo, kelgusidagi utaxassislik faoliyati bilan bog liq o qish aqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshishni nazarda tutadi. Tizili yondashuv. Ta li texnologiyasi tizining barcha belgilarini o zida ujassa etog i lozi: jarayonning antiqiyligi, uning barcha bo g inlarini o zaro bog liqligi, yaxlitligi. Faoliyatga yo naltirilgan yondashuv. Individning jarayonli sifatlarini shakllantirish, ta li oluvchining faoliyatini faollashtirish va tezlashtirish, o quv jarayonida uning barcha qobiliyati va ikoniyatlarini, tashabbuskorlini ochishga yo naltirilgan ta lini ifodalaydi. Dialogik yondashuv. Bu yondashuv o quv jarayoni ishtirokchilarining psixologik birligi va o zaro unosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o z-o zini faollashtirishi va o z-o zini ko rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi. Hakorlikdagi ta lini tashkil etish. Ta li beruvchi va ta li oluvchi o rtasida deokratik, tenglik, hakorlik kabi o zaro sub yektiv unosabatlarga, faoliyat aqsadi va azunini birgalikda shakllantirish va erishilgan natijalarni baholashga qaratish zarurligini bildiradi. uaoli ta li. Ta li azunini uaoli tarzda taqdi qilish asosida ta li oluvchilarning o zaro faoliyatini tashkil etish usullaridan biridir. Bu jarayon ob yektiv qaraa-qarshiligi va uni hal etish usullarini aniqlash, dialektik tafakkurni va ularni aaliy faoliyatda ijodiy qo llashni shakllantirishni ta inlaydi. - 31 -
Axborotni taqdi qilishning zaonaviy vositalari va usullarini qo llash bu yangi kopyuter va axborot texnologiyalarini o quv jarayonida qo llashdir. O qitish uslublari va texnikalari: a ruza (kirish, avzuiy, a luotli, ko rgazali (vizuallashgan), anjuan, aniq vaziyatlarni yechish), unozara, uaoli uslub, pinbord, aqliy huju, tezkor-so rov, savol-javob, aaliy ishlash usullari. O qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, uloqot, hakorlik va o zaro o qitishga asoslangan frontal, jaoaviy va guruhlarda o qitish. O qitishning vositalari: o qitishning an anaviy vositalari (o quv qo llana, a ruza atni, tarqata ateriallar) bilan bir qatorda chizali organayzerlar, kopyuter va axborot texnologiyalari. Kounikasiya usullari: talabalar bilan tezkor qaytar aloqaga asoslangan bevosita o zaro unosabatlar. Qaytar aloqalarning (a luotning) usul va vositalari: tezkor-so rov, o qitish diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari: o quv ashg uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko rinishidagi o quv ashg ulotlarini rejalashtirish, qo yilgan aqsadga erishishda o qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya ashg ulotlari, balki auditoriyadan tashqari ustaqil ishlarning nazorati. onitoring va baholash: o quv ashg ulotida va butun dars davoida avzu yuzasidan nazorat savollarini berib borish orqali o qitishning natijalari rejali tarzda kuzatib boriladi. Kurs oxirida test topshiriqlari. Fanlarni o qitishdan asosiy aqsad o quvchilarga shu fan asoslaridan chuqur va sisteali bili berishdir. Olgan bililarini o z hayot faoliyatlarida qo llash natijasida shakllanayotgan inson ehnatga va hayotga tayyorlanib boradi. Bu xil uaoni yechishda niani o qitish (ta li azuni) bilan birga qanday o qitish (ta li etodlari) asalasi ha katta ahaiyatga ega. Har qanday fanni o qitish shu fanning azunidan kelib chiqadi, deak, fanni o qitish etodlarini shu fanning ichki ikoniyatlarini belgilaydi. - 32 -
Shuningdek, o qitish etodlarini bilish etodlari va qonuniyatlari haqidagi ta liot yani fanning etodologiyasi ha belgilab beradi. avjud an anaviy ta li etodlaridan voz kechagan holda, yangi pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish dars saaradorligini oshiradi. Kiyo fanida asosan kiyoviy reaksiyalar yozib o rganilgani aqsadga uvofiq hisoblanadi. Kopyuter texnologiyasi yordaida bajarilganda vaqt tejaladi, ao o quvchi kopyuterni bilasa, yoki erinchoqlik qilsa reaksiyalari kopyuterda kigadir yozdirib ko chirib oladi Takrorlash bilining asosini tashkil qiladi, qo lda yozib takrorlnganda ko z bilan ko rganga nisbatan yaxshiroq yodda qoladi. Faqat tasavvurlar bilan insonni aaliy faoliyatga tayyorlab bo laydi. Buning uchun hodisa va qonunlarning ohiyatini, ularning rivojlanish, kelib chiqish sabablarini biloq zarur. O quvchining darsliklar va qo shicha adabiyotlar bilan ishlay olishi, bilganlarini so zlab berishi shu asnoda kiyoviy forulalarni o rnida to g ri yoza bilishi va o qiy olishi, iqdor va sifatga doir tenglaalar, asalalar yechilarini chiqara bilishi, egallangan bililarni qo llay olishi, qonun tushunchalarni tenglaa tuzish, koeffitsiyentlarni toppish, forulalarni to g ri yozish, elektron va qurilish forulalari tuzishga tadbiq eta olishi, goologik qatorlarning uuiy forulasidan foydalanib, a lu odda forulasini yozish, hisoblashga doir tenglaa tuzish, asala yecha bilish qobiliyatini shakllantirish kerak, bu zaon talabidir. - 33 -
II.4. PLATINA OILASI ELEENTLARINI O QITISHDA YANGI INNOVATSION TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH TEATIK A RUZADA TA LI BERISH TEXNOLOGIYASINING ODELI AVZU: PLATINA OILASI ELEENTLARI Platina oilasi eleentlari avzusiga teatik a ruza texnologiyasi ashg ulot vaqti 2 soat Talabalar soni 35-4 ta ashg ulot shakli Teatik a ruza a ruza rejasi 1. VIII B guruh eleentlari haqida a luot. 2. Platina oilasi eleentlari. 3. Platina va uning ishlatilashi. ashg ulotning aqsadi O quv kursi bo yicha uuiy tushuncha berish. Platina oilasi eleentlarining xossalari, olinishi, tabiatda tarqalishi haqida a luotlar berish. ashg ulotning asosiy tushuncha va Platina, ruteniy, osiy, d eleentlar. ataalari Pedagogik vazifalar O quv faoliyati natijalari platina oilasi eleentlari haqida platina oilasi eleentlari haqida uuiy a luot berish; uuiy a luot beradi; ularning olinish usullari haqida ularning olinish usullari haqida tushuntirish; tushuntiradi; tabiatda tarqalishi, ishlatilish tabiatda tarqalishi, ishlatilish sohalarini aytib o tish; sohalarini aytib o tadi; - 34 -
bu guruh eleentlarining inson bu guruh eleentlarining inson hayotidagi ahaiyatini tushuntirish. hayotidagi ahaiyatini tushuntiradi. Ta li berish usullari a ruza, blis so rov, insert texnikasi Ta li berish shakllari Frontal ish, guruhlarda jaoaviy ishlash Ta li berish vositalari a ruzalar atni, avzu bo yicha tarqata ateriallar, grafik organayzerlar, kadoskop, kopyuter texnologiyalari, avzu bo yicha krossvordlar Ta li berish sharoiti Guruhdagi ishlarni tashkillashtirish uchun uvofiqlashtirilgan texnik uskunalar bilan jihozlangan auditoriya onitoring va baholash Og zaki nazorat, savol-javob, nazorat savollari, krossvordlar Talabalarning berilgan o quv O quv kursi bo yicha uuiy ashg ulotlari uchun kerakli bili va ta li ahoratlarining ro yxati tushunchalar, platina oilasi eleentlari haqida a luot berish Platina oilasi eleentlari avzusiga teatik a ruzaning texnologik xaritasi Ish bosqichlari va Faoliyat azuni vaqti Ta li beruvchi Ta li oluvchilar Tayyorgarlik Auditoriya holati bilan Auditoriyada o z bosqichi tanishadi, davoatni joylarini egallaydilar tekshiradi, eng so nggi va tinglaydilar yangiliklar bilan tanishtiradi. 1. avzuga kirish 1.1. a ruza avzusini, uning Tinglaydilar va zaruriy - 35 -