ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ
2 ΣΤΙΧΟΙ 1-99 Πολυαγαπημένη μου αδελφή, Ισμήνη, άραγε ξέρεις αν υπάρχει καμιά συμφορά που μας κληροδότησε ο Οιδίποδας και να μην την έστειλε ο Δίας σε εμάς ενώ ακόμα είμαστε στη ζωή; Γιατί δεν υπάρχει τίποτε ούτε δυσάρεστο, ούτε γεμάτο συμφορές, ούτε ντροπιασμένο, ούτε επονείδιστο που να μην το έχω δει μέσα στα δικά σου και στα δικά μου βάσανα. Και τώρα τι είναι πάλι αυτή η διαταγή που λένε ότι διακήρυξε ο στρατηγός πριν από λίγο σ ολόκληρη την πόλη; Ξέρεις τίποτε κι έχεις ακούσει; Ή μήπως σου διαφεύγει ότι απειλούν τους αγαπημένους μας κακά που ταιριάζουν στους εχθρούς; Σε μένα τουλάχιστον, Αντιγόνη, καμιά είδηση για τους αγαπημένους μας δεν έφτασε, ούτε ευχάριστη ούτε δυσάρεστη, αφότου οι δύο εμείς στερηθήκαμε τα δυο μας αδέλφια που σκοτώθηκαν σε μια μέρα με αμοιβαίο φόνο από τότε όμως που ο στρατός των Αργείων τράπηκε σε φυγή τη νύχτα αυτή, τίποτε περισσότερο δεν ξέρω, ούτε ότι είμαι πιο ευτυχισμένη ούτε πιο δυστυχισμένη. Ήμουνα σίγουρη. Γι αυτό ζήτησα να σε φέρω έξω από τις πύλες του ανακτόρου, για να τα ακούσεις μόνη. Μα τι συμβαίνει; Δείχνεις ότι κάποια είδηση σε βασανίζει. Γιατί από τα δυο μας αδέλφια ο Κρέοντας τον ένα έκρινε άξιο ταφής, ενώ τον άλλο ανάξιο να ταφεί; Τον Ετεοκλή, όπως λένε, διέταξε να τον θάψουν, ώστε να είναι τιμημένος ανάμεσα στους νεκρούς στον κάτω κόσμο, αφού του φέρθηκε με δίκαιη κρίση και σύμφωνα με τη θρησκευτική συνήθεια, αλλά το κορμί του Πολυνείκη, ο οποίος πέθανε με αξιολύπητο τρόπο, λένε πως έχει διακηρυχθεί στους πολίτες κανείς να μην το θάψει και να μην το κλάψει, αλλά να το αφήσουν άκλαυτο, άταφο, γλυκό εύρημα για τα όρνια που λαίμαργα ψάχνουν για την τροφή τους. Τέτοια λένε ότι έχει κηρύξει δημόσια ο Κρέοντας ο καλός για σένα και για μένα, λέω και για μένα, και (λένε) ότι έρχεται εδώ για να διακηρύξει δημόσια αυτά, ώστε να είναι καθαρά σε όσους δεν ξέρουν και (λένε) ότι δε θεωρεί την υπόθεση σαν κάτι ασήμαντο, αλλά ότι τον περιμένει θάνατος με δημόσιο λιθοβολισμό όποιον κάνει κάτι από αυτά. Έτσι έχουν τα πράγματα για σένα. Και γρήγορα θα δείξεις αν είσαι από ευγενική γενιά και γενναία στο ήθος ή τιποτένια από ευγενική γενιά. Δύστυχη, αν έτσι έχουν τα πράγματα, τι όφελος θα μπορούσα να φέρω με το να χαλαρώνω ή να σφίγγω τον κόμπο (ό,τι κι αν κάνω); Σκέψου αν θα με βοηθήσεις και θα συνεργαστείς μαζί μου.
Για ποια επικίνδυνη πράξη (μιλάς); Τι τάχα έχεις στο μυαλό σου; (Σκέψου) αν θα σηκώσεις το νεκρό μ αυτό μου εδώ το χέρι. Αλήθεια έχεις στο νου σου να τον θάψεις, αν και απαγορεύεται ρητά στους πολίτες; Το δικό μου, βέβαια, και το δικό σου αδελφό, αν εσύ δε θέλεις γιατί δε θα κατηγορηθώ ότι τον πρόδωσα. Παράτολμη, ενώ το έχει απαγορεύσει ο Κρέων; Αλλά αυτός δεν έχει κανένα δικαίωμα να με εμποδίσει να θάψω τους δικούς μου. Αλίμονο σκέψου, αδελφή, πόσο μισητός και ντροπιασμένος μας χάθηκε ο πατέρας μας για τα αμαρτήματα που μόνος του έφερε στο φως, αφού χτύπησε δυνατά τα δυο του μάτια ο ίδιος με το ίδιο του το χέρι έπειτα η μητέρα και γυναίκα του, διπλό όνομα(για ένα και το αυτό πρόσωπο), πεθαίνει ντροπιασμένη με μια πλεχτή θηλιά τρίτο κακό, οι δυο μας αδελφοί που αλληλοσκοτώθηκαν οι δυστυχισμένοι μέσα σε μια μέρα βρήκαν αμοιβαίο θάνατο με χέρια που σήκωσαν ο ένας εναντίον του άλλου. Και τώρα πάλι σκέψου πόσο ατιμωτικά θα χαθούμε εμείς οι δύο που έχουμε μείνει ολομόναχες, αν παραβιάζοντας το νόμο, παραβούμε την απόφαση και τη βασιλική εξουσία. Αλλά πρέπει να σκεφθείς το εξής, ότι δηλαδή γεννηθήκαμε γυναίκες και από την άλλη δεν μπορούμε να τα βάζουμε με άνδρες έπειτα ότι κυβερνιόμαστε από ισχυρότερους, ώστε να υπακούμε και σ αυτά και σε οδυνηρότερα από αυτά. Εγώ, λοιπόν, παρακαλώντας αυτούς που είναι στον κάτω κόσμο να με συγχωρήσουν επειδή κάνω αυτά χωρίς τη θέλησή μου, θα υπακούσω στους άρχοντες γιατί το να κάνει κανείς πράγματα ανώτερα από τις δυνάμεις του είναι ανόητο εντελώς. Ούτε θα σε παρακαλούσα ούτε θα δεχόμουν με ευχαρίστηση τη σύμπραξή σου, έστω κι αν ήθελες τώρα να με βοηθήσεις. Μα έχε όποια γνώμη θέλεις εγώ εκείνον θα τον θάψω θα είναι ωραίο για μένα να θάψω τον αδελφό μου και να πεθάνω. Μαζί του αγαπημένη θα αναπαύομαι πλάι σ αγαπημένο, αφού διαπράξω μια ιερή παρανομία γιατί είναι περισσότερος ο χρόνος που πρέπει να αρέσω σ αυτούς που είναι στον κάτω κόσμο παρά σ αυτούς που είναι εδώ πάνω. Γιατί εκεί θα αναπαύομαι αιώνια αν εσύ το κρίνεις σωστό, περιφρόνα όσα είναι τίμια για τους θεούς. Εγώ δεν τα περιφρονώ, όμως είμαι από τη φύση μου αδύναμη να κάνω κάτι ενάντια στη θέληση των πολιτών. Εσύ αυτά να προφασίζεσαι εγώ όμως θα πάω να σωρεύσω χώμα και να σηκώσω τύμβο για τον πολυαγαπημένο μου αδελφό. 3
4 Αλίμονο, δυστυχισμένη, πόσο φοβάμαι για σένα. Μη φοβάσαι για μένα για τη δική σου μοίρα φρόντιζε Τουλάχιστον μην αποκαλύψεις σε κανένα αυτό το σχέδιο, κράτησέ το μυστικό, το ίδιο θα κάνω κι εγώ. Αλίμονο, διακήρυξέ το σε όλους πολύ πιο μισητή θα είσαι αν σωπάσεις, αν δε διαλαλήσεις σε όλους αυτά εδώ. Έχεις θερμή καρδιά για ψυχρά πράγματα. Αλλά ξέρω ότι είμαι αρεστή σε εκείνους που πρέπει περισσότερο ν αρέσω. Αν θα έχεις και τη δύναμη αλλά επιδιώκεις πράγματα ακατόρθωτα. Θα σταματήσω λοιπόν, όταν πια δεν έχω δύναμη. Καθόλου, όμως, δεν πρέπει να κυνηγάει κανείς τα αδύνατα. Αν συνεχίσεις να λες αυτά, θα μισηθείς από μένα, και δίκαια θα σε μισεί για πάντα ο νεκρός. Αλλά άφησε εμένα και τη δική μου αφροσύνη να πάθω αυτό το κακό γιατί τίποτε τόσο φοβερό δε θα πάθω, ώστε να μην πεθάνω έντιμα. Αν έτσι κρίνεις, προχώρα αυτό να ξέρεις μόνο, ότι πηγαίνεις ασυλόγιστη, όμως αληθινά αγαπημένη στους αγαπημένους σου. ΣΤΙΧΟΙ 280-331 Πάψε, προτού με γεμίσεις με θυμό με τα λόγια σου, μήπως αποδειχτείς άμυαλος, αν και είσαι γέρος. Γιατί λες πράγματα ανυπόφορα, όταν λες ότι οι θεοί προνοούν γι αυτόν το νεκρό. Ποιο από τα δύο; Επειδή τον τιμούσαν σαν ευεργέτη έθαπταν αυτόν που ήρθε να βάλει φωτιά στους περίστυλους ναούς και στα αφιερώματά τους και να ρημώσει τη γη και να καταλύσει τους νόμους; Ή μήπως βλέπεις οι θεοί να τιμούν τους κακούς; Δεν είναι δυνατό αλλά από την πρώτη στιγμή της βασιλείας μου άνδρες από την πόλη που με δυσκολία υπέφεραν τη διαταγή μου σιγομουρμούριζαν εναντίον μου κρυφά, κουνώντας το κεφάλι, ούτε έβαζαν υπάκουα τον τράχηλό τους κάτω από το ζυγό, ώστε να πειθαρχήσουν σε μένα. Γνωρίζω καλά ότι αυτοί τα έκαναν αυτά,
επειδή παρασύρθηκαν με χρήματα από αυτούς εδώ τους πολίτες. Γιατί κανένας θεσμός δε φύτρωσε στους ανθρώπους άλλος τόσο κακός σαν το χρήμα αυτό και πόλεις κυριεύει, αυτό ξεσπιτώνει τους ανθρώπους, αυτό καθοδηγεί και διαστρέφει τις δίκαιες γνώμες των ανθρώπων να στρέφονται σε αισχρές πράξεις και δείχνει στους ανθρώπους να κάνουν πανουργίες και κάθε ανόσιο έργο να γνωρίζουν. Όσοι όμως πληρώθηκαν και έκαναν αυτά, αργά ή γρήγορα πέτυχαν ώστε να τιμωρηθούν. Αλλά, αν τιμώ και σέβομαι το Δία, αυτό να το ξέρεις καλά, με όρκο σου το λέω, αν δε βρείτε και παρουσιάσετε μπροστά στα μάτια μου τον αυτουργό αυτής της ταφής, δε θα είναι αρκετός για σας μόνο ο Άδης, πριν ζωντανοί στην κρεμάλα φανερώσετε αυτή την παρανομία, προκειμένου, αφού μάθετε από πού πρέπει να ζητάτε το κέρδος, να το αρπάζετε στο εξής και για να καταλάβετε ότι δεν πρέπει να αγαπάτε να κερδίζετε από παντού. Γιατί από τα παράνομα κέρδη μπορείς να δεις τους περισσότερους να καταστρέφονται παρά να έχουν σωθεί. ΦΥΛΑΚΑΣ Θα μου επιτρέψεις να μιλήσω ή, αφού κάνω στροφή, να φύγω χωρίς να πω τίποτε; Δεν καταλαβαίνεις ότι και τώρα μιλάς ενοχλητικά; ΦΥΛΑΚΑΣ Στ αυτιά ή στην ψυχή ενοχλείσαι; Τι λοιπόν; Προσπαθείς να καθορίσεις πού είναι η λύπη μου; ΦΥΛΑΚΑΣ Αυτός που το έκανε ταράζει την ψυχή σου, εγώ τα αυτιά σου μόνο. Αλίμονο, πόσο φλύαρος φαίνεσαι ότι γεννήθηκες. ΦΥΛΑΚΑΣ Σε καμία περίπτωση δεν έχω κάνει αυτή την πράξη. (Ναι, την έκανες), και μάλιστα αφού πούλησες την ψυχή σου για χρήματα. ΦΥΛΑΚΑΣ Αλίμονο είναι φοβερό να σχηματίζει εσφαλμένες αντιλήψεις εκείνος που παίρνει αποφάσεις. Κάνε τον έξυπνο με τη λέξη δόξα εάν δε μου αποκαλύψετε τους δράστες αυτής της ταφής, θα ομολογήσετε ότι τα ανέντιμα κέρδη φέρνουν συμφορές. ΦΥΛΑΚΑΣ Μακάρι να βρεθεί (ο δράστης) είτε όμως συλληφθεί είτε όχι, γιατί αυτό βέβαια η τύχη θα το κρίνει, με κανένα τρόπο δε θα με δεις να ξανάρθω εδώ. Γιατί και τώρα που σώθηκα χωρίς να το περιμένω και να το ελπίζω, οφείλω στους θεούς μεγάλη ευγνωμοσύνη. 5
6 ΣΤΙΧΟΙ 441-581 Σε σένα, σε σένα μιλώ που σκύβεις το κεφάλι στη γη, ομολογείς ή αρνείσαι ότι τα έκανες αυτά; Και ομολογώ ότι τα έπραξα και δεν το αρνούμαι. Εσύ μπορείς να πας όπου θέλεις εντελώς απαλλαγμένος από τη βαριά κατηγορία και συ πες μου όχι με πολυλογία, αλλά σύντομα, γνώριζες ότι είχε διακηρυχθεί να μην κάνει κανείς αυτά; Το ξερα πώς ήταν δυνατό να μην το ξέρω; Γιατί ήταν γνωστό (σε όλους). Και τόλμησες λοιπόν να παραβείς αυτούς τους νόμους; Ναι, γιατί δεν ήταν ο Δίας που κήρυξε σε μένα αυτά ούτε η Δίκη που κατοικεί με τους θεούς του κάτω κόσμου όρισε τέτοιους νόμους στους ανθρώπους ούτε θεωρούσα ότι οι διαταγές σου έχουν τόση δύναμη, ώστε να μπορείς εσύ, αν και θνητός, να ξεπεράσεις τους άγραφους και απαρασάλευτους νόμους των θεών. Γιατί δεν ισχύουν αυτοί σήμερα και χθες, αλλά έχουν αιώνια ισχύ, και κανείς δεν ξέρει από πότε φανερώθηκαν. Ούτε σκόπευα εγώ, επειδή φοβήθηκα τη διάθεση κάποιου ανθρώπου (να τους καταπατήσω) και γι αυτό να τιμωρηθώ μπροστά στους θεούς γιατί ήξερα καλά πως θα πεθάνω, πώς όχι; Κι αν ακόμη εσύ δεν είχες βγάλει τη διαταγή σου. Κι αν πεθάνω πριν από το μοιραίο χρόνο, αυτό εγώ το θεωρώ κέρδος γιατί όποιος ζει σε μεγάλη δυστυχία, όπως εγώ, πώς δεν είναι κερδισμένος αυτός αν πεθάνει; Έτσι κι εμένα καθόλου δε με λυπεί να υποστώ αυτό το θάνατο αλλά αν ανεχόμουν να μείνει άταφο πτώμα μετά το θάνατό του ο γεννημένος από τη μάνα μου, για κείνο θα λυπόμουν γι αυτά εδώ όμως δε λυπάμαι. Κι αν τώρα σου φαίνομαι ότι τυχαίνει να κάνω ανοησίες, ίσως θεωρούμαι ανόητη από κάποιον ανόητο. Ο χαρακτήρας της κόρης φαίνεται πως είναι σκληρός από σκληρό πατέρα δε γνωρίζει να υποχωρεί μπροστά στις συμφορές. Μάθε όμως ότι τα πιο αλύγιστα φρονήματα ταπεινώνονται πολλές φορές και το πιο σκληρό σίδερο, όταν πυρακτωθεί στη φωτιά ώστε να γίνει άκαμπτο, μπορείς να το δεις τις πιο πολλές φορές να ραγίζει και να σπάει. Και ξέρω ότι τα ατίθασα άλογα δαμάζονται με μικρό χαλινάρι γιατί δεν επιτρέπεται να υπερηφανεύεται όποιος είναι δούλος των άλλων. Αυτή λοιπόν ήξερε καλά τότε να αυθαδιάζει, όταν παρέβαινε τους νόμους που ( έχουν θεσπιστεί και) ισχύουν. Μα αυτή εδώ είναι δεύτερη αυθάδεια, αφού έχει κάνει την πράξη,
να καυχιέται γι αυτά και να χλευάζει με το κατόρθωμά της. Αλήθεια τώρα εγώ δεν είμαι άνδρας, αυτή είναι άνδρας, αν αυτή η νίκη θα εξακολουθεί να μένει γι αυτήν χωρίς τιμωρία. Αλλά είτε είναι κόρη της αδελφής μου είτε η πλησιέστερη από όλους τους συγγενείς μου, αυτή και η αδελφή της δε θα ξεφύγουν από τον πιο ατιμωτικό θάνατο γιατί και εκείνη κατηγορώ εξίσου για την ταφή, ότι δηλαδή τη σκέφτηκε και τη σχεδίασε. Φωνάξτε κι αυτήν γιατί πριν από λίγο την είδα μέσα (στο ανάκτορο) να κάνει σα λυσσασμένη και να μην ελέγχει το λογικό της. Και η ψυχή αυτών που μηχανεύονται άσχημες πράξεις στο σκοτάδι συνήθως προδίδεται ως ένοχη. Μισώ όμως και αυτόν που όταν συλληφθεί την ώρα που κάνει το κακό, έπειτα θέλει να το παρουσιάσει ως ωραίο. Θέλεις τίποτε χειρότερο από το να με συλλάβεις και να με θανατώσεις; Εγώ τουλάχιστον τίποτα (δε θέλω) αφού έχω αυτό, τα έχω όλα. Γιατί λοιπόν αργείς ( να με θανατώσεις); Γιατί από τα λόγια σου τίποτε δε μου είναι ευχάριστο και μακάρι ποτέ να μη με ευχαριστεί. Έτσι και τα δικά μου είναι φυσικό να σου είναι δυσάρεστα. Και όμως, από πού θα αποκτούσα λαμπρότερη δόξα παρά θάβοντας τον αδελφό μου; Όλοι αυτοί θα ομολογούσαν ότι τους αρέσει αυτό, αν ο φόβος δεν τους έκλεινε το στόμα. Αλλά ο τύραννος εκτός από τα πολλά άλλα πλεονεκτήματα που έχει, μπορεί ακόμη και να κάνει και να λέει ό,τι θέλει. Εσύ μόνη απ αυτούς εδώ τους Καδμείους το βλέπεις αυτό. Το βλέπουν κι αυτοί αλλά για χάρη σου κλείνουν το στόμα τους. Εσύ λοιπόν δεν ντρέπεσαι που σκέφτεσαι διαφορετικά από αυτούς εδώ; (Δεν ντρέπομαι), γιατί δεν είναι καθόλου ντροπή να τιμά κανείς τα αδέλφια του. Δεν ήταν λοιπόν από το ίδιο αίμα και αυτός που σκοτώθηκε απέναντι ακριβώς; Από το ίδιο αίμα, από μια μάνα και από τον ίδιο πατέρα. Πώς λοιπόν προσφέρεις τιμές (σ αυτόν) που είναι ασέβεια για κείνον; Δε θα συμφωνήσει μ αυτά ο σκοτωμένος. (Και βέβαια θα συμφωνήσει), αν τον τιμάς εξίσου με τον ασεβή. Γιατί δε χάθηκε σα δούλος, αλλά σαν αδελφός. Προσπαθώντας όμως να υποτάξει αυτήν εδώ τη χώρα αντίθετα ο άλλος υπερασπίζοντάς την. Ο Άδης όμως δεν αξιώνει τους νόμους ίσους για όλους. 7
Μα ο καλός δεν είναι στην ίδια θέση με τον κακό, ώστε να λάβει την ίδια τιμή. Ποιος ξέρει αν αυτά θεωρούνται δίκαια στον κάτω κόσμο; Ποτέ, βέβαια, ο εχθρός δε γίνεται φίλος ούτε κι όταν πεθάνει. Δε γεννήθηκα για να συμμερίζομαι το μίσος, αλλά για να συμμερίζομαι την αγάπη. Όταν πας λοιπόν στον κάτω κόσμο, αν πρέπει ν αγαπάς, αγάπα τους όσο όμως εγώ ζω, δε θα κυβερνήσει γυναίκα. Αλλά να η Ισμήνη μπροστά στις πύλες, χύνοντας δάκρυα από αγάπη για την αδελφή της και πάνω από τα φρύδια της ένα σύννεφο ασχημίζει το κατακόκκινο πρόσωπό της, βρέχοντας με δάκρυα τα όμορφα μάγουλά της. Εσύ, που μέσα στο παλάτι μου έπινες το αίμα κρυφά σαν οχιά κρυμμένη, και δεν ήξερα πως έτρεφα δύο συμφορές και επαναστάτριες κατά του θρόνου μου, εμπρός λοιπόν, πες μου, θα ομολογήσεις και συ ότι πήρες μέρος σε τούτη την ταφή ή θα ορκιστείς ότι δεν ξέρεις τίποτα; Το έχω κάνει αυτό, αν βέβαια και αυτή εδώ συμφωνεί, και συνεργάστηκα και δέχομαι την κατηγορία. Όμως δε θα στο επιτρέψει αυτό η δικαιοσύνη, γιατί ούτε θέλησες ούτε εγώ σε έκανα συνεργό μου. Μα μέσα στις συμφορές σου δεν ντρέπομαι να κάνω τον εαυτό μου συμμέτοχο στο πάθημά σου. Ο Άδης και οι θεοί του Κάτω Κόσμου ξέρουν καλά ποιοι έκαναν αυτήν την πράξη (της ταφής). Και εγώ, όποια αγαπάει με τα λόγια, δεν τη θεωρώ δικό μου άνθρωπο. Αδελφή μου, μη μου στερήσεις την τιμή να πεθάνω μαζί σου και να εξαγνίσω το νεκρό. Αρνούμαι να πεθάνεις μαζί μου και να κάνεις δικά σου αυτά που δεν άγγιξες θα είναι αρκετό ότι θα πεθάνω εγώ. Και ποια χαρά θα έχω στη ζωή, αν στερηθώ εσένα; Ρώτα τον Κρέοντα γιατί εσύ νοιάζεσαι γι αυτόν. Γιατί με πικραίνεις μ αυτά χωρίς κανένα όφελος; Με πόνο, αλήθεια (το κάνω), αν γελώ εις βάρος σου. Σε τι λοιπόν θα μπορούσα να σε ωφελήσω, έστω και τώρα; Σώσε τον εαυτό σου δε σε φθονώ που θα διαφύγεις (τον κίνδυνο). 8
Αλίμονό μου η δύστυχη, και να μη συμμεριστώ τη δική σου μοίρα; Γιατί εσύ προτίμησες να ζήσεις, εγώ όμως να πεθάνω. Αλλά όχι χωρίς να εκφράσω τις δικαιολογίες μου. Εσύ στα μάτια αυτών εδώ φαινόσουν ότι σκέφτεσαι σωστά, εγώ στα μάτια των άλλων. Κι όμως το παράπτωμα είναι κοινό και για τις δυο μας. Έχε θάρρος εσύ ζεις, η δική μου όμως ψυχή έχει πεθάνει από καιρό, ώστε να είναι ωφέλιμη στους νεκρούς. Απ αυτές τις δυο κόρες (σας) λέω ότι η μια αποδείχτηκε ανόητη πριν από λίγο, και η άλλη από την πρώτη στιγμή της γέννησής της. Γιατί ποτέ, βασιλιά, ούτε η φρόνηση που έχουμε έμφυτη δε μένει σ όσους δυστυχούν, αλλά χάνεται. Εσένα λοιπόν σου σάλεψε, αφότου διάλεξες να κάνεις κακές πράξεις με κακούς ανθρώπους. Και πώς μπορώ μόνη μου να ζήσω χωρίς αυτήν εδώ; Όμως μη λες «αυτή εδώ» γιατί δεν υπάρχει πια. Θα σκοτώσεις λοιπόν τη μνηστή του γιου σου; Και άλλων χωράφια υπάρχουν κατάλληλα για καλλιέργεια. Όμως ο γάμος με άλλη δε θα είναι τόσο ταιριαστός όσο μεταξύ εκείνου και αυτής. Εγώ μισώ τις κακές γυναίκες για τους γιους μου. Πολυαγαπημένε Αίμονα, πώς σε προσβάλλει ο πατέρας σου. Πολύ με σκοτίζεις και συ και ο γάμος σου. Αλήθεια, λοιπόν, θα στερήσεις το γιο σου απ αυτήν; Ο Άδης είναι αυτός που θα διαλύσει αυτό το γάμο για μένα. Έχει αποφασιστεί, καθώς φαίνεται, να πεθάνει αυτή εδώ. Και από σένα, βέβαια, και από μένα μη χρονοτριβείτε πια, πηγαίνετε αυτές μέσα, δούλοι γιατί αυτές εδώ πρέπει να είναι φυλακισμένες και όχι ελεύθερες. Γιατί και οι τολμηροί ζητούν να ξεφύγουν, όταν βλέπουν πια το Χάρο να είναι κοντά στη ζωή τους. 9
10 ΣΤΙΧΟΙ 635 780 Πατέρα, είμαι δικός σου κι εσύ με κατευθύνεις έχοντας σωστές σκέψεις, τις οποίες εγώ, βέβαια, θα ακολουθήσω. Γιατί κανένα γάμο δε θα θεωρήσω τόσο σπουδαίο, ώστε να τον βάλω πάνω από τη δική σου συνετή καθοδήγηση. Διότι αυτή, παιδί μου, τη γνώμη πρέπει να έχεις, να ακολουθείς, δηλαδή, σε όλα την πατρική συμβουλή. Γι αυτό λοιπόν εύχονται και οι άνθρωποι, αφού αποκτήσουν υπάκουα παιδιά, να τα έχουν στα σπίτια, για να εκδικούνται τους εχθρούς και να τιμούν το φίλο, όπως ακριβώς ο πατέρας. Μα όποιος γεννάει παιδιά άχρηστα, τι άλλο θα λεγες πως γέννησε αυτός (ο άνθρωπος) παρά βάσανα για τον εαυτό του και γέλιο πολύ για τους εχθρούς του; Ποτέ να μην αλλάξεις τις τωρινές σου σκέψεις από έρωτα για μια γυναίκα, γνωρίζοντας ότι αυτό, μια γυναίκα, όταν είναι κακή σύζυγος, είναι παγερό αγκάλιασμα. Γιατί τι πράγμα μπορεί να γίνει μεγαλύτερη πληγή από τον κακό φίλο; Περιφρονώντας την λοιπόν, σαν να ήταν εχθρός σου, άφησε αυτήν την κόρη να παντρευτεί στον Άδη. Γιατί μόνη αυτή απ όλη την πόλη την έπιασα επ αυτοφώρω να παραβαίνει τη διαταγή μου δε θα βγω ψεύτης μπροστά σ όλους τους πολίτες, αλλά θα την θανατώσω. Γι αυτά ας επικαλείται το Δία, τον προστάτη της συγγένειας διότι, αν βέβαια αναθρέψω τους φυσικούς μου συγγενείς ώστε να είναι απείθαρχοι, θα ανέχομαι πολύ πιο απείθαρχους τους ξένους. Γιατί, όποιος στους δικούς του είναι καλός άνθρωπος, και ανάμεσα στους πολίτες θα φανεί ότι είναι δίκαιος. Αν κάποιος ξεπερνώντας τα όρια ή παραβαίνει τους νόμους ή σχεδιάζει να δίνει διαταγές σ αυτούς που κυβερνούν, δεν είναι δυνατό να επαινεθεί αυτός από εμένα. Αλλά όποιον εκλέξει η πόλη άρχοντα, πρέπει να τον υπακούουν όλοι και στα μικρά και στα δίκαια και στα αντίθετά τους. Και εγώ θα μπορούσα να πιστέψω ότι ένας τέτοιος άνδρας θα είχε τη θέληση και να κυβερνά καλά και να κυβερνιέται, και ότι, εάν είχε παραταχθεί, θα έμενε στη θύελλα της μάχης πιστός και γενναίος σύντροφος. Δεν υπάρχει μεγαλύτερο κακό από την αναρχία αυτή και πόλεις καταστρέφει, αυτή και σπίτια αναστατώνει, αυτή κάνει να σπάσει η παράταξη και να τραπεί σε άτακτη φυγή ο συμμαχικός στρατός η πειθαρχία όμως σώζει τους πολλούς που μένουν σταθεροί στη θέση τους. Έτσι πρέπει να υπερασπίζεται κανείς τα (βασιλικά) διατάγματα, Και με κανένα τρόπο δεν πρέπει να νικιέται ένας άντρας από μια γυναίκα. Γιατί είναι προτιμότερο, αν χρειαστεί, να χάσουμε την εξουσία από έναν άντρα, κι έτσι δε θα χαρακτηριστούμε κατώτεροι από γυναίκες. Σε μας τουλάχιστον, αν από τα γηρατειά δεν έχουμε χάσει το νου, φαίνεσαι πως μιλάς σωστά για όσα λες.
Πατέρα, οι θεοί προικίζουν τους ανθρώπους με μυαλό, Το πιο πολύτιμο από όλα τα πράγματα, όσα υπάρχουν κι εγώ ούτε θα μπορούσα και μακάρι να μη μάθω να πω πως εσύ δεν τα λες σωστά αυτά εδώ θα μπορούσε όμως και κάποιος άλλος να έχει κάποια σωστή σκέψη. Εγώ λοιπόν από τη φύση μου έχω χρέος να προσέχω από πριν για σένα όλα όσα λέει κάποιος ή κάνει ή μπορεί να σε κατηγορεί γιατί το βλέμμα σου προκαλεί φόβο στον πολίτη σαν λέει τέτοια λόγια, ώστε να μην ευχαριστιέσαι ακούγοντας αυτά (τα λόγια). Σε μένα όμως είναι δυνατό να ακούω αυτά εξαιτίας της ασημότητας της θέσης μου, πόσο δηλαδή η πόλη θρηνεί την κόρη αυτή, λέγοντας πόσο ατιμωτικά πεθαίνει, σαν να ήταν η χειρότερη από όλες τις γυναίκες, για μια τόσο ένδοξη πράξη γιατί τον αδελφό της, πεσμένο μέσα στο αίμα άταφο, δεν τον άφησε να κατασπαραχθεί από τα άγρια σκυλιά ούτε από κάποιο όρνιο δεν αξίζει αυτή να τιμηθεί με λαμπρή τιμή; Τέτοια σκοτεινή φήμη κυκλοφορεί κρυφά. Για μένα όμως, πατέρα, δεν υπάρχει πολυτιμότερο αγαθό από τη δική σου ευτυχία γιατί ποια χαρά είναι μεγαλύτερη για τα παιδιά από τη δόξα του ευτυχισμένου πατέρα ή ποια χαρά είναι μεγαλύτερη για τον πατέρα από τη δόξα των ευτυχισμένων παιδιών; Μη λοιπόν έχεις μόνον ένα τρόπο σκέψης, ότι είναι σωστό αυτό που λες εσύ και τίποτε άλλο γιατί όσοι νομίζουν ότι μόνο αυτοί σκέπτονται σωστά ή πως έχουν γλώσσα ή θάρρος που κανείς άλλος δεν έχει, αυτοί, όταν ανοιχτούν και εξεταστούν σε βάθος, βρίσκονται ότι είναι άδειοι. Αλλά δεν είναι καθόλου ντροπή για έναν άνθρωπο να μαθαίνει πολλά, και αν ακόμη κάποιος είναι σοφός, και να μην παρατραβάει το σκοινί. Βλέπεις πώς διασώζουν τα κλαδιά τους κοντά στο ορμητικό ρεύμα όσα δέντρα λυγίζουν, όσα όμως αντιστέκονται, αυτά χάνονται σύρριζα. Επίσης, όποιος τεντώνει πολύ τα πανιά του πλοίου και δεν τα χαλαρώνει καθόλου στον άνεμο, ταξιδεύει στο εξής με ανεστραμμένο το κατάστρωμα του πλοίου, αφού αναποδογυρίσει το πλοίο. Αλλά δώσε τόπο στην οργή και άλλαξε γνώμη. Κι αν μπορώ κι εγώ να προσθέσω κάποια γνώμη, παρ ότι είμαι νεότερος, εγώ βέβαια λέω ότι το πιο καλό είναι να γεννιέται κανείς πάνσοφος αλλιώς, επειδή συνήθως δε συμβαίνει έτσι, είναι καλό να μαθαίνει από όσους μιλούν ορθά. Βασιλιά, είναι λογικό και εσύ να τον ακούσεις, αν λέει κάτι ορθό, και συ πάλι αυτόν εδώ γιατί και από τους δύο έχουν ειπωθεί σωστά πράγματα. Θα διδαχτούμε λοιπόν εμείς σ αυτήν την ηλικία να σκεφτόμαστε σωστά από έναν άντρα τόσο νέο στα χρόνια; Να μη διδαχτείς τίποτε το άδικο κι αν εγώ είμαι νέος, δεν πρέπει να κοιτάζεις την ηλικία μου πιο πολύ, αλλά τις πράξεις μου. Είναι λοιπόν πράξη σωστή να τιμά κανείς όσους παρανομούν; Ποτέ δε θα συμβούλευα να τιμά κανείς τους κακούς. 11
Μα αυτή εδώ δεν έχει προσβληθεί από τέτοια αρρώστια; Δεν το παραδέχεται αυτό όλος ο λαός αυτής της Θήβας. Και η πόλη θα μας πει λοιπόν όσα πρέπει να διατάζω; Βλέπεις πως έχεις πει αυτό το λόγο σαν μωρό παιδί; Για λογαριασμό άλλου ή για δικό μου πρέπει να κυβερνώ αυτήν εδώ τη χώρα; Δεν υπάρχει πόλη που να ανήκει σ έναν άνδρα. Η πόλη δε θεωρείται ότι ανήκει στον άρχοντα; Ωραία βέβαια εσύ θα κυβερνούσες μια έρημη πόλη. Αυτός εδώ, όπως φαίνεται, είναι σύμμαχος της γυναίκας. Αν βέβαια είσαι γυναίκα γιατί πράγματι ενδιαφέρομαι για σένα. Αχρείε, ενδιαφέρεσαι για μένα, ενώ έρχεσαι να αντιδικήσεις με τον πατέρα σου; Ναι, γιατί σε βλέπω να παίρνεις άδικες αποφάσεις. Ενεργώ άδικα τιμώντας την εξουσία μου; Δεν την τιμάς καταπατώντας τους νόμους που οφείλονται στους θεούς. Πρόστυχε χαρακτήρα, αχρείο πλάσμα, δούλε μιας γυναίκας. (Ναι, μπορεί να είμαι δούλος), αλλά δεν μπορείς να με βρεις να υποκύπτω σε αισχρές πράξεις. Όλα αυτά τα λόγια σου βέβαια είναι για χάρη εκείνης. Και για σένα, βέβαια, και για μένα, και για τους θεούς του κάτω κόσμου ενδιαφέρομαι. Με κανένα τρόπο πια δε θα την παντρευτείς ποτέ σου ζωντανή αυτήν. Τότε λοιπόν αυτή θα πεθάνει, και με το θάνατό της θα σκοτώσει και κάποιον άλλο. Αλήθεια, έρχεσαι εναντίον μου με τόσο θράσος, ώστε να με απειλείς ακόμα; Και ποια απειλή είναι να μιλάει κανείς ενάντια σε ανόητες γνώμες; Με κλάματα θα με συνετίσεις, αν και εσύ ο ίδιος είσαι άμυαλος. Αν δεν ήσουν πατέρας μου, θα έλεγα πως εσύ δε σκέφτεσαι σωστά. 12
13 Μην πας να με κολακεύσεις, ενώ είσαι δούλος μιας γυναίκας. Θέλεις μόνο να μιλάς και μην παίρνεις καμιά απάντηση στα λόγια (σου); Αλήθεια; Μα τον ίδιο τον Όλυμπο, να ξέρεις ότι δε θα με βρίζεις ατιμώρητα με τις συνεχείς κατηγορίες. Φέρτε τη μισητή γυναίκα, για να πεθάνει αμέσως μπροστά στα μάτια του, παρουσία του μνηστήρα της. Όχι βέβαια, δε θα πεθάνει, μην το σκεφτείς ποτέ αυτό, ούτε αυτή θα πεθάνει κοντά μου τουλάχιστον, κι εσύ ποτέ πια δε θα δεις το πρόσωπό μου μπροστά στα μάτια σου, για να δείχνεις την τρέλα σου σε όσους από τους φίλους σου μπορούν να την ανεχτούν. Ο άντρας, βασιλιά, έφυγε γρήγορα από οργή, και η ψυχή τόσο νέου, αν πονέσει, είναι επικίνδυνη. Ας κάνει και ας φρονεί παραπάνω από ό,τι ταιριάζει σ έναν άνθρωπο αυτές τις δυο κόρες, όμως, δε θα τις γλιτώσει από το θάνατο. Σκέφτεσαι, αλήθεια, να σκοτώσεις και τις δυο αυτές; Όχι, (δε σκέφτομαι να σκοτώσω) αυτή που δεν άγγιξε (το νεκρό) σωστά μιλάς. Και με ποιο τρόπο σκέφτεσαι να σκοτώσεις αυτήν; Οδηγώντας την εκεί όπου είναι απάτητος δρόμος, θα την θάψω ζωντανή σε βραχώδη σπηλιά, προσφέροντάς της τόση τροφή, ώστε απλώς να αποφύγει ολόκληρη η πόλη το μίασμα και εκεί παρακαλώντας τον Άδη, τον μόνο από τους θεούς που τιμά, ίσως γλιτώσει το θάνατο, ή καταλάβει τουλάχιστον, αν και αργά, ότι είναι μάταιος κόπος να τιμά κανείς όσους βρίσκονται στον Άδη. ΣΤΙΧΟΙ 988 1114 Άρχοντες της Θήβας, ήρθαμε μαζί με τα μάτια ενός βλέποντας και οι δυο μας γιατί μ αυτόν τον τρόπο μπορούν να περπατούν οι τυφλοί, με τη βοήθεια οδηγού. Και τι καινούργιο συμβαίνει, γέροντα Τειρεσία; Θα σου εξηγήσω, και συ στο μάντη να υπακούσεις. Μα βέβαια ούτε στο παρελθόν απομακρυνόμουν από τη συμβουλή σου. Ακριβώς γι αυτό κυβερνούσες την πόλη αυτή σωστά. Μπορώ να το διαβεβαιώσω, επειδή έχω ωφεληθεί από τις συμβουλές σου.
14 Μάθε ότι περπατάς τώρα πάνω στην κόψη του ξυραφιού. Μα τι συμβαίνει; Πόσο τρομάζω από τα λόγια σου. Θα μάθεις, ακούγοντας τα σημάδια της τέχνης μου. Καθισμένος λοιπόν στην παλιά έδρα του ορνιθοσκόπου, όπου για μένα είναι λιμάνι μέσα σε κάθε πετούμενο, ακούω άγνωστη φωνή πουλιών που έκραζαν ασυνάρτητα και ακατανόητα και κατάλαβα ότι κατασπάραζαν το ένα τα άλλο με φονικά νύχια γιατί ήταν πολύ σαφής ο θόρυβος των πουλιών. Κι αμέσως τότε από το φόβο μου δοκίμαζα τα σφάγια της θυσίας μέσα στις φλόγες πάνω στους φλεγόμενους βωμούς από τα θύματα όμως δεν έβγαινε φλόγα, αλλά το λίπος που έλιωνε από τους μηρούς στράγγιζε πάνω στη στάχτη και κάπνιζε και πέταγε προς τα πάνω και οι χολές στον αέρα ψηλά διασκορπίζονταν και τα μεριά που έσταζαν έμειναν απογυμνωμένα από το πάχος που τα κάλυπτε. Τέτοια πράγματα άκουγα από αυτό εδώ το παιδί, ότι δεν πετύχαιναν οι μαντείες της θυσίας και δεν έδιναν σημάδι γιατί αυτός είναι σε μένα οδηγός, ενώ εγώ είμαι σε άλλους. Και αυτά από το δικό σου κεφάλι η πόλη τα παθαίνει γιατί οι βωμοί και οι σχάρες σε μας όλες γενικά είναι γεμάτες από τις σάρκες του σκοτωμένου άτυχου γιου του Οιδίποδα που έφαγαν τα όρνια και τα σκυλιά και γι αυτό οι θεοί δε δέχονται πια από μας τις ικεσίες που συνοδεύουν τις θυσίες ούτε τη φλόγα των μεριών, κι ούτε πουλί κανένα βγάζει ευδιάκριτες κραυγές, επειδή έχουν γευτεί το λίπος από αίμα σκοτωμένου. Σκέψου λοιπόν, παιδί μου, αυτά. Γιατί το να κάνει κανείς λάθος είναι κοινό για όλους τους ανθρώπους όταν όμως κανείς πέσει σε σφάλμα, δεν είναι πια ούτε ανόητος ούτε δυστυχής άνθρωπος εκείνος ο οποίος, σαν πέσει σε ένα σφάλμα, το επανορθώνει και δε μένει αμετάπειστος η ισχυρογνωμοσύνη, αλήθεια, θεωρείται σκαιότητα. Αλλά υποχώρησε στον νεκρό, και μη χτυπάς τον πεθαμένο ποια ένδειξη δύναμης είναι να ξανασκοτώνεις τον νεκρό; Για το καλό σου σκέφτηκα, για το καλό σου και μιλώ πολύ όμορφο πράγμα είναι το να μαθαίνει κανείς από κάποιον που μιλάει σωστά, αν (αυτό) φέρνει κέρδος. Γέροντα, όλοι ρίχνετε τα βέλη σας πάνω μου, όπως οι τοξότες στο στόχο τους, και δεν είμαι αχτύπητος από σας τους μάντεις, και από τη γενιά τους έχω πουληθεί και έχω φορτωθεί ως εμπόρευμα από καιρό. Κερδίζετε, εμπορευθείτε μείγμα από χρυσό και άργυρο των Σάρδεων, αν θέλετε, και το Ινδικό χρυσάφι εκείνον όμως δε θα θάψετε, ούτε κι αν το θέλουν οι αετοί του Δία αρπάζοντάς τον για τροφή να τον πάνε στου Δία το θρόνο, ούτε τότε θα φοβηθώ εγώ αυτό το μίασμα και θα επιτρέψω να θάψουν εκείνον γιατί ξέρω καλά πως
κανένας από τους ανθρώπους δεν μπορεί να μολύνει τους θεούς. Γέροντα Τειρεσία, και οι παμπόνηροι από τους ανθρώπους ξεπέφτουν άσχημα, όταν εκφράζουν με ωραίες λέξεις άσχημες σκέψεις για να κερδίσουν. Αλίμονο άραγε ξέρει κανείς από τους ανθρώπους, άραγε αναλογίζεται.. Τι πράγμα; Ποιο είναι αυτό το κοινό και συνηθισμένο πράγμα που λες; Πόσο ανώτερο από όλα τα αγαθά είναι η σύνεση; Όσο, βέβαια, νομίζω η μεγαλύτερη βλάβη είναι να μην έχει κανείς μυαλό. Εσύ, λοιπόν, γεννήθηκες γεμάτος από αυτήν την αρρώστια, δηλαδή της αφροσύνης. Δε θέλω να κακολογήσω το μάντη. Κι όμως βρίζεις, αφού λες πως προφητεύω ψεύτικες μαντείες. Ναι, γιατί όλοι οι μάντεις είναι φιλοχρήματοι. Τότε, οι τύραννοι ποθούν την αισχροκέρδεια. Άραγε ξέρεις πως όσα λες τα λες σε αρχηγούς; Το ξέρω γιατί εξαιτίας μου έχεις σώσει αυτή την πόλη. Είσαι σοφός μάντης, αλλά αγαπάς την αδικία. Θα με αναγκάσεις να σου πω τα μυστικά που κρύβω μες στην ψυχή μου. Πες τα, μόνο μη λες για κερδοσκοπία. Έτσι, πραγματικά νομίζω ότι θα μιλήσω όσον αφορά εσένα. Μάθε ότι δε θα εξαγοράσεις την απόφασή μου. Αλλά πολύ καλά μάθε τουλάχιστον ότι δε θα συμπληρώσεις πια πολλά γυρίσματα του ήλιου, εντός των οποίων ο ίδιος ως αντάλλαγμα θα έχεις δώσει από τα σπλάχνα σου ένα νεκρό σε ανταπόδοση για τους νεκρούς εκείνους, γιατί έχεις ρίξει στον τάφο έναν από τους ζωντανούς, και μια ζωή ανόσια την έβαλες να κατοικήσει στον τάφο, ενώ κρατάς εδώ πάνω έναν νεκρό που ανήκει στους θεούς του κάτω κόσμου στερημένο από νεκρικές τιμές, χωρίς κτερίσματα, ανεξάγνιστο νεκρό. Σε όλα αυτά ούτε εσύ έχεις δικαίωμα ούτε οι θεοί του πάνω κόσμου, Αλλά από εσένα αυτά γίνονται αυθαίρετα. Γι αυτά οι καταστροφείς, που τιμωρούν μετά την πράξη οι Ερινύες του Άδη και των θεών, σε παραμονεύουν, 15
ώστε να εμπλακείς και συ σε συμφορές όμοιες μ αυτές εδώ. και παρατήρησε τώρα αν πληρωμένος τα λέω αυτά γιατί δε θα περάσει πολύς καιρός και θ ακουστούν θρήνοι ανδρών και γυναικών στο ανάκτορό σου. Γιατί όλες οι πόλεις (συν)ταράζονται με εχθρικές διαθέσεις, σε όσες οι σκύλοι εκπλήρωσαν το καθήκον της ταφής θάβοντας στην κοιλιά τους σπαραγμένα μέλη ή τα αγρίμια ή κάποιο όρνιο, την ανόσια φέρνοντας μυρωδιά στην προγονική πόλη. Εναντίον σου έριξα, σαν τοξότης πάνω στο θυμό μου, γιατί με πίκρανες, κατάκαρδα βέλη εύστοχα, που το κάψιμό τους εσύ δε θα ξεφύγεις. Και συ παιδί μου, στο σπίτι οδήγησέ με, για να ξεσπάσει το θυμό του αυτός σε άλλους πιο νέους και να μάθει να έχει τη γλώσσα του πιο συγκρατημένη και τις σκέψεις του καλύτερες από ό,τι (έχει) τώρα. Βασιλιά, ο άνδρας έφυγε, αφού προφήτευσε κακά και αφότου έγιναν άσπρα τα μαλλιά που σκεπάζουν το κεφάλι μου, ενώ κάποτε ήταν μαύρα, ξέρω καλά ότι ποτέ αυτός μέχρι τώρα δεν είπε στην πόλη ψέμα. Κι εγώ ο ίδιος το ξέρω κι έχω μες στην ψυχή μου ταραχή και το να υποχωρήσω είναι φοβερό, κι αν πάλι αντισταθώ υπάρχει κίνδυνος να χτυπήσω την ψυχή μου με συμφορά. Χρειάζεται σύνεση, Κρέοντα, γιε του Μενοικέα. Και τι πρέπει να κάνω; λέγε, κι εγώ θα υπακούσω. Αφού πας, άφησε ελεύθερη την κόρη από την υπόγεια φυλακή της και χτίσε τάφο για τον εκτεθειμένο (νεκρό). Αυτά, λοιπόν, με συμβουλεύεις, και θεωρείς σωστό να υποχωρήσω; Όσο πιο γρήγορα, βασιλιά, μπορείς γιατί τρέχουν πολύ πιο γρήγορα οι τιμωρίες των θεών και προφταίνουν τους ξεροκέφαλους. Αλίμονο με δυσκολία, αλήθεια, εγκαταλείπω την απόφασή μου, αλλά δεν πρέπει να μάχεται κανείς με την ανάγκη. Πήγαινε, λοιπόν, και κάνε αυτά, μην τ αφήσεις σε άλλους. Έτσι θα πάω, όπως είμαι εμπρός, εμπρός ακόλουθοι, παρόντες και απόντες, αφού πάρετε αξίνες στα χέρια σας, ορμάτε στον ψηλό τόπο. Κι εγώ, επειδή άλλαξα την απόφασή μου, αυτοπροσώπως θα ελευθερώσω αυτήν που φυλάκισα γιατί φοβάμαι μήπως είναι πιο καλό να περνώ τη ζωή μου τηρώντας τους νόμους που ισχύουν από παλιά. 16
17 ΣΤΙΧΟΙ 1328 1353 Μακάρι να έρθει, ας έρθει η τελευταία μοίρα μου και ας μου φέρει την ποθητή μέρα του θανάτου μου μακάρι να έρθει, για να μη δω άλλη μέρα. Αυτά θα γίνουν στο μέλλον. Ανάγκη είναι να ασχοληθούμε με τα παρόντα γι αυτά φροντίζουν αυτοί που πρέπει να φροντίζουν. Μα όσα ποθώ, αυτά ευχήθηκα. Ευχή μην κάνεις καμία γιατί οι άνθρωποι δεν μπορούν να ξεφύγουν από τη μοιραία συμφορά. Πάρτε με μακριά από δω, εμένα τον άμυαλο άνδρα, που σκότωσα κι εσένα, παιδί μου, χωρίς να το θέλω, κι εσένα την ίδια, αλίμονό μου, ο δύστυχος, και δεν ξέρω σε ποιον από τους δύο να κοιτάξω, πού να στηριχτώ γιατί έχασα όλα όσα είχα στα χέρια μου και άλλα (έπεσαν) πάνω στο κεφάλι μου και μοίρα αβάσταχτη ενέσκηψε. Η φρόνηση είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της ευδαιμονίας και δεν πρέπει καθόλου να ασεβούμε στους θεούς γιατί οι καυχησιολογίες των υπερήφανων, αφού πληρώσουν μεγάλες τιμωρίες, διδάσκουν, συνήθως, στα γηρατειά τους τη φρόνηση στους άλλους.