39 Διδακτική προσέγγιση στo μάθημα της Ιστορίας στο Δημοτικό Σχολείο με τη χρήση των ΤΠΕ και των εννοιολογικών χαρτών. Ένα σενάριο διδασκαλίας στη Δ και Στ τάξη Καρτσιώτου Θωμαΐς M.Sc. Δασκάλα Δ.Σ. Παληού Καβάλας, tzoymasn@hol.gr Καρβουνίδου Ελευθερία Δασκάλα Δ.Σ. Παληού Καβάλας, karvounele@in.gr Περίληψη Οι διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της Ιστορίας με τη χρήση των ΤΠΕ αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην εποχή μας, αφού δίνουν τη δυνατότητα διασύνδεσης και πολλαπλής αναπαράστασης διάφορων γνωστικών περιοχών και φωτίζουν διαφορετικές όψεις ενός θέματος συμβάλλοντας στην κατανόηση της Ιστορίας. Η αξιοποίηση των ΤΠΕ στην τάξη με τη χρήση ενός υπολογιστικού εργαλείου εννοιολογικών χαρτών του mind42 και η συνεργασία δύο τάξεων του Δημοτικού Σχολείου Παληού Καβάλας (Δ και Στ ) στο μάθημα της Ιστορίας είναι οι συνιστώσες του παρόντος σεναρίου. Λέξεις κλειδιά: Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών, εννοιολογικοί χάρτες, mind42, συνεργατική μάθηση Εισαγωγή Από τις αρχές του 1990 η χρήση του υπολογιστή στην εκπαίδευση αναπτύχθηκε ραγδαία. Το Internet και το e mail πρόσφεραν στα σχολεία τη δυνατότητα να οργανώσουν νέες μεθόδους διδασκαλίας. Στο πλαίσιο της καθημερινής σχολικής εργασίας, η απόκτηση του τεχνολογικού αλφαβητισμού από τους/τις μαθητές/τριες φαίνεται ότι αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση που θα τους επιτρέψει να διαχειριστούν αποτελεσματικά τη χρήση των ΤΠΕ στην ελληνική πραγματικότητα (Κουστουράκης & Παναγιωτακόπουλος, 2008). Τα τελευταία χρόνια οι προσπάθειες για την ανανέωση της σχολικής ιστορικής εκπαίδευσης επικεντρώνονται στη χρήση διδακτικών πρακτικών που αξιοποιούν ερευνητικά δεδομένα για τον τρόπο που οι μαθητές/τριες κατανοούν μέσω της διδασκαλίας το παρελθόν (Stearns et al., 2000). Οι διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της Ιστορίας, που υποστηρίζονται από τη χρήση των ΤΠΕ δίνουν έμφαση στην καλλιέργεια δεξιοτήτων με σκοπό την αναζήτηση, επεξεργασία, ανάλυση και σύνθεση του ιστορικού υλικού και συμβάλλουν στην κατανόηση της Ιστορίας (Bransford et al., 2000), επηρεάζουν την οργάνωση των πηγών, τη γρήγορη
40 πρόσβαση σ αυτές, την αλληλοσυμπλήρωση και την αντιπαραβολή τους, την ενδυνάμωση της σύγκρισης, την εμβάθυνση και την εκλέπτυνση της ερμηνείας και γενικά επηρεάζουν τον τρόπο που ερευνάται το παρελθόν και συγγράφεται η Ιστορία (Κιμουρτζής, 2007).Οι μαθησιακές δραστηριότητες που σχεδιάζονται με τη χρήση υπολογιστικών εργαλείων στο μάθημα της Ιστορίας δίνουν τη δυνατότητα διασύνδεσης και πολλαπλής αναπαράστασης διάφορων γνωστικών περιοχών και η πολυμορφία των αναπαραστάσεων ενός ιστορικού θέματος αμβλύνουν τις πιθανές γενικεύσεις και φωτίζουν διαφορετικές όψεις ενός θέματος, ώστε να αναγνωρίζεται η πολλαπλότητα του παρελθόντος (Δημαράκη, 2002). Σύμφωνα με το ισχύον ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ, σκοπός της διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας είναι η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης και της ιστορικής συνείδησης (ΥΠ.Ε.Π.Θ. Π.Ι., 2003). Θα πρέπει οι μαθητές/τριες, μαζί με τις ιστορικές γνώσεις, να κατανοούν ιστορικούς όρους και ιστορικές έννοιες, να τις συσχετίζουν και να καταλήγουν σε δυνητικές γενικεύσεις για την ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης. Με άλλα λόγια να καταστούν ιστορικά εγγράμματοι (ιστορικός εγγραμματισμός), να κατανοούν τη γλώσσα ενός ιστορικού κειμένου γραμμένου με ιστορικούς κώδικες και να οικοδομήσουν αξίες, στάσεις και συμπεριφορές που είναι κοινωνικά αποδεκτές. (Παπαγρηγορίου, 2005). Διδακτική αξιοποίηση του mind42 Στο παρόν σενάριο επιχειρήθηκε η διδακτική προσέγγιση ιστορικών εννοιών με τη χρήση του λογισμικού εννοιολογικής χαρτογράφησης του διαδικτύου mind42 για την εξοικείωση των μαθητών/τριών με τον υπολογιστή και τους εννοιολογικούς χάρτες, προκειμένου να δημιουργήσουν γνωστικές αναπαραστάσεις και να συνδέσουν τις δυνατότητες αυτών των γνωστικών εργαλείων με τις τεχνολογίες του διαδικτύου (Jonassen & Reeves, 1996, Jonassen et al., 1997). Ο όρος «εννοιολογικός χάρτης» περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα από διαγραμματικές αναπαραστάσεις γνώσης. Ο χάρτης εννοιών αποτελεί βασικό γνωστικό εργαλείο, το οποίο παρέχει τη δυνατότητα στον/στην εκπαιδευόμενο/η να αναπαριστά τις γνωστικές δομές και να οικοδομεί την γνώση συνδέοντας με ιεραρχικό τρόπο τις έννοιες που σχετίζονται μ ένα πρόβλημα (Novak & Gowin, 1984). Η χρήση της διαγραμματικής τεχνικής του εννοιολογικού χάρτη στη διδασκαλία της Ιστορίας έχει ως βασικό στόχο την απεικόνιση της σκέψης του/της μαθητή/τριας σε μια οργανωμένη γλώσσα, προκειμένου να παραχθεί μια «εικονική» αναπαράσταση των δομών της γνώσης και των τυπικών ορισμών, με σκοπό της παραγόμενης αυτής γλώσσας σε οποιαδήποτε φάση της διδασκαλίας: οργάνωση και παρουσία
41 ση του μαθήματος, κατανόηση των ιστορικών εννοιών από τους/τις μαθητές/τριες, αξιολόγηση της μαθησιακής διαδικασίας (Δημαράκη, 2002). Το λογισμικό εννοιολογικής χαρτογράφησης (concept mapping software) αφορά μια εξειδικευμένη μορφή νοητικού εργαλείου, αυτή του «διερευνητικού λογισμικού». Ένα τέτοιο εργαλείο του διαδικτύου είναι το mind42 (http://www.mind42.com), το οποίο χρησιμοποίησαν οι μαθητές/τριες στο συγκεκριμένο σενάριο. Οι μαθητές/τριες της Δ και της Στ τάξης του Δ.Σ. Παληού χρησιμοποίησαν τον υπολογιστή στην τάξη και συγκεκριμένα το πρόγραμμα mind42, για να κατασκευάσουν εννοιολογικούς χάρτες στο μάθημα της Ιστορίας, τους οποίους αντάλλαξαν μεταξύ τους. Συμβατότητα με το Δ.Ε.Π.Π.Σ. και το Α.Π.Σ. Στο παρόν σενάριο το μάθημα της Ιστορίας συνδέθηκε διαθεματικά με το μάθημα της Ελληνικής Γλώσσας και τις Νέες Τεχνολογίες. Σύμφωνα με το ισχύον Δ.Ε.Π.Π.Σ. και Α.Π.Σ. Οι στόχοι που έπρεπε να επιτύχουν οι μαθητές/τριες για το συγκεκριμένο σενάριο στο μάθημα της Ιστορίας της Δ Τάξης στην ενότητα «Περσικοί πόλεμοι», είναι οι παρακάτω: Να κατανοήσουν τις ιστορικές έννοιες σχετικά με την ενότητα των περσικών πολέμων, τα αίτια, το χρόνο, τον τρόπο διεξαγωγής και έκβασης της μάχης του Μαραθώνα, των Θερμοπυλών, των Πλαταιών και των ναυμαχιών εκείνης της περιόδου. Να κατανοήσουν το ρόλο που διαδραματίζουν οι ηγέτες και να εκτιμήσουν τη σημασία του πατριωτισμού και της θυσίας για την πατρίδα, όπως αυτή του Λεωνίδα και των συντρόφων του. Οι στόχοι της Ιστορίας της ΣΤ τάξης της ενότητας που αφορά στην Ελληνική Επανάσταση είναι οι παρακάτω: Να γνωρίσουν τους ήρωες και τις ηρωίδες της επανάστασης, να εκτιμήσουν τη συμβολή τους στον αγώνα και να τους/τις συγκρίνουν με προγενέστερους και σύγχρονους. Να γνωρίσουν τα κυριότερα γεγονότα της έναρξης και της εξάπλωσης του αγώνα σε όλη την Ελλάδα, την αντίδραση των Τούρκων, να παραλληλίσουν κάποια γεγονότα με ανάλογα του παρελθόντος και του παρόντος και να εκτιμήσουν τη σημασία της ομόνοιας και συνεργασίας.
42 Συνεργασία της Δ και Στ τάξης του Δημοτικού Σχολείου Παληού Καβάλας Για το συγκεκριμένο πρόγραμμα συνεργάστηκαν δύο τάξεις του Δ.Σ. Παληού, η Δ με την Στ Τάξη και εκπονήθηκε στο πλαίσιο της συμμετοχής του Δ.Σ. Παληού στο Δίκτυο Σχολικής Καινοτομίας της Μορφωτικής Πρωτοβουλίας (www.protovoulia.org) για το σχολικό έτος 2009 10. Συνεργάστηκαν ενδοσχολικά, η δασκάλα της Δ τάξης με τη δασκάλα της Στ τάξης. Συμμετείχαν 34 μαθητές/τριες από τις δύο τάξεις. Η διάρκεια υλοποίησης των δραστηριοτήτων ήταν από το Δεκέμβριο 2009 έως το Μάρτιο 2010. Διδακτικοί στόχοι Α)Ως προς το γνωστικό αντικείμενο: να αναπτυχθεί η ικανότητα των μαθητών/τριών στη διδασκαλία και στη μάθηση με τη χρήση των εννοιολογικών χαρτών και να εξοικειωθούν με τη χρήση των εννοιολογικών χαρτών, ώστε να σχεδιάσουν, να αναλύσουν τη σκέψη τους, να επεξεργαστούν τις πληροφορίες, να οργανώσουν τις ιδέες, να κάνουν συνδέσεις, να συγκρίνουν και να αναλύσουν έννοιες σχετικές με το γνωστικό αντικείμενο της Ιστορίας. Β)Ως προς τη χρήση των νέων τεχνολογιών: να ενθαρρυνθούν οι μαθητές/τριες στη χρήση των Τ.Π.Ε., να αναπτυχθούν οι δεξιότητες του ψηφιακού εγγραμματισμού και να εξοικειωθούν οι μαθητές με τη χρήση μιας συνεργατικής online εφαρμογής εννοιολογικών χαρτών. Γ)Ως προς τη μαθησιακή διεργασία: να εφαρμοστεί η συνεργατική διδασκαλία και να διερευνηθούν οι παιδαγωγικές μαθησιακές δυνατότητες μέσω της διδασκαλίας συνομηλίκων (peer teaching) και να βοηθηθεί η επικοινωνία και η θετική στάση. Παρουσίαση του σεναρίου Για το συγκεκριμένο σενάριο 34 μαθητές/τριες της Δ και της Στ τάξης του Δ.Σ. Παληού χρησιμοποίησαν τον υπολογιστή στην τάξη και συγκεκριμένα το πρόγραμμα mind42, για να κατασκευάσουν εννοιολογικούς χάρτες στο γνωστικό αντικείμενο της Ιστορίας, το οποίο συνδέθηκε διαθεματικά με τα γνωστικά αντικείμενα της Ελληνικής Γλώσσας και των Νέων Τεχνολογιών. Τα κεφάλαια της Ιστορίας, που διαπραγματεύθηκαν οι μαθητές/τριες της Δ τάξης ήταν από την ενότητα: «Οι Περσικοί πόλεμοι»: «Η νικηφόρα μάχη του Μαραθώνα», «Η εκστρατεία του Ξέρξη και η μάχη στις Θερμοπύλες», «Στη Σαλαμίνα ο ελληνικός στόλος κατατροπώνει τους Πέρσες» και «Η μάχη των Πλαταιών και η ναυμαχία στη Μυκάλη». Τα κεφάλαια της Ιστορίας, που διαπραγματεύτηκαν οι μαθητές/τριες της Στ Τάξης ήταν: «Η Επανάσταση εξαπλώνεται», «Η επανάσταση σημειώνει επιτυχίες» και «Η επανάσταση ε δραιώνεται».
43 Υλοποίηση δραστηριοτήτων Εργασία σε ομάδες Το παρόν σενάριο υλοποιήθηκε με τη συνεργατική οργάνωση της διδασκαλίας, που αποτελεί μια ευρέως αποδεκτή εκπαιδευτική προσέγγιση των τρεχόντων εκπαιδευτικών δρώμενων και θεωρείται ότι ενισχύει τη μάθηση και την αποτελεσματικότητα στην επίδοση των μαθητών (Gillies & Ashman, 2000), καθώς επίσης και την κοινωνική τους αλληλεπίδραση (Johnson & Johnson, 1986. Stevens & Slavin, 1995). Από την εποχή της εφαρμογής της τεχνολογίας στην εκπαίδευση το ερευνητικό ενδιαφέρον γύρω από τα ωφελήματά της στη συνεργατική μάθηση ολοένα μεγαλώνει (Lipponen & Lallimo, 2004). Τα συνεργατικά σχήματα βοηθούν στη διερεύνηση των παιδαγωγικών μαθησιακών δυνατοτήτων μέσω της διδασκαλίας παιδιών από άλλα παιδιά (peer teaching) (Ehly, Stewart, & Larsen, 1980. Goodlad, Sinclair & Beverly Hirst, 1989) και χρησιμοποιήθηκαν κατά την υλοποίηση των δραστηριοτήτων. Οι μαθητές/τριες κατασκεύασαν ομαδικά εννοιολογικούς χάρτες με τα ιστορικά γεγονότα του κάθε κεφαλαίου σε χαρτόνια και στη συνέχεια εννοιολογικούς χάρτες στον υπολογιστή, με το πρόγραμμα mind42. Επίσης, μπορούσαν να συμπληρώσουν τον εννοιολογικό χάρτη, να του προσθέσουν τα παραθέματα από το μάθημα, να δημιουργήσουν συνδέσεις μέσω του google και της wikipedia για πληροφορίες σχετικές με το ειδικότερο γνωστικό αντικείμενο και παρουσίαζαν τη δουλειά τους στους/στις συμμαθητές/συμμαθήτριές τους. Όσα παιδιά διέθεταν στο σπίτι τους υπολογιστή και σύνδεση με το διαδίκτυο, μπορούσαν να δουλέψουν κι από το σπίτι κι έτσι το πρόγραμμα mind 42 λειτούργησε ως μια κλειστή πλατφόρμα για την κάθε τάξη. Παρατίθενται τα φύλλα εργασίας (Παράρτημα 1) σύμφωνα με τα οποία εργάστηκαν οι μαθητές/τριες σε ομάδες στη φάση υλοποίησης του σεναρίου για τη Μάχη στο Μαραθώνα, τη Μάχη στις Θερμοπύλες, τη Ναυμαχία στη Σαλαμίνα και Μάχη των Πλαταιών, καθώς για τους ήρωες και τις ηρωίδες της επανάστασης. Οι εννοιολογικοί χάρτες που κατασκεύασαν με το πρόγραμμα mind 42, σύμφωνα με τα φύλλα εργασίας είναι ενδεικτικά οι παρακάτω:
44 Πίνακας 1: Μάχη στις Θερμοπύλες. Πίνακας 2: Ναυμαχία στη Σαλαμίνα.
45 Πίνακας 3: Ηρωίδες και Ήρωες της επανάστασης του 1821.
46 Συμπεράσματα και συζήτηση Καθ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, τα παιδιά της Δ τάξης και της Στ τάξης παρουσίαζαν τις εργασίες τους στις άλλες ομάδες (εννοιολογικούς χάρτες σε χαρτόνια και εννοιολογικούς χάρτες με τη χρήση του υπολογιστή), ακολουθούσε συζήτηση και εξαγωγή συμπερασμάτων. Στη συνέχεια αντάλλασσαν μεταξύ τους, τους εννοιολογικούς χάρτες, όπου είχαν την ευκαιρία να συζητούν και να εξάγουν συμπεράσματα. Με την παρουσίαση των εννοιολογικών χαρτών για την ενότητα της επανάστασης του 21 και τη συνεργασία των μαθητών/τριών των δύο τάξεων, παρήχθη υλικό το οποίο χρησιμοποιήθηκε στη γιορτή της 25 ης Μαρτίου του σχολείου. Ευκαιρίες για ανατροφοδότηση δόθηκαν σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος με φύλλα εργασίας. Μέσα από συζήτηση γινόταν η διαμορφωτική αξιολόγηση του προγράμματος. Στο τέλος του προγράμματος έγινε η τελική προσθετική αξιολόγησή του με φύλλα αξιολόγησης και με την παραγωγή εννοιολογικών χαρτών, που λειτουργούν και ως εργαλεία αξιολόγησης. Επίσης για την αξιολόγηση του προγράμματος διενεργήθηκε μια ποιοτική έρευνα από την οποία διαφάνηκε η μαθησιακή αξία της χρήσης των ΤΠΕ και των εννοιολογικών χαρτών και τα ωφελήματα της συνεργατικής μάθησης. Στο τέλος του σχολικού έτους διενεργήθηκε μια ποσοτική έρευνα με ένα ερωτηματολόγιο της οποίας τα αποτελέσματα θα είμαστε έτοιμες να τα παρουσιάσουμε σε μια μελλοντική εισήγησή μας. Βιβλιογραφία 1. Δημαράκη, Ε. (2002), Δυναμικές αναπαραστάσεις για τη διερευνητική μάθηση στην Ι στορία, στο Χ. Κυνηγός Ε. Δημαράκη, Νοητικά έργα και πληροφοριακά μέσα, Καστανιώτης, 369 392. 2. Κιμουρτζής, Π. (2007), Νέες Τεχνολογίες: Επίδραση στην Επιστήμη και την Εκπαίδευση. Το Παράδειγμα της Ιστορίας, στο Ε. Αυγερινός, Γ. Κόκκινος, Γ. Παπαντωνάκης, Σ. Αλιβίζος (Επιμ. Έκδ.), Νέες Τεχνολογίες και Επιστήμες της Αγωγής. (117 130), Αθήνα: Μεταίχμιο. 3. Κουστουράκης, Γ., & Παναγιωτακόπουλος, Χ. (2008), Οι ΤΠΕ στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση: επιδράσεις και προβλήματα από την προσπάθεια της εφαρμογής τους στην
47 παιδαγωγική πράξη, Ανακτήθηκε 30 Σεπτεμβρίου 2009 από το Διαδίκτυο: http://www.etpe.gr/files/proceedings/21/1223454831_didinfo08_425_434.pdf 4. Παπαγρηγορίου Γ. (2005), Η Διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας στο Δημοτικό Σχολείο με βάση το ΔΕΠΠΣ, τα ΑΠΣ και τα νέα βιβλία Ιστορίας για το Δημοτικό, Στο: Επιμόρφωση Σχολικών Συμβούλων Πρωτοβάθμιας και Προσχολικής Εκπαίδευσης στο ΔΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ, Αθήνα: YΠΕΠΘ. 5. ΥΠ.Ε.Π.Θ. Π.Ι. (2003), Δ.Ε.Π.Π.Σ.. Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης (τόμοι Α και Β ), Αθήνα: ΥΠ.Ε.Π.Θ. Π.Ι.. 6. Bransford, J. D., Brown, A. L., Cocking, R. R., Donovan, M. S, Pellegrino, J. W., (2000), How People learn Brain, Mind, Experience and School, National Academy Press. 7. Jonassen, D., H., Reeves, T., C., Hong, N., Harvey, D., Peters, K.(1997), Concept Mapping as Cognitive Learning and Assessment Tools, Journal of Interactive Learning Research, 8(3/4), pp.289 308, Charlottesville VA USA. 8. Jonassen, D.H., Reeves, T.C. (1996), Learning with technology :using computers as cognitive tools, In Jonassen, D.H. (Ed). Handbook of research for educational communications and technology, pp.693 719, New York: Macmillan. 9. Novak, J.D. & Gowin, D.B. (1984), Learning How to Learn, Cambridge: Cambridge University Press. 10. Stearns, P., Seixas, P., Wineburg, S., (2000), Knowing, Teaching and Learning History: National and International Perspectives, New York, New York university Press. 11. http://www.mind42.com 12. www.protovoulia.org
48 Παράρτημα 1 Φύλλο εργασίας 1 1. Ανοίξτε τον υπολογιστή και κατόπιν το φυλλομετρητή του διαδικτύου και πληκτρολογήστε με αγγλικούς χαρακτήρες τη διεύθυνση: http://www.mind42.com. Δώστε τον κωδικό της τάξης και κάντε sign in. 2. Είστε στην ιστοσελίδα του mind42 για την κατασκευή των εννοιολογικών χαρτών. Για να κατασκευάσετε ένα νέο χάρτη θα πρέπει να επιλέξετε από το mind map manager το new mind map, ή από τις επιλογές που βρίσκονται αριστερά στην οθόνη την πρώτη επιλογή για load, create, import mind map (φορτώνω, δημιουργώ και εισάγω χάρτη). H δεύτερη σας επιλογή save, σώζει το χάρτη και η τρίτη export τον μετατρέπει σε άλλου είδους αρχείο (pdf, jpeg, κ.ο.κ.). Μόλις επιλέξετε την πρώτη επιλογή new mind map, θα βγει ένα παράθυρο για να ονομάσετε το χάρτη σας και αφού του δώσετε όνομα, στη συνέχεια πατήστε create. Εμφανίζεται στην οθόνη σας μια μάσκα με το κεντρικό θέμα (που είναι και το όνομα) του χάρτη και τρεις ενδείξεις: Βελάκι: προσθέτει μια εξακτίνωση προς τα δεξιά του χάρτη. Συνδετήρας: προσθέτει ένα σχόλιο πάνω στο κεντρικό θέμα, κάνει σύνδεση με τη Wikipedia ή προσθέτει σημείωση. Πράσινη μπάλα: κάνει σύνδεση με ιστοσελίδα. 3. Πατήστε το βελάκι και προσθέστε την πρώτη ακτίνα του χάρτη σας. Με τις επιλογές που εμφανίζονται στις οθόνες σας μπορείτε να προχωρήσετε στην εξακτίνωση του χάρτη, να συνδεθείτε με τη Wikipedia και να προσθέσετε εικόνες από το google. 4. Κατασκευάστε πρώτα στο χαρτί ομαδικά και μετά στον υπολογιστή με το mind42, σύμφωνα με τις παραπάνω οδηγίες, τον εννοιολογικό χάρτη με θέμα την Μάχη στο Μαραθώνα.