O`ZBeKISTON ReSPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PeDAGOGIKA INSTITUTI «Tasviriy san`at va chizmachilik» kafedrasi 2- kurslar uchun «MAShINA QURILISh ChIZMAChILIGI» FANIDAN MA`RUZA MATNLARI Tuzuvchi: ass. o`qituvchi A.Sultanova
2 MAVZU : YIGISh CHIZMALARIDA ASOSIY YoZUVLAR VA SPeTsIFIKATsIYaSI. ReJA : 1. Umumiy ko`rinish chizmasi. 2.Guruhiy yig`ish chizmalari. 3. Spetsifikatsiya. 4. Spetsifikatsiyaning yozilish tartibi 5. Pozitsiya nomerlarining tochkalari. TAYaNCH TUShUNCHALAR : Yig`ish chizma, GOST, yig`ma birlik, spetsifikatsiya, komplekt, bolt. Vint, pozitsiya, standart, ishchi chizma. ADABIYoTLAR : 1.I.S.Vishnepol`skiy. «Chizmachilik programmalashtirilgan ta`lim elementlari bilan». O`qituvchi 1998 2. Yu. irgizboev. «Mashinasozlik chizmachilik kursi». Toshkent. O`qituvchi 1998. Yig`ish chizmasi va umumiy ko`rinish chizmasi to`g`risida tushuncha. Bu bobda yig`ilgan holda ko`rsatilgan bir necha tarkibiy qismlardan tuzilgan buyumlar chizmasi, ya`ni umumiy ko`rinish chizmasi va yig`ish chizmasi ko`rib chiqiladi. Umumiy ko`rinish chizmasi va texnik loyihaning boshqa hujjatlari m1lumotlari ish hujjatlarining ishlash uchun asos bo`lib hisoblanadi. Umumiy ko`rinish chizmalari bo`yicha detallarning ish chizmalari, buyumlarning yig`ish chizmalari (ularning tarkibiy qismlari) va buyumlarni tayyorlash protsessi uchun kerakli boshqa hujjatlar tuziladi.
3 Konstruktsiya murakkab bo`lmagan buyumlar uchun faqat ish hujjatlari, ya`nichizmalar ham yig`ish chizmalari bo`yicha tuziladi. O`quv jarayonida umumiy ko`rinish chizmalari bo`yicha chiziladi. O`quv jarayonida umumiy ko`rinish chizmalardan emas, balki yig`ish chizmalarida foydalaniladi. Yig`ish chizmalariga, shuningdek gidro pnevmo va elektromontaj chizmalari ham kiradi. Buyumlarni remonti uchun qo`llaniladigan yig`ish chizmalariga remont chizmalari deyiladi. Bu chizmalarda remontga mo`ljallanganlarga joy ajratiladi. Guruhiy yig`ish chizmalari bitta chizma bo`yicha, asosan o`lchamlari bo`yicha farq qiladigan bir necha yig`ish birliklarini (buyumlarni) tayyorlashga imkon beradi, ularni jdetallarning guruhiy chizmalari tipida bajariladi. Yig`ish chizmalarining mazmuni GOST 2. 10o u3 (STSEV iti ui) va (STSEV 11i2 ui ) larda belgilangan. Yig`ish chizmasida quyidagilar bo`lishi zarur (1 shakl) ushbu chizma bo`yicha yig`iladigan tarkibiy qismlarning joylashishi va o`zaro bog`lanish to`g`risida tasavvur beradigan yig`ma birlik tasviri, ekspluatatsion, gobarit, o`rnatish va biriktirish o`lchamlari, shuningdek spravka va boshqa o`lchamlari parametlari va ushbu ymig`ma bo`yicha bajarilishi yoki tekshirilishi zarur bo`lgan talaplar ; Detallarning biriktirish xarakteri va usuli, shu jumladan, ajralmaydigan birikmalar (payvandlash, kalaylash, elimlash va shunga o`xshash) to`g`risidagi ko`rsatamalar ; Yig`ma birlik tarkibiga kiruvchi tarkibiy qismlarning chetga chiqarish chiziqlarining tochkalarida joylashgan pozitsiya nomerlari ; Buyumning asosiy xarakteristikasi (zarur bo`lgan hollarda). SPeTsIFIKATsIYa Yig`ish chizmasi ishlab chiqilayotganda tekstli hujjat 2 shaklda keltirilgan forma bo`yicha spetsifikatsiya tuziladi (GOST 2.108-68) (STSEV 516-80). Spetsifikatsiyalar bitta yoki bir nechta A, formatga bajariladi. 3 shakl. Spetsifikatsiya (2 shakl) yig`ish birligi tarkibini aniqlaydi. U yig`ish chizmasini o`qishni osonlashtiradi, shu buyumga kiruvchi tarkibiy
4 qismlar kiritiladi, 1 shaklda detallar korpus, vtul`ka, klapan, skoba, qistirma, qopqoq, tashlama, gayka zichlash vtulkasi, shtok, yig`ma birikmalar, buyumga tegishli konstruktorlik hujjatlari (2 shakldagi «Yig`ish chizmasi» qatorini qarang). Spetsifikatsiyaning birinchi grafasida chizma formatining belgisi joylashtiriladi, ikkinchi grafasida zonaning belgisi (agar shu tarkibiy qism joylashgan chizma zonalarini bo`lingan bo`lsa) uchinchi grafadan yuqoridan pastga yoziladigan pozitsiyalarinomeri yoziladi : «belgisi» grafasiga chizmaning belgisi yoziladi, keyingi «nomi» grafasida bu tarkibiy qismlarining nomlari, so`ngra bitta buyumga kerakli tarkibiy qismlar soni, oxirgi grafada zarur bo`lgan hollarda qo`shimcha m1lumotlar beriladi. Umuman spetsifikatsiya quyidagi ko`rsatilgan tartibda yoziladigan bo`limlardaniborat : hujjatlar, komplekslar, yig`ma birliklar, detallar, standart buyumlar, mtaeriallar. Komplektlar. Bu bo`limlarning bo`lishi buyumning tarkibiga bog`liq. 2 shakldagi spetsifikatsiyada to`rtta bo`lim bor. Bo`limlar («nomi» grafasida ko`rsatiladi va ingichka chiziq bilan ostiga chizib qo`yiladi Har bir sarlavhadan so`ng bittadan bosh qator qoldiriladi. har bir bo`limdan keyin esa qo`shimcha yozuvlar uchun bir nechta bosh qator qoldiriladi (2 shaklga qarang). «Delatlar» bo`limiga faqat original detallar kiritiladi. Standart buyumlar spetsifikatsiyasiga standrt bo`yicha tegishli belgilar bilan yozib qo`yiladi. Mahkamlash buyumlari nomlari alfavit tartibda yoziladi. Yozishga misol Bolt M24 ch 1t0, ty02y GOST ui11 u0 Vint AI, Mi ydch t0, 4i GOST 1uut i0 Gayka M 24, y,02t GOST 2t24 u0 Bir nomdagi buyumlar bir necha bo`lsa, u holda ular standart nomerlarning ortib borishi tartibida yoziladi. Yozishga misol : Gayka M 1y y N.t.01o GOST to1i u3 Gayka M 10 y N.t. 02i GOST to2u u0 Gayka M 10 y N.t.01o GOST to31 u0
5 Faqat o`lchamlari bilan farq qiladigan buyumlarni yozishda, bu buyumlar nomerlarining umumiy qismini va buyumni tayyorlashda foydalaniladigan hujjat belgisi spetsifikatsiyaga bir marta umumiy sarlavha tarzida yozilib undan keyin buyumlarning o`lchamlari ortib borishi tartibida yozilishi mumkin. Yozishga misol : Gayka GOST to1t 10 2M 1q2,t 2M qy,t 2M qi,t 2 2r,t ¹îëãàí ñòàíäàðò buyumlar spetsifikatsiyaga davlat standarti ko`rsatkichiga mos keladigan tartibda yoziladi. Standart buyumlar uchun spetsifikatsiyadagi «belgisi» grafasi ochiq qoldiriladi. Buyumning har bir tarkibiy qismi yoniga spetsifikatsiyada berilgan pozitsiya nomeri qo`yiladi.bu nomerlar nechta chiqarish chiziqlarining tochkasiga joylashtiriladi (1 shaklga qarang). Tochka va chetga chiqarish chiziqlari siniq chiziq bo`lishi mumkin (4 shakldagi 3 pozitsiyaga qarang). Pozitsiyalar nomeri shriftning o`lchami ushbu chizmadagi o`lcham sonlari uchun qabul qilingan shrift o`lchamidan bitta ikkita nomerga katta bo`lishi kerak. Chetga chiqarish bilan tugallanishi kerak. Tarkibiy qismining o`lchami kichik bo`lgan hollarda ( masalan 4 shakl pozitsiya t qistirma) yoki chiziq bilan tasvirlangan bo`lsa (masalan, ingichka simdan tayyorlangan prujina), u holda chetga chiqarish chizig`i strelka bilan tugallanadi. Pozitsiyalar nomerlarini ko`rsatuvchi sonlar chizmaning asosiy etuvchiga parallel joylashtiriladi : ularni bir qatorga gorizontal bo`yicha guruhlashtiriladi yoki bir ustunga vertikal bo`yicha, iloji boricha bir chiziqqa joylashtiriladi. 4 shaklda pozitsiya nomerlari qo`yilgan tochkalarning mumkin bo`lgan ustunga va qatorga joylashishi ko`rsatilgan. Pozitsiya nomerlarining tochkalarini o`tkazishdan oldin reja chiziqlarini vertikal vaziyatda va gorizontal vaziyatda ingichka chiziq bilan chizib olinadi.
6 O`zaro bog`lanishi yaqqol ko`rinib turgan detallar gruppasi uchun va birikish joyiga tegishli mahkamlash detallar guruhi uchun bitta chetga chiqarish chizig`i o`tkazib unga ustun tartibida bir nechta tochkalar va pozitsiyalar nomerini joylashtirish mumkin. Masalan : 1 shakldan poz. 10,11/1 erning o`ziga tegishli mahkamlash detallari. Spetsifikatsiyadagi nomerlari bilan chizma o`rtasidagi bunday bog`lanish tegishli detallar tasvirlarini topishini va ularning shakllarini aniqlashi engillashtiradi. Spetsifikatsiyaning asosiy yozuvi chizmaning asosiy yozuvdan farq qiladi va GOST 2104 yi /ST SEV 140 u4 va ST SEV 3yt uy / uy ga muvofiq 2 va 2 a formalari bo`yicha bajariladi. Bu asosiy yozuvlarning o`lchamlari va formasi t shakl A V larda keltirilgan. Agar spetsifikatsiya bir nechta listlarda bajarilsa, u holda keyingi listlarning asosiy yozuvi birinchi listga joylashgan asosiy yozuvdan farq qiladi (t shakl b). Agar inkich chizmasi A4 formatda joylashtirilgan bo`lsa, u holda spetsifikatsiyaning shu listning o`zida bajarish mumkin. y shaklda shunday chizmaning namunasi keltirilgan. SAVOLLAR : 1. Detalning ishchi chizmasi deganda nimani tushunasiz? 2. Konstruktsiyasi murakkab bo`lmagan detal` qanday detal`? 3. Spetsifikatsiya nima? 4.Spetsifikatsiya qanday yoziladi? t. Standart nima? y.gost nima? u. Yig`ish chizma nima?
7 MAVZU : KONUSSIMON TIShLI UZATMALAR. t shaklda konussimon tishli uzatmalar tasvirlangan, konussimon tishli g`ildirak ish chizmasi GOST 2.40t ut /ST SEV ito ui ga muvofiq bajariladi. Gildiriklarning kesuvchi aylanish o`qlari orasidagi burchagi o0 bo`lgan to`g`ri konussimon tishli uzatmalarni hisoblashish va chizish uchun quyidavgi m1lumotlar keltiriladi. Berilgan qiymatlar : mt ilashish moduli ikkala g`ildirak uchun ham umumiy, mm hisobida (1 jadval). Pt ilashish qadami u bo`luvchi konus asosidagi yoyi bo`yica ikki qo`shni tish orasida o`lchab olingin masofa har ikkala tishli g`ildirak uchun bir xil, mm. Z1 - etakchi g` ildirak tishlar soni Z 2 etaklanuvchi g`ildirak tishlar soni Db1 etakchi g`ildirak valining diametri Db2 etaklanuvchi g`ildirak valining diametri B tishning bo`luvchi konus yasovchisi bo`ylab o`lchangan uzunligi, B= (0,2t : 0,4) 1 bo`luvchi konus yasovchisining uzunligi ha tish kallagining balandligi, u qo`shimcha konus yasovchisidan boshlab o`lchanadi. hf tish oyoqchasining balandligi hf = 1,2t mt h tishning umumiy balandligi h = ha + hf = 2,2t mt tishli g`ildirakning hisoblab topiladigan o`lchamlari bo`luvchi konus asosidagi aylana diametri d= mt Z Tish chiziqlari aylanasining diametri da = d+hacos = mt (Z+ cos) Tish botiqlari aylanasining diametri da= d+ hacos = mt (Z+cos) Tish botiqlari aylanasining diametri df= d- hf cos = mt(z 2.t. cos) Chizmada : d va df o`lchamlar ko`rsetilmaydi.
8 Aylanish o`qlari orasidagi burchak o0 0 bo`lsa, avvalo boshlang`ich konus asosining d 1 va d 2 diametrlari aniqlanadi ϕ 1 va ϕ 2 burchak qiymatlari chizmada grafik usulda yasaladi. Agar o`qlar orasidagi burchak o0 0 ga teng bo`lmasa, (ϕ1+ϕ2) o0 0, u holda quyidagilarni (t shaklda ko`rsatilmagan) h1m hisobga olish zarur bo`ladi : 1. Bo`luvchi konus yasovchisining uzunligi 1 1) I = d/2 sin ϕ.```mm 2) td = h a /1 2. etakchi va etaklanuvchi g`ildiriklardagi tish kallagining bo`luvchi konus yasovchisi bilan hosil qilgan burchagi 3. etakchi va etaklanuvchi g`ildiriklardagi tishning boshlang`ich konus yasovchisi bilan hosil qilgan burchagi 3) td= hf /1 ; 4) ϕ a=ϕ2; 4. Chiqiqlarning ichidagi konus burchagi ϕa (tishlardagi konusli sirt yasovchisi bilan g`ildirak o`qi orasidagi burchak). CHeRVYaKLI UZATMALAR Tsilindirik cherayak bilan g`ildariginining ish chizmasi GOST 2. 40y uo /ST SEV oy0 ui / ga muvfoiq bajariladi. Aylanish o`qlari orasidagi burchagi o0 bo`lgan chervyakli uzatmalarni hisoblash va chizish uchun quyida zarur bo`lgan m1lumotlar keltiriladi. t shaklda chervyakli uzatmaning yig`uv chizmalari va o`lchamlari ko`rsatilgan. Berilgan qiymatlar : mt = Pt / π`` mm, o`q bo`ylab ishlash moduli. Pt ilashish qadami, `` mm π`` o`zgarmas son tb chervyak vint chizig`ining yo`li, mm bir qirimli chervyak uchun tb = Pt Z1 chervyak kirimlari soni Z2 chervyak g`ildiragi tishlarining soni Db 2 chervyak g`ildiragi valining diametri Tishlar o`lchami:ha=mt:hf =1.2t.mt h=ha+hf=2.2t mt Chervyakning hisoblab topiladigan qiymatlari. Chervyak bo`luvchi tsilindrining diametri quyidagi chegarada qabul qilinadi d= (10: 12) mt, mm
9 Vint chiziqning ko`tarilish burchagi λ= arcg (mt Z 1)/l 1 Tish chiziqlari aylanasining diametri da= d1+2 ha = d1 + 2 mt, mm Chizmada d1 va df o`lchamlari ko`rsatilmaydi. Chevyak g`ildiragining hisoblab topiladigan qiymatlari. Bo`luvchi aylananing diametri d ts = mt Z2, mm Tish chiqiqlari aylanasining diametri Da2= d+2 ha = mt Z 2, mm Tiщ botiqlari aylanasining diametri Df 2= d 2 ha = mt (Z 2 2.t), mm Chizmada d2 va dt2 o`lchamlar ko`rsatilmaydi.o`qlar oralig`i A7= (d 1 +d2)/2 =(mt/2) (Z1/tg λ+z2), mm O`qlar orasidagi a7 masofa d 1 va d 2 diametrlar aniqlangandan so`ng, chizmada grafik usulda yasaladi. Chervyak tishli g`ildirakning aylanish o`qi bo`ylab kesuvchi tekislikda tasvirlangan tish chiqiqlaridan egri chiziqli radiusi Re quyidagicha aniqlanadi : Re = (d 1/2) mt, mm Gildirak tugunining eni V1, chervyakdagi kirimlar soni Z 1 ga qarab, belgilanadi, masalan, agar Z 3 bo`lsa, V 0.ut mm dat agar Z 1 = 4 bo`lsa. V<0.ut at, mm olinadi, shartli urilish burchagi 2 γ sin y = V /dat + 0.t int Chervyak g`ildirakning mt, d2, da2 va df 2 parametrlari bosh ko`rinishhdagi chervyak ko`ndalang kesimining markazi orqali chervyak g`ildirakning aylanish o`qiga perpendikulyar o`tuvchi tekislikdan o`lchab olinadi (y shakliga qarang). olgan o`lchamlar quyidagi nisbatlardan qabul qilinadi : Tish botiqlari aylanasining diametri : df+ d 2 h = mtz 2.t mtf = mt (z 2.t), mm Chizmada d va df o`lshamlar ko`rsatilmaydi. O`qlar oralig`i : A7 = (d1+d2)/2 = (z1+z2) /2 mt, mm Tishli g`ildirakning qolgan o`lchamlari konstruktiv nisbatlardan qabul qilinadi (3 shakl).
10 1. Gubchak po`latdan ishlanganida diametri D2 =1.y D b mm yoki cho`yandan ishlanganida D2 = 1.i Db olinadi. 2. Gubchak uzunligi L 2> = 1.t Db mm lekin tugin enidan kam bo`lmasligi lozim. 3. Gubchak bilan tugin oralig`idagi diskning qalinligi C.C tugin enining 1/t dan 1/3 qismigacha bo`lgan chegarada tanlab olinadi : C = (1/t : 1/3) D 4.Tugin qalinligi taxminan S=(1.t : 2.t) mt qilib olinadi. GOST 2. 403 ut ga muvofiq 4 shaklda tishli g`ildirakning kosntruktiv o`lchamlari tasvirlangan. t. Botiqlar uchidagi konus burchagi ϕ f (tishlar oyoqchasi konussimon sirt yasovchisi bilan g`ildirak o`qi orasidagi burchak ϕ1 = ϕ1 qolgan o`lchamlari konstruktiv nisbatlarda qabul qilinadi. Konussimon tishli g`ildirakning o`lchamlari t shaklda ko`rsatilganidek qo`yiladi.
11 PRUJINALAR PRUJINANING ShARTLI TASVIRLANIShI (GOST 2,401 yi) Prujina elastik detal` bo`lib, u tashqi kuchlar t1sirida deformatsiyalanadi va dastlabki shakliga qaytish uchun aynan shunday kuch bilan kuchga qarama7qarshi yo`nalishda harakat qiladi. Shakliga ko`ra prujinalar : tsilindirik, konussimon, speralsimon, plastiksimon va tarelkasimon bo`ladi. Ish xarakteriga ko`ra prujdinalar : siqilish, cho`zilish, buralish, egilish prujinalariga bo`linadi (1 jadval). Prijunilar ish chizmalarida gorizontal vaziyatda o`ramlari esa faqat o`ng yo`lli qilib tasvirlanadi. O`ramlarining yo`nalishi texnik talabnomalarda ko`rsatiladi. O`ramlar chap yo`lli prujinalari zarur bo`lgan hollarda, faqat yig`ish chizmalarida ko`rsatiladi. Chizmada, o`ramlar soni to`rttadan ortiq vintsimon prujinalarning har ikki tomonidagi tayanch o`ramlari hisoblanmaganida, bir ikki o`rami ko`rsatilib, qolgan o`ramlari prijunalar qirqim berilmasdan tasvirlanmaydi (1 shakl, a) vintsimon tasvirlanishi, yig`ish chizmalarida esa qirqilgan holda yoki sxematik ravishda chizilishi mumkin (1 jadval). Chizmada diametri yoki qalinligi 2 mm va undan kam bo`lgan prijina o`ramlarining kesim yuzalari qoraytirib yoki yo`g`on tutash chiziq bilan tasvirlanishi mumkin. Yig`uv chizmalarida faqat prujina o`ramlari kesimining tasvirlanishi etarlidir (1 shakl, b). Bunda prujina orqasida joylashgan buyumning tarkibiy qismlari va elementlari shartli ravishda ko`rinmas deb hisoblanadi va chizmada ko`rsatilmaydi. Binobarin, bunda prujinalar o`ramlarining o`q chizig`i ko`rish chizig`i bo`lib xizmat qiladi. Teksherish kuchlari parametlarlari bilan berilgan prujinaloarning ish chizmalarida kuchga sinash diagrammalari ko`rsatiladi. Bu diagrammalarda prujinaning erkin vaziyatdagi balandligi uzunligi H0 eng katta ish nagruzkasi P2 ushun prujinalar balandlishi H 2, eng katta sinov nagruzkasi P3 ushun prujinaning balandligi H3 ko`rsatiladi (1 shakl).
12 Chizmada prudina parametlari quyidagicha shartli belgilar yordamida ko`rsatiladi :1.Prujinaning erkin vaziyatdagi balandligi (uzunligi ) Ho mm 2.Nagruzka ostidagi prujina balandligi (uzunligi) H1,H2,H3 3.Prujinaning erkin vaziyatdagi ilmoqlar orasidagi balandligi (uzunligi ) H 0 1 mm 4.Prujinaning burchak deformatsiyami =ϕ1, ϕ2, ϕ3. t. Prujina simining diametri d1, mm y. Prujinaning sirtqi diametri D, mm u. Nazorat sterdenining diametri Ds, mm i. Prujinaning ishki diametri D1, mm o. Nazorat gil`zasining diametri D2, mm 10. Yoyilgan prujinaning uzunligi 1, mm 11. Kuch momenti M1, M2, M3 kgm 12. Silkis moduli Gkg s/ mm FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR TIZIMI : 1.Qirgizboev Yu. va boshqalar. Mashinasozlik chizmachiligi kursi. - T., O`qituvchi.1991 2.Raxmonov I. va boshqalar. Chizmachilikdan mashq va masalalar to`plami. - T., O`qituvchi. 1990. 3.Yodgorov J. va boshqalar. Chizmachilik - T., O`qituvchi. 1992. 4.Budasov B. Stroitel`noe cherchenie - M.,Prosveshenie. 1990. 5.Merzon E.D. va boshqalar. Zadachnik po mashinostroitel`- nomu chercheniyu. - M., G`Visshaya shkolag`, 1990. 6.ESKD. Obshie pravila vipolneniya chertejey. - M., Standarti, 1970, 1981, 1991 7.Raxmonov I. Chizmalarni chizish va yig`ish. - T., O`qituvchi`.1992. 8.Isaeva M. Chizmachilikdan topshiriqlar.- T., O`qituvchi. 1992. 9.P.Odilov va boshqalar. Chizmachilik., - T., TDPU. 2000 10. www.nbgf.intal.uz
13