ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Βιβλίο Εκπαιδευτικού ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Επιθεώρηση Φυσιογνωστικών / Βιολογίας / Γεωγραφίας Συγγραφή : Δρ Ανδρέας Χατζηχαμπής Σύμβουλος Βιολογίας Εποπτεία : Δρ Μαππούρας π. Δημήτριος Επιθεωρητής Φυσιογνωστικών / Βιολογίας 2011 ISBN:
ΣΧΕΔΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 2
ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1 Καθηγητής: Δρ. Ανδρέας Χατζηχαμπής Ημερομηνία: Σεπτέμβριος 2011 Αρ. Μαθ.: 25 Χρόνος: 1 x 80 (συνολικά 4 x 80 ) Τάξη: Α Γυμνασίου Ενότητα: Φυσικό Περιβάλλον και Οικολογία Κεφάλαιο: Τροφικές Σχέσεις Μάθημα: Οργανισμοί του Δάσους Πάφου Απαραίτητες προϋπάρχουσες/ προαπαιτούμενες γνώσεις: Οικοσύστημα (ή οικότοπος), Φωτοσύνθεση ΓΕΝΙΚΕΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ. Α. Σύμφωνα με τις Συνιστώσες της μάθησης στις Φυσικές Επιστήμες: (1) Εννοιολογική κατανόηση: Κατανόηση ιδεών, εννοιών και αρχών των Φυσικών Επιστημών. Να δημιουργούν και να εξηγούν τροφικές αλυσίδες και πλέγματα. Να χρησιμοποιούν με επάρκεια τους όρους παραγωγός, καταναλωτής, θηρευτής, λεία (θήραμα). (2) Επιστημολογική επάρκεια: Κατανόηση της φύσης της επιστήμης και για το πώς αναπτύσσεται και εγκυροποιείται η επιστημονική γνώση. Να αξιοποιούν πληροφορίες και δεδομένα για να μελετούν ποιοι οργανισμοί ανταγωνίζονται μεταξύ τους. (3) Στάσεις: Η συναισθηματική τοποθέτηση απέναντι στις φυσικές επιστήμες και σε σχετικά περιβαλλοντικά ζητήματα. Η συναισθηματική τοποθέτηση απέναντι σε σχετικά με τις τροφικές σχέσεις περιβαλλοντικά ζητήματα. (4) Δεξιότητες συλλογισμού: Οι συλλογιστικές δεξιότητες που απαιτούνται για την απόκτηση της επιστημονικής γνώσης (π.χ. έλεγχος μεταβλητών, λογική σκέψη, αναλογική σκέψη, μοντελοποίηση, συνδυαστική και πιθανότητες). Λειτουργική χρήση της εννοιολογικής κατανόησης για την εκπλήρωση της αποστολής με στόχο την ανάλυση και την κατανόηση ζητημάτων της καθημερινότητας. Να επιχειρηματολογούν πώς δραστηριότητες του ανθρώπου επηρεάζουν την ποιότητα του περιβάλλοντος και προκαλούν προβλήματα στους οργανισμούς. (5) Πρακτικές και επιστημονικές δεξιότητες: Απόκτηση πρακτικών και επιστημονικών δεξιοτήτων που θα συμβάλουν στη σύνδεση εννοιών, αναπαραστάσεων, μοντέλων και φυσικών φαινόμενων. Καλλιέργεια δεξιοτήτων παρατήρησης των στοιχείων (φωτογραφιών) που δίνονται. Έγκυρη επεξεργασία και ερμηνεία των δεδομένων. Παραγωγή και ανακοίνωση αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων. Να αιτιολογούν γιατί διάφορα αναπτυξιακά έργα πρέπει να αλλάζουν, ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι περιβαλλοντικοί παράγοντες.
Ανάπτυξη δεξιοτήτων μοντελοποίησης. (6) Εμπειρίες: Απόκτηση εμπειριών με τα φυσικά φαινόμενα παρέχει τη βάση για ανάπτυξη των εννοιών των Φυσικών Επιστημών. Προτείνονται δραστηριότητες επέκτασης με την παρακολούθηση σχετικών Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Β. Σύμφωνα με τους άξονες των Νέων Αναλυτικών Προγραμμάτων. Άξονας 1: Ένα επαρκές και συνεκτικό σώμα γνώσεων. Να αποκτήσουν γνώσεις σχετικές με τις έννοιες τροφικές σχέσεις, τροφικές αλυσίδες, παραγωγός, καταναλωτής, θήραμα, θηρευτής, τροφικά πλέγματα, φυτοφάγος, σαρκοφάγος, παμφάγος, κορυφαίος καταναλωτής, ανταγωνισμός, ώστε να είναι σε θέση να μελετούν, να ερμηνεύουν και να περιγράφουν τις σχέσεις που έχουν οι οργανισμοί μεταξύ τους. Να κατανοήσουν την επιστημονική μεθοδολογία που ακολουθεί η σύγχρονη Βιολογία. Να κατανοήσουν πώς οι πιο πάνω έννοιες συνδέονται και αξιοποιούνται στην καθημερινή ζωή. Άξονας 2: Καλλιέργεια αξιών, υιοθέτηση στάσεων και επίδειξη συμπεριφορών, που απαρτίζουν τη σύγχρονη δημοκρατική πολιτότητα. Να αποκτήσουν δεξιότητες ενσυναίσθησης και διαπροσωπικής επικοινωνίας και ως ελεύθεροι, ενεργοί και δημοκρατικοί πολίτες, να συμμετέχουν με κριτικό πνεύμα σε συζητήσεις διαμόρφωσης και παρουσίασης απόψεων για θέματα που αφορούν τις Βιολογικές Επιστήμες και τις εφαρμογές τους. Να αποκτήσουν αξίες σε σχέση με το περιβάλλον και το σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή αλλά και για τη ζωή των υπόλοιπων οργανισμών σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής τους. Άξονας 3: Καλλιέργεια ιδιοτήτων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων που απαιτούνται από την κοινωνία του 21 ου αιώνα ικανότητες κλειδιά. Να αναπτύξουν δεξιότητες αιτιακής και επαγωγικής σκέψης, επιστημονικού συλλογισμού και επιστημονικής μεθοδολογίας (παρατήρηση φαινομένων, διατύπωση ερωτημάτων και υποθέσεων, σχεδιασμός και εκτέλεση έγκυρων πειραμάτων για έλεγχο των υποθέσεων, έλεγχος μεταβλητών, καταγραφή, αξιολόγηση και ανάλυση μετρήσεων, σύνθεση και παρουσίαση δεδομένων για υποστήριξη ή απόρριψη αρχικών υποθέσεων, διατύπωση συμπερασμάτων, γενικεύσεων, προβλέψεων και ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων). Να αναπτύξουν ευρύτερα την ικανότητα διατύπωσης στοιχειοθετημένης υποστήριξης ή αμφισβήτησης δεδομένων και υποθέσεων μέσα από διαλογική συζήτηση με κριτική και δημιουργική σκέψη. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την εφαρμογή της επιστημονικής μεθοδολογίας όπως είναι η χρήση οργάνων, συσκευών και ηλεκτρονικών υπολογιστών. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα διάκρισης, κατηγοριοποίησης και παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή τόσο των μαθηματικών όσο και της ελληνικής γλώσσας σε γραπτό αλλά και σε προφορικό λόγο. Να αναπτύξουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα λήψης αποφάσεων, σε θέματα διαχείρισης και αξιοποίησης των γνώσεων των Βιολογικών Επιστημών, καθώς και με την ικανότητα για βιοηθικό προβληματισμό όσον αφορά τις επιπτώσεις από την εφαρμογή της γνώσης στο περιβάλλον και τους ζωντανούς οργανισμούς. 4
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Καθοδηγούμενη διερώτηση που υιοθετεί στάδια της συνεργατικής οικοδομιστικής διερεύνησης. Αφόρμηση : Εμπλοκή μαθητών με την παρακολούθηση κάποιου αποσπάσματος από ντοκιμαντέρ σχετικά με το αγρινό. Στη συνέχεια δίνεται στους μαθητές σχετικό «δημοσίευμα» από την εφημερίδα «Ματιές στον Κόσμο» σχετικά με την απομάκρυνση των αγρινών από το Δάσος Πάφου με τίτλο «Η απομάκρυνση των αγρινών μπορεί να έχει επιπτώσεις σε ολόκληρο το οικοσύστημα». Οι μαθητές ενημερώνονται για την αποστολή που θα πρέπει να φέρουν εις πέρας κατά τη διάρκεια των επόμενων μαθημάτων. Αποστολή σας είναι να αξιοποιήσετε τα στοιχεία που συλλέχθηκαν από τον οικολόγο για να εξηγήσετε στον αγρότη, καθώς και στους υπόλοιπους κατοίκους της περιοχής, ποιες επιπτώσεις μπορεί να έχει η απομάκρυνση του αγρινού από το οικοσύστημα του Δάσους Πάφου. Γίνεται συζήτηση με τους μαθητές σχετικά με την αποστολή τους. Στόχοι/ Δεξιότητες Διδακτική προσέγγιση Οργάνωση τάξης Μαθησιακά εργαλεία Πορεία δραστηριότητας Ρόλος εκπαιδευτικού 1. Ανάκληση προαπαιτούμενης γνώσης. 2. Ενίσχυση προηγούμενων γνώσεων. Διερώτηση Ολομέλεια της τάξης 1. Δομημένη ανάκληση γνώσεων στο Powerpoint. Δραστηριότητα 1: Ανάκληση προηγούμενης γνώσης μέσω ερωτημάτων και διαγραμμάτων. (15 ) Αυτή η δραστηριότητα κρίνεται απαραίτητη καθότι χρειάζονται ως προαπαιτούμενη γνώση τις έννοιες οικοσύστημα, φωτοσύνθεση. Οι μαθητές καλούνται να θυμηθούν τα πιο κάτω σημεία: Εγείρει ερωτήματα. Αποσπά απαντήσεις που αποκαλύπτουν τι γνωρίζουν ή πιστεύουν οι μαθητές για το θέμα. Τι είναι ένα οικοσύστημα; Ποιοι ονομάζονται αβιοτικοί παράγοντες σε ένα οικοσύστημα; Ποιοι ονομάζονται βιοτικοί 5
1. Να κατανοήσουν την επιστημονική μεθοδολογία που ακολουθεί η σύγχρονη Βιολογία με τη συλλογή δεδομένων από την παρατήρηση του φωτογραφικού υλικού. 2. Να αποκτήσουν δεξιότητες ενσυναίσθησης και διαπροσωπικής επικοινωνίας και ως ελεύθεροι, ενεργοί και δημοκρατικοί πολίτες, να συμμετέχουν με κριτικό πνεύμα σε συζητήσεις διαμόρφωσης και παρουσίασης απόψεων για θέματα που αφορούν τις Βιολογικές Επιστήμες και τις εφαρμογές τους. Εξερευνώ 5 ομάδες των 5 ατόμων 1. Απεικόνιση του Δάσους Πάφου. 2. Φύλλα ομαδικής εργασίας 1. παράγοντες; Τι είναι η φωτοσύνθεση και σε τι βοηθά τα φυτά; (παραγωγή ουσιών που χρειάζονται γλυκόζη με τη βοήθεια της ηλιακής ενέργειας) Δραστηριότητα 2: Μελέτη της Έντυπης Απεικόνισης του Δάσους Πάφου. (20 ) Οι μαθητές υπενθυμίζονται για την αποστολή τους και καλούνται να μετακινηθούν στις θέσεις εργασίας ώστε να εργαστούν κατά ομάδες και να μελετήσουν την απεικόνιση του Δάσους Πάφου και τους οργανισμούς που καταγράφηκαν από τον οικολόγο. Οι μαθητές εργαζόμενοι σε ομάδες προσπαθούν να μελετήσουν το έντυπο υλικό που τους δίνεται αφού αρχικά εργαστούν εξατομικευμένα. Δίνονται οδηγίες από τον εκπαιδευτικό να αλληλεπιδράσουν στις ομάδες τους αλλά και να αξιοποιήσουν το περιεχόμενο ώστε να ανακαλύψουν: Είδη οργανισμών που συναντούμε στο οικοσύστημα του δάσους Πάφου. Ενθαρρύνει τους μαθητές να εργάζονται από κοινού χωρίς τις απευθείας οδηγίες του. Παρατηρεί και ακούει τους μαθητές καθώς αλληλεπιδρούν. Κάνει διερευνητικές ερωτήσεις για να ανακατευθύνει τις διερευνήσεις των μαθητών όταν είναι απαραίτητο. Δίνει χρόνο στους μαθητές να αποκωδικοποιήσουν τα ζητήματα. Ενεργεί ως σύμβουλος για τους μαθητές. 6
1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής γλώσσας σε προφορικό λόγο. Επεξηγώ - Ανακοινώνω Ολομέλεια της τάξης 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 1. Δραστηριότητα 3: Ανακοίνωση απαντήσεων. (10 ) Η κάθε ομάδα ανακοινώνει τις απαντήσεις σε μερικές από τις πάνω ερωτήσεις (της δραστηριότητας 2) στην ολομέλεια της τάξης με στόχο να τεκμηριώσει και να επεξηγήσει τις απαντήσεις που έδωσε στα ερωτήματα που τέθηκαν. Ενθαρρύνει τους μαθητές να επεξηγήσουν τις απαντήσεις τους ή/και έννοιες και ορισμούς με δικά τους λόγια. Ζητά αιτιολόγηση (στοιχεία) και διευκρινίσεις από τους μαθητές. Δίνει ορισμούς και επεξηγήσεις. Χρησιμοποιεί προηγούμενες εμπειρίες των μαθητών ως βάση για την επεξήγηση. 1. Να αναπτύξουν δεξιότητες επιστημονικού συλλογισμού και επιστημονικής μεθοδολογίας με την αξιολόγηση των στοιχείων που τους δίνονται, την καταγραφή άλλων απαιτούμενων στοιχείων και το σχεδιασμό του τρόπου συλλογής τους. 2. Να αποκτήσουν δεξιότητες ενσυναίσθησης και διαπροσωπικής επικοινωνίας και ως ελεύθεροι, ενεργοί και δημοκρατικοί πολίτες, να συμμετέχουν με κριτικό πνεύμα σε συζητήσεις διαμόρφωσης και παρουσίασης απόψεων για Εξερευνώ 5 ομάδες των 5 ατόμων 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 1. 2. Απεικόνιση του Δάσους Πάφου. Δραστηριότητα 4: Αξιολογούν τα στοιχεία που έχουν στη διάθεσή τους για την εκπλήρωση της αποστολής τους και καταγράφουν άλλα στοιχεία που απαιτούνται καθώς και σχεδιάζουν τον τρόπο που θα τα συλλέξουν. (20 ) Οι μαθητές εργαζόμενοι σε ομάδες χρησιμοποιούν το έντυπο υλικό που τους δόθηκε (Δραστηριότητα 2) και συμπληρώνουν το φύλλο ομαδικής εργασίας αφού αρχικά εργαστούν εξατομικευμένα. Δίνονται οδηγίες από τον εκπαιδευτικό να αλληλεπιδράσουν στις ομάδες τους ώστε να ανακαλύψουν: Αν έχουν καταγραφεί όλοι οι Ενθαρρύνει τους μαθητές να εργάζονται από κοινού χωρίς τις απευθείας οδηγίες του. Παρατηρεί και ακούει τους μαθητές καθώς αλληλεπιδρούν. Κάνει διερευνητικές ερωτήσεις για να ανακατευθύνει τις διερευνήσεις των μαθητών όταν είναι απαραίτητο. Δίνει χρόνο στους μαθητές να αποκωδικοποιήσουν τα ζητήματα. Ενεργεί ως σύμβουλος για τους μαθητές. 7
θέματα που αφορούν τις Βιολογικές Επιστήμες και τις εφαρμογές τους. 1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής γλώσσας σε προφορικό λόγο. Επεξηγώ - Ανακοινώνω Ολομέλεια της τάξης 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 1. οργανισμοί του Δάσους Πάφου; Αν υπάρχει περίπτωση να υπάρχουν είδη οργανισμών που δεν φαίνονται στην εικόνα; Αν υπάρχουν στοιχεία που, ενώ δεν δείχνουν οργανισμούς, αποκαλύπτουν την παρουσία οργανισμών; Αν υπάρχουν τροφικές σχέσεις ανάμεσα στους οργανισμούς του Δάσους Πάφου; Ποιες στοιχεία χρειάζονται για να εκπληρώσουν την αποστολή τους; Διατυπώνουν τις εισηγήσεις τους για τα επόμενα βήματα της διερεύνησής τους. Δραστηριότητα 5: Ανακοίνωση απαντήσεων. (15 ) Η κάθε ομάδα ανακοινώνει τις απαντήσεις σε μερικές από τις πάνω ερωτήσεις (της δραστηριότητας 3) στην ολομέλεια της τάξης με στόχο να τεκμηριώσει και να επεξηγήσει τις απαντήσεις που έδωσε στα ερωτήματα που τέθηκαν. Ενθαρρύνει τους μαθητές να επεξηγήσουν τις απαντήσεις τους ή/και έννοιες και ορισμούς με δικά τους λόγια. Ζητά αιτιολόγηση (στοιχεία) και διευκρινίσεις από τους μαθητές. Δίνει ορισμούς και επεξηγήσεις. Χρησιμοποιεί προηγούμενες εμπειρίες των μαθητών ως βάση για την επεξήγηση. Ολοκλήρωση μαθήματος: 8
Μετά την παρουσίαση των απαντήσεων των μαθητών ο εκπαιδευτικός συνοψίζει και ανακεφαλαιώνει σε όλη την τάξη τις προτάσεις που αναφέρθηκαν δίνοντας παράλληλα τις απαντήσεις στα ερωτήματα που τέθηκαν στα Φύλλα Εργασίας. Εργασία για το σπίτι: Ανατίθεται στους μαθητές η Εργασία 9 του Φύλλου Εργασίας ώστε οι μαθητές να βρουν πληροφορίες για το αγρινό και το Δάσος Πάφου από βιβλία, εγκυκλοπαίδειες ή και το διαδίκτυο για να τις παρουσιάσουν στους συμμαθητές τους. Τονίζεται ότι τις πληροφορίες που θα εντοπίσουν μπορούν να τις καταθέσουν στο Φάκελο Επιτευγμάτων τους, ο οποίος θα αξιολογηθεί στο τέλος του τετραμήνου, γι αυτό πρέπει να δημιουργήσουν και να εκτυπώσουν ένα αξιόλογο υλικό. Είναι σημαντικό να παρέχεται η δυνατότητα διαφοροποίησης της εργασίας για το σπίτι. Αξιολόγηση Μέσα / Υλικά 1. Αξιολόγηση συντρέχουσα. 1. Παρουσίαση στο Powerpoint. 2. Αξιολόγηση ομαδικών φύλλων εργασίας. 2. Ηλεκτρονικός υπολογιστής. 9
3. Βιντεοπροβολέας. 3. Παρατήρηση. 4. Φύλλα ομαδικής εργασίας τυπωμένα για τους μαθητές. 5. Έντυπες και ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης 4. Παιδαγωγικό ημερολόγιο με αφηγηματικές καταγραφές. 6. Βιβλίο του μαθητή. 5. 10
ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 2 Καθηγητής: Δρ. Ανδρέας Χατζηχαμπής Ημερομηνία: Σεπτέμβριος 2011 Αρ. Μαθ.: 25 Χρόνος: 1 x 80 (συνολικά 4 x 80 ) Τάξη: Α Γυμνασίου Ενότητα: Φυσικό Περιβάλλον και Οικολογία Κεφάλαιο: Τροφικές Σχέσεις Μάθημα: Τροφικές Σχέσεις Οργανισμών του Δάσους Πάφου Τροφικές Αλυσίδες Απαραίτητες προϋπάρχουσες/ προαπαιτούμενες γνώσεις: Οργανισμοί του Δάσους Πάφου ΓΕΝΙΚΕΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ. Ίδιες με το προηγούμενο Σχέδιο Μαθήματος. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Καθοδηγούμενη διερώτηση που υιοθετεί στάδια της συνεργατικής οικοδομιστικής διερεύνησης. Αφόρμηση : Εμπλοκή μαθητών με την παρακολούθηση κάποιου αποσπάσματος από ντοκιμαντέρ σχετικά με τις τροφικές σχέσεις του αγρινού. Στη συνέχεια γίνεται σύνδεση με το προηγούμενο μάθημα και μερικοί μαθητές ανακοινώνουν τις πληροφορίες που βρήκαν για το αγρινό και το Δάσος της Πάφου. Οι μαθητές παραδίδουν το υλικό που έφεραν για να κατατεθεί στο φάκελο επιτευγμάτων τους. Υπενθυμίζεται στους μαθητές η αποστολή τους και οι στόχοι του συγκεκριμένου μαθήματος. Στόχοι/ Δεξιότητες Διδακτική προσέγγιση Οργάνωση τάξης Μαθησιακά εργαλεία Πορεία δραστηριότητας Ρόλος εκπαιδευτικού 1. Σύνδεση με το Διερώτηση Ολομέλεια της 1. Δομημένη ανάκληση γνώσεων Δραστηριότητα 1: Σύνδεση με το προηγούμενο μάθημα Παρουσίαση Εγείρει ερωτήματα. Αποσπά απαντήσεις που 11
προηγούμενο μάθημα. 2. Ενίσχυση προηγούμενων γνώσεων. τάξης στο PowerPoint. εργασιών που είχαν στο σπίτι. (15 ) Προβάλλεται στο PowerPoint η Απεικόνιση του Δάσους Πάφου. Οι μαθητές καλούνται να θυμηθούν τα πιο κάτω σημεία: αποκαλύπτουν τι γνωρίζουν ή πιστεύουν οι μαθητές για το θέμα. 1. Να αποκτήσουν γνώσεις σχετικές με τις έννοιες τροφικές σχέσεις, τροφικές αλυσίδες, ώστε να είναι σε θέση να μελετούν, να ερμηνεύουν και να περιγράφουν τις σχέσεις που έχουν οι οργανισμοί μεταξύ τους. 2. Να κατανοήσουν την επιστημονική μεθοδολογία που ακολουθεί η σύγχρονη Βιολογία με τη συλλογή δεδομένων από την παρατήρηση του φωτογραφικού υλικού. 3.Να καλλιεργήσουν Εξερευνώ 5 ομάδες των 5 ατόμων 1. Ψηφιακή Απεικόνιση του Δάσους Πάφου. 2. Καρτέλες Ειδών. 3. Φύλλα ομαδικής εργασίας 2α. Το πρόβλημα που καλούνται να λύσουν. Την αποστολή τους. Τους οργανισμούς που καταγράφηκαν στο Δάσος Πάφου. Αν υπάρχουν τροφικές σχέσεις μεταξύ των οργανισμών που καταγράφηκαν στο Δάσος Πάφου. Δραστηριότητα 2: Μελέτη της Ψηφιακής Απεικόνισης του Δάσους Πάφου ή/και των Καρτελών των Ειδών. (20 ) Οι μαθητές καλούνται να μετακινηθούν στις θέσεις εργασίας (με Ηλεκτρονικό Υπολογιστή) ώστε να εργαστούν κατά ομάδες και να μελετήσουν την απεικόνιση του Δάσους Πάφου και τους οργανισμούς που καταγράφηκαν από τον οικολόγο. Εναλλακτικά, δίνονται στους μαθητές σε έντυπη μορφή καρτέλες των ειδών που καταγράφηκαν από τον οικολόγο στο Δάσος Πάφου. Αξιολογούν τις πληροφορίες που δίνονται και επιλέγουν τα στοιχεία που σχετίζονται με τις τροφικές σχέσεις πληροφορίες. Ενθαρρύνει τους μαθητές να εργάζονται από κοινού χωρίς τις απευθείας οδηγίες του. Παρατηρεί και ακούει τους μαθητές καθώς αλληλεπιδρούν. Κάνει διερευνητικές ερωτήσεις για να ανακατευθύνει τις διερευνήσεις των μαθητών όταν είναι απαραίτητο. Δίνει χρόνο στους μαθητές να αποκωδικοποιήσουν τα ζητήματα. Ενεργεί ως σύμβουλος για τους μαθητές. 12
δεξιότητες που σχετίζονται με την εφαρμογή της επιστημονικής μεθοδολογίας όπως είναι η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών. 4. Να αναπτύξουν ευρύτερα την ικανότητα διατύπωσης στοιχειοθετημένης υποστήριξης ή αμφισβήτησης δεδομένων και υποθέσεων μέσα από διαλογική συζήτηση με κριτική και δημιουργική σκέψη (αξιολόγηση πληροφοριών). Οι μαθητές εργαζόμενοι σε ομάδες προσπαθούν να μελετήσουν το έντυπο ή ηλεκτρονικό υλικό που τους δίνεται αφού αρχικά εργαστούν εξατομικευμένα. Κάθε ομάδα μπορεί να έχει διαφορετικό Φύλλο Εργασίας. Δίνονται οδηγίες από τον εκπαιδευτικό να αλληλεπιδράσουν στις ομάδες τους αλλά και να αξιοποιήσουν το περιεχόμενο ώστε να ανακαλύψουν: Τι τρώει και από ποιους τρώγεται κάθε οργανισμός που καταγράφηκε. 5. Να αποκτήσουν δεξιότητες ενσυναίσθησης και διαπροσωπικής επικοινωνίας και ως ελεύθεροι, ενεργοί και δημοκρατικοί πολίτες, να συμμετέχουν με κριτικό πνεύμα σε συζητήσεις διαμόρφωσης και παρουσίασης απόψεων για θέματα που αφορούν τις Βιολογικές Επιστήμες και τις εφαρμογές τους. 13
1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής γλώσσας σε προφορικό λόγο. Επεξηγώ - Ανακοινώνω Ολομέλεια της τάξης 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 2α. Δραστηριότητα 3: Ανακοίνωση Απαντήσεων για τις Τροφικές Σχέσεις στο Δάσος Πάφου. (15 ) Η κάθε ομάδα ανακοινώνει τις απαντήσεις για το Φύλλο Εργασίας που ανέλαβε στην ολομέλεια της τάξης με στόχο να τεκμηριώσει και να επεξηγήσει τις απαντήσεις που έδωσε στα ερωτήματα που τέθηκαν. Ενθαρρύνει τους μαθητές να επεξηγήσουν τις απαντήσεις τους ή/και έννοιες και ορισμούς με δικά τους λόγια. Ζητά αιτιολόγηση (στοιχεία) και διευκρινίσεις από τους μαθητές. Δίνει ορισμούς και επεξηγήσεις. Χρησιμοποιεί προηγούμενες εμπειρίες των μαθητών ως βάση για την επεξήγηση. 1. Να αποκτήσουν γνώσεις σχετικές με τις έννοιες τροφικές σχέσεις, τροφικές αλυσίδες, ώστε να είναι σε θέση να μελετούν, να ερμηνεύουν και να περιγράφουν τις σχέσεις που έχουν οι οργανισμοί μεταξύ τους. 2. Να αποκτήσουν δεξιότητες ενσυναίσθησης και διαπροσωπικής επικοινωνίας και ως ελεύθεροι, ενεργοί και δημοκρατικοί πολίτες, να συμμετέχουν με κριτικό πνεύμα σε συζητήσεις διαμόρφωσης και παρουσίασης απόψεων για θέματα που αφορούν τις Εξερευνώ 5 ομάδες των 5 ατόμων 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 2β. Δραστηριότητα 4: Μελέτη Τροφικών Αλυσίδων του Δάσους Πάφου. (20 ) Οι μαθητές καλούνται να εργαστούν και πάλι κατά ομάδες και να μελετήσουν τα Φύλλα Εργασίας που σχετίζονται με τις τροφικές αλυσίδες αφού αρχικά εργαστούν εξατομικευμένα. Δίνονται οδηγίες από τον εκπαιδευτικό να αλληλεπιδράσουν στις ομάδες τους αλλά και να αξιοποιήσουν το περιεχόμενο των Φύλλων Εργασίας για τις Τροφικές Σχέσεις ώστε να ανακαλύψουν: Τι είναι η τροφική αλυσίδα. Να δίνουν οι ίδιοι ένα λειτουργικό ορισμό της Τροφικής Αλυσίδας. Να ονομάζουν θηράματα και θηρευτές. Ενθαρρύνει τους μαθητές να εργάζονται από κοινού χωρίς τις απευθείας οδηγίες του. Παρατηρεί και ακούει τους μαθητές καθώς αλληλεπιδρούν. Κάνει διερευνητικές ερωτήσεις για να ανακατευθύνει τις διερευνήσεις των μαθητών όταν είναι απαραίτητο. Δίνει χρόνο στους μαθητές να αποκωδικοποιήσουν τα ζητήματα. Ενεργεί ως σύμβουλος για τους μαθητές. 14
Βιολογικές Επιστήμες και τις εφαρμογές τους. 3. Να αναπτύξουν δεξιότητες αιτιακής και επαγωγικής σκέψης, επιστημονικού συλλογισμού και επιστημονικής μεθοδολογίας (έλεγχος δεδομένων, σύνθεση και δεδομένων, διατύπωση συμπερασμάτων, γενικεύσεων). Να μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές τροφικές αλυσίδες στο Δάσος Πάφου. Να καταλήξουν σε κοινά χαρακτηριστικά των τροφικών αλυσίδων. Να χαρακτηρίζουν τους οργανισμούς, ανάλογα με τη θέση τους στην τροφική αλυσίδα σε παραγωγούς και καταναλωτές. 1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής γλώσσας σε προφορικό λόγο. Επεξηγώ - Ανακοινώνω Ολομέλεια της τάξης 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 2β. Δραστηριότητα 5: Ανακοίνωση απαντήσεων. (15 ) Η κάθε ομάδα ανακοινώνει τις απαντήσεις σε μερικές από τις πάνω ερωτήσεις στην ολομέλεια της τάξης με στόχο να τεκμηριώσει και να επεξηγήσει τις απαντήσεις που έδωσε στα ερωτήματα που τέθηκαν. Ενθαρρύνει τους μαθητές να επεξηγήσουν τις απαντήσεις τους ή/και έννοιες και ορισμούς με δικά τους λόγια. Ζητά αιτιολόγηση (στοιχεία) και διευκρινίσεις από τους μαθητές. Δίνει ορισμούς και επεξηγήσεις. Χρησιμοποιεί προηγούμενες εμπειρίες των μαθητών ως βάση για την επεξήγηση. Ολοκλήρωση μαθήματος: Μετά την παρουσίαση των απαντήσεων των μαθητών ο εκπαιδευτικός συνοψίζει και ανακεφαλαιώνει σε όλη την τάξη τις προτάσεις που αναφέρθηκαν δίνοντας 15
παράλληλα απαντήσεις σε ερωτήματα που τέθηκαν. Εργασία για το σπίτι: Ανατίθεται στους μαθητές να απαντήσουν στο σπίτι ερωτήματα όπως τα πιο κάτω: 1. Γράψετε μερικές τροφικές αλυσίδες στις οποίες συμμετέχει ο άνθρωπος. 2. Ο σύγχρονος άνθρωπος συμμετέχει σε τροφικές αλυσίδες αν και δεν ζει στη φύση; Αν ναι ποια είναι η θέση του ανθρώπου σε μια τροφική αλυσίδα; Να εξηγήσετε την απάντησή σας. Είναι σημαντικό να παρέχεται η δυνατότητα διαφοροποίησης της εργασίας για το σπίτι. Αξιολόγηση Μέσα / Υλικά 1. Αξιολόγηση συντρέχουσα. 1. Παρουσίαση στο Powerpoint. 2. Αξιολόγηση ομαδικών φύλλων εργασίας. 2. Ηλεκτρονικοί υπολογιστές. 16
3. Βιντεοπροβολέας. 3. Παρατήρηση. 4. Φύλλα ομαδικής εργασίας τυπωμένα για τους μαθητές. 4. Παιδαγωγικό ημερολόγιο με αφηγηματικές καταγραφές. 5. Έντυπες και ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης. 5. Φάκελος Επιτευγμάτων μαθητή. 6. Βιβλίο του μαθητή. 17
ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 3 Καθηγητής: Δρ. Ανδρέας Χατζηχαμπής Ημερομηνία: Σεπτέμβριος 2011 Αρ. Μαθ.: 25 Χρόνος: 1 x 80 (συνολικά 4 x 80 ) Τάξη: Α Γυμνασίου Ενότητα: Φυσικό Περιβάλλον και Οικολογία Κεφάλαιο: Τροφικές Σχέσεις Μάθημα: Τροφικό Πλέγμα του Δάσους Πάφου Απαραίτητες προϋπάρχουσες/ προαπαιτούμενες γνώσεις: Τροφικές Αλυσίδες του Δάσους Πάφου ΓΕΝΙΚΕΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ. Ίδιες με το προηγούμενο Σχέδιο Μαθήματος. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Καθοδηγούμενη διερώτηση που υιοθετεί στάδια της συνεργατικής οικοδομιστικής διερεύνησης. Αφόρμηση : Μερικοί μαθητές ανακοινώνουν τις απαντήσεις τους σχετικά με τη συμμετοχή του ανθρώπου σε τροφικές αλυσίδες. Εμπλοκή μαθητών με την παρουσίαση στο PowerPoint της περίπτωσης του πρώτου επιστήμονα Charles Elton (1900-1991) που ασχολήθηκε με τα τροφικά πλέγματα. μερικών τροφικών αλυσίδων. Στη συνέχεια οι μαθητές καλούνται να σκεφτούν κατά πόσο μπορούν οι τροφικές αλυσίδες του Δάσους Πάφου, που δημιουργήθηκαν στο προηγούμενο μάθημα, να συνδυαστούν μεταξύ τους για να φτιάξουν ένα πλέγμα. Υπενθυμίζεται στους μαθητές η αποστολή τους και οι στόχοι του συγκεκριμένου μαθήματος. Στόχοι/ Δεξιότητες Διδακτική προσέγγιση Οργάνωση τάξης Μαθησιακά εργαλεία Πορεία δραστηριότητας Ρόλος εκπαιδευτικού 18
1. Σύνδεση με το προηγούμενο μάθημα. 2. Ενίσχυση προηγούμενων γνώσεων. Διερώτηση Ολομέλεια της τάξης 1. Δομημένη ανάκληση γνώσεων στο PowerPoint. Δραστηριότητα 1: Σύνδεση με το προηγούμενο μάθημα Παρουσίαση εργασιών που είχαν στο σπίτι. (15 ) Προβάλλονται στο PowerPoint παραδείγματα τροφικών αλυσίδων που δημιουργήθηκαν στο προηγούμενο μάθημα. Οι μαθητές καλούνται να προβληματιστούν για το πιο κάτω σημείο: Εγείρει ερωτήματα. Αποσπά απαντήσεις που αποκαλύπτουν τι γνωρίζουν ή πιστεύουν οι μαθητές για το θέμα. Μπορούν οι τροφικές αλυσίδες να συνδυαστούν μεταξύ τους για να φτιάξουν ένα πλέγμα; Αναπτύσσεται διαλογική συζήτηση. 1. Να αποκτήσουν γνώσεις σχετικές με τις έννοιες τροφικό πλέγμα, φυτοφάγος, σαρκοφάγος, παμφάγος, κορυφαίος θηρευτής, ανταγωνισμός, ώστε να είναι σε θέση να μελετούν, να ερμηνεύουν και να περιγράφουν τις σχέσεις που έχουν οι οργανισμοί μεταξύ τους. 2. Να κατανοήσουν την επιστημονική μεθοδολογία που ακολουθεί η σύγχρονη Βιολογία με τη σύνθεση και αξιοποίηση προηγούμενων Εξερευνώ 5 ομάδες των 5 ατόμων 1. Απόσπασμα από την Έκθεση που ετοιμάζει ο οικολόγος. 2. Φύλλα ομαδικής εργασίας 3α. Δραστηριότητα 2: Δημιουργία του Τροφικού Πλέγματος του Δάσους Πάφου. (20 ) Οι μαθητές καλούνται να μετακινηθούν στις θέσεις εργασίας ώστε να εργαστούν κατά ομάδες και να δημιουργήσουν το Τροφικό Πλέγμα του Δάσους Πάφου αφού αρχικά εργαστούν εξατομικευμένα. Αξιολογούν τις πληροφορίες που δίνονται και με κριτική σκέψη τοποθετούν κάθε οργανισμό στο δομημένο Τροφικό Πλέγμα. Δίνονται οδηγίες από τον εκπαιδευτικό να αλληλεπιδράσουν στις ομάδες τους αλλά και να αξιοποιήσουν το Ενθαρρύνει τους μαθητές να εργάζονται από κοινού χωρίς τις απευθείας οδηγίες του. Παρατηρεί και ακούει τους μαθητές καθώς αλληλεπιδρούν. Κάνει διερευνητικές ερωτήσεις για να ανακατευθύνει τις διερευνήσεις των μαθητών όταν είναι απαραίτητο. Δίνει χρόνο στους μαθητές να αποκωδικοποιήσουν τα ζητήματα. Ενεργεί ως σύμβουλος για τους μαθητές. 19
δεδομένων. 3. Να αναπτύξουν ευρύτερα την ικανότητα διατύπωσης στοιχειοθετημένης υποστήριξης ή αμφισβήτησης δεδομένων και υποθέσεων μέσα από διαλογική συζήτηση με κριτική και δημιουργική σκέψη (αξιολόγηση και αξιοποίηση πληροφοριών). 4. Να αποκτήσουν αξίες σε σχέση με το περιβάλλον και το σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή αλλά και για τη ζωή των υπόλοιπων οργανισμών σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής τους. 5. Να αποκτήσουν δεξιότητες ενσυναίσθησης και διαπροσωπικής επικοινωνίας και ως ελεύθεροι, ενεργοί και δημοκρατικοί πολίτες, να συμμετέχουν με κριτικό πνεύμα σε συζητήσεις διαμόρφωσης και παρουσίασης απόψεων για θέματα που αφορούν τις Βιολογικές Επιστήμες και τις εφαρμογές τους. περιεχόμενο ώστε να: Ανακαλύψουν ποια είναι η θέση κάθε οργανισμού στο τροφικό πλέγμα. Ονομάσουν φυτοφάγους, σαρκοφάγους και παμφάγους οργανισμούς. Χαρακτηρίσουν οργανισμούς ως κορυφαίους θηρευτές. Εντοπίσουν οργανισμούς που ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Αποφασίσουν κατά πόσον ο άνθρωπος ανταγωνίζεται με τα φυτά και τα ζώα. Καταλήξουν για το ποιοι οργανισμοί θα επηρεαστούν αν απομακρυνθούν τα αγρινά από το οικοσύστημα του Δάσους Πάφου. Να συγκρίνουν τη χρησιμότητα του τροφικού πλέγματος και της τροφικής αλυσίδα. 20
1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής γλώσσας σε προφορικό λόγο. Επεξηγώ - Ανακοινώνω Ολομέλεια της τάξης 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 3α. Δραστηριότητα 3: Ανακοίνωση Απαντήσεων για το Τροφικό Πλέγμα στο Δάσος Πάφου. (15 ) Η κάθε ομάδα ανακοινώνει τις απαντήσεις της για τα Φύλλα Εργασίας στην ολομέλεια της τάξης με στόχο να τεκμηριώσει και να επεξηγήσει τις απαντήσεις που έδωσε στα ερωτήματα που τέθηκαν. Ενθαρρύνει τους μαθητές να επεξηγήσουν τις απαντήσεις τους ή/και έννοιες και ορισμούς με δικά τους λόγια. Ζητά αιτιολόγηση (στοιχεία) και διευκρινίσεις από τους μαθητές. Δίνει ορισμούς και επεξηγήσεις. Χρησιμοποιεί προηγούμενες εμπειρίες των μαθητών ως βάση για την επεξήγηση. 1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα διάκρισης, κατηγοριοποίησης και παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής γλώσσας σε γραπτό λόγο. Επεξεργάζομαι 5 ομάδες των 5 ατόμων 1. Φύλλο ομαδικής εργασίας 3β. Δραστηριότητα 4: Συγγραφή Επιστολής για τις Επιπτώσεις της Απομάκρυνσης του Αγρινού από το Δάσος Πάφου. (20 ) Οι μαθητές καλούνται να εργαστούν και πάλι κατά ομάδες και να συντάξουν μια επιστολή προς τον αγρότη με την οποία θα του εξηγούν ποιες θα είναι οι πιθανές επιπτώσεις από την απομάκρυνση του αγρινού από το Δάσος Πάφου αφού αρχικά εργαστούν εξατομικευμένα. Δίνονται οδηγίες από τον εκπαιδευτικό να αλληλεπιδράσουν στις ομάδες τους αλλά και να αξιοποιήσουν τις προτεινόμενες φράσεις και λεξιλόγιο. Ενθαρρύνει τους μαθητές να εργάζονται από κοινού χωρίς τις απευθείας οδηγίες του. Παρατηρεί και ακούει τους μαθητές καθώς αλληλεπιδρούν. Κάνει διερευνητικές ερωτήσεις για να ανακατευθύνει τις διερευνήσεις των μαθητών όταν είναι απαραίτητο. Δίνει χρόνο στους μαθητές να αποκωδικοποιήσουν τα ζητήματα. Ενεργεί ως σύμβουλος για τους μαθητές. Αναμένει από τους μαθητές να ονομάζουν, να χρησιμοποιούν ορισμούς και επεξηγήσεις που δόθηκαν προηγουμένως. Ενθαρρύνει τους μαθητές να εφαρμόσουν ή να επεκτείνουν τις έννοιες και δεξιότητές τους σε νέες καταστάσεις. Θυμίζει στους μαθητές εναλλακτικές επεξηγήσεις. Αναφέρει στους μαθητές τα υπάρχοντα στοιχεία και αποδείξεις και ρωτάει: Τι γνωρίζετε ήδη; Γιατί νομίζετε ; 21
1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής γλώσσας σε προφορικό λόγο. Επεξηγώ - Ανακοινώνω Ολομέλεια της τάξης 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 3β. Δραστηριότητα 5: Ανακοίνωση επιστολών. (15 ) Η κάθε ομάδα παρουσιάζει (διαβάζει) την επιστολή της στην ολομέλεια της τάξης με στόχο να τεκμηριώσει και να επεξηγήσει τα στοιχεία που περιέλαβε στην επιστολή. Ενθαρρύνει τους μαθητές να επεξηγήσουν τις απαντήσεις τους ή/και έννοιες και ορισμούς με δικά τους λόγια. Ζητά αιτιολόγηση (στοιχεία) και διευκρινίσεις από τους μαθητές. Δίνει ορισμούς και επεξηγήσεις. Χρησιμοποιεί προηγούμενες εμπειρίες των μαθητών ως βάση για την επεξήγηση. Ολοκλήρωση μαθήματος: Μετά την παρουσίαση των απαντήσεων των μαθητών ο εκπαιδευτικός συνοψίζει και ανακεφαλαιώνει σε όλη την τάξη τις επιπτώσεις από την απομάκρυνση του αγρινού και τις προτάσεις-εισηγήσεις που αναφέρθηκαν. Εργασία για το σπίτι: Ζητείται από τους μαθητές να ενημερώσουν τους γονείς ή συγγενείς τους για το θέμα που διερευνήθηκε και για την επιστολή που έχουν συντάξει με σκοπό να τους ενημερώσουν για τις πιθανές επιπτώσεις που θα έχει η θανάτωση και απομάκρυνση του αγρινού από το Δάσος Πάφου. Είναι σημαντικό να παρέχεται η δυνατότητα διαφοροποίησης της εργασίας για το σπίτι. 22
Αξιολόγηση Μέσα / Υλικά 1. Αξιολόγηση συντρέχουσα. 1. Παρουσίαση στο Powerpoint. 2. Αξιολόγηση ομαδικών φύλλων εργασίας. 2. Ηλεκτρονικός υπολογιστής. 3. Βιντεοπροβολέας. 3. Παρατήρηση. 4. Φύλλα ομαδικής εργασίας τυπωμένα για τους μαθητές. 4. Παιδαγωγικό ημερολόγιο με αφηγηματικές καταγραφές. 5. Έντυπες πηγές πληροφόρησης. 5. 6. Βιβλίο του μαθητή. 23
ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 4 Καθηγητής: Δρ. Ανδρέας Χατζηχαμπής Ημερομηνία: Σεπτέμβριος 2011 Αρ. Μαθ.: 25 Χρόνος: 1 x 80 (συνολικά 4 x 80 ) Τάξη: Α Γυμνασίου Ενότητα: Φυσικό Περιβάλλον και Οικολογία Κεφάλαιο: Τροφικές Σχέσεις Μάθημα: Επέκταση Στάσεις - Εκτίμηση Απαραίτητες προϋπάρχουσες/ προαπαιτούμενες γνώσεις: Τροφικές Αλυσίδες και Τροφικό Πλέγμα του Δάσους Πάφου ΓΕΝΙΚΕΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ. Ίδιες με το προηγούμενο Σχέδιο Μαθήματος. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Καθοδηγούμενη διερώτηση που υιοθετεί στάδια της συνεργατικής οικοδομιστικής διερεύνησης. Αφόρμηση : Μερικοί μαθητές σχολιάζουν την εμπειρία τους σχετικά με την παρουσίαση των απόψεών στους γονείς ή σε συγγενείς τους. Εμπλοκή μαθητών με την παρουσίαση στο PowerPoint του κινδύνου εξαφάνισης που αντιμετώπισε πρόσφατα το αγρινό. Στη συνέχεια οι μαθητές καλούνται να εκφραστούν για το πώς θα αισθάνονταν αν δεν υπήρχε σήμερα το αγρινό στην κυπριακή πανίδα. Υπενθυμίζεται στους μαθητές η αποστολή τους και οι στόχοι του συγκεκριμένου μαθήματος. Στόχοι/ Δεξιότητες Διδακτική προσέγγιση Οργάνωση τάξης Μαθησιακά εργαλεία Πορεία δραστηριότητας Ρόλος εκπαιδευτικού 24
1. Σύνδεση με το προηγούμενο μάθημα. 2. Ενίσχυση προηγούμενων γνώσεων. Διερώτηση Ολομέλεια της τάξης 1. Δομημένη ανάκληση γνώσεων στο PowerPoint. Δραστηριότητα 1: Σύνδεση με το προηγούμενο μάθημα Παρουσίαση εργασιών που είχαν στο σπίτι. (15 ) Προβάλλεται στο PowerPoint ο κίνδυνος εξαφάνισης που αντιμετώπισε το αγρινό στο παρελθόν. Οι μαθητές καλούνται να εκφραστούν για το πώς θα αισθάνονταν αν δεν υπήρχε σήμερα το αγρινό στην κυπριακή πανίδα. Αναπτύσσεται διαλογική συζήτηση. Εγείρει ερωτήματα. Αποσπά απαντήσεις που αποκαλύπτουν τι γνωρίζουν ή πιστεύουν οι μαθητές για το θέμα. 1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα διάκρισης, κατηγοριοποίησης και παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή των μαθηματικών. 2. Να αναπτύξουν ευρύτερα την ικανότητα διατύπωσης στοιχειοθετημένης υποστήριξης ή αμφισβήτησης δεδομένων και υποθέσεων μέσα από διαλογική συζήτηση με κριτική και δημιουργική σκέψη (αξιολόγηση και αξιοποίηση πληροφοριών). 3. Να αποκτήσουν αξίες σε σχέση με το περιβάλλον και το σεβασμό για την ανθρώπινη Εξερευνώ 5 ομάδες των 5 ατόμων 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 4. 2. Χάρτης της Κύπρου. Δραστηριότητα 2: Προβλήματα επέκτασης. (20 ) Οι μαθητές καλούνται να μετακινηθούν στις θέσεις εργασίας ώστε να εργαστούν κατά ομάδες και να επιλύσουν άλλα προβλήματα που σχετίζονται με το αγρινό αφού αρχικά εργαστούν εξατομικευμένα. Δίνονται οδηγίες από τον εκπαιδευτικό να αλληλεπιδράσουν στις ομάδες τους ώστε να: Ανακαλύψουν ποιος είναι ο πληθυσμός του αγρινού από το 1878 μέχρι το 2007. Προβλέψουν πιθανές επιπτώσεις από τη βόσκηση αιγοπροβάτων στο Δάσος Πάφου. Εκφράσουν πώς αισθάνονται που η κατοχική γραμμή περιορίζει την Ενθαρρύνει τους μαθητές να εργάζονται από κοινού χωρίς τις απευθείας οδηγίες του. Παρατηρεί και ακούει τους μαθητές καθώς αλληλεπιδρούν. Κάνει διερευνητικές ερωτήσεις για να ανακατευθύνει τις διερευνήσεις των μαθητών όταν είναι απαραίτητο. Δίνει χρόνο στους μαθητές να αποκωδικοποιήσουν τα ζητήματα. Ενεργεί ως σύμβουλος για τους μαθητές. 25
ζωή αλλά και για τη ζωή των υπόλοιπων οργανισμών σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής τους. ελεύθερη διακίνηση του αγρινού. 4. Να αναπτύξουν στάσεις και συμμετοχικές συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν το δημοκρατικό πολίτη όπως η δημοκρατικότητα και η αγωνιστικότητα σε μια ημικατεχόμενη πατρίδα. 5. Να αποκτήσουν δεξιότητες ενσυναίσθησης και διαπροσωπικής επικοινωνίας και ως ελεύθεροι, ενεργοί και δημοκρατικοί πολίτες, να συμμετέχουν με κριτικό πνεύμα σε συζητήσεις διαμόρφωσης και παρουσίασης απόψεων για θέματα που αφορούν τις Βιολογικές Επιστήμες και τις εφαρμογές τους. 1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής γλώσσας σε προφορικό λόγο. Επεξηγώ - Ανακοινώνω Ολομέλεια της τάξης 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 4. Δραστηριότητα 3: Ανακοίνωση Απαντήσεων στα Προβλήματα για το Αγρινό. (10 ) Η κάθε ομάδα ανακοινώνει τις απαντήσεις της, για τα Προβλήματα που τέθηκαν στα Φύλλα Εργασίας, στην Ενθαρρύνει τους μαθητές να επεξηγήσουν τις απαντήσεις τους ή/και έννοιες και ορισμούς με δικά τους λόγια. Ζητά αιτιολόγηση (στοιχεία) και διευκρινίσεις από τους μαθητές. Δίνει ορισμούς και επεξηγήσεις. Χρησιμοποιεί προηγούμενες 26
ολομέλεια της τάξης με στόχο να τεκμηριώσει και να επεξηγήσει τις απαντήσεις που έδωσε στα ερωτήματα που τέθηκαν. εμπειρίες των μαθητών ως βάση για την επεξήγηση. 1. Να αποκτήσουν αξίες σε σχέση με το περιβάλλον και το σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή αλλά και για τη ζωή των υπόλοιπων οργανισμών σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής τους. 1. Να καλλιεργήσουν δεξιότητες που σχετίζονται με την ικανότητα παρουσίασης δεδομένων με ορθή εφαρμογή της ελληνικής Επεξεργάζομαι 5 ομάδες των 5 ατόμων Επεξηγώ - Ανακοινώνω Ολομέλεια της τάξης 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 4. 1. Φύλλα ομαδικής εργασίας 4. Δραστηριότητα 4: Στάσεις απέναντι στη Φύση. (20 ) Οι μαθητές καλούνται να εργαστούν και πάλι κατά ομάδες και να απαντήσουν στις εργασίες στα Φύλλα Ομαδικής Εργασίας σχετικά με την προστασία της φύσης αφού αρχικά εργαστούν εξατομικευμένα. Δίνονται οδηγίες από τον εκπαιδευτικό να αλληλεπιδράσουν στις ομάδες τους ώστε να: Καταγράψουν θετικές και αρνητικές ενέργειες με τις οποίες ο άνθρωπος επηρεάζει τη φύση. Επιλέξουν ενέργειες ώστε να συμβάλουν στην προστασία της φύσης. Πάρουν θέση και να εκφράσουν την άποψή τους, ως δημοκρατικοί πολίτες, απέναντι στη λαθροθηρία. Δραστηριότητα 5: Ανακοίνωση απόψεων και θέσεων. (15 ) Η κάθε ομάδα παρουσιάζει, τις Ενθαρρύνει τους μαθητές να εργάζονται από κοινού χωρίς τις απευθείας οδηγίες του. Παρατηρεί και ακούει τους μαθητές καθώς αλληλεπιδρούν. Κάνει διερευνητικές ερωτήσεις για να ανακατευθύνει τις διερευνήσεις των μαθητών όταν είναι απαραίτητο. Δίνει χρόνο στους μαθητές να αποκωδικοποιήσουν τα ζητήματα. Ενεργεί ως σύμβουλος για τους μαθητές. Αναμένει από τους μαθητές να ονομάζουν, να χρησιμοποιούν ορισμούς και επεξηγήσεις που δόθηκαν προηγουμένως. Ενθαρρύνει τους μαθητές να εφαρμόσουν ή να επεκτείνουν τις έννοιες και δεξιότητές τους σε νέες καταστάσεις. Θυμίζει στους μαθητές εναλλακτικές επεξηγήσεις. Αναφέρει στους μαθητές τα υπάρχοντα στοιχεία και αποδείξεις και ρωτάει: Τι γνωρίζετε ήδη; Γιατί νομίζετε ; Ενθαρρύνει τους μαθητές να επεξηγήσουν τις απαντήσεις τους ή/και έννοιες και ορισμούς με δικά τους λόγια. Ζητά αιτιολόγηση (στοιχεία) και διευκρινίσεις από τους 27
γλώσσας σε προφορικό λόγο. / / Ατομική Εργασία 1. Φύλλο Ετεροαξιολόγησης. απαντήσεις και τις θέσεις που έχει πάρει στα θέματα που τέθηκαν, στην ολομέλεια της τάξης με στόχο να τεκμηριώσει και να επεξηγήσει τη στάση που τήρησε. Γίνεται διαλογική συζήτηση. Δραστηριότητα 6: Ετεροαξιολόγηση Συνεργασίας στην Ομάδα. (7 ) μαθητές. Δίνει ορισμούς και επεξηγήσεις. Χρησιμοποιεί προηγούμενες εμπειρίες των μαθητών ως βάση για την επεξήγηση. Ενθαρρύνει και ενισχύει τη συζήτηση με νέες ιδέες και διαστάσεις χωρίς ο ίδιος να παίρνει θέση. / / / Ατομική Εργασία 1. Φύλλο Αυτοαξιολόγησης. Δραστηριότητα 7: Αυτοαξιολόγηση. (7 ) / / / Ατομική Εργασία 1. Γραπτό Διαγνωστικό Δοκίμιο. Δραστηριότητα 8: Γραπτή Αξιολόγηση στο Κεφάλαιο. (40 ) / Ολοκλήρωση μαθήματος: Μετά την παρουσίαση των απαντήσεων των μαθητών ο εκπαιδευτικός συνοψίζει και ανακεφαλαιώνει σε όλη την τάξη τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν οι δραστηριότητες του ανθρώπου στη φύση και ενισχύει την καλλιέργεια στάσεων υπέρ του σεβασμού του περιβάλλοντος και όλων των ζωντανών οργανισμών σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής τους. 28
Εργασία για το σπίτι: Ανατίθεται στους μαθητές να ετοιμάσουν τις επόμενες μέρες μια Δημιουργική εργασία τύπου Project με στόχο να δημιουργήσουν σε ένα μεγάλο χαρτόνι ένα τροφικό πλέγμα με οργανισμούς ενός οικοσυστήματος που θα επιλέξουν οι ίδιοι. Θα πρέπει να παρουσιάσουν την εργασία τους στους συμμαθητές τους και να τους εξηγήσουν τι θα συμβεί αν αφαιρεθεί ή αν προστεθεί ένα οποιοδήποτε είδος οργανισμού. Τονίζεται στους μαθητές ότι υλικό σχετικό με την εργασία τους μπορούν να το καταθέσουν στο Φάκελο Επιτευγμάτων τους, ο οποίος θα αξιολογηθεί στο τέλος του τετραμήνου, γι αυτό πρέπει να δημιουργήσουν και να εκτυπώσουν ένα αξιόλογο υλικό. Είναι σημαντικό να παρέχεται η δυνατότητα διαφοροποίησης της εργασίας για το σπίτι. Αξιολόγηση Μέσα / Υλικά 1. Αξιολόγηση συντρέχουσα. 1. Παρουσίαση στο Powerpoint. 2. Αξιολόγηση ομαδικών φύλλων εργασίας. 2. Ηλεκτρονικός υπολογιστής. 3. Βιντεοπροβολέας. 3. Παρατήρηση. 29
4. Φύλλα ομαδικής εργασίας τυπωμένα για τους μαθητές. 4. Παιδαγωγικό ημερολόγιο με αφηγηματικές καταγραφές. 5. Έντυπες πηγές πληροφόρησης. 5. Φάκελος Επιτευγμάτων μαθητή. 6. Βιβλίο του μαθητή. 30
ΒΙΒΛΙΟ ΜΑΘΗΤΗ
1α Αλυσίδες και πλέγματα Τι είναι οι τροφικές αλυσίδες και τα τροφικά πλέγματα; Κάθε οργανισμός χρειάζεται ενέργεια για να ζήσει. Το σώμα κάθε οργανισμού περιέχει ένα απόθεμα (μια αποθήκη) ενέργειας. Τα ζώα παίρνουν αυτό το απόθεμα ενέργειας μέσω της τροφής τους. Τροφική αλυσίδα είναι ένας τρόπος αναπαράστασης του ποιος τρώει ποιον σε ένα οικοσύστημα. Τα βέλη δείχνουν την κατεύθυνση με την οποία μεταφέρεται η ενέργεια. 1. Δείτε την τροφική αλυσίδα και ονομάστε: α. δύο καταναλωτές β. ένα θηρευτή γ. ένα παραγωγό δ. ένα κορυφαίο θηρευτή Στη διπλανή τροφική αλυσίδα μπορείτε να δείτε ότι ο λαγός τρώει χορτάρι και η αλεπού τρώει το λαγό. Η ενέργεια επομένως περνά από το χορτάρι στον λαγό και μετά από τον λαγό στην αλεπού. Οι τροφικές αλυσίδες ξεκινούν πάντα με οργανισμούς που μπορούν να παράγουν μόνοι τους την τροφή τους. Αυτούς τους οργανισμούς τους ονομάζουμε παραγωγούς. Τα φυτά είναι παραγωγοί. Τα ζώα είναι καταναλωτές, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να τρώνε άλλους οργανισμούς (ή τμήματά τους) για να ζήσουν. Η τροφική αλυσίδα πάντα τελειώνει με ένα κορυφαίο θηρευτή. Β. Βρείτε τις τροφικές αλυσίδες στην πιο κάτω εικόνα: 1 Η τσουκνίδα είναι ένα φυτό που φτιάχνει μόνο του την τροφή του με τη φωτοσύνθεση, γι αυτό και ονομάζεται παραγωγός. 2 Το χορτάρι και τα δέντρα επίσης είναι παραγωγοί. 3 Τα ζώα στην αλυσίδα ονομάζονται καταναλωτές γιατί δεν μπορούν να παράγουν την τροφή τους αλλά χρειάζονται τρώγεται τρώγεται χορτάρι από λαγό από αλεπού Αυτή η ιδέα μπορεί να αναπαρασταθεί ως μία τροφική αλυσίδα: χορτάρι λαγός αλεπού Α. Μια τροφική αλυσίδα να την καταναλώσουν. 4 Ο λαγός είναι παράδειγμα φυτοφάγου οργανισμού αφού τρώει μόνο φυτά. 5 Η κουκουβάγια είναι σαρκοφάγος οργανισμός (τρώει κρέας). 6 Κορυφαίοι θηρευτές βρίσκονται στο τέλος της τροφικής αλυσίδας γιατί δεν τους τρώει κανείς. Προβληματιστείτε Πόσες τροφικές αλυσίδες μπορείτε να βρείτε και ποιες; Πώς μπορεί να ονομαστεί ο άνθρωπος αφού τρώει και φυτά και ζώα; 32
1α Αλυσίδες και πλέγματα Εκτός από το λαγό, χορτάρι τρώνε και πολλά άλλα ζώα. Για να το δείξουμε αυτό πρέπει να χρησιμοποιήσουμε ένα τροφικό πλέγμα. Το τροφικό πλέγμα μπορεί επίσης να μας δείξει πώς ζώα (που ονομάζονται παμφάγα) τρώνε και φυτά και ζώα. Σε ένα τροφικό πλέγμα μπορούμε να δούμε πώς σε ένα οικοσύστημα οι οργανισμοί εξαρτώνται ο ένας από τον άλλο για τροφή (τροφικές σχέσεις). Μπορούμε επίσης να δούμε πώς ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Για παράδειγμα, οι γαιοσκώληκες τρώγονται από σκαντζόχοιρους και μυγαλές. Οι σκαντζόχοιροι και οι μυγαλές ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τους γαιοσκώληκες. 2. Γιατί τα φυτά ονομάζονται παραγωγοί; 3. Δείτε το τροφικό πλέγμα μιας Αφρικανικής Σαβάνας. α. Ποιοι οργανισμοί τρώνε χορτάρι; β. Τι τρώει ο αφρικανικός λύγκας; γ. Καταγράψτε μια από τις δύο πιο μακριές τροφικές αλυσίδες του τροφικού πλέγματος. δ. Δημιουργήστε μια λίστα των οργανισμών στην τροφική σας αλυσίδα από την εικόνα Γ. Περιγράψτε τι τρώει το καθένα γράφοντας μία ή περισσότερες από τις επόμενες λέξεις δίπλα του: σαρκοφάγο, καταναλωτής, φυτοφάγο, παμφάγο, παραγωγός, κορυφαίος θηρευτής. ε. Ποιοι οργανισμοί του τροφικού πλέγματος μπορεί να ανταγωνίζονται μεταξύ τους; Τα φυτά παρόλο που βρίσκονται στην αρχή ενός τροφικού πλέγματος επίσης ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Οι άνθρωποι επίσης ανταγωνίζονται με φυτά και ζώα. Όταν γίνονται οικοδομικά έργα για παράδειγμα ανταγωνιζόμαστε με τα ζώα και τα φυτά για χώρο. Τράπεζα λέξεων σαρκοφάγος καταναλωτής φυτοφάγος παμφάγος ενέργεια τροφικές σχέσεις τροφική αλυσίδα τροφικό πλέγμα φωτοσύνθεση παραγωγός θηρευτής θήραμα κορυφαίος θηρευτής οικοσύστημα ανταγωνισμός 33 Γ. Ένα τροφικό πλέγμα Αφρικανικής Σαβάννας Μπορώ να Δ. Δέντρα με το ριζικό τους σύστημα. Τι μπορείτε να συμπεράνετε; Ε. Περιττώματα κουκουβάγιας Στα περιττώματα μιας κουκουβάγιας μπορούμε να βρούμε οστά τρωκτικών. Τι μπορείτε να συμπεράνετε; 4. Εξηγήστε για ποιους πόρους ανταγωνίζονται τα φυτά μεταξύ τους. 5. Με ποιους τρόπους ο άνθρωπος ανταγωνίζεται με τα φυτά και τα ζώα; σχεδιάσω και να εξηγήσω τροφικές αλυσίδες και τροφικά πλέγματα. ανακαλέσω τις λέξεις που περιγράφουν οργανισμούς σε μια τροφική αλυσίδα (π.χ. παραγωγός, θηρευτής). εξηγήσω πώς οργανισμοί ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τροφή.
1β Τροφικές μαρτυρίες (στοιχεία) Πώς λειτουργεί η οικολογία: Ποιος τρώει ποιον; Όταν οι οικολόγοι (βιολόγοι με ειδίκευση στην οικολογία) μελετούν ένα οικοσύστημα, προσπαθούν να ανακαλύψουν ποιοι οργανισμοί ζουν εκεί και πώς τρέφονται. Μπορούν στη συνέχεια να χρησιμοποιήσουν αυτές τις πληροφορίες για να κατασκευάσουν τροφικά πλέγματα. Οι Αναρροφητήρες και οι απόχες είναι μερικά όργανα που χρησιμοποιούνται συχνά για τη συλλογή οργανισμών από ένα οικοσύστημα. Στα δάση, οι οικολόγοι μπορούν να ταρακουνήσουν επίσης κλαδιά δέντρων και να συλλέξουν τους οργανισμούς που πέφτουν από αυτά. Εκεί που ένα ζώο βρίσκεται μπορεί να δώσει σε ένα οικολόγο μια ιδέα του τι τρώει. Ο χώρος στον οποίο εντοπίζεται ένα ζώο, θα μπορούσε να δώσει σε έναν οικολόγο κάποιες ενδείξεις σχετικά με την τροφή του. Για παράδειγμα, οι αφίδες βρίσκονται στους φυτικούς βλαστούς γιατί τρέφονται με χυμό από το εσωτερικό του συγκεκριμένου φυτού. Οι πασχαλίτσες βρίσκονται κοντά στις αφίδες επειδή τρώνε τις αφίδες. Ι. Κελύφη σαλιγκαριών σπασμένα από τσίχλες. Κ. Απορρίμματα που περιέχουν σπόρους φυτών που έχει φάει ένα πουλί. Z. Απόχη H. Αναρροφητήρας Θ. Πασχαλίτσα που τρώει αφίδες (είδος εντόμου). 6.α. Που θα χρησιμοποιούσατε απόχη? β. Δεν θα χρησιμοποιούσατε απόχη για να συλλέξετε ζώα από νεκρά φύλλα. Εξηγήστε γιατί; γ. Τι θα χρησιμοποιούσατε για να συλλέξετε ζωικούς οργανισμούς από νεκρά φύλλα; 7. Αν απομακρύνετε οποιαδήποτε ζώα από ένα οικοσύστημα για να τα μελετήσετε, θα πρέπει να τα επιστρέψετε εκεί που βρέθηκαν. Εξηγήστε γιατί. 8. α. Τι τρώνε οι τσίχλες; β. Πώς θα βρείτε στοιχεία που να υποστηρίζουν αυτή την υπόθεση; Ένας οικολόγος μπορεί να βρει στοιχεία και από τα ζωικά απορρίμματα. Τα ζωικά περιττώματα έχουν διακριτά σχήματα και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δείξουν ποια ζώα υπάρχουν σε ένα οικοσύστημα και τι τρώνε. Ο εντοπισμός ζωικών περιττωμάτων δίπλα από ένα νεκρό ζώο θα δώσει στοιχεία για το ποιο ζώο ευθύνεται. Λ. Ένας οικολόγος που μελετά τις Σαβάνες της Αφρικής θα γνώριζε ότι αυτή η ύαινα σκοτώθηκε από λιοντάρι λόγω των σημαδιών των δοντιών του που έχει πάνω της. 9. Αναφέρετε δύο τρόπους με τους οποίους θα μπορούσατε να βρείτε τι τρώει ένα πουλί. 10. Τα σημάδια δοντιών συχνά μπορούν να εντοπιστούν στο φλοιό των δέντρων. Προτείνετε πώς θα ανακαλύψετε ποιο ζώο έκανε αυτά τα σημάδια. 34 Άλλα στοιχεία περιλαμβάνουν σημάδια δοντιών, ίχνη ποδιών, απομεινάρια φαγητού, σχήμα και μέγεθος φωλιάς, εκδύσεις δέρματος, απώλεια τριχώματος και διακριτά μονοπάτια. Για παράδειγμα, τα σαλιγκάρια αφήνουν πίσω τους μονοπάτια από βλέννα, τα οποία εντοπίζονται συχνά γύρω από ένα κατεστραμμένο φυτό. Μπορώ να σχεδιάσω πώς να βρω στοιχεία για το τι τρώει τι σε ένα ενδιαίτημα.
1γ Χρησιμοποιώντας τροφικές μαρτυρίες Οι οικολόγοι συχνά καλούνται για να μελετήσουν τα οικοσυστήματα προτού γίνουν αλλαγές σε αυτά. Οι αλλαγές μπορεί να γίνουν από έργα ανάπτυξης, οικοδομικές εργασίες, έργα για θανάτωση διαφόρων ζώων που μπορεί να προκαλούν προβλήματα στον άνθρωπο ή ακόμα και σχέδια για εισαγωγή νέων ειδών. ΠΡΟΒΛΗΜΑ 1 Ένας αγρότης που ζει σε ένα χωριό γύρω από το Δάσος Πάφου κάλεσε ένα οικολόγο ώστε να τον συμβουλευτεί για το τι θα συνέβαινε αν σκοτώσει όσα αγρινά έρχονται στο περιβόλι του. Ο αγρότης θέλει να ξέρει ποιες επιπτώσεις θα έχει αυτό σε άλλους οργανισμούς. Ο οικολόγος έχει επισκεφθεί το περιβόλι του αγρότη καθώς και τη γύρω περιοχή και πραγματοποίησε μια έρευνα. Οι φωτογραφίες δείχνουν μερικές από τις μαρτυρίες που συλλέχθηκαν. Μ. Αγρινά στο δάσος Πάφου. Ν. Αγρινό τρώει αόρατο. Ξ. Σχινιά τροφή και του αγρινού. Φ. Κυπριακό φίδι. Χ. Περιττώματα λαγού. Ο. Τρεμιθιά, τροφή και του αγρινού. Π. Λατζιά, τροφή και του αγρινού. Ψ. Κυπριακή αλεπού. Ω. Χορτάρι στο δάσος Πάφου. Ρ. Φωλιά σπιζαετού σε πεύκο. Κάτω οστά αγρινού. Τ. Σκαλιφούρτα, τρέφεται με έντομα. Σ. Ακρίδα πράσινη. Υ. Φάσσα τρέφεται με αντρούκλια και άλλους καρπούς και σπόρους. 35 1. Γιατί νομίζετε οι αγρότες μπορεί να θέλουν να θανατωθούν τα αγρινά; 2. Αξιοποιήστε τις φωτογραφίες για να σχεδιάσετε ένα τροφικό πλέγμα στο οποίο να συμμετέχει το αγρινό. 3. Σε κάθε ένα από τα ζώα του τροφικού πλέγματος περιγράψτε μια προσαρμογή για την επιβίωσή του σε αυτό τον οικότοπο εξηγώντας πως η προσαρμογή αυτή βοηθά για να επιβιώσει. 4. Γράψτε μια επιστολή σε ένα αγρότη για να του εξηγήσετε τι επιπτώσεις μπορεί να έχει η απομάκρυνση του αγρινού από αυτό το οικοσύστημα. Χρησιμοποιήστε το τροφικό πλέγμα για να σας βοηθήσει.
1γ Χρησιμοποιώντας τροφικές μαρτυρίες ΠΡΟΒΛΗΜΑ 2 Ένας κτηνοτρόφος που ζει σε ένα χωριό κοντά στο Δάσος Πάφου κάλεσε ένα οικολόγο ώστε να τον συμβουλευτεί για το τι θα συνέβαινε αν αφήνει τα 1000 περίπου αιγοπρόβατά του για ελεύθερη βοσκή στο δάσος. Ο κτηνοτρόφος θέλει να ξέρει ποιες επιπτώσεις θα έχει αυτό στο αγρινό και σε άλλους οργανισμούς. Ο οικολόγος επισκέφθηκε την περιοχή του κτηνοτρόφου καθώς και τη γύρω περιοχή και πραγματοποίησε μια έρευνα. Η πιο κάτω γραφική παράσταση μπορεί να σε βοηθήσει. Μ. Γραφική παράσταση για τον πληθυσμό του αγρινού στο δάσος Πάφου. Επανάληψη Εννοιών Σε τι διαφέρουν οι παραγωγοί από τους καταναλωτές; Ποια η σχέση μιας τροφικής αλυσίδας με ένα τροφικό πλέγμα; Εξηγείστε πώς ο άνθρωπος επηρεάζει θετικά ή αρνητικά τη φύση. Ποιος είναι ο ρόλος των οικολόγων στη μελέτη των τροφικών σχέσεων; Πρωτοπόροι στη Βιολογία Charles Elton, 1900-1991 Πόσο εύκολο είναι να ερμηνεύσουμε τις τροφικές σχέσεις; Ένα τροφικό πλέγμα συνοψίζει τις τροφικές σχέσεις σε ένα οικοσύστημα. Οι πρώτες εργασίες σχετικά με τα τροφικά πλέγματα, επικεντρώθηκαν σε οικοσυστήματα με λίγους οργανισμούς. Το 1927, ο Charles Elton, επεσήμανε ότι ο αριθμός των τροφικών πλεγμάτων, που είχαν περιγραφεί καλά, μπορούσε να μετρηθεί στα δάκτυλα του ενός χεριού. Ένα από τα πρώτα τροφικά πλέγματα που περιγράφηκαν είναι αυτό για τις τροφικές σχέσεις στο Bear Island στην υψηλή Αρκτική. Ο Elton με τον συνεργάτη του Summerhayes επέλεξαν την Αρκτική για να ξεκινήσουν την περιγραφή του πρώτου τροφικού πλέγματος. Γιατί νομίζετε; Η εργασία τους αποκάλυψε ότι ακόμα και σε «φτωχές πανίδες» οι τροφικές σχέσεις είναι σύνθετες και είναι δύσκολο να μελετηθούν. Σήμερα η μελέτη των τροφικών πλεγμάτων συνεχίζεται. Η μελέτη των τροφικών σχέσεων μεταξύ ψαριών του γλυκού νερού, μας δίνει μια ιδέα για την πολυπλοκότητα των τροφικών πλεγμάτων. Πόσο απλά είναι στην πραγματικότητα τα τροφικά πλέγματα; Πόσο εύκολο είναι να βρούμε τις τροφικές σχέσεις; Πες την άποψή σου Η λαθροθηρία αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο κίνδυνο για το αγρινό. Κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι λαθροθήρες θα πρέπει να τιμωρούνται με βαρύτατα πρόστιμα καθώς και με φυλάκιση. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι για να σταματήσει η λαθροθηρία πρέπει να επιτραπεί το κυνήγι του αγρινού. Τι πιστεύετε εσείς; Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις πιο πάνω απόψεις και γιατί; Ψ. Τροφικό πλέγμα ψαριών γλυκού νερού, Cano Volcan, Βενεζουέλα (Winemiller, 1990) 36
ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 37
Αλυσίδες και Πλέγματα 1 Οργανισμοί του Δάσους Πάφου Διαβάζοντας το πιο πάνω δημοσίευμα, ένας αγρότης που ζει σε ένα χωριό γύρω από το Δάσος Πάφου κάλεσε ένα οικολόγο για να τον συμβουλέψει για το τι θα συνέβαινε αν αυτός και οι συγχωριανοί του σκοτώνουν όσα αγρινά έρχονται στα περιβόλια τους. Ο αγρότης θέλει να ξέρει ποιες επιπτώσεις θα έχει αυτό σε άλλους οργανισμούς. Ο οικολόγος έχει επισκεφθεί το περιβόλι του αγρότη καθώς και τη γύρω περιοχή και πραγματοποίησε μια μελέτη. Οι φωτογραφίες που ακολουθούν δείχνουν μερικές από τις μαρτυρίες που συλλέχθηκαν. 38
1. Στην εικόνα παρουσιάζεται το Δάσος Πάφου, που είναι το οικοσύστημα στο οποίο απαντάται το αγρινό. Αναγνωρίστε και καταγράψτε, μερικά είδη των οργανισμών, τα οποία συναντούμε σε αυτό το οικοσύστημα και συμπληρώστε το πίνακα που ακολουθεί. Κάθε αριθμός αντιστοιχεί σε ένα είδος. ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΟΙΝΟ ONOMA ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ 2. Έχετε καταγράψει όλα τα είδη οργανισμών που υπάρχουν σε ολόκληρο το Δάσος Πάφου; Εξηγήστε. 39
3. Υπάρχει περίπτωση να υπάρχουν είδη οργανισμών που δεν φαίνονται στην εικόνα; Εξηγήστε την απάντησή σας. 4. Υπάρχουν στοιχεία στην εικόνα που, ενώ δεν δείχνουν τους οργανισμούς, αποκαλύπτουν την παρουσία κάποιων οργανισμών; Καταγράψτε τους οργανισμούς και εξηγήστε την απάντησή σας. 5. Νομίζετε ότι σχετίζονται μεταξύ τους οι οργανισμοί του Δάσους Πάφου ανάλογα με τον τρόπο που τρέφονται; Εξηγήστε την απάντησή σας. 6. Πώς θα ονομάζατε τις σχέσεις αυτές;.. 7. Δώστε ένα ορισμό για τις σχέσεις αυτές. 8. Τι άλλο θα θέλατε να μάθετε για αυτούς τους οργανισμούς ώστε να μπορέσετε να συνεχίσετε την αποστολή σας; Χρειάζομαι επίσης τα πιο κάτω στοιχεία Στοιχεία Εξήγηση 9. Πώς σκοπεύετε να συλλέξετε τα στοιχεία που χρειάζεστε για να συνεχίσετε την αποστολή σας; 10. Βρείτε άλλες πληροφορίες για το αγρινό ή τους άλλους οργανισμούς του Δάσους Πάφου που καταγράψατε πιο πάνω από βιβλία, εγκυκλοπαίδειες ή το διαδίκτυο και παρουσιάστε τις στους συμμαθητές σας. 40
2α Αλυσίδες και Πλέγματα Τροφικές Σχέσεις Οργανισμών του Δάσους Πάφου Τροφικές Αλυσίδες 1. Γιατί νομίζετε οι αγρότες μπορεί να θέλουν να απομακρυνθούν τα αγρινά από το δάσος Πάφου; 2. Ο οικολόγος μελετώντας τους οργανισμούς στο οικοσύστημα του Δάσους Πάφου, μάζεψε διάφορες πληροφορίες που μπορεί να σας φανούν χρήσιμες. Μελετήστε προσεκτικά την κάρτα κάθε είδους και συμπληρώστε τα επόμενα σχεδιαγράμματα. Παράδειγμα: Τρώει Είδος Τρώγεται από Λαγός Κανένας Χορτάρι Αγρινό Ακρίδα Αόρατος Σχινιά 41
Τρώει Είδος Τρώγεται από Λατζιά Τρεμιθιά Αντρουκλιά 42
Τρώει Είδος Τρώγεται από Λαγός Αγρινό Ακρίδα 43
Τρώει Είδος Τρώγεται από Σκαλιφούρτα Φάσσα Φίδι 44
Τρώει Είδος Τρώγεται από Σπιζαετός Αλεπού 45
2β Αλυσίδες και Πλέγματα Τροφικές Σχέσεις Οργανισμών του Δάσους Πάφου Τροφικές Αλυσίδες 1. Μελετείστε τις πιο κάτω εικόνες και απαντήστε στα ερωτήματα που ακολουθούν. χορτάρι τρώγεται λαγό τρώγεται από από αλεπού Αυτή η ιδέα μπορεί να αναπαρασταθεί ως εξής: χορτάρι λαγός αλεπού 2. Πώς θα μπορούσε να ονομαστεί η τροφική σχέση μεταξύ χορταριού, λαγού και αλεπούς; 3. Δώστε ένα ορισμό της τροφικής αλυσίδας. Αυτό είναι μια:.. Απαντήστε στις ερωτήσεις 4, 5 και 6 επιλέγοντας μια από τις λέξεις: Θήραμα, θηρευτής, ενέργεια 4. Πώς θα μπορούσε να ονομαστεί η αλεπού με βάση τις τροφικές της συνήθειες; 5. Πώς θα μπορούσε να ονομαστεί ο λαγός με βάση τις τροφικές του συνήθειες;.... 6. Μελετείστε το πιο κάτω σχεδιάγραμμα και συμπληρώστε τα κενά. Διαφορετικά ονομάζεται και : λεία 46
7. Συμπληρώστε τα πιο κάτω κουτιά ώστε να δημιουργήσετε μια τροφική αλυσίδα στην οποία να συμμετέχουν ο λαγός και το φίδι. Για την πιο πάνω τροφική αλυσίδα ονομάστε ένα θηρευτή και ένα θήραμα: Θηρευτής:... Θήραμα:... 8. Συμπληρώστε τα πιο κάτω κουτιά ώστε να δημιουργήσετε μια τροφική αλυσίδα στην οποία να συμμετέχουν η φάσσα και ο σπιζαετός. Περιγράψτε με λόγια την πιο πάνω τροφική αλυσίδα: 9. Συμπληρώστε τα πιο κάτω κουτιά ώστε να δημιουργήσετε δύο διαφορετικές τροφικές αλυσίδες στις οποίες να συμμετέχει το αγρινό. Τι δείχνουν τα βέλη σε μια τροφική αλυσίδα;. Ποια είναι η σχέση της τροφής με την ενέργεια;. 10. Παρατηρείστε τις πιο πάνω τροφικές αλυσίδες που δημιουργήσατε. Ποια κοινά χαρακτηριστικά έχουν; α. β. γ. 11. Από πού παίρνουν την ενέργειά τους τα φυτά; 13. Από πού παίρνουν την ενέργειά τους τα ζώα;. 12. Με βάση τη θέση τους σε μια τροφική αλυσίδα πώς μπορούν να ονομαστούν τα φυτά; Από.. που καταναλώνουν. 14. Με βάση τη θέση τους σε μια τροφική αλυσίδα πώς μπορούν να ονομαστούν τα ζώα;. 47
3α Αλυσίδες και Πλέγματα Τροφικό Πλέγμα του Δάσους Πάφου 1. Προσπαθήστε με την ομάδα σας να τοποθετήσετε τους οργανισμούς που ακολουθούν στο σωστό κουτί για να συμπληρώσετε το πιο κάτω σχεδιάγραμμα που δείχνει τροφικές σχέσεις: Αγρινό, Χορτάρι, Φάσσα, Σχινιά, Λαγός, Τρεμιθιά, Φίδι, Λατζιά, Αλεπού, Σπιζαετός. Το κείμενο που ακολουθεί, είναι ένα απόσπασμα από την έκθεση που ετοιμάζει ο οικολόγος, θα σας βοηθήσει: Το δάσος Πάφου συντηρεί ένα από τους σημαντικότερους αριθμούς σπιζαετού στο νησί. Ο σπιζαετός είναι σπάνιος αετός που ζει μόνιμα στην Κύπρο. Τρέφεται με μικρά θηλαστικά όπως λαγούς αλλά και με ερπετά (όπως φίδια και μεγάλες σαύρες) καθώς και με πουλιά. Το Ταμείο Θήρας έχει βρει κάτω από φωλιές του σπιζαετού οστά από νεαρά αγρινά. Η αλεπού είναι ένα άλλος κορυφαίος θηρευτής στο δάσος της Πάφου. Πρόκειται για ένα παμφάγο είδος που τρέφεται τόσο με θηλαστικά όπως λαγούς και αγρινά καθώς επίσης και με πουλιά αλλά και με έντομα όπως οι ακρίδες. Όταν δυσκολεύεται να βρει ζωική τροφή τρέφεται και με καρπούς θάμνων όπως η λατζιά, η σχινιά και η τρεμιθιά, ακόμα και με χορτάρι. Όπως στα περισσότερα χερσαία μεσογειακά οικοσυστήματα έτσι και στο δάσος Πάφου μπορεί κανείς να εντοπίσει φίδια που τρέφονται με πουλιά, όπως μικρές φάσσες (πουλί που τρέφεται με καρπούς και σπέρματα) αλλά και με μικρούς λαγούς. Η μεγαλύτερη οικολογική αξία για τα δάσος Πάφου όμως είναι το αγρινό. Όπως και ο λαγός είναι φυτοφάγος οργανισμός που τρέφεται κυρίως με χορτάρι (αγρωστώδη) αλλά και με φύλλα και καρπούς από θάμνους όπως της σχινιάς, τρεμιθιάς και λατζιάς, μερικές φορές και αντρουκλιάς και αόρατου. Όταν δυσκολεύεται να βρει τροφή, το αγρινό, δεν διστάζει να φάει τα φύλλα και τους καρπούς από τις κοντινές καλλιέργειες (αμπέλια και βλαστούς οπορωφόρων δέντρων όπως κερασιές, μηλιές). Λαγός 48 Τρεμιθιά 2. Το πιο πάνω σχεδιάγραμμα είναι ένα _ πλέγμα του Δάσους Πάφου. 3. Δώστε ένα ορισμό για το _ πλέγμα..... 4. Ποια η σχέση μεταξύ του με τις τροφικές αλυσίδες;...
5. Από το πιο πάνω τροφικό πλέγμα να ονομάσετε ένα οργανισμό από κάθε κατηγορία: Φυτοφάγο Σαρκοφάγο Παμφάγο 6. α. Ποιος οργανισμός θα μπορούσε να ονομαστεί κορυφαίος θηρευτής; β. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας; 7. Να αναφέρετε δύο είδη οργανισμών που ανταγωνίζονται μεταξύ τους για την τροφή. Εξηγήστε. 8. Ο άνθρωπος ως μέρος της φύσης, ανταγωνίζεται ή όχι με τα φυτά και τα ζώα; Εξηγήστε. 9. Παρατηρείστε το τροφικό πλέγμα που δημιουργήσατε. Αν απομακρυνθούν από το οικοσύστημα του δάσους Πάφου τα αγρινά, ποιοι οργανισμοί θα επηρεαστούν και γιατί; 10. Για να καταλάβουμε τις τροφικές σχέσεις μεταξύ των οργανισμών, ποιο είναι πιο χρήσιμο ένα τροφικό πλέγμα ή μια τροφική αλυσίδα και γιατί; 49
3β Αλυσίδες και Πλέγματα Τροφικό Πλέγμα του Δάσους Πάφου 1. Γράψτε μια επιστολή σε ένα αγρότη για να του εξηγήσετε ποιες επιπτώσεις μπορεί να έχει η απομάκρυνση του αγρινού από αυτό το οικοσύστημα. Χρησιμοποιήστε το τροφικό πλέγμα για να σας βοηθήσει. Γυμνάσιο Οδός. Τηλ./Τηλεομ Ηλεκτ.Ταχ Τόπος, Ημερομηνία Αγαπητέ κύριε. Χρησιμοποιήστε μερικές από τις πιο κάτω φράσεις: Η συλλογή των στοιχείων της έρευνας Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας Από το τροφικό πλέγμα του οικοσυστήματος φαίνεται Με βάση τα πιο πάνω προβλέπουμε ότι Πιθανές συνέπειες μακροχρόνιες επιπτώσεις Προτείνουμε 50 Με εκτίμηση, οι μαθητές της Α.. του Γυμνασίου Χρήσιμο Λεξιλόγιο: θηρευτής, θήραμα, κορυφαίος θηρευτής, ανταγωνισμός, οικοσύστημα, καταναλωτής, παραγωγός, τροφικό πλέγμα, τροφικές σχέσεις.
4 Αλυσίδες και Πλέγματα Επέκταση Στάσεις - Εκτίμηση 1. ΠΡΟΒΛΗΜΑ α. Ένας κτηνοτρόφος που ζει σε ένα χωριό κοντά στο Δάσος Πάφου κάλεσε ένα οικολόγο για να τον συμβουλέψει για το τι θα συνέβαινε αν αφήνει τα 1000 περίπου αιγοπρόβατά του για ελεύθερη βοσκή στο δάσος. Ο κτηνοτρόφος θέλει να ξέρει ποιες επιπτώσεις θα έχει αυτό στο αγρινό και σε άλλους οργανισμούς. Ως μέλη της ομάδας του οικολόγου γράψτε την απάντησή σας, αφού δείτε και την πιο κάτω γραφική παράσταση. Γραφική παράσταση για τον πληθυσμό του αγρινού στο δάσος Πάφου. β. Στη γραφική παράσταση φαίνεται ότι το 1878 ο πληθυσμός του αγρινού στο δάσος Πάφου είναι 0. Πώς εξηγείτε τη συνέχεια της γραφικής παράστασης. Ίσως μια έρευνα στο διαδίκτυο να σας βοηθήσει; 2. ΠΡΟΒΛΗΜΑ Πολλοί γέροντες θυμούνται ότι μερικά αγρινά κατέβαιναν από τα ψηλά βουνά του Κάμπου και του Κύκκου στις περιοχές που βρίσκονται βορειοανατολικά από το δάσος Πάφου. Σήμερα οι περιοχές αυτές είναι κατεχόμενες. Η κατοχική γραμμή φαίνεται ότι περιορίζει την ελεύθερη διακίνηση του αγρινού. Τι σκέφτεστε γι αυτό; (Βρείτε τη συγκεκριμένη περιοχή στο χάρτη της Κύπρου). 51
3. Να αναφέρετε μερικές θετικές και μερικές αρνητικές ενέργειες που κάνει ο άνθρωπος με τις οποίες επηρεάζει τη φύση. 4. Εσείς ποιες ενέργειες θα επιλέγατε για να συμβάλετε στην προστασία της φύσης; 5. Πες την άποψή σου! Η λαθροθηρία αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο κίνδυνο για το αγρινό. Κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι λαθροθήρες θα πρέπει να τιμωρούνται με βαρύτατα πρόστιμα καθώς και με φυλάκιση. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι για να σταματήσει η λαθροθηρία πρέπει να επιτραπεί το κυνήγι του αγρινού. Τι πιστεύετε εσείς; Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις πιο πάνω απόψεις και γιατί; 6. Δημιουργική εργασία τύπου Project: Εργαστείτε στην ομάδα σας και δημιουργήστε σε ένα μεγάλο χαρτόνι ένα τροφικό πλέγμα με οργανισμούς ενός οικοσυστήματος που θα επιλέξετε εσείς. Παρουσιάστε το στους συμμαθητές σας και εξηγήστε τους τι θα συμβεί αν αφαιρεθεί ή αν προστεθεί ένα οποιοδήποτε είδος οργανισμού. Ιδέες: Ποια πορεία θα ακολουθήσετε για να ολοκληρώσετε την εργασία σας; Μπορείτε να το κάνετε τρισδιάστατο; Πώς θα το κάνετε ώστε να διαφέρει από αυτό που θα δημιουργήσουν οι συμμαθητές σας; 52
Ιστο-εξερευνείστε Φτιάξε μια τροφική αλυσίδα Δημιουργείστε τις τροφικές αλυσίδες Ενδιαφέροντα στοιχεία για τις Τροφικές Αλυσίδες Λύσε το μυστήριο Τροφικά Πλέγματα διαφορετικών οικοσυστημάτων Τράπεζα λέξεων σαρκοφάγος καταναλωτής φυτοφάγος παμφάγος ενέργεια τροφικές σχέσεις τροφική αλυσίδα τροφικό πλέγμα φωτοσύνθεση παραγωγός θηρευτής θήραμα κορυφαίος θηρευτής οικοσύστημα ανταγωνισμός. Επανάληψη Εννοιών http://perso.orange.fr/prof.danglais/animations/foodc hain/chainreaction.swf http://www.crickweb.co.uk /assets/resources/flash.ph p?&file=foodchains http://www.arcytech.org/j ava/population/facts_food chain.html http://www.gould.edu.au/f oodwebs/kids_web/myster y01.htm http://www.gould.edu.au/f oodwebs/kids_web.htm 1. Σε τι διαφέρουν οι παραγωγοί από τους καταναλωτές; 2. Ποια η σχέση μιας τροφικής αλυσίδας με ένα τροφικό πλέγμα; 3. Εξηγείστε πώς ο άνθρωπος επηρεάζει θετικά ή αρνητικά τη φύση. 4. Ποιος είναι ο ρόλος των οικολόγων στη μελέτη των τροφικών σχέσεων; Πρωτοπόροι στη Βιολογία Charles Elton, 1900-1991 Πόσο εύκολο είναι να εντοπίσουμε και να ερμηνεύσουμε τις τροφικές σχέσεις; Ένα τροφικό πλέγμα συνοψίζει τις τροφικές σχέσεις σε ένα οικοσύστημα. Οι πρώτες εργασίες σχετικά με τα τροφικά πλέγματα, επικεντρώθηκαν σε οικοσυστήματα με λίγους οργανισμούς. Το 1927, ο Charles Elton, επεσήμανε ότι ο αριθμός των τροφικών πλεγμάτων, που είχαν περιγραφεί καλά, μπορούσε να μετρηθεί στα δάκτυλα του ενός χεριού. Ένα από τα πρώτα τροφικά πλέγματα που περιγράφηκαν είναι αυτό για τις τροφικές σχέσεις στο Bear Island στην υψηλή Αρκτική. Ο Elton με τον συνεργάτη του Summerhayes επέλεξαν την Αρκτική για να ξεκινήσουν την περιγραφή του πρώτου τροφικού πλέγματος. Γιατί νομίζετε; Η εργασία τους αποκάλυψε ότι ακόμα και σε «φτωχές πανίδες» οι τροφικές σχέσεις είναι σύνθετες και δύσκολο να μελετηθούν. Σήμερα η μελέτη των τροφικών πλεγμάτων συνεχίζεται. Η μελέτη των τροφικών σχέσεων μεταξύ ψαριών του γλυκού νερού, μας δίνει μια ιδέα για την πολυπλοκότητα των τροφικών πλεγμάτων. Πόσο απλά είναι στην πραγματικότητα τα τροφικά πλέγματα; Πόσο εύκολο είναι να βρούμε τις τροφικές σχέσεις; Μπορώ να σχεδιάσω και να εξηγήσω τροφικές αλυσίδες και τροφικά πλέγματα. ανακαλέσω τις λέξεις που περιγράφουν οργανισμούς σε μια τροφική αλυσίδα (π.χ. παραγωγός, θηρευτής). εξηγήσω πώς οργανισμοί ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τροφή. σχεδιάσω πώς να βρω στοιχεία για το τι τρώει τι σε ένα οικοσύστημα. 53 Τροφικό πλέγμα ψαριών γλυκού νερού, Cano Volcan, Βενεζουέλα (Winemiller, 1990)