Η χρήση ραντάρ και ενδοσκοπήσεων για τη διερεύνηση παλαιών τοιχοποιιών με εφαρμογή στη Μονή Δαφνίου

Η χρήση ραντάρ και ενδοσκοπήσεων για τη διερεύνηση παλαιών τοιχοποιιών με εφαρμογή στη Μονή Δαφνίου Ε.Βιντζηλαίου, Β.Παλιεράκη Εργαστήριο Ωπλισμένου Σκυροδέματος, ΕΜΠ Α.Μιλτιάδου-Fezans, Ν.Δεληνικόλας Υπουργείο Πολιτισμού Λέξεις κλειδιά: ραντάρ, ενδοσκόπηση, λιθοδομή, τρόπος δόμησης ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Σ αυτήν την εργασία γίνεται συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων τα οποία αποκτήθηκαν από την εφαρμογή δύο μεθόδων διερεύνησης (ραντάρ και ενδοσκοπήσεις) στην τοιχοποιία του Καθολικού της Ι. Μ. Δαφνίου. Οι δύο τεχνικές εφαρμόστηκαν με σκοπό τη διερεύνηση του τρόπου κατασκευής της περιμετρικής τοιχοποιίας του μνημείου. Η εφαρμογή των δύο τεχνικών αποδείχτηκε αποτελεσματική, δεδομένου ότι τα αποτελέσματά τους έδωσαν αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με το πάχος των λίθων, και, επομένως, και για το πάχος του εσωτερικού γεμίσματος της τρίστρωτης τοιχοποιίας. Με βάση αυτά τα αποτελέσματα κατασκευάστηκαν τοιχίσκοι στο Εργ. Ω.Σ./ΕΜΠ. Πριν απ την δοκιμή τους, εφαρμόστηκε η μέθοδος του ραντάρ και ελέγχθηκε εκ νέου η ακρίβεια των αποτελεσμάτων. 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Μονή Δαφνίου είναι ένα από τα σπουδαιότερα Βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας. Το Καθολικό της Μονής (Εικόνα 1) υπέστη σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια του σεισμού του Σεπτεμβρίου του 1999. Στο πλαίσιο του προγράμματος του Υπουργείου Πολιτισμού για την αποκατάσταση και συντήρηση του μνημείου (συμπεριλαμβανομένων των ψηφιδωτών του), εκτελέστηκε μια σειρά ερευνητικών προγραμμάτων με σκοπό τη συλλογή πληροφοριών οι οποίες είναι απαραίτητες για την εκτίμηση της κατάστασης του μνημείου, ώστε να αποφασισθούν εν συνεχεία οι απαραίτητες επεμβάσεις. Μέρος αυτών των εργασιών αφορούσε την εκτίμηση των μηχανικών χαρακτηριστικών της τοιχοποιίας. Εικόνα 1. Το Καθολικό της Ι.Μ. Δαφνίου. Εικόνα 2. Η ανατολική τοιχοποιία του Καθολικού. Η διερεύνηση του τρόπου δομήσεως της τοιχοποιίας αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για την εκτίμηση των μηχανικών χαρακτηριστικών της. Δεδομένης της αρχιτεκτονικής αξίας του μνημείου, 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 1

των περιορισμών που αυτή συνεπάγεται ως προς τις μεθόδους οι οποίες μπορούν να εφαρμοστούν, και λαμβάνοντας υπόψη τα όρια εφαρμογής κάθε τεχνικής, αποφασίστηκε να εφαρμοστούν σε συνδυασμό δύο μέθοδοι, του ραντάρ και των ενδοσκοπήσεων, ώστε να επιτευχθεί μεγαλύτερη αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Η μη καταστρεπτική μέθοδος του ραντάρ ήταν εκείνη που κυρίως εφαρμόστηκε στο μνημείο. Η μέθοδος των ενδοσκοπήσεων εφαρμόστηκε κυρίως σε θέσεις στις οποίες οι πληροφορίες που αποκτήθηκαν με τη μέθοδο του ραντάρ δεν θεωρήθηκαν επαρκώς αξιόπιστες. Πάντως, η ενδοσκόπηση, χάρη στην άμεση οπτική επαφή του παρατηρητή με το εσωτερικό της τοιχοποιίας, έδωσε πρόσθετες χρήσιμες πληροφορίες σχετικές με τα υλικά κατασκευής και την παρουσία ασυνεχειών στο εσωτερικό της τοιχοποιίας. Και για τις δύο μεθόδους χρησιμοποιήθηκε ο εξοπλισμός τον οποίο διαθέτει το Εργ. Ω.Σ/ΕΜΠ. 2 ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ 2.1 Η μέθοδος του ραντάρ Μέσω του συστήματος του ραντάρ, το οποίο αποτελείται από μία κεντρική μονάδα και διαφορετικές κεραίες, μεταδίδονται ηλεκτρομαγνητικά σήματα δια μέσου του υπό έρευνα υλικού. Η κεραία κινείται πάνω σε μία ευθεία γραμμή στην επιφάνεια του υλικού ή στοιχείου. Όταν το σήμα συναντήσει μία διεπιφάνεια (η οποία μπορεί να είναι κενό, ή ασυνέχεια του ίδιου του υλικού, ή ένα διαφορετικό υλικό), μέρος της μεταδιδόμενης ακτινοβολίας ανακλάται και καταγράφεται από την κεντρική μονάδα, και μέρος της συνεχίζει την διαδρομή σε μεγαλύτερο βάθος εντός του υλικού. Επομένως, με κατάλληλη επεξεργασία του ανακλώμενου σήματος, μπορεί να αποκτηθεί μία εικόνα, περισσότερο ή λιγότερο σαφής, της σε βάθος γεωμετρίας του υπό έρευνα στοιχείου. Η μέθοδος του ραντάρ σε κατασκευές από τοιχοποιία είναι ακόμη μάλλον περιορισμένη, αν και αυτή η μη καταστρεπτική μέθοδος φαίνεται να είναι κατάλληλη για κατασκευές μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας. Τούτο οφείλεται κυρίως στο ότι οι διαφορετικές διεπιφάνειες τις οποίες συναντά το ηλεκτρομαγνητικό σήμα στην διαδρομή του στο εσωτερικό της τοιχοποιίας είναι άγνωστης φύσης και ενδέχεται να προκαλούν πολλαπλές ανακλάσεις του σήματος, με αποτέλεσμα να λαμβάνεται μία μάλλον ασαφής εικόνα της εσωτερικής δομής της τοιχοποιίας. 2.2 Η μέθοδος της ενδοσκόπησης Αυτή η μέθοδος, δανεισμένη από την ιατρική επιστήμη, είναι μία μέθοδος ελάχιστα καταστρεπτική. Οπές (διαμέτρου περίπου 25mm) ανοίγονται στην τοιχοποιία. Μετά από σχολαστικό καθαρισμό της οπής από την σκόνη και τα χαλαρά υλικά, το ενδοσκόπιο εισάγεται στην οπή. Ο πυρήνας του ενδοσκοπίου, ο οποίος αποτελείται από οπτικές ίνες, επιτρέπει την άμεση παρατήρηση των τοιχωμάτων της οπής. Επί πλέον, υπάρχει η δυνατότητα φωτογράφησης σε διάφορες θέσεις κατά βάθος στο εσωτερικό της οπής. Δεδομένης της μικρής τοπικής επέμβασης στην τοιχοποιία, η οποία άλλωστε είναι ευχερώς επισκευάσιμη, η εφαρμογή της μεθόδου είναι αποδεκτή ακόμη και στην περίπτωση δομημάτων μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας. 3 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΕΚΥΨΑΝ (α) Είναι γνωστό (Daniels, 1996) ότι, όταν χρησιμοποιείται η μέθοδος του ραντάρ, η ακρίβεια της εικόνας εξαρτάται από τη συχνότητα του μεταδιδόμενου σήματος: Σήμα χαμηλότερης συχνότητας επιτρέπει να γίνει διερεύνηση σε μεγαλύτερο βάθος, δίνει, όμως, λιγότερο σαφή αποτελέσματα. Αντιθέτως, τα πιο υψίσυχνα σήματα έχουν μάλλον περιορισμένη διεισδυτικότητα. Εν τούτοις, η εικόνα που λαμβάνεται είναι σαφής για το περιορισμένο βάθος που ερευνάται. 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 2

Τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, τα οποία αφορούν προηγούμενες επεμβάσεις στο μνημείο (Δεληνικόλας κ.ά., 2003), καθώς και πυρήνες που ελήφθησαν σε επιλεγμένες θέσεις, αποδεικνύουν ότι η (πάχους περίπου 0,80m) τοιχοποιία του Καθολικού είναι μία τρίστρωτη τοιχοποιία. Επομένως, κύριος στόχος της διερεύνησης ήταν η απόκτηση πληροφοριών σχετικά με το πάχος των λίθων της εσωτερικής και της εξωτερικής παρειάς. Εξ άλλου, η μέθοδος του ραντάρ δεν αναμενόταν να δώσει αξιόπιστες πληροφορίες για την ενδιάμεση στρώση, δεδομένης της φύσης της (κομμάτια λίθων και οπτοπλίνθων, χαλαρά συνδεδεμένων με κονίαμα) και των πολλαπλών διεπιφανειών μεταξύ των διαφόρων υλικών. Λαμβάνοντας υπόψη τον στόχο της εφαρμογής, επιλέχθηκε κεραία υψηλής συχνότητας (1500MHz). Πρέπει να αναφερθεί ότι η δυνατότητα εφαρμογής της μεθόδου του ραντάρ στη Μονή Δαφνίου είχε ήδη ελεγχθεί, σε προηγούμενο στάδιο, από εξειδικευμένους επιστήμονες του LCPC-Γαλλία (Côte et al., 2002). Αυτή η έρευνα είχε δώσει ενθαρρυντικά αποτελέσματα. (β) Αν και ο στόχος ήταν η διερεύνηση του τρόπου κατασκευής της τοιχοποιίας καθ όλο το μήκος των περιμετρικών τοίχων του μνημείου, τελικώς περιορίστηκε στην νότια και στην δυτική τοιχοποιία. Για παράδειγμα, η εφαρμογή της μεθόδου στην ανατολική πλευρά του ναού δεν ήταν εφικτή, κυρίως λόγω της περίπλοκης γεωμετρίας του τοίχου (Εικόνα 2, πολυγωνικός στο εξωτερικό και καμπύλος στο εσωτερικό). (γ) Ακόμη και στη νότια και δυτική τοιχοποιία, οι διαδρομές που πραγματοποιήθηκαν με το ραντάρ επελέγησαν με βάση διάφορες συνθήκες, όπως το προσβάσιμο, η δυνατότητα εφαρμογής της μεθόδου στην ίδια θέση απ την εξωτερική και απ την εσωτερική παρειά του τοίχου, η προτίμηση θέσεων οι οποίες να μην έχουν ψηφιδωτό διάκοσμο στην εσωτερική παρειά. Αυτή η τελευταία συνθήκη είναι ιδιαιτέρως ισχυρή, καθώς στις θέσεις των ψηφιδωτών δεν είναι επιτρεπτή η εφαρμογή ενδοσκοπήσεων. Τέλος, σε περιοχές όπου σώζεται το βυζαντινό κονίαμα, εφαρμόσθηκε μόνον η μέθοδος του ραντάρ. (δ) Σε θέσεις όπου εφαρμόστηκε η μέθοδος της ενδοσκόπησης, έπρεπε να αντιμετωπιστούν οι ακόλουθες δυσχέρειες: (i) Προκειμένου να γίνει παρατήρηση στο εσωτερικό του τοίχου, απαιτήθηκε επιμελής καθαρισμός των οπών που διανοίχτηκαν, (ii) Σε αρκετές περιπτώσεις, λόγω του μεγάλου πάχους του αρμού του κονιάματος σε σχέση με τη διάμετρο της οπής, δεν ήταν δυνατόν να εντοπιστεί το όριο των παρακείμενων λίθων, και τέλος, (iii) Σε ορισμένες θέσεις, το μήκος διάνοιξης της οπής ήταν μικρότερο σε σχέση με το επιθυμητό (όταν το τρυπάνι συναντούσε λίθο που δεν μπορούσε να διατρηθεί, ή μεταλλικό αντικείμενο). Λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς που αναφέρθηκαν, η μέθοδος του ραντάρ εφαρμόστηκε σε περισσότερες από 90 διαδρομές, (οριζοντίως και κατακορύφως, από την εσωτερική ή και την εξωτερική παρειά της τοιχοποιίας). Το συνολικό μήκος της τοιχοποιίας που σαρώθηκε ήταν πάνω από 200m. Με βάση τα αποτελέσματα που αποκτήθηκαν με αυτή τη μέθοδο, αποφασίστηκαν οι θέσεις εφαρμογής της μεθόδου της ενδοσκόπησης (32 θέσεις). Στις επόμενες παραγράφους παρουσιάζονται και σχολιάζονται τα αποτελέσματα της εφαρμογής των δύο διερευνητικών μεθόδων. 4 Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΟΥ ΡΑΝΤΑΡ -ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Το πρώτο βήμα για την εφαρμογή της μεθόδου του ραντάρ είναι η βαθμονόμησή της, έτσι ώστε τα αποτελέσματα να μπορούν να λαμβάνονται σε μονάδες μήκους (m), αντί για τις μονάδες χρόνου (ns), που αποτελούν την αρχική ένδειξη του ραντάρ. Η μετατροπή των μονάδων γίνεται μέσω κατάλληλης τιμής της διηλεκτρικής σταθεράς, η οποία προσδιορίσθηκε με τις λεγόμενες «στατικές δοκιμές»: Η κεραία παραμένει σταθερή σε μία θέση, ενώ στην απέναντι όψη του τοίχου, κινείται ένα μεταλλικό αντικείμενο. Η αντανάκλαση που προέρχεται από ένα μεταλλικό αντικείμενο είναι πολύ έντονη και εύκολα αναγνωρίσιμη. Η εικόνα που εμφανίζεται στην οθόνη της κεντρικής μονάδας του ραντάρ μεταβάλλεται λόγω της στιγμιαίας παρουσίας του μεταλλικού αντικειμένου (Εικόνα 3, θέση σταυρονήματος). Το βάθος στο οποίο εντοπίζεται η αντανάκλαση ισούται με το πάχος του τοίχου. Οι στατικές δοκιμές εκτελούνται σε θέσεις στις οποίες το πάχος του τοίχου μπορεί να μετρηθεί, οπότε χρησιμοποιώντας τις κατάλληλες σχέσεις για την μετατροπή του χρόνου σε μήκος, προσδιορίζεται η τιμή της διηλεκτρικής σταθεράς (4.5-5.0 σ αυτήν την περίπτωση). 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 3

Εικόνα 3: Η στατική δοκιμή. Διακρίνεται η αντανάκλαση του μεταλλικού αντικειμένου. Την βαθμονόμηση ακολουθεί η εφαρμογή της μεθόδου. Στις Εικόνες 4-6 γίνεται μια τυπική παρουσίαση των μετρήσεων σε μια από τις θέσεις που επελέγησαν (Εικόνα 4). Το βέλος δείχνει την κατεύθυνση κίνησης της κεραίας στην επιφάνεια του τοίχου. Στην Εικόνα 5α παρουσιάζεται η γραμμική σάρωση της διαδρομής Γ, πριν γίνει επεξεργασία. Ο οριζόντιος άξονας αντιστοιχεί στο μήκος της διαδρομής, ενώ ο κατακόρυφος άξονας εκφράζεται σε μονάδες χρόνου (σε nanoseconds). Οι λευκές κατακόρυφες διακεκομμένες γραμμές στο ανώτερο τμήμα της εικόνας (μία από αυτές σημειώνεται με κύκλο στην Εικόνα 5α) δείχνουν την θέση των αρμών του κονιάματος μεταξύ δύο διαδοχικών λίθων, η οποία εισάγεται σε κάθε αρχείο από τον χειριστή κατά τη διάρκεια της σάρωσης της διαδρομής και επιτρέπει την ευκολότερη ερμηνεία των αποτελεσμάτων. Για τούτο είναι προτιμότερη η εφαρμογή της μεθόδου σε εμφανή τοιχοποιία. Η συνεχής σκούρα γκρι γραμμή (η οποία σημειώνεται στην Εικόνα 5α με ένα λευκό βέλος) αποτελεί την αντανάκλαση της επιφάνειας της τοιχοποιίας. Η γραμμική σάρωση, όπως παρουσιάζεται στην Εικόνα 5α, δεν είναι εύκολο να ερμηνευθεί. Έτσι, μέσω του λογισμικού το οποίο συνοδεύει τον εξοπλισμό, γίνεται κατάλληλη επεξεργασία του αρχικού αρχείου (π.χ. αλλαγή κλίμακας χρωμάτων, ολική ενίσχυση του σήματος, κτλ). Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα νέο αρχείο (Εικόνα 5β). Ο κατακόρυφος άξονας δίνεται τώρα σε μέτρα (δηλαδή βάθος τοιχοποιίας). Στο γράφημα διακρίνεται σε βάθος περίπου ίσο με 0.25m μία ζώνη όχλησης, η οποία αντιστοιχεί στο πάχος των λίθων στην θέση της διαδρομής Γ. Τα ευρήματα παρουσιάζονται στο σχέδιο της Εικόνας 6, στο οποίο φαίνονται (υπό κλίμακα) το μήκος και το πάχος των λίθων. Υπενθυμίζεται ότι καθώς χρησιμοποιήθηκε κεραία υψηλής συχνότητας, με σκοπό την εντόπιση του πάχους των λίθων (αυξημένη ακρίβεια σε σχετικώς μικρό μέρος του πάχους του τοίχου), οι πληροφορίες που αφορούν το τμήμα της τοιχοποιίας που βρίσκεται σε μεγαλύτερο βάθος από την πρώτη σειρά λίθων (Εικόνα 5β), δεν είναι αξιοποιήσιμες. Στην ίδια Εικόνα 5β, μία λευκή έλλειψη δείχνει μία υπερβολή, η οποία συνήθως υποδεικνύει τη θέση μεταλλικού αντικειμένου στο εσωτερικό της τοιχοποιίας. Προκειμένου να ελεγχθεί η ακρίβεια της υπόθεσης, η περιοχή αυτή ερευνήθηκε και με τη μέθοδο της ενδοσκόπησης, όπως περιγράφεται στη συνέχεια. E21 º Διαδρομή Γ Εικόνα 4: Αριθμός και θέση της διαδρομής Γ (ραντάρ) και της θέσης ενδοσκόπησης Ε21 (νότια όψη, νάρθηκας). 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 4

Εικόνα 5: (α) Η σειρά δεδομένων για τη διαδρομή Γ, (β) Η σειρά δεδομένων μετά από επεξεργασία. 0,32m 5,37 Εικόνα 6: Παρουσίαση των αποτελεσμάτων σε σχέδιο (οριζόντια τομή της τοιχοποιίας, εξωτερική στρώση). 5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΕΝΔΟΣΚΟΠΗΣΗΣ Όπως αναφέρθηκε και στην Εισαγωγή, η ενδοσκόπηση χρησιμοποιήθηκε κυρίως προκειμένου να ελεγχθεί η ορθότητα των αποτελεσμάτων του ραντάρ σε ορισμένες θέσεις, όπου η λαμβανόμενη εικόνα δεν ήταν επαρκώς σαφής. Ένα παράδειγμα των αποτελεσμάτων αυτής της τεχνικής παρουσιάζεται στις Εικόνες 4, 7-9: Η θέση της οπής σημειώνεται στο σχετικό σχέδιο (Ε21 στην Εικόνα 4). Μια λεπτομέρεια της περιοχής όπου διανοίχτηκε η οπή (διαμέτρου 25mm) παρουσιάζεται στην Εικόνα 7α, μαζί με ένα σχέδιο που βασίζεται στην οπτική παρατήρηση από τον χειριστή (Εικόνα 7β). Η παρουσίαση ολοκληρώνεται με τις φωτογραφίες. Όπως φαίνεται στις Εικόνες 7β και γ, η ενδοσκόπηση επιβεβαίωσε τα ευρήματα των μετρήσεων του ραντάρ στην ίδια θέση (σύγκριση με την Εικόνα 6). Πράγματι, το πάχος των λίθων μετρήθηκε και βρέθηκε πρακτικά ίσο με αυτό που προσδιορίστηκε με τη μέθοδο του ραντάρ. Επί πλέον, βρέθηκε μεταλλικό αντικείμενο (το οποίο είχε εντοπιστεί και με το ραντάρ), όπως φαίνεται στην Εικόνα 7γ. Όπως προαναφέρθηκε, η παρατήρηση μέσω ενδοσκόπησης προσφέρει, λόγω της άμεσης οπτικής επαφής του παρατηρητή με το εσωτερικό της τοιχοποιίας, την δυνατότητα εντόπισης ασυνεχειών και κενών (Εικόνα 8α, β), καθώς και την απόκτηση ποιοτικών πληροφοριών σχετικών με την κατάσταση των υλικών (Εικόνα 8γ). Αυτού του είδους οι πληροφορίες είναι πολύτιμες κατά το στάδιο επιλογής των επεμβάσεων. Για παράδειγμα, επιτρέπουν μια κατ αρχήν εκτίμηση του ποσοστού των κενών της τοιχοποιίας, χαρακτηριστικό το οποίο καθορίζει την ποσότητα του ενέματος, καθώς και την αναμενόμενη αύξηση της αντοχής της τοιχοποιίας. Επίσης, ενδέχεται να επηρεάσει την διαδικασία εφαρμογής των ενεμάτων (π.χ. λήψη ειδικών μέτρων, ώστε να αποφευχθούν βλάβες στα ψηφιδωτά όταν υπάρχουν κοντά σε αυτά μεγάλα κενά στο εσωτερικό της τοιχοποιίας). Πάντως, αυτή η τελευταία δυνατότητα δεν έχει ακόμη ερευνηθεί εκτενώς. 6 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΔΥΟ ΜΕΘΟΔΩΝ Στην Εικόνα 10 παρουσιάζονται μερικές από τις οριζόντιες τομές της τοιχοποιίας, έτσι όπως προέκυψαν με τη μέθοδο του ραντάρ. Σε κάθε σχέδιο, το τμήμα της διαδρομής στο οποίο έχει εφαρμοσθεί και η μέθοδος της ενδοσκόπησης (τα αποτελέσματα της ενδοσκόπησης σημειώνονται με διακεκομμένες), έχει μεγεθυνθεί και παρουσιάζεται πάνω από το σχέδιο ολόκληρης της διαδρομής. Παρατηρείται ότι σε πολλές περιπτώσεις τα αποτελέσματα των δύο μεθόδων συμφωνούν σε μεγάλο 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 5

βαθμό (όπως στις δύο πρώτες διαδρομές). Σε άλλες όμως περιπτώσεις φαίνεται ότι φαίνεται ότι το πάχος των λίθων δεν προσδιορίστηκε με ακρίβεια βάσει των μετρήσεων του ραντάρ. Μεταλλικό αντικείμενο Διάτρηση Πάχος λίθου Μεταλλικό αντικείμενο Αρμός λίθου (α) (β) (γ) Εικόνα 7. (α) Λεπτομέρεια της περιοχής της οπής Ε21, (β) Σχέδιο των αποτελεσμάτων της ενδοσκόπησης, (γ) Φωτογραφία στο εσωτερικό της διάτρησης. (α) (β) (γ) Εικόνα 8. Φωτογραφίες απ το εσωτερικό της τοιχοποιίας: (α) Οπή Ε6: Διακρίνονται δύο λίθοι και το μεταξύ τους κονίαμα. Είναι εμφανές ότι ο αρμός μεταξύ των δύο λίθων είναι μόνο εν μέρει γεμισμένος, (β) Οπή Ε6. Φαίνεται η φύση του υλικού πληρώσεως μεταξύ των δύο εξωτερικών στρώσεων της τοιχοποιίας: Αποτελείται από κονίαμα και κομμάτια λίθων. Εμφανή τα κενά στο υλικό πλήρωσης, (γ) Οπή Ε19. Το κονίαμα μεταξύ των λίθων βρίσκεται σε αποσύνθεση. Διακρίνονται ρίζες. Εικόνα 9: Σχηματική απεικόνιση της τοιχοποιίας στην περιοχή οπής που διανοίχτηκε για εκτέλεση ενδοσκόπησης. Γενικώς, τα αποτελέσματα της ενδοσκόπησης θεωρούνται μεγαλύτερης ακρίβειας, δεδομένου ότι στηρίζονται στην οπτική παρατήρηση. Επομένως, τα σχέδια που προέκυψαν από τις μετρήσεις του ραντάρ διορθώθηκαν, όπου αυτό ήταν αναγκαίο. Μολαταύτα, σε ορισμένες περιπτώσεις, η παρατήρηση μέσω ενδοσκόπησης δεν κατέληξε σε συμπεράσματα: Οι οπές για την παρατήρηση έγιναν κυρίως σε αρμούς κονιάματος, ώστε να μπορεί να προσδιοριστεί το πάχος των παρακείμενων λίθων. Όμως, το γεγονός ότι οι αρμοί του κονιάματος ήταν ιδιαίτερα μεγάλου πάχους είτε ότι η οπίσθια επιφάνεια των λίθων δεν ήταν λαξευμένη (Εικόνα 9), σε ορισμένες περιπτώσεις δεν επέτρεψε τον σαφή προσδιορισμό της τελικής επιφάνειας των λίθων. 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 6

Εικόνα 10: Σύγκριση των αποτελεσμάτων του ραντάρ και της ενδοσκόπησης. Με τις διακεκομμένες γραμμές παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ενδοσκόπησης. Σε τέτοιες περιπτώσεις τα αποτελέσματα των δύο μεθόδων επανεκτιμήθηκαν και τα πιο αξιόπιστα επελέγησαν ως τελικά. Πρέπει όμως να αναφερθεί ότι ακόμη και σε περίπτωση ασυμφωνίας μεταξύ των δύο μεθόδων, δεν επηρεάζεται ουσιωδώς η εικόνα της κατά το βάθος γεωμετρία της τοιχοποιίας (Εικόνα 10). Έτσι, θεωρείται ότι ο σκοπός της παρούσας έρευνας επιτυγχάνεται με επαρκή ακρίβεια από τις μεθόδους που εφαρμόστηκαν. 7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΔΟΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΤΟΙΧΟΠΟΙΙΑΣ Όλες οι μετρήσεις που αποκτήθηκαν με τη μέθοδο του ραντάρ, μετά από αποτίμηση και διορθώσεις βασισμένες στα αποτελέσματα της ενδοσκόπησης, μεταφέρθηκαν σε οριζόντιες και κατακόρυφες τομές της τοιχοποιίας. Όπως αναφέρθηκε ήδη, έγινε προσπάθεια να πραγματοποιηθούν μετρήσεις περίπου στις ίδιες θέσεις στην εσωτερική και την εξωτερική πλευρά των τοίχων, ώστε να ληφθεί η εικόνα του συνόλου της τομής της τοιχοποιίας. Ορισμένα από τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στην Εικόνα 11. Προτού γίνει ο σχολιασμός των τομών που παρουσιάζονται στην Εικόνα, δίνονται ορισμένες πληροφορίες που αφορούν τη μορφή της τοιχοποιίας στις διάφορες περιοχές του μνημείου. Όπως φαίνεται στην Εικόνα 2, διακρίνονται δύο διαφορετικοί τύποι τοιχοποιίας στην εξωτερική παρειά των κατακόρυφων στοιχείων: Μία κατώτερη ζώνη (από το επίπεδο της θεμελίωσης μέχρι την πρώτη σειρά παραθύρων), η οποία έχει κατασκευαστεί με λίθους μεγάλων διαστάσεων, τοποθετημένους με την μεγάλη τους διάσταση οριζόντια ή κατακόρυφα, έτσι ώστε να σχηματιστούν σταυροί. Μεταξύ των μεγάλων λίθων υπάρχουν λίθοι μικρότερου μεγέθους, καθώς και συμπαγείς οπτόπλινθοι στην περίμετρο των λίθων. Στο ανώτερο τμήμα της, η τοιχοποιία έχει κατασκευαστεί με μικρότερους λίθους. Και εδώ, χρησιμοποιούνται συμπαγείς οπτόπλινθοι στους οριζόντιους και σε αρκετούς κατακόρυφους αρμούς. Μελετήθηκαν και οι δύο ζώνες. Όμως, δεδομένου ότι η κατώτερη ζώνη αναμένεται να έχει καλύτερες μηχανικές ιδιότητες (αυτό επιβεβαιώνεται και από την παρατηρούμενη παθολογία του μνημείου, βλ. Μιλτιάδου κ.α. 2003), η έρευνα επικεντρώθηκε κυρίως στο ανώτερο (και πιο τρωτό) τμήμα της τοιχοποιίας. Στην Εικόνα 11α φαίνονται δύο οριζόντιες τομές της τοιχοποιίας που απεικονίζουν την κατώτερη ζώνη της τοιχοποιίας, με τους λίθους μεγάλων διαστάσεων στην εξωτερική στρώση. Διακρίνονται οι διαφορετικοί τύποι κατασκευής των δύο παρειών της τοιχοποιίας. Πράγματι, η εξωτερική στρώση («Ε») είναι κατασκευασμένη από λίθους πάχους 0.5m ως 0.6m σε ορισμένες περιπτώσεις, ενώ η εσωτερική στρώση («Μ») είναι κατασκευασμένη από λίθους των οποίων το πάχος ποικίλλει από 0.1m ως 0.2m. Η ενδιάμεση στρώση (το υλικό πλήρωσης) έχει κυμαινόμενο πάχος. Μπορεί όμως να θεωρηθεί συνεχής, αφού δεν υπάρχουν διάτονοι λίθοι. 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 7

Αυτή η εικόνα επιβεβαιώθηκε και από τις μετρήσεις στην κατακόρυφη διεύθυνση (Εικόνα 11β). Βάσει των μετρήσεων προκύπτει ότι η κατώτερη ζώνη αποτελείται από μία ισχυρή εξωτερική παρειά, μέσου πάχους ίσου με 0.39m, μία λεπτότερη εσωτερική παρειά, πάχους περίπου ίσου με 0.17m και από μία ενδιάμεση στρώση υλικού πληρώσεως πάχους 0.24m περίπου. (α) (β) (i) (ii) (iii) (γ) (δ) Εικόνα 11. (α), (β) Οριζόντιες και κατακόρυφες τομές της κατώτερης ζώνης, (γ), (δ) Οριζόντιες και κατακόρυφες τομές της ανώτερης ζώνης της τοιχοποιίας Στην εικόνα 11γ απεικονίζεται σε τρεις οριζόντιες τομές ο τρόπος κατασκευής του ανώτερου τμήματος της τοιχοποιίας, από την πρώτη σειρά ανοιγμάτων μέχρι τα τόξα και τους θόλους (Εικόνα 2). Στην Εικόνα 11δ παρουσιάζονται κατακόρυφες τομές της τοιχοποιίας της ίδιας ζώνης. Διακρίνεται ότι (α) υπάρχει και πάλι διαφορά πάχους μεταξύ της εξωτερικής και του εσωτερικής παρειάς της τοιχοποιίας. Όμως, αυτή η διαφορά είναι λιγότερο έντονη από ότι ήταν για το κατώτερο τμήμα της τοιχοποιίας. Πράγματι, το μέσο πάχος της εξωτερικής παρειάς είναι περίπου ίσο με 0.28m, ενώ το πάχος της εσωτερικής παρειάς είναι περίπου 0.20m, (β) λόγω του μικρότερου πάχους των λίθων της εξωτερικής στρώσης, το μέσο πάχος του υλικού πληρώσεως είναι μεγαλύτερο από αυτό του κατώτερου τμήματος της τοιχοποιίας (περίπου ίσο με 0.32m), (γ) σε ορισμένες περιπτώσεις (Εικόνα 11γ(iii)), στην εσωτερική στρώση, υπάρχουν λίθοι που έχουν τοποθετηθεί με τη μεγάλη τους διάσταση κατά το πάχος του τοίχου, μειώνοντας τοπικά με αυτόν τον τρόπο το πάχος του υλικού πληρώσεως. Μία γενική παρατήρηση, η οποία ισχύει και για τις δύο ζώνες της τοιχοποιίας, είναι ότι ο τρόπος κατασκευής είναι πιο πολύπλοκος από αυτόν μιας τοιχοποιίας με τρεις στρώσεις πρακτικά σταθερού πάχους τόσο οριζοντίως όσο και κατακορύφως. Πράγματι, στην τοιχοποιία του μνημείου, η χρήση λίθων με κυμαινόμενο πάχος, κατά μήκος και καθ ύψος της τοιχοποιίας, οδηγεί σε αύξηση της διεπιφάνειας μεταξύ εξωτερικών παρειών και υλικού πληρώσεως. Αναμένεται επομένως θετική επιρροή της γεωμετρίας στις μηχανικές ιδιότητες της τοιχοποιίας. Οι πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν χάρη στην διερεύνηση που παρουσιάζεται εδώ, χρησιμοποιήθηκαν για την εκτίμηση των μηχανικών χαρακτηριστικών της τοιχοποιίας. Σε πρώτο στάδιο, έγινε προσπάθεια να εκτιμηθούν οι βασικές μηχανικές ιδιότητες της τοιχοποιίας, μέσω των μηχανικών χαρακτηριστικών των συνιστώντων υλικών (τα οποία μετρήθηκαν στο Εργαστήριο). Γι αυτόν τον σκοπό, εφαρμόσθηκαν εμπειρικές σχέσεις απ την βιβλιογραφία, προκειμένου να εκτιμηθεί η θλιπτική αντοχή της τοιχοποιίας. Αυτή η εφαρμογή οδήγησε σε απαραδέκτως διεσπαρμένες τιμές 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 8

της θλιπτικής αντοχής της τοιχοποιίας. Είναι φανερό ότι η επιλογή της μικρότερης τιμής θα μπορούσε να αποτελέσει μια εύλογη συντηρητική υπόθεση για την περίπτωση μίας κοινής κατασκευής, είναι όμως απαράδεκτη για την περίπτωση ενός μνημείου όπως το Καθολικό της Μ.Δαφνίου. Πράγματι, μία τέτοια συντηρητική υπόθεση θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγάλης έκτασης και έντασης επεμβάσεις, οι οποίες ενδεχομένως δεν είναι απαραίτητες. Έτσι, αποφασίσθηκε η μέσω δοκιμών μέτρηση των μηχανικών χαρακτηριστικών της τοιχοποιίας: Κατασκευάστηκαν τοιχίσκοι κατά τον τρόπο που προσδιορίσθηκε επί τόπου (βάσει των μεθόδων ραντάρ και ενδοσκόπησης) με κατάλληλα υλικά τα οποία προσομοιώνουν τα κατά χώραν. Οι τοιχίσκοι δοκιμάσθηκαν σε θλίψη ή σε διαγώνια θλίψη. Αποφορτίσθηκαν, ενισχύθηκαν με ενέματα και δοκιμάσθηκαν εκ νέου. Τα αποτελέσματα αυτών των δοκιμών παρουσιάζονται αλλού (Vintzileou et al., Miltiadou et al., 2006). 8 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΤΟΥ ΡΑΝΤΑΡ ΣΤΟΥΣ ΤΟΙΧΙΣΚΟΥΣ Η κατασκευή των τοιχίσκων με στόχο την μέτρηση των μηχανικών χαρακτηριστικών της τοιχοποιίας του Καθολικού της Μ.Δαφνίου έδωσε την δυνατότητα περαιτέρω ελέγχου των αποτελεσμάτων του ραντάρ, καθώς μπορούσε να εφαρμοσθεί σε τοιχοποιία γνωστής γεωμετρίας. Στις Εικόνες 12 και 13 φαίνονται τα κατασκευαστικά σχέδια των τοιχίσκων που υποβλήθηκαν σε θλίψη, καθώς και σχετικές φωτογραφίες. Ας σημειωθεί ότι οι τοιχίσκοι έφεραν στην μια παρειά τους (αυτήν που προσομοιώνει την εσωτερική όψη της τοιχοποιίας του μνημείου) ψηφιδωτά. Τα ψηφιδωτά εφαρμόσθηκαν μέσω τριών εναλλακτικών υποστρωμάτων, τα οποία προσομοιώνουν το αρχικό βυζαντινό υπόστρωμα, καθώς και εκείνα που εφαρμόσθηκαν κατά την διάρκεια διαφόρων επεμβάσεων στο μνημείο. 1 2 3 28 27 26 25 24 23 22 4 5 6 7 32 31 30 29 8 9 10 39 38 37 36 35 34 33 11 12 13 14 43 47 42 48 41 40 45 46 44 15 16 17 53 52 50 51 49 56 55 54 18 19 20 21 62 61 60 59 58 57 (α) (β) Εικόνα 12. Κατασκευαστικά σχέδια τοιχίσκων θλίψεως: (α) Εξωτερική, (β) Εσωτερική παρειά τοιχοποιίας (α) (β) (γ) Εικόνα 13. (α) Η εσωτερική παρειά της τοιχοποιίας, (β) Η εξωτερική παρειά της τοιχοποιίας, (γ) Εφαρμογή ψηφιδωτού στην εσωτερική παρειά. 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 9

Έτσι, δόθηκε η δυνατότητα να εφαρμοστεί η μέθοδος του ραντάρ και σε γυμνή τοιχοποιία και σε τοιχοποιία η οποία έφερε ψηφιδωτά, με υποστρώματα τριών διαφορετικών τύπων. Έγινε σύγκριση των αποτελεσμάτων, και μελετήθηκε η επιρροή της παρουσίας επικάλυψης στην ακρίβεια των αποτελεσμάτων του ραντάρ. Δ. 589 Δ. 560-600-613 Γ Δ. 562-601-614 Δ. 563-602-615 Δ. 564-603-616 Δ. 739 Γ 33 34 35 36 37 38 39 Δ. 738 Δ. 565-604-617 Δ. 566-605-618 Δ. 590 8 9 10 Εικόνα 14. (α) Διαδρομές του ραντάρ στον τοίχο 1, (β) Τομή Γ-Γ των τοίχων 1, 2 και 3 για την οποία παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της εφαρμογής του ραντάρ. Με σκοπό να διερευνηθεί η αξιοπιστία της μεθόδου του ραντάρ, πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις και με τις δύο κεραίες που διατίθενται (900 και 1500 ΜΗz), καθώς και με διαφορετικές ρυθμίσεις για την ίδια κεραία. Έτσι, σε ορισμένες από τις διαδρομές (φαίνονται στην Εικόνα 14α) αντιστοιχούν περισσότερα του ενός αρχεία δεδομένων, καθώς χρησιμοποιήθηκαν και οι δύο κεραίες που διαθέτει το Εργαστήριο, αλλά και διαφορετικές ρυθμίσεις για την ίδια κεραία. Στα ακόλουθα, παρουσιάζονται μερικά μόνον από τα αποτελέσματα των μετρήσεων. Στις Εικόνες 15 και 16, παρουσιάζονται τα αρχεία του ραντάρ. Στην Εικόνα 15α παρουσιάζεται το αρχείο για την εμφανή πλευρά του τοίχου 1, ενώ στην Εικόνα 15β το αρχείο για την πλευρά του ίδιου τοίχου που φέρει ψηφιδωτό με υπόστρωμα Βυζαντινού τύπου. Διακρίνονται με σαφήνεια οι διαστάσεις των λίθων, οι οποίες συμπίπτουν με τις πραγματικές (πρβλ. Εικόνα 14β). Στην Εικόνα 16α παρουσιάζεται το αρχείο του ραντάρ για τον τοίχο 2, για την πλευρά που φέρει ψηφιδωτό με υπόστρωμα τσιμεντοκονιάματος, και τέλος, στην Εικόνα 16β παρουσιάζεται το αρχείο του ραντάρ για την πλευρά του τοίχου 3 που φέρει ψηφιδωτό με υπόστρωμα υδραυλικής ασβέστου. Είναι εμφανές ότι τα διαφορετικά υποστρώματα των ψηφιδωτών αλλάζουν εντελώς τη σαφήνεια των αρχείων του ραντάρ. (α) (β) Εικόνα 15. Παρουσίαση αρχείων μετά απ την επεξεργασία τους και ερμηνεία των μετρήσεων: (α) Αρχείο 576 (μεταξύ λίθων 8 και 10, τοίχος 1), (β) Αρχείο 562 (μεταξύ λίθων 34 και 38, τοίχος 1). 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 10

(α) (β) Εικόνα 16. Παρουσίαση αρχείων μετά απ την επεξεργασία τους και ερμηνεία των μετρήσεων: (α) Αρχείο 568 (μεταξύ λίθων 34 και 38, τοίχος 2), (β) Αρχείο 594 (μεταξύ λίθων 34 και 38, τοίχος 3) Εικόνα 17. Φωτογραφία της τομής Γ-Γ του τοίχου 2 κατά την κατασκευή. Το βέλος δείχνει την ασυνέχεια στον λίθο 38. Αν και οι ρυθμίσεις ήταν σχεδόν οι ίδιες σε όλες τις περιπτώσεις και για όλους τους τύπους υποστρωμάτων, τα αποτελέσματα είναι διαφορετικής ακρίβειας. Πράγματι, οι εικόνες των αρχείων της Εικόνας 15, τα οποία καταγράφηκαν στον γυμνό τοίχο και στον τοίχο με το ψηφιδωτό που έχει κατασκευαστεί ακολουθώντας την Βυζαντινή τεχνική (τοίχος 1), είναι αυτά που παρουσιάζουν την πιο καθαρή εικόνα. Τα αρχεία της Εικόνας 16, εμφανίζουν μάλλον ασαφή εικόνα, ενδεχομένως επειδή το υπόστρωμα του ψηφιδωτού έχει διηλεκτρική σταθερά η οποία διαφέρει πολύ από αυτήν της τοιχοποιίας, και επομένως ένα μεγάλο μέρος του σήματος απορροφάται στην διεπιφάνεια μεταξύ υποστρώματος ψηφιδωτού και τοιχοποιίας. Έτσι, όταν φθάνει στην διεπιφάνεια τέλους των λίθων και υλικού πληρώσεως είναι ήδη αποδυναμωμένο. Με την βοήθεια των στοιχείων της Εικόνας 16 αποκτώνται, πάντως, μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με την κατάσταση της τοιχοποιίας. Άλλα από αυτά τα στοιχεία είναι αξιοποιήσιμα και άλλα όχι (καθώς ερμηνεύονται μόνον όταν γνωρίζει κανείς την κατάσταση που επικρατεί πίσω από το επίχρισμα ή την τοιχογραφία). Έτσι, στην Εικόνα 16α, στο τέλος του αρχείου, σημειώνεται με κύκλο μια αρκετά ισχυρή αντανάκλαση σε βάθος περίπου 10 cm. Καθώς είναι γνωστό ότι αυτή η αντανάκλαση δεν αντιστοιχεί στην τελική επιφάνεια του λίθου 38 (του οποίου το πάχος είναι ίσο με 20 cm), αναζητήθηκε άλλη ερμηνεία. Πράγματι, η έντονη αντανάκλαση αντιστοιχεί σε θέση ασυνέχειας στον λίθο 38, όπως φάνηκε στις φωτογραφίες που είχαν ληφθεί κατά την κατασκευή του τοιχίσκου 3 (Εικόνα 17). Στην Εικόνα 16β παρουσιάζεται το αρχείο το οποίο αντιστοιχεί στον τοίχο 3, στην επιφάνεια που καλύπτεται από το ψηφιδωτό με το υπόστρωμα σύνθεσης υδραυλικής ασβέστου. Παρατηρείται ότι ανάμεσα στην επιφάνεια του ψηφιδωτού και στον τοίχο υπάρχει μία συνεχής και έντονη αντανάκλαση. Οι καταγραφές με το ραντάρ έγιναν μετά την αρχική δοκιμή των τοιχίσκων σε θλίψη. Στην καταγραφή (μέσω σχεδίων και φωτογραφιών) όλων των βλαβών του τοίχου 3, περιλαμβάνεται και η μερική αποκόλληση του ψηφιδωτού από την τοιχοποιία. Η αποκόλληση είχε συμβεί και στην περιοχή της τομής Γ-Γ που εξετάσθηκε. Έτσι, στην αντίστοιχη εικόνα του ραντάρ, έχει καταγραφεί το στρώμα αέρα ανάμεσα στις δύο επιφάνειες. Αυτό το τελευταίο συμπέρασμα είναι μεγάλης σημασίας. 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 11

Πράγματι, δείχνει ότι η τεχνική του ραντάρ μπορεί να συνδράμει τους συντηρητές στο έργο τους, καθώς δίνει πληροφορίες για την κατάσταση της διεπιφάνειας μεταξύ ψηφιδωτού και τοιχοποιίας. Επί πλέον, στην περίπτωση κατά την οποία εφαρμόζονται ενέματα, θα μπορούσε να διαπιστωθεί ο βαθμός πληρώσεως με ένεμα των περιοχών αποκόλλησης των ψηφιδωτών (μέσω μετρήσεων στις ίδιες θέσεις, πριν και μετά από την εφαρμογή των ενεμάτων). Βεβαίως, αυτές οι δυνατότητες της τεχνικής του ραντάρ, καθώς και άλλων τεχνικών (π.χ. ηχητικών) απαιτούν περαιτέρω συστηματικό έλεγχο. 9 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Με βάση τα αποτελέσματα των διερευνήσεων, τα οποία παρουσιάσθηκαν σ αυτήν την εργασία, συνάγονται τα ακόλουθα: (α) Η εφαρμογή της μεθόδου του ραντάρ στην τοιχοποιία μπορεί να καταλήξει σε αξιόπιστα αποτελέσματα σχετικά με την εις βάθος γεωμετρία της τοιχοποιίας. Για τον λόγο αυτό όμως, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται κεραίες υψηλής συχνότητας, επομένως το βάθος για το οποίο τα αποτελέσματα είναι αρκετά ακριβή περιορίζεται σε μέρος του πάχους της τοιχοποιίας. (β) Ο συνδυασμός αυτής της μη καταστρεπτικής μεθόδου με την ελάχιστα καταστρεπτική μέθοδο της ενδοσκόπησης μπορεί να βελτιώσει την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Επί πλέον, η ενδοσκόπηση μπορεί να προσφέρει πληροφορίες σχετικές με την φύση και την κατάσταση των υλικών που βρίσκονται στο εσωτερικό της τοιχοποιίας. (γ) Σε ότι αφορά την έρευνα που εξυπηρετεί τις ανάγκες συντήρησης του Καθολικού της Ιεράς Μονής Δαφνίου, οι δύο μέθοδοι παρείχαν επαρκείς πληροφορίες, οι οποίες οδήγησαν στον προσδιορισμό του τρόπου κατασκευής της τοιχοποιίας σε διάφορα τμήματα του μνημείου και, εν συνεχεία, στον μέσω δοκιμών προσδιορισμό των μηχανικών χαρακτηριστικών της τοιχοποιίας, πριν και μετά την εφαρμογή ενεμάτων. 10 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η εργασία που παρουσιάζεται εδώ, δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την συνεργασία με τον Dr Ph. Côte και τον Dr X.Dérobert (LCPC, Γαλλία), οι οποίοι μας εκπαίδευσαν στη χρήση του εξοπλισμού και την επεξεργασία των δεδομένων. Η εργασία συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Υπουργείο Πολιτισμού. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Côte Ph., Dérobert X., Abraham O. 2002. Daphni : Etude de faisabilité de techniques CND Radar et Impact Echo. Rapport final. Daniels D.J. 1996. Surface-penetrating radar. The Institution of Electrical Engineers, Radar, Sonar, Navigation and Avionics Series, Editors Prof. E.D.R.Shearman and P.Bradsell, London. Miltiadou-Fezans A., Vintzileou E., Delinicolas N., Zaroyianni E., Chorafa E. 2004. Pathology of Dafni Monastery: Survey, monitoring of cracks, Interpretation and numerical verification, Proceedings of the 4 th International Seminar on Structural Analysis of Historical Constructions. Modena C., Lourenco P.B., Roca P. (ed.), Rotterdam, Balkema, Vol. 2, pp. 351-360 Tassios T.P., Vachliotis Ch., Spanos Ch. 1989. In-situ strength measurements of masonry mortars, International Technical Conference on Structural Conservation of Stone Masonry, ICCROM, Greek Ministry of Culture, NTUA, Athens. Δεληνικόλας Ν., Μιλτιάδου- Fézans Α., Χωραφά Ε., Ζαρογιάννη Ε. 2003. «Μελέτη στερέωσης και αποκατάστασης Καθολικού Ι. Μονής Δαφνίου, Α Φάση. Αρχιτεκτονική και Ιστορική τεκμηρίωση», Αθήνα. Μιλτιάδου- Fézans Α.,Δεληνικόλας Ν., Χωραφά Ε., Ζαρογιάννη Ε. 2003. «Μελέτη στερέωσης και αποκατάστασης Καθολικού Ι. Μονής Δαφνίου, Α Φάση. Τεκμηρίωση δομητικής συμπεριφοράς - Προτάσεις», Αθήνα. 15ο Συνέδριο Σκυροδέματος, ΤΕΕ, ΕΤΕΚ, Αλεξανδρούπολη, 25-27 Οκτωβρίου., 2006 12