Ο ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ Εργασία στα πλαίσια του µαθήµατος των Αρχαίων Ελληνικών Καθηγήτρια: έσποινα Κυριακάκη Τµήµα : Όνοµα : Β2 Κωνσταντίνος Ζαχαρής-Αγγελόπουλος
Πρόλογος Η θέση και ο ρόλος της γυναίκας στο κοινωνικό σύνολο πέρασε από διάφορα επίπεδα και είναι πρόσφατοι οι αγώνες που έδωσε το γυναικείο φύλο για την εξίσωση του µε τους άνδρες. Κάνοντας µια αναδροµή στο παρελθόν θα µελετήσουµε την ζωή και τον ρόλο της γυναίκας στην Αρχαία Ελλάδα. Είναι προτιµότερο να εξετάσουµε την θέση που κατείχε η γυναίκα στην αθηναϊκή κοινωνία της Κλασικής Εποχής µιας και από ιστορικές πηγές που διαθέτουµε µπορούµε να συµπεράνουµε ποια ήταν η ζωή και ρόλος της στην Κλασική Αθήνα. Η Αθήνα για περισσότερο από δυο αιώνες αποτελούσε κυρίαρχη στρατιωτική και πολιτική δύναµη στον ελλαδικό χώρο µε αποτέλεσµα να έχουµε µια πλήρη εικόνα της ζωής της γυναίκας την εποχή εκείνη. Βέβαια οι πηγές στις οποίες ανέτρεξα αναφέρουν κάποιες φορές αντιφατικές πληροφορίες. Αυτό πιστεύω γίνεται διότι οι διάφοροι συγγραφείς έχουν γράψει για τη θέση του γυναικείου φύλου επηρεασµένοι από ιδεολογικά ρεύµατα παρουσιάζοντας καµιά φορά όχι την αληθινή εικόνα αλλά εκείνο που εξυπηρετούσε την ιδεολογία τους. Παρ όλ αυτά αξίζει τον κόπο να δούµε όλες τις πλευρές. Στην Κλασική Αθήνα λοιπόν, ο δήµος των πολιτών χωριζόταν σε διάφορες κοινωνικές τάξεις µέσα από τις οποίες καθορίζονταν και η θέση της γυναίκας στην αθηναϊκή κοινωνία. Είναι άλλωστε γνωστό, ότι ο πληθυσµός της Αττικής δεν αποτελείτο εξολοκλήρου από Αθηναίους πολίτες αλλά και από δούλους (αιχµάλωτοι πολέµου) και από µετοίκους (κάτοικοι άλλων πόλεων που δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες). Έτσι κατ' επέκταση και ο γυναικείος πληθυσµός ήταν ανοµοιογενής και δεν αποτελείτο αποκλειστικά από Αθηναίες αλλά υπήρχαν δούλες και γυναίκες µετοίκων και κάθε µια από αυτές τις κατηγορίες γυναικών κατείχαν την δική τους ξεχωριστή θέση στην αθηναϊκή κοινωνία. Κεφαλή παιδικού αγάλµατος, 350 300 π.χ., Αττικό Εργαστήριο Από το ιερό της Αρτέµιδος, Βραυρώνα, Αττική Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας 1
Η θέση της γυναίκας Για τη γυναίκα την περίοδο αυτή δεν άλλαξε ουσιαστικά τίποτε σε σχέση µε παλιότερα. Εξακολούθησε να συµβολίζει το εσωτερικό του σπιτιού, να βρίσκεται υπό τον "κύριο" και να µην έχει πολιτικά δικαιώµατα. Πιθανόν εκείνη την εποχή να έπαψαν οι κοινωνικές επαφές να γίνονται µέσω του οίκου, οπότε και η γυναίκα έχασε µερικές από τις δυνατότητες για κοινωνική ζωή, τις οποίες είχε παλαιότερα. Αθηναία, καθισµένη σε κλισµό στο γυναικωνίτη του σπιτιού της, αποχαιρετά τον πολεµιστή σύζυγό της. Αττική λευκή λήκυθος του ζωγράφου Αχιλλέα,. 440 π.χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα. Αττική ερυθρόµορφη υδρία του ζωγράφου των Νιοβιδών µε σκηνή γυναικωνίτη. Περίπου460 π.χ. The Sollow Art and Architecture Foundation, New York. Ο περιορισµός της γυναίκας στο εσωτερικό του οίκου αφορούσε, κυρίως, εκείνες των πιο εύπορων οικογενειών. H παρουσία γυναικών στην αγορά, η ύπαρξη εταίρων και γυναικών ξενοδόχων δείχνει ότι η έξοδος από το σπίτι δεν ήταν κάτι το απαγορευµένο, αλλά κάτι που δε συνηθιζόταν, και που κυρίως δεν άρµοζε σε ευγενείς. Aποτελούσε εποµένως ένα στοιχείο κοινωνικής διαφοροποίησης. Άλλωστε θα πρέπει να επισηµανθεί ότι οι αντιλήψεις αυτές δε στρέφονταν κατά των γυναικών, αλλά κατά της µητέρας, της συζύγου και της κόρης ενός αξιοπρεπή πολίτη. Σύµφωνα µε αρκετές πηγές λοιπόν, η Αθηναία, δηλαδή η γυναίκα που ήταν σύζυγος ή κόρη Αθηναίου πολίτη, ήταν αρκετά δύσκολο να αποκτήσει την ανεξαρτησία της και παρέµενε πάντοτε υπό την κηδεµονία του πατέρα της ή του νόµιµου κηδεµόνα της, του ''κυρίου'' της όπως λεγόταν. Όµως από την Ανδροµάχη και την Πηνελόπη µέχρι τις αρχαίες τραγωδίες και κωµωδίες βλέπουµε πολλούς ηγετικούς ρόλους γυναικών. 2
Οι Εκκλησιάζουσες, Ιφιγένεια, Μήδεια, Λυσιστράτη, µεταξύ άλλων, έχουν σαν κύριο θέµα τη γυναίκα και τη συµµετοχή τους στα ιστορικά γεγονότα χωρίς να υπάρχουν κοινωνικές ή ηθικές απαγορεύσεις, όπως π.χ. στη µεσαιωνική λογοτεχνία. Θα πρέπει να παραδεχθούµε βέβαια ότι οι γυναίκες έπαιζαν περιορισµένο ρόλο στην πολιτική ζωή, στερούµενες το δικαίωµα ψήφου, αλλά αυτός ο περιορισµός ίσχυε και για τους περισσότερους άνδρες. Αντιθέτως γνωρίζουµε ότι οι γυναίκες ηγούντο στα κοινωνικά και θρησκευτικά τελετουργικά, τα οποία ήταν εξίσου σηµαντικά όσο και τα πολιτικά δικαιώµατα των ανδρών. Παιδεία Η πόλη της κλασικής Αθήνας δεν αναµειγνυόταν στην ανατροφή των παιδιών, η οποία ήταν αποκλειστικό θέµα της οικογένειας. Έτσι, µέχρι την ηλικία των 7 περίπου χρόνων, την ανατροφή των παιδιών αναλάµβαναν οι µητέρες ή οι τροφοί στις εύπορες οικογένειες. Aαρχαιολογικά ευρήµατα δίνουν µια εικόνα για τα παιχνίδια των παιδιών (κούκλες, ρόκανα, διάφορες κατασκευές), ενώ από τις πηγές µαθαίνουµε για τις ιστορίες που τους διηγούνταν (ιστορίες ηρώων, τους µύθους του Aισώπου, κ.ά.). Aπό τα 7 διαφοροποιούνταν τα αγόρια από τα κορίτσια. Το αγόρι πήγαινε στο σχολείο συνοδευόµενο από έναν έµπιστο δούλο, τον παιδαγωγό. Η εκπαίδευση ήταν ιδιωτική και οι δάσκαλοι πληρώνονταν εποµένως από τους γονείς. Ανατρέχοντας σε άλλες πηγές βλέπουµε ότι και τα κορίτσια µετείχαν της εκπαίδευσης: - Στοιχειώδη εκπαίδευση: Γραφή, ανάγνωση, λυρική και επιλεγµένη επική ποίηση, χορός. Περίπου µέχρι δώδεκα χρονών. - Μέση και ανωτέρα εκπαίδευση: Μέχρι περίπου τα είκοσι της χρόνια εκπαιδεύεται συνήθως από την µητέρα της στην οικονοµία και διαχείριση του νοικοκυριού, υφαντική, χειροτεχνία, διακοσµητική. Επίσης υπήρχαν για τις κόρες πλουσιοτέρων Αθηναίων ιδιωτικά οικοδιδασκαλεία στα οποία σπούδαζαν µουσική, κιθαρωδία, όρχηση κ.λ.π. - Ανωτάτη εκπαίδευση: Πλήθος ανωτάτων σχολών δέχονταν ευχαρίστως γυναίκες! 3
Επειδή η ιστορία ασχολείται κυρίως µε πολέµους οι οποίοι, µε εξαίρεση των Αµαζόνων και λιγοστών εξαιρέσεων άλλων γυναικών, είναι ανδροκρατική, δεν έχουµε όλα τα ονόµατα των γυναικών επιστηµόνων. Παρ όλα αυτά υπάρχουν πάρα πολλές γυναίκες που διέπρεψαν στον χώρο της επιστήµης. Στην Ανωτάτη Φιλοσοφική και Μαθηµατική Σχολή του κορυφαίου ιδασκάλου Πυθαγόρα διέπρεψαν: Οι Θεανώ, Θεόκλεια, Ασκληπιγένεια, Περικτιόνη, Φιλτύς, Μελίσσσα, Τιµύχα, Μιλλία, Χειλωνίς, Κρατησόκλεια, Βοιώ, Θεάδουσα και πολλές άλλες. Γάµος Ο γάµος αποτελούσε τη διαδικασία δηµιουργίας της οικογενειακής µονάδας, του οίκου, µέσα από τον οποίο διαβιβαζόταν το δικαίωµα του πολίτη στην αθηναϊκή κοινωνία και εξασφαλιζόταν η αναπαραγωγή νόµιµων παιδιών. Oι γυναίκες στην κλασική Αθήνα παντρεύονταν σε µικρή ηλικία, δηλαδή από δεκαπέντε χρονών και εξής. Αντίθετα, οι άντρες δεν παντρεύονταν πριν από την ενηλικίωσή τους -πριν δηλαδή από τα δεκαοχτώ τους χρόνια-, ενώ συχνά αυτό συνέβαινε µετά τη στρατιωτική τους θητεία, η οποία διαρκούσε δύο χρόνια, από τα δεκαοχτώ τους µέχρι τα είκοσί τους. Για τον Αριστοτέλη ιδανική ηλικία γάµου είναι: για τους άνδρες το 37 ο έτος και για τις γυναίκες το 18 ο. Ο καλλωπισµός της νύφης πριν από τη γαµήλια τελετή. Ερυθρόµορφο επίνητρο του ζωγράφου της Ερέτριας. Περίπου 425-420 π.χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα. Τον αρχαιότερο θεσµό του γάµου δι' αγοράς, σύµφωνα µε τον οποίο ο µελλοντικός σύζυγος έπρεπε να πληρώσει για την απόκτηση της γυναίκας του, αντικατέστησε ο γάµος δι' εγγύης. Η εγγύη (εγγύηση) δεν ήταν παρά η συµφωνία µεταξύ του κυρίου της γυναίκας και του µελλοντικού της συζύγου. Συνάπτονταν µε αµοιβαία υπόσχεση πως η συγκεκριµένη γυναίκα θα παραδοθεί από τον πρώτο και αντίστοιχα θα τιµηθεί ως σύζυγος από το δεύτερο. Η παράδοσή της όµως, αποτελούσε µια εντελώς ξεχωριστή πράξη. 4
Ο γάµος υφίστατο µόνο όταν είχε υπάρξει συνοίκηση. Από την άλλη, για να έχει η συνοίκηση αξία γάµου και να µη θεωρείται απλή παλλακεία, έπρεπε απαραίτητα να έχει προηγηθεί η εγγύη. Από τα χρόνια του Σόλωνα τουλάχιστον και µετά, η εγγύη αποτελούσε προϋπόθεση για τη νοµιµότητα του γάµου. Προίκα Στην Αθήνα, η προίκα αποτελούσε ένα σηµαντικό στοιχείο του γάµου και µόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις µία κοπέλα µπορούσε να παντρευτεί και χωρίς αυτήν. Ο σύζυγος έδινε εγγύηση ότι θα επέστρεφε την προίκα σε περίπτωση διάλυσης του γάµου ή θανάτου της συζύγου του, αν δεν υπήρχε κληρονόµος. Η συνεισφορά της Αθηναίας γυναίκας στην οικογενειακή περιουσία γινόταν είτε µε οικιακά σκεύη, χρυσά κοσµήµατα, αρώµατα είτε µε ακίνητη περιουσία όπως κτήµατα που απλά παραχωρούνταν στον γαµπρό να τα εκµεταλλεύεται άλλα χωρίς αυτά να του ανήκουν. Γαµήλιες τελετές Οι γαµήλιες τελετές στην κλασική Aθήνα διαρκούσαν τρεις ηµέρες. Tην ηµέρα πριν από το γάµο τελούνταν τα προαύλια και την εποµένη του γάµου τα επαύλια (τα ονόµατα αυτά παράγονται από το ρήµα "αυλίζοµαι", που σηµαίνει "περνώ τη νύχτα"). Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, οι Αθηναίοι προτιµούσαν να παντρεύονται το χειµώνα. Πολλοί γάµοι τελούνταν το µήνα Γαµηλιώνα, ο οποίος αποτελούσε τον έβδοµο µήνα του αθηναϊκού έτους και ήταν αφιερωµένος στην Ήρα, στην προστάτιδα του γάµου. Θραύσµα από αττικό γαµικό λέβητα Περ. 430 420 π.χ. Αττικό Εργαστήριο. Αποδίδεται στο Ζωγράφο των Αθηνών Paris, Musée du Louvre 5
Η πλουσιότερη πηγή πληροφοριών για την απεικόνιση του γάµου στην κλασική Aθήνα είναι οι παραστάσεις των ερυθρόµορφων αγγείων. Tο ενδιαφέρον των αγγειογράφων επικεντρωνόταν σε τελετουργίες όπως, είναι ο καλλωπισµός της νύφης, η γαµήλια ποµπή και η άφιξη της νύφης στη νέα της κατοικία. ιαζύγιο Το διαζύγιο στην αρχαία Αθήνα µπορούσε να οφείλεται στη θέληση του ενός από τους συζύγους και σε ορισµένες περιπτώσεις στη θέληση κάποιου τρίτου. Όταν ο άντρας έδιωχνε τη γυναίκα του επρόκειτο για απόπεµψη, ενώ όταν εγκατέλειπε η γυναίκα τη συζυγική εστία για απόλειψη. Ιδιορρυθµία του αθηναϊκού δικαίου ήταν η περίπτωση της αφαίρεσης, η οποία µπορούσε να ασκηθεί από τον πατέρα της γυναίκας, διακόπτοντας έτσι το γάµο. Σε άλλες περιπτώσεις η αφαίρεση σχετιζόταν µε τις επικλήρους. Αν και είχε την δυνατότητα να παρουσιάσει µόνη της την αίτηση διαζυγίου της (αφού και ο νόµος το επέτρεπε) στον ανώτερο άρχοντα, τις περισσότερες φορές ενεργούσε για αυτήν κάποιος από τους συγγενείς της. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η γυναίκα του Αλκιβιάδη, ενός σπουδαίου πολιτικού, που µη µπορώντας να αντέξει τις συνεχείς απιστίες του συζύγου της, θέλησε να χωρίσει. Μοιχεία και Παλλακίδες Η έννοια της µοιχείας στην αρχαία Αθήνα ήταν διαφορετική από τη σηµερινή, εφόσον για να στοιχειοθετηθεί µοιχεία δεν ήταν απαραίτητο να είναι παντρεµένη η γυναίκα. Οι γυναίκες όφειλαν να είναι πιστές στους συζύγους τους. Πριν από το γάµο ή στη διάρκεια της χηρείας όφειλαν πίστη στους κυρίους τους. Η µοιχεία θεωρούνταν έγκληµα που µπορούσε να επισύρει αυτοδικία από µέρους του αρχηγού της οικογένειας. Εκτός όµως από την Αθηναία νοµική σύζυγο ενός πολίτη υπήρχαν και οι παλλακίδες που ήταν φτωχές ελεύθερες Αθηναίες ή δούλες που συνδεόταν ερωτικά µε τον σύζυγο της Αθηναίας αλλά δεν είχαν καµιά νοµική κατοχύρωση από τον σύντροφο της Αθηναίας. 6
Τις περισσότερες φορές η Αθηναία ήταν υποχρεωµένη να ανέχεται την παρουσία της ακόµα και µέσα στο σπίτι της. Αυτό όµως δεν αποτελούσε µοιχεία για τον Αθηναίο πολίτη αφού η µόνη µορφή µοιχείας που ήταν κατακριτέα ήταν η σύναψη ερωτικής σχέση µε την σύζυγο ενός άλλου Αθηναίου πολίτη. Αντίθετα αν η σύζυγος απατούσε τον σύζυγο της τότε τιµωρούνταν αυστηρά. Η τιµωρία που της επέβαλε το κοινωνικό σύνολο επικεντρώνονταν στην απώλεια του δικαιώµατος, της συµµετοχής της σε θρησκευτικές τελετές, που ήταν µια πολύ σηµαντική πολιτική δραστηριότητα. Επιπλέον πολλές φορές ο σύζυγος της, την τιµωρούσε διώχνοντας την από το σπίτι. Ασχολίες γυναικών Οι γυναίκες εξακολούθησαν να διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στις θρησκευτικές τελετές, στην ανατροφή των παιδιών και στη διατήρηση ενός εύρυθµου οίκου. Αρκετά στοιχεία για πολλές από τις ασχολίες των γυναικών δίνει το έργο του Ξενοφώντα Oικονοµικός. Εκεί αναφέρονται οι οδηγίες που δίνει ο σύζυγος στη νεαρή γυναίκα του. Εκείνη έπρεπε να επιτηρεί τους δούλους που εργάζονταν µέσα στο σπίτι, να στέλνει άλλους για τις εξωτερικές εργασίες και να έχει τέλος τη συνολική φροντίδα τους. Είχε την επίβλεψη των υπηρετριών, κατεύθυνε όλες τις δραστηριότητες µέσα στο σπίτι, αναλάµβανε να εκπαιδεύσει τις δούλες που δεν γνώριζαν να υφαίνουν και είχε την εποπτεία της τροφού που θα µεγάλωνε τα παιδιά της. Πολλά κείµενα αναφέρονται σε συµβουλές προς την µητέρα για την σωστή επιλογή της τροφούπαραµάνας. Ανάµεσα στα άλλα προσόντα που θα είχε η παραµάνα, θα έπρεπε να µην έχει την τάση για νύστα, να είναι υποµονετική και κυρίως σεµνή για να µην προκαλεί το σύζυγο της Αθηναίας. Επιτύµβιο ανάγλυφο της Ηγησούς. Μπροστά από τη νεκρή κόρη στέκεται η θεραπαινίδα κρατώντας πυξίδα. Περίπου 410 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. 7
Η Αθηναία ήταν επίσης υπεύθυνη να παραλαµβάνει τα προϊόντα που έφταναν στο σπίτι, να ξεχωρίζει αυτά της άµεσης κατανάλωσης από εκείνα της αποθήκευσης και να φροντίζει για τη σωστή διαχείρισή τους µε βάση τον ετήσιο προϋπολογισµό του οίκου. Επίσης, µεριµνούσε τόσο για την παραγωγή των ενδυµάτων από τις υφαντικές ύλες (έριο, βαµβάκι) που προσποριζόταν ο οίκος, όσο και για την παραγωγή του ψωµιού από τα σιτηρά. Παρατηρείται λοιπόν ότι, αν και οι δραστηριότητες των γυναικών περιορίζονταν στον οίκο, οι ευθύνες τους µέσα σ' αυτόν ήταν µεγάλες. Όπως λέει ο Ισόµαχος στο Σωκράτη στον «Οικονοµικό» σωστή γυναίκα είναι εκείνη που µπορεί να διευθύνει σωστά κάθε τι µέσα στο σπίτι της σαν συνεργάτης του άντρα της. «Ο πλούτος έρχεται στο σπίτι µε τον κόπο του άντρα, οικονοµείται δε σωστά µε τη φροντίδα της γυναίκας» συµπεραίνει. Στην Κλασική Αθήνα είναι γνωστό ότι διέµεναν, µε τις οικογένειες τους, άτοµα ξένα στην καταγωγή όµως µόνιµοι κάτοικοι της Αρχαίας Αθήνας. Η ζωή των συζύγων των πλουσίων αυτών ξένων, των µετοίκων όπως λέγονταν δεν διέφερε σηµαντικά από την ζωή των γυναικών των Αθηναίων πολιτών. Έµεναν και αυτές στο σπίτι και φρόντιζαν για την σωστή διαχείριση του οίκου. Το εσωτερικό του οίκου αποτελεί το ζωτικό χώρο των γυναικών των εύπορων οικογενειών. Εποµένως, η παρουσία γυναικών στην αγορά είναι στοιχείο κοινωνικής διαφοροποίησης. Λεπτοµέρεια αττικής ερυθρόµορφης πελίκης µε παράσταση γυναίκας εµπόρου αρωµάτων. Β τέταρτο 5 ου αιώνα π.χ. Vernes, Historisches Museum. Aναµφισβήτητα, αυτό ίσχυε για τις εύπορες οικογένειες. Στις λιγότερο εύπορες, οι οποίες δεν µπορούσαν να συντηρούν τόσους πολλούς δούλους, οι γυναίκες επωµίζονταν και άλλες εργασίες, µεταξύ των οποίων και την πώληση στην αγορά των παραγόµενων στον οίκο προϊόντων. Έτσι, ενώ ο ζωτικός χώρος της γυναίκας ήταν το εσωτερικό του οίκου, δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις εκείνων που αναγκάζονταν να έχουν και εξωτερικές δραστηριότητες, όσο και αν αυτό δεν προσιδίαζε στο κοινωνικό ιδεώδες της εποχής. 8
Πολλές γυναίκες λοιπόν συµµετείχαν στο εργατικό δυναµικό, όπως φαίνεται από πολυάριθµες επιγραφικές πηγές. Πολλά αντικείµενα κατασκευάζονται σε οικιακά εργαστήρια για εµπορικούς σκοπούς και υπήρχαν γυναίκες που διατηρούσαν πανδοχεία ή έκαναν αγροτικές εργασίες κοντά στους άντρες τους. Ο Αριστοτέλης παραδέχεται πως ήταν αδύνατο να εµποδίσει κανείς «τις γυναίκες των φτωχών» να πηγαίνουν στην αγορά. Σύµφωνα µε υπολογισµούς κάποιων επιστηµόνων µόνο 4 στους 100 Αθηναίους ήταν ευκατάστατος και απ αυτούς µόνο 1 στους 100 ήταν αληθινά πλούσιος. Με άλλα λόγια «οι γυναίκες των φτωχών» αποτελούσαν την πλειοψηφία και συνεπώς δεν είναι άξιο απορίας οτι πολλές γυναίκες εργάζονταν µέσα και γύρω από την Αγορά ασχολούµενες µε το µικρεµπόριο τροφίµων ή αντικειµένων, όπως αρώµατα και κοσµήµατα, διατηρούσαν ταβέρνες ή ύφαιναν µάλλινα. Επίσης είναι βεβαιωµένο ότι διατηρούσαν φιλίες µεταξύ τους και αντάλλασσαν επισκέψεις. Εταίρες Εκτός όµως από τις συζύγους των µετοίκων υπήρχαν και γυναίκες µέτοικοι που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, χωρίς δική τους οικογένεια. Για να επιβιώσουν έπρεπε να αποκτήσουν χρήµατα και ο µόνος τρόπος ήταν να χρησιµοποιήσουν το µόνο πράγµα που διέθεταν, το σώµα τους. Μερικές από αυτές αγοράστηκαν για δούλες και άλλες τις χρησιµοποιούσαν για την απόκτηση της ηδονής. Ορισµένες από αυτές απέκτησαν αρκετά χρήµατα και αυτό τους έδωσε το προνόµιο να συµµετέχουν στα συµπόσια κρατώντας συντροφιά στους ισχυρούς άνδρες της εποχής και αυτές ουσιαστικά ήταν οι µόνες ελεύθερες γυναίκες στην Κλασικής Αθήνας. Χαρακτηριστικό παράδειγµα ήταν η σχέση της περίφηµης ''εταίρας'' (ως ονοµάζονταν οι γυναίκες αυτές) Ασπασίας µε τον Περικλή που την είχε ερωτευθεί τόσο που χώρισε την νόµιµη σύζυγο του και απέκτησε µαζί της ένα παιδί. Οι γυναίκες αυτές ζούσαν εξολοκλήρου από την γενναιοδωρία των εραστών τους και είχαν την δυνατότητα να διαχειρίζονται µόνες τους τα εισοδήµατα τους κινητά ή ακίνητα. Ήταν ελεύθερες να δεχτούν όποιον ήθελαν στο σπίτι τους του οποίου είχαν και την πλήρη κατοχή, έβγαιναν έξω ελεύθερα και µπορούσαν να παρευρίσκονται σε µέρη προορισµένα µόνο για άνδρες. Η απόκτηση χρηµάτων έδωσε δύναµη, ανεξαρτησία και ελευθερία στην εταίρα που µπορούσε να µιλήσει στους άνδρες χωρίς δισταγµούς. 9
Ιέρειες Αποδείξεις για την ύπαρξη ιερειών βρίσκονται σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες των Ελληνικών κειµένων, από τις πλάκες σε Γραµµική Β µέχρι την επική και λυρική ποίηση, ιστορίες, τραγωδίες, κωµωδίες, πολιτικούς λόγους, νοµικά και δηµόσια έγγραφα. Μάλιστα, τα αρχαιολογικά αρχεία βεβαιώνουν την εξέχουσα θέση των ιερειών όχι µόνο στην Αθήνα, αλλά και σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσµο. Οι ιέρειες ηγούνταν ποµπών, φύλασσαν τους θησαυρούς των ναών, άναβαν την φωτιά στους βωµούς των ιερών και προΐσταντο των θυσιών. Μαθαίνουµε ότι οι ιέρειες έπαιρναν τον λόγο ενώπιον της Βουλής και του ήµου, έθεταν την σφραγίδα τους σε επίσηµα έγγραφα και απέπεµπαν τους παρείσακτους από τα ιερά. Επιγραφές αφιερωµάτων µαρτυρούν την γενναιοδωρία των ιερειών ως ευεργετιδών της πόλης τους και των ιερών τους, όπου έχτιζαν ναούς, αγορές και υδατοδεξαµενές. Μαρτυρούν επίσης την περηφάνια που ένιωθαν οι ίδιες για την ανέγερση των αγαλµάτων τους, αλλά και την εξουσία τους ως προς την τήρηση των κανονισµών στα ιερά. Επιγραφές και επιτύµβια ανάγλυφα επιβεβαιώνουν ότι οι ιέρειες κηδεύονταν δηµοσία δαπάνη µε µεγάλες ποµπές, και ότι στην µνήµη τους ανεγείρονταν εντυπωσιακά ταφικά µνηµεία. Οι µαρτυρίες αυτές έρχονται σε αντίθεση µε την ευρέως διαδεδοµένη άποψη ότι οι γυναίκες της Αθήνας ήταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, σιωπηλές, υποτακτικές και «αόρατες» µορφές, περιορισµένες στο εσωτερικό των σπιτιών τους, όπου ασχολούνταν υπάκουα µε το νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών. Η άποψη αυτή έχει βασιστεί σε αναγνώσεις κείµενων περίφηµων συγγραφέων, όπως του Ξενοφώντα, του Πλάτωνα και του Θουκυδίδη, καθώς και σε διάφορες παραστάσεις αρχαίου δράµατος. Ωστόσο, τα αρχαιολογικά και επιγραφικά ευρήµατα παρουσιάζουν µια διαφορετική εκδοχή. Στην πραγµατικότητα, µια σταθερή ροή γυναικών διέσχιζε καθηµερινά την Αθήνα µε κατεύθυνση προς την Ακρόπολη και τα νεκροταφεία της πόλης, όπου οι γυναίκες αυτές προσκυνούσαν στα ιερά και φρόντιζαν τους οικογενειακούς τάφους. Οι τελετουργίες τούς επέτρεπαν να κυκλοφορούν και να κάνουν αισθητή την παρουσία τους µέσα στην πόλη, υπηρετώντας τους θεούς, την οικογένειά τους και τους Αθηναίους πολίτες. Χάρις στις σηµαντικές δωρεές αυτών των γυναικών και των οικογενειών τους, γλυπτά πορτραίτα ιερειών τοποθετήθηκαν σε αγορές, νεκροταφεία και ιερά. 10
Οι γυναίκες µπορούσαν να αποκτήσουν το αξίωµα της ιέρειας µέσω κληρονοµιάς, κλήρωσης, επιλογής, εκλογής ή εξαγοράς. Τα παλαιά, σεβαστά αξιώµατα των ιερειών της Αθηνάς Πολιάδος στην Αθήνα και της ήµητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα περνούσαν κληρονοµικά από την µια γενιά στην άλλη, µέσα στην ίδια οικογένεια (γένος), επί περίπου επτακόσια χρόνια! Σύµφωνα µε επιγραφές, το αξίωµα της ιέρειας της Αθηνάς κληροδοτείτο από το πρεσβύτερο άρρεν µέλος του γένους των Ετεοβουτάδων προς την µεγαλύτερη κόρη του και, στην συνέχεια, µε την λήξη της θητείας της, προς την µεγαλύτερη κόρη του πρεσβύτερου αδελφού της. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, οι αντίξοες οικονοµικές συνθήκες, οι δυσµενείς επιπτώσεις στις περιουσίες των παλαιών οικογενειών, η ανάδυση µιας «νεόπλουτης» τάξης, καθώς και οι αλλαγές στην πληθυσµιακή σύνθεση της Ανατολικής Ελλάδας διαµόρφωσαν έναν κόσµο στον οποίο η εξαγορά του ιερατικού αξιώµατος στάθηκε απολύτως εύλογη. Αρχής γενοµένης από την Μίλητο, περί το 400 π.χ., γυναίκες σε όλο το Ανατολικό Αιγαίο, την Μικρά Ασία και την Μαύρη Θάλασσα κατέβαλλαν µεγάλα ποσά προκειµένου να εξασφαλίσουν ιερατικές θέσεις. Όπως και κατά την Κλασική περίοδο, αποζηµιώνονταν για τις υπηρεσίες τους µε πληρωµές σε είδος, όπως δέρµατα και κρέας από τα σφάγια των θυσιών, δηµητριακά, λάδι, αλλά και χρήµατα. Για τις εξέχουσες υπηρεσίες τους προς την πόλη, στις ιέρειες, όπως στην Χρυσηίδα, αποδίδονταν δηµόσιες τιµές, στις οποίες περιλαµβάνονταν χρυσοί στέφανοι, αγάλµατα και διακεκριµένες θέσεις στο θέατρο. Σε ορισµένες πόλεις οι ιέρειες ήταν τόσο διάσηµες ώστε απέλαυαν λατρευτικής και πολιτικής επωνυµίας, δηλαδή το όνοµά τους έµενε για πάντα στην ιστορία και χρησιµοποιείτο για ιστορικές χρονολογήσεις. Στο έργο του Ιστορίαι, ο Θουκυδίδης τοποθετεί χρονολογικά την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέµου στο τεσσαρακοστό όγδοο έτος της ιερατικής θητείας µιας άλλης Χρυσηίδας, ιέρειας της Ήρας στο Άργος κατά τον 5ο αι. π.χ. Απεικονίσεις και επιγραφές επιβεβαιώνουν τα προνόµια που λάµβαναν οι ιέρειες σε αντάλλαγµα για τις υπηρεσίες τους. Σε ανάγλυφο του 4ου αι. π.χ., το οποίο βρίσκεται σήµερα στο Βερολίνο, απεικονίζεται µια ιέρεια που τιµάται από την πόλη µε στέφανο. Την βλέπουµε στην κάτω αριστερή πλευρά να σηκώνει το δεξί χέρι της προς τον ουρανό, σε στάση προσευχής. 11
Ιέρεια σε αναµµένο βωµό υποδέχεται ποµπή που θα προσφέρει θυσία (Αττικός µελανόµορφος αµφορέας, Staatliche Antikensammlungen und Glyptothek, Μόναχο) Στο αριστερό της χέρι κρατά κλειδί ναού, σύµβολο του αξιώµατός της ως ιέρειας που κλειδώνει και ξεκλειδώνει τις θύρες του ναού. Η θεά Αθηνά απεικονίζεται στο δεξί άκρο, πιστή αναπαράσταση του αγάλµατος της Αθηνάς Παρθένου, µε την ασπίδα στο πλευρό της και την φτερωτή Νίκη στο χέρι της. Η Νίκη σκύβει για να στεφανώσει την ιέρεια. Οι χρυσοί στέφανοι ήταν πολύτιµα βραβεία, που η αξία τους έφτανε τις πεντακόσιες έως χίλιες δραχµές και τα οποία συνήθως απονέµονταν σε πολιτικούς, δικαστές, στρατηγούς και αθλητές. Εποµένως, έχει ιδιαίτερη σηµασία το γεγονός ότι, από τον 4ο αι. π.χ. και µετά, γίνονταν τόσο µεγάλες τιµές όχι µόνο στους ιερείς αλλά και στις ιέρειες. Το γυναικείο ιερατικό αξίωµα ήταν απολύτως συνυφασµένο µε την µορφολογία της γυναικείας λυρικής χορείας, η οποία, από τον 5ο αι. π.χ., αποτελούσε κεντρικό σηµείο της εκπαίδευσης και της κοινωνικοποίησης των γυναικών, από την παιδική τους ηλικία έως την ωριµότητα. Ο Πλάτωνας υποστήριζε ότι η χορεία αποτελούσε το σύνολο της παιδείας [«ὅλη µέν που χορεία ὅλη παίδευσις ἦν ἡµῖν»]. 12
Ιέρεια µπροστά σε βωµό, κατά την διάρκεια τελετής προς τιµήν της Αθηνάς, µε το βόδι που πρόκειται να θυσιαστεί (Αττικός µελανόµορφος αµφορέας, / Antikensammlung, Staatliche Museen, Βερολίνο) Η συµµετοχή σε λατρευτικές δραστηριότητες είχε θετική επιρροή στην ζωή των Ελληνίδων, καθώς τους πρόσφερε, µεταξύ άλλων, µιαν αίσθηση κοινότητας και ταυτότητας. Οι κύκλιοι χοροί σε χώρους λατρείας έδιναν επίσης την ευκαιρία στις κοπέλες που βρίσκονταν σε ηλικία γάµου να εµφανίζονται δηµοσίως µπροστά στους συµπολίτες τους. Καθώς η εξέχουσα θέση στην διοργάνωση εορταστικών εκδηλώσεων επέτρεπε την προώθηση των οικογενειακών συµφερόντων, πράγµα επωφελές για γυναίκες και άνδρες, ήταν σηµαντική η επιρροή των ιερειών στην επιτυχή λειτουργία του όλου συστήµατος. Επιπλέον οι ιέρειες αναπαρίστανται σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες οπτικού πολιτισµού, σε αρχιτεκτονικά γλυπτά, αγάλµατα και αναθήµατα, επιτάφια µνηµεία, βάζα, ξύλινες πλάκες και µπρούτζινα και εβένινα διακοσµητικά. Οι αποδείξεις αυτές που εκτείνονται από την Ελληνιστική µέχρι τη Ρωµαϊκή περίοδο σε όλη τη Μεσόγειο δυστυχώς δεν έχουν ερµηνευθεί σωστά λόγω έλλειψης σωζόµενων επεξηγηµατικών κειµένων και της αδυναµίας µας να κατανοήσουµε τα εικονογραφηµένα σήµατα που είχαν νόηµα για τους αρχαίους θεατές τους. 13
Η Αθήνα εξαρτιόταν πολύ από τη σχέση συνεργασίας µεταξύ των πολιτών της και των θεών. Οι θεότητες από τη µία ζητούσαν από τους ανθρώπους τιµές, θυσίες, γιορτές, καθώς επίσης και καλή διαχείριση του πλούτου και της γης τους. Οι θνητοί, από την άλλη, χρειάζονταν στέγη, υγεία, προστασία, ελευθερία, παιδιά, δυνατό στρατό, κλπ.. Αγαλµάτιο Αθηνάς Α µισό του 2 ου αι. µ. Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Άργους. Αυτές οι γυναίκες, ιέρειες, συνέδεαν την κοινότητά τους µε κάτι µεγαλύτερο απ αυτήν, τους θεούς, καθώς επίσης και τους προγόνους και τα προγονικά έθιµα, µέσα από τα οποία τιµώνταν οι θεοί. Οι τελετουργίες έδεναν τα άτοµα σε κοινωνικές οµάδες και ενδυνάµωναν την συνοχή των οµάδων αυτών. Γνωστότερες από τις αρχαίες λατρείες γυναικείων θεοτήτων είναι: της θεάς Αρτέµιδας Άρκτεια της θεάς Αφροδίτης Αδώνεια της θεάς ήµητρας Θεσµοφόρια, Αλώα, Στένια, Ελευσίνια Μυστήρια της θεάς Αθηνάς Αρρεφόρεια Άγαλµα της θεάς Άρτεµης. Περ. 100 π.χ. Από τη ήλο (βρέθηκε στη λεγόµενη οικία του ιαδούµενου) Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να σηµειώσουµε τον σηµαντικό ρόλο που έπαιζαν οι γυναίκες στην κηδεία και στην ταφή ενός συγγενικού προσώπου. Ετοίµαζαν το σώµα του νεκρού για την πρόθεση (πραγµατοποίηση του παραδοσιακού θρήνου και την απόδοση τελευταίου χαιρετισµού). Έπλεναν το σώµα, το άλειφαν µε λάδι, το έντυναν, το στόλιζαν µε λουλούδια, στεφάνια και κοσµήµατα. Κατά την ταφή (µετά την εκφορά) προσέφεραν χοές στον τάφο. Ετοίµαζαν το περίδειπνο και πρωτοστατούσαν στην προετοιµασία και διεξαγωγή των ετήσιων τελετών, όπως τα Γενέσια, Νεµέσια, Νεκύσια, Επιτάφια, Ανθεστήρια, κ.ά.. 14
Επίλογος Εάν η αρχαιοελληνική θρησκεία στο σύνολό της αφορούσε την δηµιουργία και την διατήρηση µιας αρµονικής σχέσης µεταξύ θνητών και θεών, τότε ο ρόλος των Αθηναίων γυναικών αποτελούσε αναπόσπαστο κοµµάτι αυτής της διαδικασίας. Η εξίσου ουσιαστική συµβολή των γυναικών στην εξασφάλιση και την διατήρηση της εύνοιας των θεών ήταν το στοιχείο που κατέστησε την Αθήνα µεγάλη. Εξιστορώντας τη ζωή των Αθηναίων γυναικών και τεκµηριώνοντάς την µέσα από έργα τέχνης και αντικείµενα καθηµερινής χρήσης, βλέπουµε τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της ύπαρξης και της δραστηριότητας αυτών των γυναικών. Παρ όλο που η παρουσία τους στα πολιτικά δρώµενα ήταν πράγµατι εξαιρετικά περιορισµένη, αποδεικνύεται ότι η θρησκευτική λατρεία και οι τελετουργίες της επέτρεπαν στις γυναίκες να προσδιορίζουν την ταυτότητά τους όχι απλώς ως γυναίκες, αλλά και ως Αθηναίες και Ελληνίδες. Η συµµετοχή τους, είτε µαζί µε τους άνδρες είτε ξεχωριστά από αυτούς, στις λατρείες, στις γιορτές, καθώς και στις συνήθεις ιεροπραξίες για τον κύκλο της ζωής, ήταν και εκλαµβανόταν γενικώς ως απαραίτητη για την επιτυχή λειτουργία της πόλεως. Κατά τη µελέτη της σηµασίας των τελετουργικών και της θρησκείας στις ζωές των προγόνων µας κατανοούµε πλήρως τη µεγάλη σπουδαιότητα και σηµασία των ενεργών και εκτεταµένων ρόλων των γυναικών σ αυτούς τους τοµείς. Σαν αποτέλεσµα µπορούµε να σχηµατίσουµε µια πιο ρεαλιστική άποψη της σηµασίας του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας στην αρχαιότητα. Αυτή η σπουδαιότητα αντικατοπτρίζεται στη σηµασία που δινόταν στις θεές, στους αστερισµούς των Ελληνικών θεών. Η σηµασία των γυναικών στην καθηµερινή ζωή και η σηµασία των θεών δεν µπορούν παρά να αντικατοπτρίζουν η µία την άλλη. Η Αθήνα, όπου η Αθηνά και όχι ο Ποσειδώνας κέρδισε το διαγωνισµό δεν µπορούσε να υποβιβάσει το ρόλο των γυναικών της στο τίποτα. 15
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Ιστοσελίδα Ιδρύµατος Μείζονος Ελληνισµού - «Η θέση της γυναίκας στην αρχαία κοινωνία» της Αµαλίας Ηλιάδη από την Ιστοσελίδα του Περιοδικού «My Aegean του Πανεπιστηµίου Αιγαίου - Ιστοσελίδα Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης - Ιστοσελίδα ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας Wikipedia - Ιστοσελίδα Κazam.gr (κοινωνικό forum) - Ιστοσελίδα WordPress.com (forum) - Iστοσελίδα Ορθόδοξης Απολογητικής Οµάδας «Παναγία η Ιεροσολυµίτισσα» (apologitis.gr) - Ιστοσελίδα Χριστιανικού περιοδικού «Τυχικός» - Ιστοσελίδα Ιδρύµατος «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης» - Worshipping Women: Ritual and Reality in Classical Athens edited by Nikolaos Kaltsas and Alan Shapiro 16
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα Πρόλογος... 1 Η θέση της γυναίκας... 2 Παιδεία... 3 Γάµος... 4 Προίκα... 5 Γαµήλιες τελετές... 5 ιαζύγιο... 6 Μοιχεία και Παλλακίδες... 6 Ασχολίες Γυναικών... 7 Εταίρες... 9 Ιέρειες... 10 Επίλογος... 15 Βιβλιογραφία... 16 17