Α. ΚΑΡΑΚΟΣ, Θ. ΚΟΥΤΡΟΥΜΑΝΙΔΗΣ: Περιφερειακή Διάρθρωση του Τομέα των Υπηρεσιών στη Βόρεια Ελλάδα.

Transcript

1 ΤΟΠΟΣ 14/98 Άρθρα Α. ΚΑΡΑΚΟΣ, Θ. ΚΟΥΤΡΟΥΜΑΝΙΔΗΣ: Περιφερειακή Διάρθρωση του Τομέα των Υπηρεσιών στη Βόρεια Ελλάδα. Ι. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Ι. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, Σ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ, Α. ΛΙΟΥΤΑΣ: Η Πρόσληψη του Συστήματος των Αστικών Κινδύνων εκ μέρους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Δ. ΛΑΓΟΣ: Ο Τουρισμός ως Παράγοντας Προώθησης της Περιφερειακής Ανάπτυξης. Ε. ΝΙΚΟΛΑΙΔΗΣ, Μ. ΝΤΥΚΕΝ: Η Επίδραση της Μορφολογίας του Εδάφους και των Χρήσεων Γης στη διάρθρωση του Αγροτικού Τομέα της Ελλάδας. Σ. ΡΟΖΑΚΗΣ Θεωρητικές Προσεγγίσεις της Βιώσιμης Ανάπτυξης και Εναλλακτικές Ενεργειακές Πολιτικές σε Γενικό και Τοπικό Επίπεδο. Π. ΣΤΕΦΑΝΟΥ Στρατηγική Θεώρηση του Ελληνικού Συστήματος Αεροπορικών Μεταφορών. Θέματα Έρευνας Δημιουργία Καινοτομικού Εκπαιδευτικού Πακέτου για την Κατάρτιση των Σχεδιαστών Κατάρτισης (Leonardo da Vinci Programme ). Βιβλιοκρισίες Ντίνα Βαϊου, Κωστής Χατζημιχάλης, Με τη ραπτομηχανή στην κουζίνα και τους Πολωνούς στους αγρούς. Πόλεις, Περιφέρειες και άτυπη εργασία., Αθήνα, Εξάντας, (Α. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ). John Bachtller, Ivan Turok, The Coherence of EU Regional Policy. Contrasting Perspectives on the Structural Funds. (H Συνοχή της Περιφερειακής Πολιτικής της ΕΕ. Αντικρουόμενες Προοπτικές των Διαρθρωτικών Ταμείων), London, Jessica Kingsley, (Ε. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΥ). Θεσμική Επικαιρότητα Ατζέντα 2000 και Ευρωπαϊκό Σχέδιο Χωρικής Ανάπτυξης (ΕΣΧΑ) Προτάσεις για την Αναθεώρηση του Συντάγματος σε θέματα Πολεοδομίας- Χωροταξίας (ΣΕΠΟΧ)

2 Μεταπτυχιακές Εργασίες Η Ανισοκατανομή των Παρεχόμενων Υπηρεσιών της Α/θμιας Εκπαίδευσης (Κ. ΚΟΛΛΙΟΠΟΥΛΟΥ) Διαχείριση Περιβάλλοντος-Πολιτικές για την Προστασία των Ακτών της Ελλάδας-Η Εμπειρία από το Χώρο της Μεσογείου (Ε. ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ). Η Αναπτυξιακή Διάσταση των Διευρωπαϊκών Δικτύων Υποδομών: Η Περίπτωση των Τηλεπικοινωνιών. (ΕΙΡ. ΝΤΡΟΥΤΣΑ). Ενημερωτικό Βήμα Παρουσίαση της Ημερίδας του ΣΕΠΟΧ με Θέμα Περιβάλλον και Χωροταξία Abstracts-Περιλήψεις Άρθρων

3 Περιφερειακή Διάρθρωση του Τομέα των Υπηρεσιών στη Βόρεια Ελλάδα Α. ΚΑΡΑΚΟΣ 1 Θ.ΚΟΥΤΡΟΥΜΑΝΙΔΗΣ 2 1. Εισαγωγή Ζούμε σε μια εποχή ραγδαίων εξελίξεων στον τομέα των υπηρεσιών που συναρτώνται από την τεχνολογική επανάσταση, η οποία συντελείται στα χρόνια μας. Είναι βέβαιο ότι οι υπηρεσίες, στον αιώνα που μας έρχεται, θα αποτελούν τον πρώτο και καθοριστικό παράγοντα επιτυχούς εξέλιξης κάθε οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητάς μας. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο σκέψης θεωρούμε ότι η πορεία της χώρας μας και κατά συνέπεια και της Β. Ελλάδας προς την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση περνά μέσα από την εξέλιξη και ανάπτυξη, που θα παρουσιάσει στον τομέα των προσφερομένων υπηρεσιών, σε κάθε παραγωγική και κοινωνική της δραστηριότητα. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τα αποτελέσματα-συμπεράσματα αυτής της εργασίας και να έχουμε μια συνολική εικόνα της εξέλιξης της απασχόλησης στη χώρα μας, είναι καλό να θυμηθούμε πρώτον την εξέλιξη της περιφερειακής ανάπτυξης στον Ελλαδικό χώρο και δεύτερο να τονισθεί ιδιαίτερα ο νέος προσανατολισμός της απασχόλησης μέσα από ένα νέο καταμερισμό εργασίας που παρατηρήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες στη χώρα μας. Η εξέλιξη της περιφερειακής ανάπτυξης στηρίχθηκε στην εμφάνιση και λειτουργία ενός περιορισμένου αριθμού πόλων και κέντρων ανάπτυξης στη χώρα μας (Κουτρουμανίδης Χ. Θεόδωρος 1991). Στη Β. Ελλάδα πρέπει να τονίσουμε την επιρροή του πόλου της Θεσ/νίκης, του κέντρου ανάπτυξης της Καστοριάς και του άξονα των κέντρων ανάπτυξης Κοζάνης-Πτολεμαΐδας. Από τη δεκαετία και μετά έχουμε να παρατηρήσουμε τη βαθμιαία εξέλιξη και τον προσανατολισμό της απασχόλησης από τη βαριά βιομηχανία (περίοδος και 73-78) σε κλάδους με αντικείμενο την επεξεργασία προϊόντων πρωτογενούς τομέα (καπνό, ποτά, ξύλο, υφαντουργία, ένδυση-υπόδηση κ.λ.π.) (περίοδος και 84-88). 1 Α. ΚΑΡΑΚΟΣ, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Hλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 2 Θ.ΚΟΥΤΡΟΥΜΑΝΙΔΗΣ, Δρ. Πολιτικός Μηχανικός -Μαθηματικός

4 Στην εξέλιξη αυτή της απασχόλησης θα πρέπει να επισημάνουμε ότι συνετέλεσε κυρίως η ανάπτυξη του τουρισμού που δημιούργησε νέες θέσεις εργασίας και απαίτησε νέες και πιο σύγχρονες προς αυτήν προσφερόμενες υπηρεσίες, αλλά και η κατάργηση του προστατευτισμού, λόγω Ευρωπαϊκής Ένωσης, στη βιομηχανία που οδήγησε τις επενδύσεις σε κλάδους όπου έχουμε συγκριτικά πλεονεκτήματα σαν χώρα. 2. Στατιστικά στοιχεία-μέθοδος Τα δεδομένα που χρησιμοποιεί η εργασία έχουν ληφθεί από τους πίνακες απασχόλησης, σύμφωνα με τις επίσημες απογραφές βιομηχανίας-υπηρεσιών των ετών 1978 και 1988, της ΕΣΥΕ. Αφορούν 14 κλάδους των υπηρεσιών και εξετάζονται στους 20 νομούς της Β.Ελλάδας. Οι κλάδοι είναι: Χονδρικό Εμπόριο, Μεσίτες-Αντιπρόσωποι, Εστιατόρια-Ξενοδοχεία, Ασφάλειες, Επικοινωνίες, Μεταφορές, Τράπεζες, Διεκπεραιώσεις Υποθέσεων, Ενοικιάσεις Κινητών, Αποθηκεύσεις, Υπηρεσίες Υγιεινής, Υπηρεσίες αναψυχής Πολιτισμού - Προσωπικές Υπηρεσίες. Η μέθοδος ανάλυσης απόκλισης-συμμετοχής (shift and share Analysis) που χρησιμοποιείται (Παπαδασκαλόπουλος Α.Δ. 1985, Chalmers J.A.-Beckhlm T.L. 1975, Edwards J.A. 1976) θεωρεί ότι η μεταβολή της απασχόλησης σ ένα νομό-περιφέρεια (χωρική μονάδα) σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή εξαρτάται: I. Από το ρυθμό μεταβολής της απασχόλησης σ ολόκληρη τη χώρα ή σε μια ευρύτερη γεωγραφική ενότητα. II. ΙΙ) Την κλαδική διάρθρωση του νομού-περιφέρεια και III. ΙΙΙ) Την ύπαρξη ευνοϊκών συνθηκών στην περιφέρεια για την ανάπτυξη συγκεκριμένων κλάδων. Αν θέσουμε: Mr = τη μεταβολή της απασχόλησης στην περιφέρεια r στην αντίστοιχη χρονική περίοδο, EΣr = τη μεταβολή της απασχόλησης της περιφέρειας r, αν ακολουθούσε το ρυθμό της συνολικής απασχόλησης της χώρας (συνιστώσα εθνικής συμμετοχής της περιφέρειας r), ΟΣr = την επίδραση της διάρθρωσης σε κλάδους στη μεταβολή της απασχόλησης στην περιφέρεια (ομολογική συνιστώσα της περιφέρειας r) και ΔΣr = την επίδραση των τοπικών παραγόντων στην εξέλιξη της απασχόλησης (Διαφορική συνιστώσα της περιφέρειας r) τότε θα έχουμε: Mr = EΣr +OΣr +Δσr. Οι ΟΣr, Δσr oνομάζονται συνιστώσες απόκλισης. Το άθροισμα ΟΣr+ΔΣr καλείται συνολική απόκλιση. 2

5 Όταν ΟΣr > 0 τότε στην περιφέρεια r έχουμε εγκατάσταση δυναμικών κλάδων και μπορούμε να πούμε ότι έχουμε ικανοποιητική κλαδική διάρθρωση. Όταν ΟΣr < 0 τότε στην περιφέρεια r έχουμε φθίνοντες κλάδους με όχι υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, κακή κλαδική διάρθρωση. Όταν ΔΣr > 0 η περιφέρεια εμφανίζει θετικούς τοπικούς παράγοντες ή τοπικά πλεονεκτήματα και σαν τέτοια θεωρούνται: - Γεωγραφική θέση νομού, γειτνίαση με δυναμικό πόλο. - Ύπαρξη επαρκούς δικτύου υποδομών (μείωση κόστους μεταφοράς, αύξηση προσπελασιμότητας). - Ιδιαίτερες εδαφολογικές συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη ορισμένων κλάδων. - Κρατική παρέμβαση για την ανάπτυξη ορισμένων περιοχών. Όταν ΔΣr < 0 τότε έχουμε δυσμενείς τοπικούς παράγοντες που δεν προσελκύουν κλάδους. O J. Boudeville (Boudeville J. 1966) με βάση το πρόσημο και το μέγεθος της ομολογικής και της διαφορικής συνιστώσας καθόρισε 8 τύπους περιφερειών, όπως εμφανίζονται στον πίνακα 1. Κριτήριο Boudeville Περιφ. τύπος (ΠΤ) 1 ΟΣ > 0, ΔΣ>0 ΟΣ > ΔΣ 2 ΟΣ > 0, ΔΣ>0 ΟΣ < ΔΣ 3 ΟΣ > 0, ΔΣ<0 ΟΣ > ΔΣ 4 ΟΣ < 0, ΔΣ>0 ΟΣ < ΔΣ 5 ΟΣ < 0, ΔΣ>0 ΟΣ > ΔΣ 6 ΟΣ > 0, ΔΣ<0 ΟΣ < ΔΣ 7 ΟΣ < 0, ΔΣ<0 ΟΣ < ΔΣ 8 ΟΣ < 0, ΔΣ<0 ΟΣ < ΔΣ Πίνακας 1. Περιφερειακοί τύποι κατά Boudeville Οι περιφέρειες που κατατάσσονται στους ΠΤ 1-4 εμφανίζουν ρυθμό αύξησης της απασχόλησης υψηλότερο από τον εθνικό ρυθμό αύξησης, ενώ αυτές που ανήκουν στους τύπους ΠΤ 5-8 παρουσιάζουν ρυθμό χαμηλότερο του εθνικού ρυθμού αύξησης. Οι περιφέρειες ΠΤ 5 οφείλουν το χαμηλό ρυθμό αύξησης της απασχόλησής τους αποκλειστικά στη δυσμενή κλαδική διάρθρωση. Οι περιφέρειες ΠΤ 6 οφείλουν το χαμηλό ρυθμό αύξησης της απασχόλησης στην ύπαρξη δυσμενών τοπικών παραγόντων (τοπικά μειονεκτήματα), ενώ οι περιφέρειες ΠΤ 7 και 8 παρουσιάζουν χαμηλό ρυθμό αύξησης της απασχόλησης (και αρκετές φορές μείωση της απασχόλησης) λόγω τόσο της δυσμενούς κλαδικής διάρθρωσης όσο και της ύπαρξης τοπικών μειονεκτημάτων. 3

6 Για την επεξεργασία των δεδομένων μέσω των μαθηματικών τύπων της μεθόδου και για την ένταξη των νομών σε περιφερειακούς τύπους (ΠΤ) κατά Boudeville χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα PANAL που αναπτύχθηκε στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (Κarakos Αl. - Κoutroumanides Τh. - Papavasileiou 1996). 3. Επεξεργασία στοιχείων Η ανάλυση των στοιχείων έγινε σε δύο επίπεδα με τη βοήθεια δύο ανεξάρτητων αναλύσεων που αφορούν: α. Το σύνολο της Ελλάδος και β. Τη Βόρεια Ελλάδα. Οι δύο αναλύσεις έγιναν με σκοπό να ελεγχθεί ποια είναι η κατάταξη των 20 νομών της Β. Ελλάδας στους περιφερειακούς τύπους κατά Boudeville, πως επηρεάζεται η κατάταξη αυτών κάθε φορά που διαφοροποιείται το ευρύτερο σύνολο μέσα στο οποίο τους μελετάμε (σύνολο της Ελλάδας, Β.Ελλάδα) και τι σημαίνει αυτό. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω η ένταξη ενός νομού σε έναν περιφερειακό τύπο έχει να κάνει πρώτον με την εξέλιξη της απασχόλησης που έχει στους δυναμικούς κλάδους σε σχέση με την εξέλιξη που παρουσιάζει η απασχόληση, στους εν λόγω κλάδους, στην ευρύτερη γεωγραφική ενότητα που μελετάται και δεύτερον με την επίδραση των τοπικών παραγόντων στην εξέλιξη της απασχόλησης. Αυτό σημαίνει ότι όταν κατατάσσεται ένας νομός μέσα στη γεωγραφική ενότητα του συνόλου της Ελλάδας, συγκρίνεται με το μέσο ρυθμό της χώρας και όταν κατατάσσεται μέσα στη γεωγραφική ενότητα της Β. Ελλάδας συγκρίνεται με το μέσο ρυθμό της Β. Ελλάδας. Έτσι με τις δύο αναλύσεις επιτυγχάνουμε να ελέγξουμε και να αξιολογήσουμε τη θέση του νομού στις δύο χωρικές αναλύσεις αλλά και έμμεσα να συγκρίνουμε τους δύο μέσους ρυθμούς εξέλιξης της απασχόλησης στο σύνολο της Ελλάδας και στη Β. Ελλάδα. 3α. Δυναμικοί κλάδοι. Σύμφωνα με τη θεωρητική βάση της μεθόδου ανάλυσης-απόκλισης συμμετοχής, δυναμικοί κλάδοι θεωρούνται αυτοί που παρουσιάζουν θετική ομολογική συνιστώσα ΟΣ > 0. Κατ αυτόν τον τρόπο με τις δύο αναλύσεις εντοπίσθηκαν οι δυναμικοί κλάδοι στις υπηρεσίες κατά γεωγραφική ενότητα (σύνολο της Ελλάδας, Β. Ελλάδα) όπως 4

7 εμφανίζονται στον πίνακα 2, και αν εξαιρέσουμε μια δυο περιπτώσεις (χονδρικό εμπόριο, υπηρεσίες υγιεινής, επικοινωνίες) παρατηρούμε ότι συμπίπτουν. Σύνολο της Ελλάδας Χονδρικό εμπόριο Εστιατόρια - Ξενοδοχεία Τράπεζες Ασφάλειες Διεκπεραιώσεις υποθέσεων Ενοικιάσεις κινητών Υπηρεσίες υγιεινής Β. Ελλάδα Επικοινωνίες Εστιατόρια - Ξενοδοχεία Τράπεζες Ασφάλειες Διεκπεραιώσεις υποθέσεων Ενοικιάσεις κινητών Πίνακας 2. Δυναμικοί κλάδοι ( ΟΣ > 0 ) στις υπηρεσίες, στο σύνολο της χώρας και στη Β. Ελλάδα 3 β. Εντάξεις στους περιφερειακούς τύπους. 1η Ανάλυση: Η πρώτη ανάλυση αφορά στην απασχόληση στις υπηρεσίες σε ολόκληρη τη χώρα. Η ανάλυση αυτή απέδωσε τις εντάξεις των 52 νομών της Ελλάδος σε περιφερειακούς τύπους (ΠΤ) σύμφωνα με την ταξινόμηση κατά Boudeville του πίνακα 1. Οι εντάξεις των 52 νομών εμφανίζονται στον πίνακα 3. Νομοί ΠΤ Νομοί ΠΤ Νομοί ΠΤ Νομοί ΠΤ Αττική 1 Καστοριά 2 Ζάκυνθος 2 Λακωνία 6 Εύβοια 1 Κιλκίς 2 Έβρος 3 Μεσσηνία 6 Πρέβεζα 1 Κοζάνης 2 Σάμος 3 Άρτα 6 Λευκάδα 1 Πέλλης 2 Χανιά 3 Θεσπρωτία 6 Κέρκυρα 1 Πιερίας 2 Ημαθία 4 Καρδίτσα 6 Ευρυτανία 2 Χαλκιδική 2 Θεσ/νίκη 4 Γρεβενά 6 Αργολίδα 2 Ξάνθη 2 Αιτωλ/νία 6 Καβάλα 6 Κόρινθος 2 Δωδεκάνησα 2 Βοιωτία 6 Σέρρες 6 Ιωάννινα 2 Κυκλάδες 2 Φθιώτιδα 6 Φλώρινα 6 Λάρισα 2 Ηράκλειο 2 Φωκίδα 6 Ροδόπη 6 Μαγνησία 2 Ρέθυμνο 2 Αρκαδία 6 Λέσβος 6 Τρίκαλα 2 Λασίθι 2 Αχαία 6 Χίος 6 Δράμα 2 Κεφαλλονιά 2 Ηλεία 6 Πρωτεύουσα 8 Πίνακας 3 : Ένταξη των 52 νομών της Ελλάδος σε περιφερειακούς τύπους. Με έντονα γράμματα επισημαίνονται οι 20 νομοί της Β. Ελλάδας. 5

8 Ο πίνακας 3. μας επιτρέπει να ορίσουμε δύο ομάδες νομών και να εντάξουμε μέσα εκεί τους 20 νομούς της Β. Ελλάδας που μας ενδιαφέρουν. Την ομάδα των νομών με περιφερειακούς τύπους (ΠΤ 1-4), που χαρακτηρίζονται από υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης των υπηρεσιών από το μέσο ρυθμό ανάπτυξης των υπηρεσιών στο σύνολο της Ελλάδας και είναι 32 νομοί εκ των οποίων 13 νομοί της Β. Ελλάδας. Την ομάδα των νομών με περιφερειακούς τύπους (ΠΤ 5-8), που χαρακτηρίζονται από χαμηλότερο ρυθμό ανάπτυξης των υπηρεσιών από το μέσο ρυθμό ανάπτυξης των υπηρεσιών στο σύνολο της Ελλάδας και είναι 20 νομοί εκ των οποίων 7 νομοί της Β. Ελλάδας. Στο διάγραμμα 1. προβάλλονται οι 20 νομοί της Β. Ελλάδας ως προς τους άξονες της διαφορικής και ομολογικής συνιστώσας μέσα από την ανάλυση του συνόλου της χώρας. Διάγραμμα 1. Προβολή των 20 νομών της Β. Ελλάδας στο επίπεδο της Ομολογικής και Διαφορικής συνιστώσας (Σύνολο χώρας). 2η Ανάλυση: Η δεύτερη ανάλυση των στοιχείων της απασχόλησης στις υπηρεσίες έγινε στο χωρικό επίπεδο της Β. Ελλάδας. Αυτή έδωσε τις εντάξεις σε περιφερειακούς τύπους των νομών 6

9 της Β. Ελλάδας (σύμφωνα με την ταξινόμηση κατά Boudeville, βλέπε πίνακα 1) που παρουσιάζονται στον πίνακα 4. Σύμφωνα με την ένταξη αυτή, έχουμε την ακόλουθη ομαδοποίηση των 20 νομών της Β. Ελλάδας στις ομάδες (ΠΤ 1-4) και (ΠΤ 5-8). Την ομάδα των νομών: Ιωάννινα, Πιερία, Χαλκιδική, Ξάνθη (ΠΤ 2), Πρέβεζα, Καστοριά (ΠΤ 3), Θεσ/νίκη, Κοζάνη (ΠΤ 4) που παρουσιάζουν μεγαλύτερο ρυθμό ανάπτυξης των υπηρεσιών από το μέσο ρυθμό ανάπτυξης που εμφανίζει η Β. Ελλάδα. Νομοί ΠΤ Νομοί ΠΤ Ιωάννινα 2 Θεσπρωτία 6 Πιερία 2 Γρεβενά 6 Χαλκιδική 2 Καβάλα 6 Ξάνθη 2 Κιλκίς 6 Πρέβεζα 3 Φλώρινα 6 Καστοριά 3 Έβρος 6 Θεσ/νίκη 4 Ροδόπη 6 Κοζάνη 4 Δράμα 6 Πέλλα 5 Σέρρες 6 Άρτα 6 Ημαθία 7 Πίνακας 4. Ένταξη των 20 νομών της Β. Ελλάδας σε περιφερειακούς τύπους. Την ομάδα των νομών: Πέλλα (ΠΤ 5), Άρτα, Θεσπρωτία, Γρεβενά, Καβάλα, Κιλκίς, Φλώρινα, Έβρος, Ροδόπη, Δράμα, Σέρρες (ΠΤ 6), Ημαθία (ΠΤ 7) που παρουσιάζουν χαμηλότερο ρυθμό ανάπτυξης των υπηρεσιών από το μέσο ρυθμό ανάπτυξης που εμφανίζει η Β. Ελλάδα. Στο διάγραμμα 2 προβάλλονται οι 20 νομοί της Β. Ελλάδας ως προς τους άξονες της διαφορικής και ομολογικής συνιστώσας μέσα από την ανάλυση της Β. Ελλάδας. 7

10 Διάγραμμα 2. Προβολή των 20 νομών της Β. Ελλάδας στο επίπεδο των συνιστωσών (Ομολογικής και Διαφορικής) Τέλος, ο πίνακας 5 δίνει συγκεντρωτικά την ένταξη των 20 νομών της Β. Ελλάδας σε περιφερειακούς τύπους όπως προκύπτουν από τις δύο ανεξάρτητες αναλύσεις: της Xώρας, και της Β. Ελλάδας. Νομοί Χώρα Β. Ελ. Νομοί Χώρα Β.Ελλ. Θράκη Πιερία ΠΤ2 ΠΤ2 Έβρος ΠΤ3 ΠΤ6 Πέλλα ΠΤ2 ΠΤ5 Ροδόπη ΠΤ6 ΠΤ6 Κοζάνη ΠΤ2 ΠΤ4 Ξάνθη ΠΤ2 ΠΤ2 Γρεβενά ΠΤ6 ΠΤ6 Μακεδον. Καστοριά ΠΤ2 ΠΤ3 Δράμα ΠΤ2 ΠΤ6 Φλώρινα ΠΤ6 ΠΤ6 Καβάλα ΠΤ6 ΠΤ6 Ήπειρος Σέρρες ΠΤ6 ΠΤ6 Ιωάννινα ΠΤ2 ΠΤ2 Χαλκιδική ΠΤ2 ΠΤ2 Θεσπρωτία ΠΤ6 ΠΤ6 Θεσ/νίκη ΠΤ4 ΠΤ4 Πρέβεζα ΠΤ1 ΠΤ3 Κιλκίς ΠΤ2 ΠΤ6 Άρτα ΠΤ6 ΠΤ6 Ημαθία ΠΤ4 ΠΤ7 Πίνακας 5. Η ένταξη των 20 Νομών της Β.Ελλάδος. 8

11 4. Επιμέρους παρουσίαση των χαρακτηριστικών των νομών της Β. Ελλάδας ως προς τον τομέα των υπηρεσιών (κατά ανάλυση). 1. Σύνολο χώρας: Μέσα από την ανάλυση του συνόλου της Ελλάδας οι 20 νομοί της Β. Ελλάδας κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες με βάση τον περιφερειακό τους τύπο (ΠΤ-παράγραφος 2): 10 Νομοί: Πρέβεζα (ΠΤ1), Ξάνθη (ΠΤ2), Χαλκιδική (ΠΤ2), Κιλκίς (ΠΤ2), Πιερία (ΠΤ2), Πέλλα (ΠΤ2), Δράμα (ΠΤ2), Κοζάνη (ΠΤ2), Καστοριά (ΠΤ2), Ιωάννινα (ΠΤ2) εμφανίζουν ευνοϊκή κλαδική διάρθρωση στον τομέα των υπηρεσιών και θετικούς τοπικούς παράγοντες. 2 Νομοί: Θεσ/νίκη (ΠΤ4), Ημαθία (ΠΤ4), εμφανίζουν δυσμενή κλαδική διάρθρωση που μειώνει τον υψηλό ρυθμό αύξησης της απασχόλησης στις υπηρεσίες παρόλο που υπάρχουν θετικοί τοπικοί παράγοντες. 8 Νομοί: Έβρος (ΠΤ3), Άρτα (ΠΤ6), Ροδόπη (ΠΤ6), Καβάλα (ΠΤ6), Σέρρες (ΠΤ6), Γρεβενά (ΠΤ6), Φλώρινα (ΠΤ6), Θεσπρωτία (ΠΤ6), εμφανίζουν ευνοϊκή κλαδική διάρθρωση στον τομέα των υπηρεσιών και αρνητικούς τοπικούς παράγοντες. Συνολικά βλέπουμε 10 από τους 20 νομούς να εμφανίζουν ευνοϊκή κλαδική διάρθρωση και θετικούς τοπικούς παράγοντες (τοπικά πλεονεκτήματα), 2 νομοί να μην αξιοποιούν τα τοπικά πλεονεκτήματά τους και να παρουσιάζουν αδυναμία να πιάσουν υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης στις υπηρεσίες λόγω διαρθρωτικών προβλημάτων και 8 νομοί να εμφανίζουν προβλήματα λόγω αρνητικών τοπικών παραγόντων που ανατρέπουν ως ένα βαθμό τα θετικά αποτελέσματα της ευνοϊκής κλαδικής διάρθρωσής τους. 2. Βόρεια Ελλάδα: Η κατάταξη των 20 νομών της Β. Ελλάδας σε κατηγορίες ανάλογα με τον περιφερειακό τύπο που παρουσιάζουν (ΠΤ -παράγραφος 2) είναι: 4 Νομοί: Ιωάννινα (ΠΤ2), Πιερία (ΠΤ2), Χαλκιδική (ΠΤ2), Ξάνθη (ΠΤ2) έχουν ευνοϊκή κλαδική διάρθρωση και θετικούς τοπικούς παράγοντες. 3 Νομοί: Θεσ/νίκη (ΠΤ4), Κοζάνη (ΠΤ4), Πέλλα (ΠΤ5) έχουν δυσμενή κλαδική διάρθρωση και θετικούς τοπικούς παράγοντες. 12 Νομοί: Πρέβεζα (ΠΤ3), Καστοριά (ΠΤ3), Άρτα (ΠΤ6), Γρεβενά (ΠΤ6), Καβάλα (ΠΤ6), Κιλκίς (ΠΤ6), Φλώρινα (ΠΤ6), Έβρος (ΠΤ6), Ροδόπη (ΠΤ6), Δράμα (ΠΤ6), Σέρρες (ΠΤ6), έχουν ευνοϊκή κλαδική διάρθρωση και αρνητικούς τοπικούς παράγοντες. 1 Νομός: Ημαθία (ΠΤ7) έχει δυσμενή κλαδική διάρθρωση και αρνητικούς τοπικούς παράγοντες. 9

12 Συνοπτικά, έχουμε : 4 νομούς να εμφανίζουν ευνοϊκή κλαδική διάρθρωση και θετικούς τοπικούς παράγοντες (τοπικά πλεονεκτήματα), 3 νομούς να έχουν προβλήματα στην κλαδική διάρθρωσή τους και να μην αξιοποιούνται τοπικά πλεονεκτήματά τους, 12 νομοί λόγω αρνητικών τοπικών παραγόντων να μην έχουν τα θετικά αποτελέσματα λόγω της ευνοϊκής κλαδικής διάρθρωσης που παρουσιάζουν και 1 νομός να εμφανίζει δυσμενή κλαδική διάρθρωση και αρνητικούς τοπικούς παράγοντες. 5. Αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των δύο αναλύσεων. Ο πίνακας 5 μας παρέχει τη δυνατότητα να αξιολογήσουμε τη συμπεριφορά των 20 νομών της Β. Ελλάδας. Κατ αρχήν πρέπει να απαντηθεί το ερώτημα γιατί προκύπτουν σε μερικούς νομούς διαφορετικές εντάξεις στους περιφερειακούς τύπους κατά τις δύο αναλύσεις. Αυτό είναι πιθανό εφόσον όπως αναφέρθηκε γίνεται σύγκριση του ρυθμού ανάπτυξης της απασχόλησης που παρουσιάζει ο νομός κάθε φορά και με διαφορετικό μέσο ρυθμό ανάπτυξης της απασχόλησης λόγω αλλαγής της ευρύτερης γεωγραφικής ενότητας. Οι 8 νομοί με διαφορετική ένταξη στις δύο αναλύσεις εμφανίζονται στον πίνακα 6 όπου παρατηρούμε και την μετάπτωση από τον ένα περιφερειακό τύπο στον άλλο. Νομός 1η Ανάλυση 2 Ανάλυση Θράκη Έβρου ΠΤ 3 ΠΤ 6 Μακεδονία Δράμας Κιλκίς Ημαθίας Πέλλας Κοζάνης Καστοριάς ΠΤ 2 ΠΤ 2 ΠΤ 4 ΠΤ 2 ΠΤ 2 ΠΤ 2 ΠΤ 6 ΠΤ 6 ΠΤ 7 ΠΤ 5 ΠΤ 4 ΠΤ 3 Ήπειρος Πρεβέζης ΠΤ 1 ΠΤ 3 Πίνακας 6. Διαφοροποίηση των 8 νομών κατά τις δύο αναλύσεις. Οι υπόλοιποι νομοί παρουσιάζουν σταθερή κατάταξη και στις δύο αναλύσεις. Παρατηρούμε ότι από τους προαναφερόμενους νομούς, αν εξαιρέσουμε τους νομούς Κοζάνης, Καστοριάς και Πρεβέζης που παραμένουν εντός της πρώτης βασικής κατηγορίας των περιφερειακών τύπων ΠΤ 1-4, οι υπόλοιποι εντάσσονται κατά την ανάλυση στην Β. Ελλάδα στην δεύτερη βασική κατηγορία των περιφερειακών τύπων ΠΤ 5-8. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι υπολείπονται του μέσου ρυθμού ανάπτυξης της απασχόλησης στις υπηρεσίες στην Β. Ελλάδα, ενώ υπερέχουν του μέσου ρυθμού 10

13 ανάπτυξης της απασχόλησης στις υπηρεσίες στο σύνολο της Ελλάδας. Έτσι μπορούμε να συμπεράνουμε έμμεσα ότι ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης της απασχόλησης στις υπηρεσίες στη Β. Ελλάδα υπερέχει του μέσου ρυθμού ανάπτυξης της απασχόλησης στις υπηρεσίες στο σύνολο της χώρας. 6. Συμπεράσματα Η Β. Ελλάδα, στον τομέα των υπηρεσιών, αποτελεί τυπικό παράδειγμα των όσων αναφέρθηκαν στο εισαγωγικό τμήμα της εργασίας, περί διαφοροποιήσεων (ανισοτήτων) μεταξύ των πολικών περιφερειών και της υπόλοιπης χώρας και των οξυμένων προβλημάτων (οικονομικών-κοινωνικών κλπ.) εντός των πολικών περιφερειών. Συγκεκριμένα η Θεσ/νίκη ως πόλος ανάπτυξης εμφανίζει προβλήματα στην κλαδική της διάρθρωση που την εμποδίζουν να έχει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης στις υπηρεσίες παρόλο που παρουσιάζει τοπικά πλεονεκτήματα (κυρίως δίκτυα-υποδομές). Το ίδιο παρατηρείται στον άξονα ανάπτυξης Κοζάνης-Πτολεμαΐδας. Το κέντρο ανάπτυξης της Καστοριάς παρουσιάζει φθίνουσα πορεία και εντάσσεται στους υπόλοιπους νομούς. Από την άλλη πλευρά οι υπόλοιποι νομοί της Β. Ελλάδας παρουσιάζουν ευνοϊκή κλαδική διάρθρωση αλλά έχουν πολλά προβλήματα λόγω αρνητικών τοπικών παραγόντων (ανεπάρκεια δικτύων-γενικότερης υποδομής). 7. Βιβλιογραφία Boudeville J. (1966):Problems of regional economic planning. Edinburg UP Chalmers J.A. - Beckhlm T.L. (1975) :Shift and share and the theory of industrial location» Regional Studies, V51. Edwards J.A. (1976): «Ιndustrial structure and regional change: a shift share analysis of the British Culumbia economy » Regional Studies V10, V3 Κarakos Αl. - Κoutroumanides Τh. (1996): Papavasileiou Αn. «A new program and an application of the shift and share method». Studies in Regional & urban planning: Issue 4, Jan 1996 pp Κουτρουμανίδης Θ. Χ. (1991): «Διερεύνηση της περιφερειακής κλαδικής εξειδίκευσης και των χωρικών σχέσεων μεταξύ των τομέων της βιομηχανίας και των υπηρεσιών» διδακτορική διατριβή, Ξάνθη. Παπαδασκαλόπουλος Α.Δ. (1985): «Εισαγωγή στις μεθόδους περιφερειακής ανάλυσης» Σημειώσεις, Αθήνα

14 Η πρόσληψη του αστικού κινδυνικού συστήματος εκ μέρους της τοπικής αυτοδιοίκησης. Ι. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 1, Ι. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ 2, Σ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ 3 και Α. ΛΙΟΥΤΑΣ 4 1. Εισαγωγή Η σύγχρονη κοινωνία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως κοινωνία του αφόρητου κινδύνου (Jacques Theys, 1987). Και τούτο γιατί, σε αντίθεση με το μακρινό παρελθόν, ένα σημαντικό μέρος των κινδύνων που αντιμετωπίζει καθημερινά ο σύγχρονος άνθρωπος είναι δυνατό να γίνει κατανοητό, προβλέψιμο και συνακόλουθα να τύχει προληπτικής αντιμετώπισης. Συνέπεια αυτού είναι η κάθε εκδήλωση απρόσμενης καταστροφής να θεωρείται ουσιαστικά αδικαιολόγητη και με την έννοια αυτή αφόρητη. Η καταστροφή, έχοντας ως αφετηρία τον υπαρκτό κίνδυνο, ο οποίος αν δεν αξιολογηθεί και σταθμιστεί σωστά, είναι δυνατό να εξελιχθεί σε πραγματική κρίση, υπονομεύει το αίσθημα της κοινωνικής σταθερότητας και ασφάλειας, δημιουργεί συνθήκες ατομικής και συλλογικής ανησυχίας και οδηγεί αναπόφευκτα σε καταστάσεις αφόρητης αγωνίας. Επιπλέον, η μεγάλη διάχυση της πληροφορίας που παρατηρείται στις μέρες μας, έχει ως αποτέλεσμα την ευρύτερη και αμεσότερη ενημέρωση του κοινού, καθώς και την άκριτη προβολή κινδύνων και κρίσεων από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης με κύριο στόχο τον εντυπωσιασμό των πολιτών, γεγονός που ενισχύει συστηματικά την αίσθηση του αφόρητου μπροστά στην πιθανότητα εκδήλωσης ανεπιθύμητων γεγονότων. Τα τελευταία δέκα χρόνια, εν όψει της εμφάνισης ενός πλέγματος κινδύνων που απορρέουν από την πολύπλοκη εξελικτική πολιτισμική διαδικασία, αναπτύσσεται μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μεθοδολογική προσέγγιση. Στόχος της (Lucien Faugeres, 1992, 1994) είναι να μελετήσει με διαλεκτικό τρόπο το σύστημα των φαινομένων εκείνων που υποθάλπουν κίνδυνο ή απειλή κινδύνου και είναι ικανά να εξελιχθούν σε πραγματική κρίση. Η μεθοδολογική αυτή προσέγγιση τείνει σήμερα να καθιερωθεί ως ιδιαίτερος κλάδος επιστημονικής έρευνας με την ονομασία Κινδυνική. Το συγκεκριμένο αντικείμενο μελέτης (το σύνολο δηλαδή των υπαρκτών κινδύνων) νομίζουμε ότι προσφέρεται για περαιτέρω επιστημονική επεξεργασία αν φυσικά γίνει αποδεκτό ότι η φύση του επιτρέπει 1 Ι. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Καθηγητής Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 2 Ι. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Υποψήφιος Διδάκτωρ Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 3 Σ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ Υποψήφια Διδάκτωρ Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 1

15 την αναζήτηση των διαλεκτικών σχέσεων και το εντάσσει στο πλαίσιο της θεωρίας των πολύπλοκων συστημάτων. Οι Γ.Παπαδημητρίου και Γ.Χατζηκωνσταντίνου προτείνουν την πραγματοποίηση της εμπειρικής προσέγγισης των πολύπλοκων συστημάτων με βάση τις στατιστικές μεθόδους της Ανάλυσης Δεδομένων, οι οποίες είναι ικανές να μελετήσουν, χωρίς καμία a priori υπόθεση (Γ.Παπαδημητρίου, 1990) στοιχεία τόσο ποσοτικού, όσο και ποιοτικού χαρακτήρα, ανακαλύπτωντας και αναλύοντας τις μεταξύ τους σχέσεις (I.Papadimitriou, Z.Papadimitriou, G.Hadjikonstantinou, 1997). Ο παραπάνω προβληματισμός αποτελεί τη συλλογιστική της παρούσας μελέτης που έχει ως στόχο όχι μόνο να αποκαλύψει την ύπαρξη, αλλά και να επισημάνει τη διαλεκτική σχέση μεταξύ των αντιλήψεων που έχουν οι ασκούντες την τοπική διοίκηση για τους διάφορους κινδύνους του αστικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης. Με βάση τις παραπάνω επιστημονικές και μεθοδολογικές παραδοχές, η αντιμετώπιση του κινδυνικού συστήματος προϋποθέτει την πλήρη κατανόηση μίας θέσηςπραγματικότητας. Σύμφωνα με τη θέση αυτή, η προσπάθεια ελαχιστοποίησης ή εκμηδένισης ενός συγκεκριμένου κινδύνου που θεωρείται ως ανεξάρτητος, είναι δυνατό να οδηγήσει στην εμφάνιση κινδύνων σε άλλα επίπεδα, κινδύνων δηλαδή που διαθέτουν τη δική τους ξεχωριστή λογική και ως εκ τούτου χρήζουν διαφορετικής αντιμετώπισης. Η αποδοχή της θέσης-πραγματικότητας επιβάλλει αναγκαστικά την αναζήτηση λύσης που να καλύπτει το σύνολο του κινδυνικού συστήματος, μίας λύσης-συνισταμένης η οποία προϋποθέτει διεπιστημονική γνώση και κατανόηση των ορίων της αναλυτικής μεθοδολογίας. Η εμπειρική προσσέγγιση του αντικειμένου πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια μεθόδων της Ανάλυσης Δεδομένων και ειδικότερα με τη βοήθεια της Αυτόματης Ταξινόμησης κατά Αύξουσα Ιεραρχία και της Παραγοντικής Ανάλυσης των Αντιστοιχιών, μεθόδων ικανών να μελετήσουν στοιχεία ποιοτικού και ποσοτικού χαρακτήρα αποκαλύπτοντας το σύνολο των μεταξύ τους σχέσεων. Για το σκοπό αυτό ακολουθήσαμε την κατεύθυνση της μελέτης των κινδύνων ως διαπλεκόμενων και συνεπώς αλληλλεξαρτώμενων παραγόντων που καλούνται να αναλυθούν τόσο μεμονωμένα, όσο και, το σημαντικότερο, στα πλαίσια μιας πολύπλοκης δομής. Οι επιμέρους, λοιπόν, κίνδυνοι -φυσικοί, τεχνολογικοί, περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί- συμπυκνώνονται στην έννοια ενός πρίσματος, αυτού του συστήματος που προαναφέρθηκε και στη συνέχεια διαθλώνται σε μια πλειάδα αλληλλεξαρτώμενων παραγόντων με κοινό παρανομαστή την έννοια του κινδύνου. Η ανάλυση ενός τέτοιου πρίσματος με απώτερο σκοπό την εξάλειψη αυτής της έννοιας του κινδύνου απαιτεί την τοποθέτηση επί χάρτου μιας "λύσης συνισταμενης", δηλαδή μιας 4 Α. ΛΙΟΥΤΑΣ Υποψήφιος Διδάκτωρ Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 2

16 λύσης ικανής να συμβάλει όχι μερικώς, αλλά ριζικά στην ελαχιστοποίηση των δυσμενών επιπτώσεων του κινδυνικού συστήματος. Η πρόταση λύσης-συνισταμένης δεν αποτελεί ωστόσο σε καμία περίπτωση αντικείμενο ή στόχο της παρούσας μελέτης. Μια τέτοια πρόταση απαιτεί ευρύτερη συλλογική προσπάθεια, αλλά και κοινή αντίληψη των εμπλεκόμενων φορέων και ερευνητών, ικανότητα αμοιβαίων υποχορήσεων των κατά περίπτωση θιγόμενων συμφερόντων, καθώς και πρόσφορα διαμορφωμένο σύστημα αξιών που θα ξεπερνά τα εμπόδια της παραδοσιακής λογικής του παρελθόντος, την ομοιoστατική αδράνεια του παρόντος και τις φυσιολογικές αναστολές απέναντι στην καινοτομία και το νεωτερισμό. Η παραπάνω προσέγγιση της προβληματικής των κινδύνων σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα της εμπειρκής έρευνας στο αστικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης συμβάλλει, κατά την άποψη μας, στην προσπάθεια διαμόρφωσης ενός επιστημονικού διαλόγου, με την προοπτική να καταλήξει στη διαμόρφωση μίας γενικότερα αποδεκτής θεωρίας του Κινδύνου. 2.Η παρούσα έρευνα Για την εκπλήρωση της παρούσας έρευνας οργανώθηκε συγκεκριμένο σχέδιο εκτέλεσης, σύμφωνα με το οποίο ορίστηκε ως μέθοδος συλλογής των πληροφοριών η τεχνική της προσωπικής συνέντευξης με τη βοήθεια ερωτηματολογίου. Η συλλογή των δεδομένων έλαβε χώρα το καλοκαίρι του 1995 και το ερωτηματολόγιο απευθύνθηκε στις αρμόδιες αρχές της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της Θεσσαλονικής, καθώς θεωρήθηκε ότι αυτές είχαν τα απαραίτητα στοιχεία για τον ακριβή προσδιορισμό και την αξιολόγηση των στοιχείων του κινδυνικού συστήματος, αλλά και την άμεση δυνατότητα για την επέμβαση, προληπτική ή κατασταλτική σε αυτό. Πιο συγκεκριμένα, στους ερωτώμενους, συνολικού αριθμού ογδόντα πέντε ατόμων, περιλήφθηκαν ο Νομάρχης και οι Νομαρχιακοί Σύμβουλοι νομού Θεσσαλονίκης (Ν/Σ στο εξής), οι Δήμαρχοι και Αντιδήμαρχοι (Δ&Α/Δ στο εξής) των δεκατριών δήμων που αποτελούν το πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης. Τελικά, η συνέντευξη-επικοινωνία στάθηκε δυνατή με ογδόντα από τους ερωτώμενους. 3.Το ερωτηματολόγιο Το ερωτηματολόγο δομήθηκε στα παρακάτω τρία τμήματα: α) Στο πρώτο μέρος, αναζητήθηκαν πληροφορίες για τα προσωπικά στοιχεία των ερωτώμενων, τα οποία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως διακριτικοί παράμετροι της στατιστικής ανάλυσης που θα ακολουθούσε. Συγκεκριμένα, ζητήθηκε το ονοματεπώνυμο, το φύλο, η ηλικία, το αξίωμα (Νομάρχης-Νομαρχιακός Σύμβουλος, Δήμαρχος- 3

17 Αντιδήμαρχος), το επίπεδο μόρφωσης, το επάγγελμα και το αν ο ερωτώμενος έχει επανεκλεγεί και αν ναι, τότε πόσες φορές, σε θέση Δημάρχου-Κοινοτάρχη ή Δημοτικού- Κοινοτικού Συμβούλου. β) Στο δεύτερο μέρος, ζητήθηκε η αξιολόγηση της έντασης μιας σειράς φυσικών, τεχνολογικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών κινδύνων που αφορούν τόσο στα όρια ευθύνης των δήμων, για την περίπτωση των υπηρετούντων τον Α βαθμό τοπικής αυτοδιοίκησης, όσο και στα όρια ολόκληρου του πολεοδομικού συγκροτήματος, για την περίπτωση των υπηρετούντων τον Α και Β βαθμό τοπικής αυτοδιοίκησης, με βάση την παρακάτω κλίμακα : 1. Μη υπαρκτός κίνδυνος 2. Κίνδυνος με ελάχιστη πιθανότητα εμφάνισης 3. Κίνδυνος με αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης Οι κίνδυνοι, οι οποίοι περιέχονταν στο ερωτηματολόγιο, επιλέχθηκαν ύστερα από προσεκτική εξέταση των σχετικών δεδομένων. Συγκεκριμένα, στην κατηγορία των φυσικών κινδύνων περιλαμβάνονται οι σεισμοί, οι δασικές πυρκαγιές, οι πλημμύρες και οι ανωμαλίες του κλίματος π.χ. ξηρασία, παγετός, καύσωνας. Οι τεχνολογικοί κίνδυνοι αναφέρονται στον κίνδυνο που προέρχεται από την εγκατάσταση των βιομηχανιών, στον κίνδυνο μεταφοράς και αποθήκευσης εύφλεκτων και χημικών υλικών και σε αυτόν της πρόκλησης βιομηχανικών πυρκαγιών. Για την κατηγορία του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής επιλέχθηκαν οι κίνδυνοι ρύπανσης της ατμόσφαιρας, της θάλασσας, της κακής ποιότητας του πόσιμου νερού, της ελάττωσης της ποσότητάς του, της ύπαρξης βιομηχανικών αποβλητών, της καταπάτησης δημοσίων εκτάσεων και ρεμάτων, της αυθαίρετης δόμησης και του ανεπαρκούς δικτύου αποχέτευσης. Τέλος, στους κοινωνικούς κινδύνους εμπεριέχονται αυτοί της εγκληματικότητας και των βανδαλισμών, της εξάπλωσης των ναρκωτικών, της εμπλοκής της χώρας σε πόλεμο, της ανεργίας και της φτώχειας, της ανεργίας των νέων, της ραγδαίας εγκατάστασης Ελλήνων προσφύγων και της απασχόλησης στη χώρα πληθυσμών Αλβανικής καταγωγής. γ) Στο τρίτο μέρος, κατατέθηκαν οι προσωπικές απόψεις των ερωτώμενων για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των κινδύνων, καθώς και για το βαθμό ευαισθησίας των πολιτών και υπευθυνότητας των αρμοδίων για αυτά τα προβλήματα. Με την πρώτη ερώτηση ζητήθηκε η εκτίμηση των ερωτώμενων για το αν και κατά πόσο (τρεις προτεινόμενες βαθμίδες) είναι ευαισθητοποιημένοι οι κάτοικοι της περιοχής στους κινδύνους, ενώ με τη δεύτερη η εκτίμησή τους για την αποτελεσματικότητα μίας προληπτικής ενημέρωσης των κατοίκων για τους κινδύνους που διατρέχουν (τρεις 4

18 προτεινόμενες βαθμίδες). Η επόμενη ερώτηση αφορούσε στην άποψη των αρμοδίων για τους φορείς πρόληψης τέτοιων κινδύνων και παρατέθηκαν ως ενδεικτικές απαντήσεις το κράτος, η τοπική αυτοδιοίκηση, ο ιδιωτικός τομέας και οι εξειδικευμένοι οργανισμοί. Η τέταρτη ερώτηση αφορούσε στο ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης στην αντιμετώπιση των προαναφερόμενων κινδύνων. Οι προτάσεις του ερωτηματολογίου αναφέρονταν (α) στην πρωτοβουλία της τοπικής αυτοδιοίκησης και (β) στην ενίσχυση και συνδρομή της κρατικής πρωτοβουλίας, χωρίς όμως να αποκλειστεί η δυνατότητα επιλογής ενός συνδυασμού των δύο προτάσεων. Η πέμπτη ερώτηση αναζήτησε την ύπαρξη ή όχι προτάσεων πρόληψης και αντιμετώπισης των κινδύνων στα προεκλογικά προγράμματα των σημερινών αρχόντων της τοπικής αυτοδιοίκησης (με δυνατότητα μονολεκτικής απάντησης). Η επόμενη ερώτηση εξέτασε την άποψη των ερωτώμενων στο θέμα της αναγκαιότητας ενίσχυσης της υπάρχουσας υλικοτεχνικής υποδομής των δήμων και της νομαρχίας για την αντιμετώπιση των κινδύνων αυτών, δίνοντας και πάλι τη δυνατότητα μονολεκτικής απάντησης. Στην τελευταία ερώτηση, ζητήθηκαν απαραίτητα στοιχεία ενίσχυσης της υλικοτεχνικής υποδομής με το φάσμα των προτάσεων ανοιχτό στην κρίση του καθενός. 4.Περιληπτική περιγραφή της στατιστικής μεθοδολογίας και επεξεργασίας Στο μεταβατικό στάδιο της ερευνητικής διαδικασίας, ανάμεσα στη συλλογή και τη συνθετική στατιστική επεξεργασία των στοιχείων, προσδιορίστηκαν με μεθόδους της Κλασικής Στατιστικής οι απόλυτες και σχετικές συχνότητες για τις εβδομήντα επτά μεταβλητές, οι οποίες προέκυψαν από τις ερωτήσεις και τις προτάσεις που κατατέθηκαν στα ερωτηματολόγια. Στη συνέχεια, οι μεταβλητές (εβδομήντα έξι ποιοτικές και μια ποσοτική) κατηγοριοποιήθηκαν και έτσι το σύνολο των "ακατέργαστων" στοιχείων αναλύθηκε σε διακόσιες εξήντα επτα κλάσεις (λογικές μεταβλητές ναι-όχι). Με την κατηγοριοποίηση των μεταβλητών δημιουργήθηκε πίνακας διπλής εισόδου απολύτων και σχετικών συχνοτήτων, διαστασεων 267x267 (Γ.Παπαδημητρίου, 1994). Η κάθε στήλη του πίνακα αυτού, θεωρούμενη ως διάνυσμα του χώρου των 267 διαστάσεων, επέτρεψε τη μελέτη της κάθε κλάσης και της κάθε μεταβλητής ξεχωριστά, καθώς και τη μετέπειτα σύγκριση των κατηγοριών-μεταβλητών μεταξύ τους. Η κατηγοριοποίηση των μεταβλητών σε κλάσεις στην ουσία εξυπηρετεί τη μετατροπή των ποσοτικών μεταβλητών σε ποιοτικές, αλλά και γενικότερα διευκολύνει τη διατύπωση και τη διερεύνηση του προβλήματος. Για παράδειγμα, μπορούμε πολύ πιο εύκολα να εκφράσουμε τη σχέση μεταξύ της ηλικίας των ερωτώμενων και της αξιολόγησης κάποιου συγκεκριμένου κινδύνου, αν αντί για τη λεπτομερή κλίμακα σε χρόνια, χρησιμοποιήσουμε μία ποιοτική κλίμακα σε νεότερους, μεσήλικες και περισσότερο ηλικιωμένους. Επιπλέον, δεν είναι δυνατή η αντίληψη σχέσεων μεταξύ γενικών χαρακτηριστικών, όπως για 5

19 παράδειγμα της ηλικίας με τον κίνδυνο των ναρκωτικών, σε αντίθεση με τη χρησιμότητα της εύρεσης εξαρτήσεων ανάμεσα σε κλάσεις χαρακτηριστικών-μεταβλητών, όπως οι νέοι άνθρωποι και η αξιολόγηση του κινδύνου των ναρκωτικών στην κλίμακα υψηλής επικινδυνότητας. Προκειμένου να ανακαλύψουμε τις ποιοτικές αυτές σχέσεις, χρησιμοποιούμε τους πίνακες διπλής εισόδου ή διπλούς πίνακες ή πίνακες Burt (B.Burtschy et I.Papadimitriou, 1991), δηλαδή τετραγωνικούς και συμμετρικούς πίνακες που περιέχουν στις στήλες και στις γραμμές τους όλες τις κλάσεις των μεταβλητών προς εξέταση. Επόμενο είναι πως κάθε στοιχείο ενός τέτοιου πίνακα εξαρτάται στην πραγματικότητα από δύο μεταβλητες φανερώνοντας έτσι τη σχέση που τις συνδέει. Διακρίνουμε εδώ τους πίνακες απολύτων συχνοτήτων, οι οποίοι περιέχουν τον πραγματικό αριθμό παρατηρήσεων, και τους πίνακες σχετικών συχνοτήτων, οι οποίοι συγκεντρώνουν τα αντίστοιχα ποσοστά επί του συνόλου των παρατηρήσεων ενός δείγματος. Οι αντίστοιχοι για την παρούσα εργασία πίνακες αυτού του είδους χρησιμοποιήθηκαν σε όλα τα στάδια της στατιστικής επεξεργασίας. Στο στάδιο της διαχείρισης των πληροφοριών υιοθετήθηκαν οι επιστημονικά αποδεκτές μέθοδοι της Ανάλυσης Δεδομένων (J.P.Benzecri et Collaborateurs, 1986), καθώς κρίθηκε πως η στατιστική επεξεργασία με αυτές τις μεθόδους θα εκπλήρωνε τον επιθυμητό στόχο της προσεκτικής αναζήτησης της σταδιακής διαπλοκής των διαφόρων ομάδων πληροφοριών που είχαν συγκεντρωθεί με το ερωτηματολόγιο. Η επιστημονικά ορθή διαδικασία επεξεργασίας απαιτούσε να μη θεωρηθεί a priori ότι το προς ανάλυση φαινόμενο ακολουθούσε ένα συγκεκριμένο νόμο ή ένα δεδομένο μοντέλο. Η συνθήκη αυτή καλύπτοταν απόλυτα από τις μεθόδους της Ανάλυσης Δεδομένων ή, όπως περιφραστικά ονομάζεται, της Πολυδιάστατης Στατιστικής Ανάλυσης χωρίς μοντέλα. Η Ανάλυση Δεδομένων είναι μία σύνθεση μεθόδων της Περιγραφικής Στατιστικής (Γ.Παπαδημητρίου, 1990), των οποίων η σχέση στηρίζεται λογικά σε έναν μεταξύ τους ιδιαίτερα λεπτό δεσμό. Ο συνδυασμός αυτών των απλών από στατιστικής πλευράς μεθόδων εφαρμόζεται στον πίνακα διπλής εισόδου, ο οποίος σχηματίζεται βάσει του αρχικού πίνακα δεδομένων όπου καταχωρούνται οι πρωτογενείς πληροφορίες που προέκυψαν από ερωτηματολόγια ή από κάποια άλλη μέθοδο συλλογής, με στόχο να εμφανίσει στις εκροές του, αποτελέσματα εύκολα ερμηνεύσιμα από τους ειδικούς. Η καινοτομία της μεθόδου έγκειται στο γεγονός ότι δε χρησιμοποιούνται οι παραδοσιακές στατιστικές υποθέσεις ως προς τη συμπεριφορά του φαινομένου που περιγράφει ο πίνακας που αναλύουμε, αλλά επιχειρείται η ανακάλυψη της δομής του, δηλαδή το κατά πόσο το φαινόμενο θεωρούμενο ως σύστημα είναι απομακρυσμένο από την κατάστασης μεγίστης 6

20 εντροπίας (Γ.Χατζηκωνσταντίνου, 1985, Rene Passet, 1987). Με την ταυτόχρονη εξέταση τόσο ποιοτικών, αλλά και ποσοτικών μεταβλητών, καθώς και με τον εντοπισμό των αλληλλεξαρτήσεων των παραγόντων-μεταβλητών που επηρεάζουν την εκτίμηση και γενικότερα τη συμπεριφορά των ερωτώμενων παρέχεται η δυνατότητα προσέγγισης αυτού που ονομάζουμε αρχιτεκτονική δομή του φαινομένου (Γ.Παπαδημητρίου κ.ά., 1995). Η καθαρά ποιοτικού χαρακτήρα προσέγγιση του κινδυνικού συστήματος του αστικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, όπως αυτό εμφανίζεται μέσα από τα ερωτηματολόγια, επιτυγχάνεται με τη βοήθεια των "παραγοντικών επιπέδων" και των "δένδρων ταξινόμησης" (P.Bertier et J.M.Bouroche, 1975), τα οποία παρέχουν μία πληρέστερη εποπτική του εικόνα. Μέσα από αυτά, αναδεικνύονται και προσδιορίζονται σταδιακά οι ποιοτικές σχέσεις μεταξύ όλων των μεταβλητών-ερωτήσεων, μεταξύ όλων των στατιστικών αντικειμένων, που στη περίπτωση αυτή είναι οι ερωτώμενοι Δήμαρχοι, Αντιδήμαρχοι, Νομάρχης και Νομαρχιακοί Σύμβουλοι, και εν τέλει τις σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών και των αντικειμένων. Από τις μεθόδους της Ανάλυσης Δεδομένων, για τις οποίες έγινε λόγος και πρωτύτερα, επιλέχθηκαν η Παραγοντική Ανάλυση των Αντιστοιχιών (Analyse Factorielle des Correspondances) και η Αυτόματη Ταξινόμηση κατά Αύξουσα Ιεραρχία (Classification Ascendente Hierarchique). Οι δύο μέθοδοι επιτρέπουν τη σύγχρονη στατιστική επεξεργασία ποιοτικών και ποσοτικών μεταβλητών - με δεδομένο βέβαια ότι αυτές έχουν κατηγοριοποιηθεί - επιτυγχάνοντας συναρτήσει αυτών είτε την ομαδοποίηση των παρατηρήσεων η πρώτη, είτε τον εντοπισμό των χαρακτηριστικών στοιχείων κάθε μίας ομάδας και των στοιχείων διάσπασης των ομάδων μεταξύ τους η δεύτερη. Συγκεκριμένα, με την Παραγοντική Ανάλυση των Αντιστοιχιών (J.P.Benzecri, 1973), φτάνουμε στην περιγραφή του φαινομένου, το οποίο εκφράζει ο πίνακας που αναλύουμε με τη βοήθεια ενός μικρότερου αριθμού νέων μεταβλητών, των λεγόμενων παραγόντων (facteurs). Οι παράγοντες αυτοί, ανεξάρτητοι μεταξύ τους ανά δύο, δημιουργούνται από τη σύνθεση ομάδων αρχικών μεταβλητών, γεγονός που απλοποιεί κατά πολύ τη διαδικασία αναζήτησης των σχέσεων των εξεταζόμενων μεταβλητών, χωρίς ωστόσο να μας εκτρέπει από το ζητούμενο, δηλαδή την απόκτηση μίας ολοκληρωμένης εικόνας του φαινομένου που μελετάται, ως προς το σύνολο των αρχικά ισοδύναμων αντικειμένων. Οι παράγοντες μπορούν να πάρουν τη μορφή αξόνων και να σχηματίσουν ανά δύο τα παραγοντικά επίπεδα, προσφέροντας έτσι και τη δυνατότητα γραφικής απεικόνισης των εξαρτήσεων που ουσιαστικά αντιστοιχούνται σε προσεγγίσεις μεταξύ κάποιων σημείωνμεταβλητών. 7