Ἐφέτος, συµπληρώνονται ἑξήντα ὀκτὼ χρόνια ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ Κωστῆ

Transcript

1 ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ ( ) 68 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ Ὑπὸ Μαρίας - Ἐλευθερίας Γ. Γιατράκου, Δρ. Ἱστ.- Φιλ. Πανεπιστηµίου Ἀθηνῶν Ἐφέτος, συµπληρώνονται ἑξήντα ὀκτὼ χρόνια ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ Κωστῆ Παλαµᾶ ( ), ποὺ σφράγισε µἐ τὸ ποιητικὸ καὶ πεζογραφικό του ἔργο τὴ νεώτερη λογοτεχνία µας, δηµιουργώντας νέες προοπτικὲς γιὰ τὰ ἑλληνικὰ γράµµατα 1. Ἂν ὁ λυράρης αὐτὸς τῆς πατρίδας, τῆς φύσης, τῆς θρησκείας, ὁ σονετογλύπτης ὅπως ἀποκαλοῦσε τὸν ἑαυτό του, ὁ στοχαστὴς ποιητής, τῆς «Ἀσάλευτης ζωῆς», ὁ συνθέτης τῆς «Φλογέρας τοῦ βασιλιᾶ», τοῦ «Δωδεκάλογου τοῦ Γύφτου», τοῦ «Τάφου», τῆς «Τρισεύγενης» καὶ πλείστων ἄλλων παραµένει πάντοτε ἐπίκαιρος, τὸ ἔργο του ἐσφράγισε τὸ 2004 µὲ τὸν «Ὀλυµπιακὸ Ὕµνο» του ποὺ παιανίστηκε στοὺς Ὀλυµπιακοὺς Ἀγῶνες. Ὁ Κωστὴς Παλαµᾶς, ὁ νεώτερος ἐθνικός µας βάρδος γεννήθηκε στὶς 13 Ἰανουαρίου 1859 στὴν Πάτρα, ἀπὸ γονεῖς Μεσολογγίτες, ἀπὸ οἰκογένεια ποὺ ἔχει νὰ ἐπιδείξει πολλοὺς ἀγωνιστές, κληρικοὺς καὶ διδασκάλους τοῦ Γένους, µεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ τὸν Γρηγόριο Παλαµᾶ. Προπάππος του ἦταν ὁ Παναγιώτης Παλαµᾶς, ἱδρυτὴς τῆς ὀνοµαστῆς Παλαµαίας Σχολῆς στὸ Μεσολόγγι, στὴν ὁποία δίδασκε 2. Σὲ ἡλικία ἐτῶν εἶχε ἤδη χάσει καὶ τοὺς δικούς του γονεῖς καὶ φιλοξενήθηκε ἀπὸ τότε στὴ γενέθλια πόλη τοῦ πατέρα του, τὸ Μεσολόγγι, µὲ τὴν πληγωµένη εὐαισθησία του ποὺ τὸν ἔκανε κλειστὸ καὶ αὐτοσυγκεντρωµενο, βρίσκοντας παρηγόρια στὸ γράψιµο στίχων καὶ μάλιστα σὲ μία πρώιμη ἐπίδοση ἀπὸ τὴν ἡλικία τῶν ἐννέα ἐτῶν 3. Στὴν ποιητική του συλλογὴ μὲ τὸν τίτλο «Τὰ τραγούδια τῆς πατρίδας μου» καταχωρίσθηκε ἕνα μικρὸ ποίημα ποὺ ἀναφέρεται στὸ ἀντίκρισμα τῆς νεκρῆς μητέρας του, ἐνῶ αὐτὸς ἦταν σὲ ἡλικία 5 ἐτῶν, καὶ ἔχει τὸν τίτλο «Ἡ ὑστερνὴ ματιά της» «Ὅταν ἡ δόλια μάνα μου / τὸν κόσμο παρατοῦσε, / μὲ πῆγαν κι ἐγονάτισα / μικρό, πουλί, μπροστά της, τὴν τελευταία της πνοὴ / ὁ Χάρος ἐρροφοῦσε...» Ἕνα ἄλλο θλιβερὸ γεγονὸς ποὺ βύθισε σὲ βαθιὰ θλίψη τὸν Παλαμᾶ ἦταν ὁ θάνατος τοῦ πολύκλαυστου ἀγαπημένου του ἀγοριοῦ, τοῦ Ἄλκη. Ὅσες ἡμέρες βρισκόταν κοντὰ στὸ ἄρρωστο παιδί του στὸν «Εὐαγγελισμό», ποὺ λέγεται ὅτι εἶχε ὄγκο στὸ κεφάλι, τόση ἦταν ἡ ὀδύνη του, ποὺ ὁ Χίος ποιητὴς Λάμπρος Πορφύρας, φιλολογικὸ ψευδώνυμο τοῦ Δημητρίου Συψώμου, ἔγραφε σὲ ἐπιστολές του στὸν Κώστα Χατζόπουλο ποὺ βρισκόταν στὴ Φινλανδία: «Σπεῦσον, χάνομεν τὸν Παλαμᾶν». Ἡ βαθιά του ὀδύνη γιὰ τὸ θάνατο τοῦ Ἄλκη ὑπηρξεν ἴσως ἡ αἰτία ποὺ ἔγραψε τὸ ἀριστούργημά τοῦ, «Ὁ τάφος... (1898) τὸ ὁποῖο θὰ ἔχει ἀπαγγείλει ὁ ἴδιος ὁ Παλαμᾶς. Ὁ Παλαμᾶς συνέθεσε τὸ δικό του θρῆνο ἀπὸ τὶς 24 Φεβρουαρίου ὣς τὶς 9 Μαρτίου 1898, «ἕναν σταλακτίτη μὲ τὰ δάκρυα τῆς ψυχῆς του τὰ κρυφoσταλάζoντα μέσα του... Ἡ φιλοσοφία τῆς λύπης ἐκράτησε τὰ δάκρυα γιὰ νὰ τὰ χύση εἰς λάμποντας στίχους». Ἦταν τόση ἡ ἀπήχηση ἀπὸ τὸ μουσικὸ ἄλγος τοῦ θρήνου, ὥστε τὸ βιβλίο ξανατυπώθηκε ἄλλες τρεῖς φορὲς καὶ μεταφράστηκε στὰ ἀγγλικά, γαλλικὰ καὶ ἰταλικά 4. 1

2 Ὁ Κωστὴς Παλαμᾶς τελείωσε τὸ Δημοτικὸ καὶ Γυμνάσιο στὸ Μεσολόγγι καὶ τὸ 1875 γράφτηκε στὴ Νομικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ἀλλὰ ἡ δίψα του στὰ Γράμματα καὶ στὴν ποίηση δὲν τὸν ἄφησαν νὰ τελειώσει τὶς σπουδές του. Ἐγκατέλειψε τελικῶς τὴ Θέμιδα γιὰ νὰ ὑπηρετήσει τὶς Μοῦσες. Συνεργάστηκε μὲ ἐφημερίδες καὶ περιοδικὰ καὶ ἀπὸ τὸ 1886 ἄρχισε νὰ ἐκδίδει τοὺς στίχους του σὲ βιβλία. Στὶς 27 Δεκεμβρίου 1887 ὁ Παλαμᾶς παντρεύτηκε τὴ Μαρία Βάλβη, γόνο πολιτικῆς οἰκογένειας τοῦ Μεσολογγίου, ποὺ ἔχει ἐπίσης νὰ ἐπιδείξει πολλοὺς ἀγωνιστὲς (Γιάννης Βάλβης κλπ) 5. Ἀπέκτησαν τρία παιδιά: τὸ Λέανδρο, τὴ Ναυσικᾶ καὶ τὸν Ἄλκη. Στὶς 15 Ὀκτωβρίου 1897 ὁ Παλαμᾶς διορίστηκε ἀπὸ τὸν τότε Ὑπουργὸ Παιδείας Ἀνδρέα Παναγιωτόπουλο Γραμματεὺς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Ὁ διορισμός του ὑπαγορεύτηκε ἀπὸ διάθεση τιμητικὴ πρὸς ἕνα ποιητὴ ποὺ ὁλοένα κέρδιζε καὶ μεγαλύτερη θέση στὸν ἑλληνικὸ Παρνασσό. Γι αὐτὸ καὶ οἱ ἐφημερίδες τοῦ καιροῦ («Ἑστία», «Ἄστυ», «Ἀκρόπολις»), ἐπήνεσαν ζωηρότατα τὴν ὑπουργικὴ ἀπόφαση, βρισκovτας τὴν εὐκαιρία νὰ ἐγκωμιάσουν τὸν ποιητή 6. Λέγεται ὅτι ὅταν ὁ Παλαμᾶς παρουσιάστηκε νὰ ἀναλάβει ὑπηρεσία, ὁ τότε Πρύτανης τοῦ Πανεπιστημίου, Ἀλ. Κρασᾶς τοῦ εἶπε: «Ἐλπίζω, κύριε Παλαμᾶ, τώρα ποὺ ἔχετε μία ἀξιοπρεπῆ θέση, ὅτι θὰ παύσετε... νὰ γράφετε ποιήματα». Εὐτυχῶς ὅτι ἡ ἐλπίδα διαψεύστηκε καὶ ἡ ἑλληνικὴ τέχνη κέρδισε μία κορυφαία ποιητικὴ φυσιογνωμία 7. Ἀργότερα, τὸ 1911, ἡ Σύγκλητος, ἐξαίροντας τὸ ἔργο τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ καὶ τὶς πολύτιμες ὑπηρεσίες του στὸ Πανεπιστημιο Ἀθηνῶν ἀποφάσισε νὰ ἀνανεώσει τὴ θητεία του καὶ στὸ σημεῖο αὐτὰ σημειώνουμε ὅτι ἀναφέρεται πλέον ὡς Γενικὸς Γραμματεύς. Τὸ 1923, προάγεται ὁμόφωνα ἀπὸ τὴ Σύγκλητο «εἰς τὸν βαθμὸν Ὑπουργικοῦ Διευθυντοῦ πρώτης ταξεως» 8. Πάμπολλα εἶναι τὰ ἔγγραφα ποὺ συνέταξεν ὁ Παλαμᾶς κατὰ τὴν τριαντάχρονη θητεία του στὸ Ἐθνικὰ Καποδιστριακὰ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν. Ὁρισμένα ἀπὸ αὐτὰ σώζονται στὸ ἱστορικὸ Ἀρχεῖο τοῦ ἱδρύματος, σὲ χειρόγραφη ἢ δακτυλόγραφη μορφὴ καὶ ἀποτελοῦν δεῖγμα τῆς ὑπαλληλικῆς του εὐσυνειδησίας. Τὸ 1926 ὁ Παλαμᾶς ὑποβάλλει αἴτηση γιὰ ἀποχώρηση ἀπὸ τὴ θέση τοῦ Γενικοῦ Γραμματέα τοῦ Πανεπιστημίου, χωρὶς ὅμως αὐτὴ νὰ γίνει ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὴ Σύγκλητο. Τὸ 1928 ὁ ποιητὴς κουρασμένος ἀπα τὰ χρόνια καὶ τὸ τιτάνιο συγγραφικὸ ἔργο του, ἀλλὰ καὶ τὴν κοπιώδη ἐπιστασία τῆς διοίκησης τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ἐπανέρχεται στὸ αἴτημά του. Τότε στὴ συνεδρίαση τῆς Συγκλήτου τῆς 1/3/1928, ὁ Πρύτανης Νικόλαος Ἀλιβιζάτος ἀνακοίνωσε τὴν ἀποδοχὴ τῆς παραίτησης τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ ἀπὸ τὴ θέση τοῦ Γενικοῦ Γραμματέως καὶ διάβασε τὴν ἐπιστολὴ μὲ τὴν ὁποία ὁ ποιητὴς εὐχαριστοῦσε τὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, γιατί τὸν βοήθησε νὰ ἀντεπεξέλθει στὶς βιοτικὲς μέριμνες καὶ νὰ ἐπιδοθεῖ παράλληλα στὸ λογοτεχνικὸ ἔργο του. «Συναισθάνομαι», ἔγραψε ὁ Παλαμᾶς, «τὴν ὑποχρέωσιν νὰ εἰπῶ τὰ πλέον ἐγκάρδια εὐχαριστήριά μου πρὸς ὑμᾶς κ. Πρύτανη καὶ δι ὑμῶν πρὸς τὰ ἔγκριτα μέλη τῆς Συγκλήτου, τὴν εὐγνωμοσύνη μου καὶ τὴν συγκίνησίν μου διὰ τὴν ἐπιδειχθεῖσαν ἀνέκαθεν πρὸς ἐμέ, ἀφ ὅτου ἀνέλαβον ὑπηρεσίαν εἰς τὸ Πανεπιστήμιον, συμπάθειαν καὶ ἐκτίμησιν ἐκ μέρους τῶν Πανεπιστημιακῶν Ἀρχῶν, τῶν Καθηγητῶν καὶ λοιπῶν συναδέλφων μου. Ἰδιαιτέρως μὲ συγκινεῖ ἡ ἀναγνώρισις τὴν ὁποίαν εἰς ὡρι- 2

3 σμένας περιπτώσεις καὶ προσφάτως ἔτι ἐξεδήλωσεν τὸ Πανεπιστήμιον πρὸς ἐμέ, ἕναν ἐργάτην τῶν νεοελληνικῶν γραμμάτων καὶ δὲν δυσκολεύομαι νὰ ὁμολογήσω ὅτι ἂν κατέχω μικραν τινὰ θέσιν εἰς τὰ γράμματα, μέγα μέρος ταύτης ὀφείλω εἰς τὸ Πανεπιστήμιον, ὅπερ παρέσχεν εἰς ἐμὲ καθ ὅλον τὸ διαρρεῦσαν τοῦτο διάστημα χρόνον ἄνεσιν πρὸς ἀντίστασιν ἐν μέσῳ τῆς δυσβαστάκτου δι ἕνα ἁπλοῦν ποιητὴν βιοπάλης. Μὲ εἰλικρινέστατα αἰσθήματα τιμῆς καὶ ἀγάπης Κ. Παλαμᾶς». 9 Ἡ Σύγκλητος «ἀκούσασα ἀσμένως τὴν ἐπιστολὴν ταύτην τοῦ Κ. Παλαμᾶ ἀποφασίζει ὅπως ἐκφρασθῆ αὐτῷ ἡ λύπη της ἐπὶ τῇ ἀποχωρήσει του ἐκ τῆς ὑπηρεσίας τοῦ Γεν. Γραμματέως, τὴν ὁποίαν μετὰ τόσης ἀφοσιώσεως, εὐσυνειδησίας, ἱκανότητος ἤσκησεν ἐπὶ ὁλόκληρον τριακoνταετίαν». Στὴν ἑπομένη συνεδρίαση τῆς ( ) ἡ Σύγκλητος ἀποφάσισε μεταξὺ ἄλλων, νὰ φιλοτεχνηθεῖ ἡ προσωπογραφία τοῦ Παλαμᾶ καὶ νὰ ἀναρτηθεῖ στὸ Γραφεῖο τοῦ Γενικοῦ Γραμματέα 10. Τὸ ποιητικὸ ἔργο τοῦ Παλαμᾶ γιγάντιo γι αὐτὸ τιμήθηκε μὲ πλῆθος Ἀριστείων καὶ τιμητικῶν διακρίσεων καὶ ὁ Ρομαὶν Ρολλάν δήλωσε ὅτι ὁ Παλαμᾶς «εἶναι ὁ μεγαλύτερος σύγχρονος ποιητὴς τῆς Εὐρώπης». Γόνιμος καὶ πολύπλευρος ὁ Παλαμᾶς, ἀνησύχει γιὰ ὅλα τὰ προβλήματα ποὺ βασανίζουν τὴν ἀνθρώπινη σκέψη. Καμιὰ «σχολὴ» καὶ καμία τεχνοτροπία δὲν θὰ μποροῦσε νὰ τὸν διεκδικήσει. Θὰ μποροῦσε σεμνυνόμενος νὰ πεῖ: «Ἡ ποίησή μου εἶμαι ἐγώ». Ξεκίνησε μὲ ἄμετρο θαυμασμὸ γιὰ τοὺς Παράσχους, τοὺς Σούτσους καὶ τοὺς ἄλλους ρομαντικοὺς τῆς καθαρεύουσας, γιὰ νὰ στραφεῖ στὴν ποιησή του, ἀπ τὰ πρῶτα κιόλας βήματα, πρὸς τὴ δημοτικὴ καὶ τὰ διδάγματα τοῦ Νικόλαου Πολίτη, νὰ δεχτεῖ ἀργότερα τὸ κήρυγμα τοῦ Ψυχάρη καὶ ν ἀναπτυχθεῖ μὲ πλῆθος παραποτάμους σὲ προσωπικότητα πρώτου μεγέθους, συνδυάζοντας τὴ λόγια φαναριωτικὴ μὲ τὴν δημοτικὴ παράδοση, κι ἀντλώντας ἀπ τοὺς Ἀρχαίους καὶ τὸ Βυζάντιο, ἀπ τὸ δημοτικὸ τραγούδι καὶ τὸ Βαλαωρίτη καὶ ταυτόχρονα ἀπ τὴν ξένη λογοτεχνία καὶ τὴν διανόηση, ἰδίως ἀπὸ τὴν γαλλικὴ ποίηση, ἀπ τὸν παρνασσισμὸ καὶ τὸ ρομαντισμὸ ὡς τὸ συμβολισμὸ τῆς πρώτης περιόδου. Καὶ κατάφερε νὰ τ ἀφομοιώσει ὅλα καὶ νὰ δημιουργήσει πολύτιμο ἔργο, μὲ χαρακτήρα ἔντονα προσωπικὸ καὶ ἐθνικό, ἀπ ὅπου περνάει μὲ ἀρραγῆ συνοχὴ καὶ συνέχεια ὁλόκληρος ὁ ἑλληνισμός, ὁ ἀρχαῖος, ὁ βυζαvτινὸς καὶ ὁ νεώτερος, ἐνῶ ἀπ τὴν ἄλλη μεριὰ ἀκούγονται νὰ σαλεύουν τὰ ρεύματα καὶ τὰ μηνύματα τῆς Εὐρωπης 11. Ἡ ποίηση τοῦ Παλαμᾶ εἶναι ἕνας ποταμός, ποὺ ἄλλοτε κατεβαίνει ὁρμητικὸς κι ἄλλοτε ἥμερος καὶ κουρασμένος, ἀφήνοντας νὰ διαφανεῖ ἡ λογοτεχνικὴ καὶ ποιητική του μεγαλογραφία. Μέσα σ ὅλη του αὐτὴν τὴ στιχοπλημμύρα θαυμάζει κανεὶς τὴν παρατακτικὴ ἀπαρίθμηση ἐννοιῶν καὶ πραγμάτων, αἰσθημάτων κι ἐντυπώσεων 12. Ἡ ἐπιβολὴ τοῦ Παλαμᾶ καὶ στοὺς διεθνεῖς πνευματικοὺς κύκλους ὑπῆρξε τέτοιας εὐρύτητας, ὥστε τὸ 1934 ὁ Παλαμᾶς ὑπῆρξε σοβαρότατος διεκδικητὴς τοῦ Βραβείου Νόμπελ. Τὸ Πανεπιστήμιον Ἀθηνῶν ὅταν ἀποχώρησε ἀπὸ τὴν ὑπηρεσία, τοῦ ἔδωσε «χάριν τιμῆς» σύνταξη ἴση μὲ τὸν τελευταῖο μισθό του. Ἀργότερα ἐνέκρινε τιμητικὴ ἰσόβια σύνταξη στὸν ποιητὴ τοῦ «Δωδεκάλογου» καὶ ὁ Δῆμος Ἀθηναίων 13. Ἡ ἀγάπη εἶναι τὸ συγκλονιστικὰ συναίσθημα, ποὺ κυριάρχησε στὸ ἔργο τοῦ Παλαμᾶ, μία ἀγάπη ἀπέραντη σὰν τὴ θάλασσα, μία ἀγάπη γιὰ ὅλα, μὰ κυρίως γιὰ τὴν ζωή. 3

4 Στὴ συλλογή του «Τὰ ματιὰ τῆς ψυχῆς μου» (1892) καταχωρίσθηκε τὸ ποίημά του «Ὕμνος τῆς ζωῆς» 14. «Ζωὴ δὲν εἶναι τίποτε / γλυκύτερο στὸν κόσµο / ἀπ τὴν πεντάµορφη ζωὴ / τὴν ἡλιοφωτισµένη!» Τὸ 1900 συνθέτει καὶ δημοσιεύει ἕνα ἐκτεταμένο ποίημα σὲ δώδεκα μέρη μὲ τίτλο «Χαιρετισμοὺς τῆς Ἡλιογέννητης» καὶ τὸ 1904 ἀκολουθεῖ ἡ ποιητικὴ συλλογὴ «Ἀσάλευτη ζωή». Τὸ 1907 τυπώνει τὸ πιὸ πρωτατυπο ἔργο του, τὸ «Δωδεκάλογο τοῦ Γύφτου» καὶ τὸ 1910 τὴ «Φλογέρα τοῦ βασιλιᾶ». Καὶ τὰ δύο ποιήματα ἐπικολυρικὰ στὰ ὁποῖα κυριαρχεῖ ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα καὶ τὸ ὅραμα τοῦ μέλλοντος καὶ τοῦ πεπρωμένου τῆς φυλῆς γιὰ τὴ «Μεγάλη Ἰδέα». Τὸ 1912 δημοσιεύει τὴν ποιητικὴ συλλογὴ «Καημοὶ τῆς λιμνοθάλασσας», ποὺ προέρχεται ἀπα τὰ νεανικὰ βιώματά του, ὅταν ζοῦσε στὴν Ἱερὴ Πολιτεία. ΜΙΑ ΠΙΚΡΑ Τὰ πρῶτα μου χρόνια τ ἀξέχαστα τά ζησα κοντὰ στ ἀκρογιάλι, στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴ ρηχὴ καὶ τὴν ἥμερη, στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴν πλατειά, τὴ μεγάλη. Καὶ κάθε φορὰ ποὺ μπροστά μου ἡ πρωτάνθιστη ζωούλα προβάλλει, Καὶ βλέπω τὰ ὀνείρατα κι ἀκούω τὰ μιλήματα Τῶν πρώτων μου χρόνων κοντὰ στ ἀκρογιάλι, στενάζεις, καρδιά μου, τὸ ἴδιο ἀναστέναγμα: Νὰ ζοῦσα καὶ πάλι Στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴ ρηχὴ καὶ τὴν ἥμερη, στὴν θάλασσα ἐκεῖ τὴν πλατειά, τὴ μεγάλη. Μιὰ μάνα εἶν ἡ μοίρα μου, μιὰ μάνα εἶν ἡ χάρη μου, δὲ γνώρισα κι ἄλλη: Μιά θάλασσα μέσα μου σὰ λίμνη γλυκόστρωτη καὶ σὰν ὠκεανὸς ἀνοιχτὴ καὶ μεγάλη. Καὶ νά! μὲς τον ὕπνο μου τὴν ἔφερε τό νειρο κοντά μου καὶ πάλι τὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴ ρηχὴ καὶ τὴν ἥμερη, τὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴν πλατειά, τὴ μεγάλη. Κι ἐμέ, τρισαλίμονο, μιά πίκρα μὲ πίκρανε, μιά πίκρα μεγάλη, καὶ δὲ μοῦ τὴ γλύκαινες, πανώριο ξαγνάντεμα τῆς πρώτης λαχτάρας μου, καλό μου ἀκρογιάλι. Ποιά τάχα φουρτούνα φουρτούνιαζε μέσα μου καὶ ποιά ἀνεμοζάλη, ποὺ δὲν μοῦ τὴν κοίμιζες καὶ δὲν τὴν ἀνάπαυες, πανώριο ξαγνάντεμα κοντὰ στ ἀκρογιάλι, Μιά πίκρα εἶν ἀμίλητη, μιά πίκρα εἶν ἀνεξήγητη, μιά πίκρα μεγάλη, ἡ πίκρα ποὺ εἶν ἄσβηστη καὶ μὲς τὸν παράδεισο τῶν πρώτων μᾶς χρόνων κοντὰ στ ἀκρογιάλι. (Καημοὶ τῆς Λιμνοθάλασσας) 4

5 Τὸν ἴδιο χρανο τυπώνει τὴ συλλογή του «Ἡ Πολιτεία καὶ ἡ μοναξιά» καὶ τὴν ἑπομένη συλλογή του «Βωμοὶ» δημοσιεύει τὸ 1915 καὶ τὸ 1928 παρουσιάζεται μὲ τὴ συλλογή του «Δειλοὶ καὶ σκληροὶ στίχοι». Ἀκολουθοῦν πολλὲς ἄλλες συλλογὲς ὅπως «Περάσματα καὶ χαιρετισμοί», «Οἱ νύκτες τοῦ Φημίου» καὶ «Ξανατονισμένη μουσική». Τὸ τελευταῖο εἶναι στιχουργικὴ μετάφράση ποιημάτων Εὐρωπαίων ποιητῶν. Ἐκτὸς τῆς ὅλης ποιητικῆς καὶ φιλολογικῆς του ἐργασίας, ὁ Κωστὴς Παλαμᾶς ἄφησε δύο θεατρικὰ ἀριστουργήματα. Τὸ δράμα «Τρισεύγενη» (1903) καὶ τὴ νουβέλα «Θάνατος τοῦ παλληκαριοῦ» τὸ Στὸ «κελλὶ τῆς Ἀσκληπιοῦ» (ἀποσπασματικά) εἶναι καταπληκτικὰ ὅσα μᾶς διασώζει στὴν αὐτοβιογραφία του γιὰ τὸν Κωστὴ Παλαμᾶ, ὁ Κων /νος Τσάτσος 16. «Κατὰ τὸ 1922, ἔβαλα τὴ μάνα μου νὰ δακτυλογραφήσει τὰ ποιήματά μου, ὅσα τότε φανταζόμoυν παρουσιάσιμα, μὲ τὴ σκέψη νὰ τὰ ὑποβάλω στὸν Παλαμᾶ. Ἔτσι, ἕνα πρωί, μὲ τὸν θησαυρό μου ὑπὸ μάλης πῆγα στὸ γραφεῖο τοῦ Γενικοῦ Γραμματέως τοῦ Πανεπιστημίου, στὸ Κεντρικὸ Κτίριο. Δειλὰ καὶ μὲ τὴν ψυχὴ τρεμάμενη χτύπησα τὴν πόρτα καὶ ἄκουσα ἕνα βραχνὸ ἐμπρός. Κάτω ἀπὸ τὰ πυκνὰ φρύδια μὲ κοίταζαν ἀνιχνευτικὰ δύο βαθιὰ μάτια. Εἶπα τὸ ὄνομά μου, τὴν ἰδιότητά μου καὶ τὸν σκοπὸ τῆς ἐπίσκεψής μου. Ὁ ἄνθρωπος, συνηθισμένος ἀπὸ τέτοιες εἰσβολές, παρ - έλαβε τὰ χαρτιὰ ποὺ εἶχε φροντίσει νὰ συρράψει ἡ μάνα μου καὶ μοῦ εἶπε μὲ μία ἐξαιρετικὴ προσήνεια νὰ περάσω μετὰ μία ἑβδομάδα νὰ μοῦ πεῖ. Μετὰ μία ἑβδομάδα παρουσιάσθηκα μὲ τὸν ἴδιο τρόπο, στὸ ἴδιο γραφεῖο. Ὁ Παλαμᾶς μοῦ ζήτησε συγγνώμην, διότι δὲν πρόφτασε νὰ μὲ διαβάσει. Ἀλλάξαμε μερικὲς φιλοφρονήσεις καὶ ἔφυγα. Πάλι μετὰ μία ἑβδομάδα πῆγα, ἀλλὰ καὶ πάλι μὲ παρακάλεσε νὰ ξαναπάω σὲ μία ἑβδομάδα. Ἀρκετὰ ἀπογοητευμένος ξανάφυγα ἀλλὰ καὶ ἀποφασισμένος νὰ ἐπιμείνω. Πραγματικὰ ξαναπῆγα καὶ τότε ὁ Παλαμᾶς μὲ δέχθηκε ἀλλοιώτικα. Μοῦ εἶπε ἕνα σωρὸ καλὰ λόγια. Ἰδίως - καὶ αὐτὸ εἶχε γιὰ μένα τότε σημασία - νὰ ἐξακολουθήσω νὰ γράφω. Μιλήσαμε ἐκείνη τὴ φορὰ γιὰ ξένη ποίηση, γιὰ τὶς προτιμήσεις μου δόθηκε στὸν Παλαμᾶ ἡ εὐκαιρία νὰ καταλάβει ὅτι εἶχα πολλὰ διαβάσει. Τότε μὲ κάλεσε νὰ πάω μία ὁρισμένη μέρα στὸ σπίτι του, Ἀσκληπιοῦ 3, νὰ κουβεντιάσουμε. Ἔτσι, ἄρχισα νὰ εἶμαι τακτικὸς ἐπισκέπτης τοῦ κελλιοῦ. Ἦταν γιὰ μένα τὸ μεγάλο σχολεῖο. Εἶναι ἀδύνατο νὰ πῶ τώρα τί διδάχτηκα ἀπὸ τὸν Παλαμᾶ. Ἀλλὰ εἶναι βέβαιο πὼς ἄντλησα πολλὰ ἀπὸ τὴ σοφία του, ἀπὸ τὶς ἐκλάμψεις τοῦ πνεύματός του. Ἤμουνα συνεπαρμένος ἀπὸ αὐτὸν τὸν βαθυστόχαστο ποιητὴ μὲ τὴν πλατειὰ σκέψη, μὲ τὴν ἱκανότητα νὰ καταλαβαίνει κάθε εἴδους μορφὲς ποιητικοῦ λόγου καὶ νὰ τὶς κρίνει μὲ μία ὑπέροχη δικαιοσύνη. Ἐκεῖνο τὸν καιρὸ εἶχε φύγει ὁ Ἀλέξανδρος Ἐμπειρῖκος γιὰ τὸ ἐξωτερικὸ καὶ ὁ Παλαμᾶς εἶχε γίνει τὸ μόνο μου καταφύγιο, τὸ παράθυρά μου πρὸς τὸν ἀνοιχτὸ ὁρίζοντα. Τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1922 μοῦ διάβασε τὸ ποιημά του γιὰ τὴ μικρασιατικὴ συμφορά. Τοὺς Λύκους. Διάβαζε πολὺ ὡραῖα. Κοντεύουν 60 χρόνια ἀπὸ τότε καὶ ἀκόμη θυμᾶμαι τὴ συγκίνησή μου. Μοῦ ἔκανε ἐντύπωση ὅτι ἐνῶ δὲν ἤξερε παρὰ μόνο γαλλικά, ἀπὸ πολὺ μέτριες μεταφράσεις - ἡ γαλλικὴ γλῶσσα δεν μπορεῖ νὰ ἀποδώσει ξενόγλωσσα κείμενα - κατόρθωσε νὰ καταλάβει Ἄγγλους, Γερμανοὺς καὶ Ἰταλοὺς ποιητές, χάρις στὸ διεισδυτικό του αἰσθητήριο 5

6 Ὥσπου νὰ φύγω γιὰ τὴ Γερμανία, ἡ ἐπικοινωνία αὐτὴ συνεχίσθηκε χωρὶς διακοπή. Ἀλλὰ καὶ ὅταν μετὰ τρία χρόνια γύρισα, ἴσως ὄχι τόσο τακτικά, ὅμως πολὺ συχνὰ περνοῦσα μερικὲς ὧρες στὸ κελλί, πάντα γόνιμες ἀλλὰ καὶ εὐχάριστες, διότι ὁ Παλαμᾶς, ἐκτὸς ἀπὸ τόσα ἄλλα πού μοῦ πρόσφερε, εἶχε χιοῦμορ, ποὺ τὸ ἀσκοῦσε συνήθως εἰς βάρος του. Τοῦ ἄρεσε τὸ ἀστεῖο καὶ ὅταν τοῦ ἔλεγα κάτι ποὺ ἄξιζε νὰ τὸ διασκεδάσεις, ξεκαρδιζόταν στὰ γέλια. Τακτικοὶ ἐπισκέπτες στὸ κελλί ἦταν τὰ ἴδια χρόνια μ ἐμένα καὶ ὁ Κατσίμπαλης, κάποτε ὁ Δ. Ἀντωνίου (ὁ Καπετάνιος ὅπως τὸν λέγαμε, διότι ἐκτὸς ἀπὸ ποιητὴς ἦταν καὶ πλοίαρχος τοῦ ἐμπορικοῦ ναυτικοῦ), ὁ Σεφέρης, ὁ Καραντώνης. Τὸν ἴδιο καιρὸ στὴν ὁδὸ Ἀσκληπιοῦ ἐρχόταν καὶ ὁ Σικελιανός. Τὸ 1930 τοῦ ἀνήγγειλα ὅτι σχεδιάζω νὰ γράψω μία μελέτη γιὰ τὸ ἔργο του. Τὸ χάρηκε. Λίγο ὅμως ἀργότερα ἔπαθε ἕνα ἐγκεφαλικὸ ἐπεισόδιο ἀπὸ τὸ ὁποῖο συνῆλθε, χωρὶς ὅμως νὰ ξαναγίνει ὁ παλιὸς Παλαμᾶς. Συγχρόνως μὲ τὸν Παλαμᾶ γκρεμίσθηκε καὶ τὸ κελλί του, ὅταν οἱ ἰδιοκτῆτες του ἀποφάσισαν νὰ τὸ κάνουν πολυκατοικία. Ἀκολούθησε ἡ ἀναγκαστικὴ μετακόμιση ἀπὸ τὴν ὁδὸ Ἀσκληπιοῦ στὴν ὁδὸ Περιάνδρου 5 στὴν Πλάκα, ἕνα πιὸ ἄνετο σπίτι, πιὸ εὐρύχωρο ἀλλὰ ποὺ δὲν ἀπέκτησε ποτὲ τὴν ὑποβλητικότητα καὶ τὴ ζεστασιὰ τοῦ κελλιοῦ, ὅπου εἶχε ζήσει γύρω στὰ 50 χρόνια». Ὁ Παλαμᾶς ταξίδεψε σ ὅλο τὸν κόσμο μὲ τὴ μελέτη καὶ τὴ φαντασία του, βιώνοντας στὴν κυριολεξία τὴν «Ἀσάλευτη ζωή», στὸ κελλί του, στὸ ἱστορικὸ σπίτι τῆς ὁδοῦ Ἀσκληπιοῦ 3, στὸ ἀσκητήριό του στὴν «Πολιτεία καὶ μοναξιά», μέχρις ὅτου ἀναγκάσθηκε στὰ τελευταῖα χρόνια της ζωῆς του νὰ μετακομίσει σ ἕναν κάθετο δρόμο τῆς Φιλελλήνων, στὴν Περιάνδρου Στὸ ἱστορικὰ σπίτι τῆς Ἀσκληπιοῦ 3 συγκεντρώνονταν ἐπὶ χρόνια οἱ ἐκπρόσωποι τῆς φιλολογικῆς Ἀθήνας, στὸ ὀνομαστὸ «σαλόνι» του καὶ τὰ τελευταῖα χρόνια του στὴν ὁδὸ Περιάνδρου 5. Ὁ Παλαμᾶς, γράφει ὁ Κώστας Στεργιόπουλος 18, ἀνήκει κατὰ μέγα μέρος στὴν Ἱστορία. Φτάνει ὅμως νὰ ἐπιχειρήσουμε γιὰ μιά στιγμὴ νὰ τὸν ἀφαιρέσουμε, γιὰ νὰ δοῦμε πόσο μεγάλο κενὸ ἀνοίγεται καὶ πόσο ἀλλάζει μονομιᾶς ἡ ὄψη τῆς συνέχειας. Θὰ μπορούσαμε ν ἀναρωτηθοῦμε κι ἐμεῖς μαζὶ μὲ τὸν Ἄγρα: «Εἶναι λοιπὸν - ἀδίσταχτα - μεγάλος ὁ Παλαμᾶς; Δὲν ξέρω μὰ τρέμω νὰ φανταστῶ τί θάταν ἡ νεοελληνικὴ ποίηση» -ἂς προσθέσουμε καὶ γενικότερα τὰ Γράμματά μας- «χωρὶς τὸ ἀνάστημά του. Ἕνα παραμύθι δίχως γίγαντα μιὰ χώρα δίχως βουνά. Μία θρησκεία δίχως προφήτη. Μία ἱστορία δίχως ἥρωα». Ὁ Ἄγγελος Σικελιανὸς στὴν ὁμιλία του στὸν «Παρνασσὸ» τὸ 1936 μὲ θέμα: «Ὁ Παλαμᾶς ἀσκητὴς καὶ μύστης», θέλοντας νὰ τοποθετήσει τὴν τελικὴ εἰκόνα τοῦ Παλαμᾶ μπροστὰ στοὺς ἀκροατές του, «ἁπλὰ καὶ καθαρὰ» ὅπως λέει, τὸν ὀνομάζει, ἅγιο. «Ὁ Παλαμᾶς», γράφει, «ἐμόχθησε, ἔλπισε, ἀγάπησε, αἱμάτωσε, ἀγωνίστηκε, ἐνίκησε, γιὰ μᾶς. Ὁ Παλαμᾶς λοιπόν, εἶναι ἕνας ἅγιος» 19. Ὁ Παλαμᾶς ὄντως ἐμόχθησε σκληρὰ σμιλεύοντας στίχους καὶ πεζὰ σὰν τὸν χρυσικὸ στὸ ἐργαστήρι του. Δὲν χάρηκε τὴν ἄνετη ζωή, οὔτε τὴ φύση. Ἀποτυπώνει αὐτὸν τὸν πιὸ τρανὸ καημό του σὲ στίχους, στὴ συλλογή του «Ἡ Πολιτεία καὶ Μοναξιά». 6

7 Ο ΠΙΟ ΤΡΑΝΟΣ ΚΑΗΜΟΣ ΜΟΥ Τὴν ὥρα τὴν ὑπέρτατη ποὺ θὰ τὸ σβῆ τὸ φῶς μου ἀγάλια ἀγάλια ὁ θάνατος, ἕνας θὰ νὰ εἶν ἐμένα ὁ πιὸ τρανὸς καημός μου. Δὲ θὰ νὰ εἶν οἱ κούφιοι λογισμοί, τὰ χρόνια τὰ χαμένα, τῆς φτώχειας ἡ ἔγνοια, τοῦ ἔρωτα ἡ ἀκοίμητη λαχτάρα, μιὰ δίψα μέσ στὸ αἷμα μου, προγονικὴ κατάρα, μήτε ἡ ζωή μου ἡ ἀδειανὴ συρμένη ἀπ τὸ μαγνήτη πάντα τῆς Μούσας, μήτ ἐσύ, χιλιάκριβό μου σπίτι. Ὁ πιὸ τρανὸς καημός μου θὰ εἶναι πὼς δὲ δυνήθηκα μ ἐσὲ νὰ ζήσω, ὢ πλάση, πράσινη ἀπάνου στὰ βουνά, στὰ πέλαγα, στὰ δάση, θὰ εἶναι πὼς δὲ χάρηκα σκυφτὸς μέσ τὰ βιβλία, ὢ φύση, ὁλάκερη ζωή, κι ὁλάκερη σοφία! Ὁ Κωστὴς Παλαμᾶς τρεῖς μέρες μετὰ τὴν κήρυξη τοῦ πολέμου (lη Νοεμβρίου 1940) ἀπευθύνεται στὰ νιάτα τῆς Ἑλλάδας μὲ ἕνα τετράστιχό του ποὺ ἐπιγράφεται «Στὴ νεολαία μας». «Αὐτὸ κρατάει ἀνάλαφρo μέσ τὴν ἀνεμοζάλη τὸ ἀπὸ τοῦ κόσμου τὴ βοὴ πρεσβυτικὸ κεφάλι, αὐτὸ τὸ λόγο θὰ σᾶς πῶ δὲν ἔχω ἄλλο κανένα Μεθύστε μὲ τ ἀθάνατο Κρασὶ τοῦ Εἰκοσιένα!!» Καὶ τὰ παιδιὰ τῆς Ἑλλάδας μὲ τὴ φυσικὴ λεβεντιὰ καὶ πατριδολατρεία τους ἀφουγκράσθηκαν τὰ λόγια τοῦ ποιητῆ κι ἔγραψαν σελίδες δόξας καὶ μεγαλείου στὶς δυσπρόσιτες καὶ χιονισμένες κορυφὲς τῆς Πίνδου κι ἔτσι ὁ Κωστὴς Παλαμᾶς συνεπαρμένος ἀπ τὶς νίκες τῶν Ἑλλήνων γράφει τὸ τελευταῖο του ποίημα μὲ τίτλο: «Ἡ νίκη». «Παιδιά μου ὁ πόλεμος, / γιὰ σᾶς περνάει θριαμβευτὴς / τῶν ἄδικων ὁ πόλεμος / δὲν εἶν ἐκδικητής / εἶναι ὁ θυμὸς τῆς ἄνοιξης / καὶ τῆς δημιουργίας; / Κι ἂν εἶναι, καὶ στὸν / πόλεμο μέσα ἡ ζωὴ θυσία, / ὁ τάφος εἶναι πέρασμα / πρὸς τὴν Ἀθανασία!» Ὁ Κωστὴς Παλαμᾶς ἑξαντλημένoς ἤδη ἀπὸ τὴν πολυετῆ ἀνύψωσή του στὴν τέχνη, γερασμένος μὲ ἄσπρα τὰ μαλλιὰ καὶ τὰ γένια, ἄσπρα τὰ δασιὰ πυκνὰ φρύδια, ποὺ ἔπεφταν καὶ σκέπαζαν σχεδὸν τὰ μάτια του, δὲν ἄντεξε στὸ χαμὸ τῆς στοργικῆς συντρόφου του, ποὺ πέθανε στὶς 9 Φεβρουαρίου 1943, καὶ δεκαοκτὼ ἡμέρες ἀργότερα προσευχόμενος καὶ σιγοψέλνοντας ψαλμοὺς ἔφυγε κι αὐτὸς γιὰ τοὺς οὐρανούς, γιὰ τὴν αἰώνια ἀνάπαυση. Ἔφυγε ὁ Παλαμᾶς ποὺ ἀναφέρθηκε στὴν ποίησή του σ ὅλες τὶς μεγάλες 7

8 στιγμὲς τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς μας πίστης καὶ μὲ τὸν πλοῦτο τῶν κοσμητικῶν του ἐπιθέτων προσφώνησε τὴν Παναγία μας μὲ τὰ κατὰ τόπους ὡραῖα ἐπίθετά της, μαζεμένα ἀπ ὅλη τὴν Ἑλλάδα καὶ ἀραδιασμένα ἁρμονικὰ στοὺς ἑξῆς στίχους του: Παντάνασσα, Ἐλεοῦσα, Γλυκοφιλοῦσα, Ἀκάθιστη, Γιάτρισσα, Πονολύτρα, Παραμυθιά, Περίβλεφτη, Πανάχραντη, Ὁδηγήτρα, Ἀντιφωνήτρια, Τριχεροῦσα, Βαγγελίστρα, Γοργοεπήκοη, Ἀθηναία, Ρωμαία, Φανερωμένη! [Φ.124] 20 Πέθανε στὶς 3.20 Π.μ., ἡμέρα Σάββατο, τῆς 27ης Φεβρουαρίου Τὸ θλιβερὸ ἄγγελμα διαδαθηκε ἀστραπιαία ἀπὸ στόμα σὲ στόμα σ ὅλη τὴ Γερμανοκρατούμενη πρωτεύουσα 21. Ὁ Παλαμᾶς δὲν ἀνῆκε πλέον στὴν οἰκογένειά του ἀλλὰ σ ὁλόκληρο τὸ ἔθνος. Μία λαοθάλασσα ἔψαλλε μὲ ρίγη ἐθνικῆς συγκινήσεως τὸν Ἐθνικό μας Ὕμνο. Κι ἐνῶ τὸ φέρετρο κατέβαινε στὸν τάφο, ἀκούστηκε ἡ βροντώδης καὶ θαρραλέα φωνὴ τοῦ Ἄγγελου Σικελιανοῦ στὸν ὕστατο ποιητικὸ - ἐθνικὸ ἀποχαιρέτισμα ποὺ ἦταν ταυτόχρονα καὶ μία δυναμικὴ ἀντιστασιακὴ πράξη μπροστὰ στὰ μάτια τῶν ἐμβρόντητων κατακτητῶν 22. «Ἠχῆστε οἱ σάλπιγγες... / καμπάνες βροντερές / δονῆστε σύγκορμη τὴ χώρα / πέρα ὣς πέρα... Σ αὐτὸ τὸ φέρετρο ἀκουμπᾶ ἡ Ἑλλάδα! Σημαῖες τῆς λευτεριᾶς, ξεδιπλωθεῖτε!» Στὴν κηδεία τοῦ Παλαμᾶ, στὸ Α Νεκροταφεῖο Ἀθηνῶν, κάτω ἀπ τὸ πέλμα τοῦ κατακτητοῦ, ἕνας λαός, μὲ μυριόστομες φωνὲς γονάτιζε, δάκρυζε καὶ τραγουδοῦσε τὸν Ἐθνικό μας Ὕμνο. Ὁ ἀπόηχος τῶν στίχων τοῦ λυράρη τῆς πατρίδας, τῆς θρησκείας, τῆς ἀγάπης, τῆς δικαιοσύνης καὶ τῆς ὀμορφιᾶς τῆς ζωῆς, τοῦ στοχασμοῦ καὶ τῶν ὑψηλῶν ἀναζητήσεων δὲν θὰ πάψει νὰ εὐφραίνει τὶς καρδιὲς καὶ νὰ νοηματίζει τὴ ζωή. 1. Βλ. Ἐφηµερίδα Τὸ Καποδιστριακὸ ἀρ. φύλλου 24, 15 Ἀπριλίου 2003, (Δεκαπενθήµερη Ἔκδοση τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστηµίου Ἀθηνῶν, σ Παναγιώτης Δασκαλάκης, Ὁ Μεσολογγίτης ἐθνικός µας ποιητής, Ὀρθοδοξία - Ἑλληνισµός, , σ Βλ. Κωστὴς Παλαμᾶς, Ἀνθολόγιο Μιχ. Περάνθη, τ. Β, σ Βλ. Ἀνθολόγιο Μιχ. Περάνθη, ὅ.π., σὲ ὑποσημείωση, σελ ὅ.π., σ ὅ.π. 7. Βλ. Ἀνθολόγιο Μιχ. Περάνθη, ὅ.π., σ Βλ. Ἐφημερὶς Τὸ Καποδιστριακόν», ὅ.π., σ «Καποδιστριακόν», ὅ.π. 10. ὅ.π., σ Βλ. Κωστὴς Στεργιόπουλος, Ὁ Παλαμᾶς χτὲς καὶ σήμερα, Περιοδικὸν «Διαβάζω», τεῦχ. ἀρ. 334, 27 Ἀπριλίου 1994, σελ Βλ. ὅ.π., σ, 104, Βλ. Μιχ. Περάνθη, ὅ.π., σ Βλ. Παναγιώτας Ι. Δασκαλάκη, ὅ.π. 8

9 15. Παναγιώτας Ι. Δασκαλάκη, ὅ.π. 16. Κων/νου Τσάτσου, «Στὸ κελλὶ τῆς Ἀσκληπιοῦ», Περιοδικὸν «Καθημερινῆς» «Ἑπτὰ Ἡμέρες», Κυριακὴ , σ Μιχ. Περάνθη, ὅ.π., σ Βλ. Κ. Στεργιόπουλος, Ὁ Παλαμᾶς χτὲς καὶ σήμερα, Περιοδικὸν «Διαβάζω», τεῦχ. ἀρ. 334, 27 Ἀπριλίου 1994, σελ Βλ. Ἑλένη Μαρμαρινοῦ - Πολίτου, Ὁ Παλαμᾶς εἶναι ἕνας ἅγιος, Περιοδικὸν «Ἑπτὰ Ἡμέρες», ὅ.π., σ Βλ. Χ. Π. Ἀνδριώτης, Ἡ γλῶσσα τοῦ Παλαμᾶ, Περιοδικὸν «Νέα Ἑστία», Χριστούγεννα 1943, σ Βλ. Μιχ. Περάνθη, Ποιητικὴ Ἀνθολογία, ὅ.π., σ Βλ. Παναγιώτας Ι. Δασκαλάκη, ὅ.π. 9