Η Γενεση του Κεφαλαίου ΚΟ ΡΟΝ ΤΖΗ

Transcript

1 Η Γενεση του Κεφαλαίου ΚΟ ΡΟΝ ΤΖΗ

2

3 η Γένεση τον Κεφαλαίου

4

5 Καρλ Μαρ η Γένεση τον Κεφαλαίου Πρόλογος Περικλή Ροόάκη Μ ετά φ ρ α σ η α π ό τα γ ερ μ α ν ικ ά Αντώνη Δούμα ε κ α ο ς ε ι ς ΚΩΣΤΑ Κ Ο ΡΟ Ν ΤΖΗ -2000

6 Η π ν ευ μ α τικ ή ιδιοκτησία,ιποκτάται χωρίς καμία διατύπω ση και χω ρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Ε πισημαίνεται πάντω ς ότι κα τά τ<η> Ν. 2121/1993 και τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρω θεί μ ε τον Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγω γή του παρόντος έργον, μ ε οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά, στο πρω τότυπο ή σε μετά φ ρα ση ή ά,11η διασκευή, χωρίς γρα πτή άδεια του εκδότη. Καρλ Μαρξ η Γένεση του Κεφαλαίου ISBN Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Ω ΣΤΑ Κ Ο Ρ Ο Ν Τ Ζ Η ΚΑΣΑΜΠΑ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ τηλ.:

7 Προλογικά «Η Γένεση του Κεφαλαίου» είναι ένα από τα πιο παλιά, αλλά και τα πιο σημαντικά έργα του Καρλ Μαρξ. Στις λίγες σελίδες του βιβλίου, ο Μαρξ προσδιορίζει τον όρο κεφάλαιο που αποτελεί την ουσία του κεφαλαιοκρατικού ή καπιταλιστικού, όπως συνηθίσαμε να το λέμε, κοινωνικού συστήματος. Και ακόμα με τον τίτλο του βιβλίου ξεκαθαρίζει ότι το κεφάλαιο, στη μορφή που το προσδιορίζει, δεν υπήρχε πάντα. Γεννήθηκε σε κάποια στιγμή μέσα στους κόλπους του φεουδαρχικού κοινωνικού και οικονομικού συστήματος. Η γέννηση είναι μια αργή διαδικασία που ποικίλει από τόπο σε τόπο, αλλά καταλήγει τελικά, σ αυτό που ο Μαρξ ονομάζει κεφάλαιο, έναν όρο που έχουν αποδεχθεί όλοι σήμερα. Ξεκαθαρίζει ένα λεπτό σημείο που και σήμερα ακόμα μπερδεύεται, στη σκέψη μας. Λέει καθαρά ότι το χρήμα, τα εμπορεύματα ή τα μέσα παραγωγής και συντήρησης, από μόνα τους δεν είναι κεφάλαιο. Όλα αυτά, ξεχωριστά υπήρχαν πολύ πριν να γεννηθεί το κεφάλαιο, πιο σωστά υπήρχαν από πάντα, από τότε που διαμορφώνεται η κοινωνία, αλλά δεν ήταν κεφάλαιο.

8 8 Κεφάλαιο θα γίνουν, όπως λέει ο Μαρξ, από τη ατιγμή που οι κάτοχοι του χρήματος, των μέσων παραγωγής και συντήρησης θα αγοράσουν εργατική δύναμη, σε μια αγορά όπου οι ελεύθεροι, από οποιοδήποτε δεσμό εργάτες, θα πουλούν την εργατική τους δύναμη και μάλιστα πολύ φτηνά. Από τη στιγμή αυτή, από τη στιγμή που ο κάτοχος του χρήματος και των μέσων παραγωγής και συντήρησης, μπορεί να αγοράζει και να χρησιμοποιεί εργατική δύναμη που την αγοράζει στην ελεύθερη αγορά και προέρχεται από ανθρώπους, «απελευθερωμένους», δηλαδή γυ μνωμένους από κάθε δεσμό, που δεν έχουν τίποτε άλλο και πουλούν την εργατική τους δύναμη για να ζήσουν, αρχίζει η καπιταλιστική παραγωγή και διαμορφώνει το καπιταλιστικό σύστημα. Ο Μαρξ στο βιβλίο αυτό εξετάζει τη γένεση τον κεφαλαίου βασικά στην Αγγλία, που στον καιρό τον ήταν η κατεξοχήν καπιταλιστική χώρα, η χώρα όπου η «γένεση του κεφαλαίου» στάθηκε πολύ οδυνηρή για το πλήθος των ε λεύθερων αγροτών και των εργαζομένων στις συντεχνίες. Για να υπάρχουν οι εργάτες της ελεύθερης αγοράς, οι άνθρωποι που δεν θα είχαν τίποτε άλλο πέρα από την εργατική τους δύναμη και θα μπορούσαν να τη διαθέσουν ε λεύθερα στην αγορά, έπρεπε να τους αφαιρεθεί η δέσμευση με τη γη αν πρόκειται για αγρότες ή η αποκλειστικότητα της συντεχνίας. Ο Μαρξ δίνει τη βασανιστική διαδικασία της «γένεσης του κεφαλαίου» στη Μεγάλη Βρετανία που κορυφώνεται στις περίφημες «περιφράξεις», αλλά κάνει και αξιοση

9 μείωτες αναφορές σε άλλες χώρες, όπου η διαδικασία της «γένεσης» δεν είναι ίδια με εκείνη της Μεγάλης Βρετανίας. Μία τέτοια αναφορά ενδιαφέρει ιδιαίτερα της χώρα μας την οποία όμως οι Έλληνες μαρξιστές δεν πρόσεξαν και γι αυτό δεν αξιοποίησαν. Λέει, λοιπόν, ο Μαρξ στη «Γένεση του Κεφαλαίου»: «Δεν έχουμε ανάγκη να ανατρέξουμε πολύ μακρυά για να εννοήσουμε την πορεία της, αν και οι πρώτες αρχές της καπιταλιστικής παραγωγής εκδηλώνονται ήδη στο 14 και 15 αι. σε διάφορες πόλεις της Μεσογείου. Ουσιαστικά και πραγματικά όμως η καπιταλιστική περίοδος αρχίζει από το 16 αι.» Και στην επόμενη παράγραφο τονίζει: «Ιδιαίτερα σπουδαίες είναι οι εποχές όπου μεγάλες ανθρώπινες μάζες αποσπάστηκαν ξαφνικά και απότομα από τα μέσα της συντήρησής τους και ρίχτηκαν στην αγορά υπό μορφή προλεταρίων, εκτός νόμου». Στις πόλεις της Μεσογείου που αναφέρονται οι παρατηρήσεις του Μαρξ δεν είναι μόνο οι εμπορικές πόλεις της Ιταλίας, αλλά και του Αιγαίου. Και ίσως αφορά περισσότερο τις πόλεις του Αιγαίου. Φυσικά εδώ δεν έχουμε τις αγγλικές περιφράξεις. Αλλιώτικα δημιουργείται το περίφημο προλεταριάτο σ αυτές τις περιπτώσεις. Στη Μεσόγειο υπήρχαν οι μεγαλύτερες πόλεις του τότε γνωστού Κόσμον, κληρονομιά του δουλοκτητικού Ελληνορωμαί-

10 10 κού κόσμον. Οι πιο σημαντικές από τις πόλεις αυτές ήταν τόσο στην Ιταλία όσο και στο Αιγαίο, με κορυφαία την Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορία, που είχε συγκεντρώσει το παγκόσμιο, τότε, εμπόριο μέσα στα πλαίσια της οικονομικοσυντεχνιακής (μεσαιωνικής) δομής του. Μία πολύβουη και πολυάνθρωπη πόλη με αμύθητα πλούτη. Το 1204 οι Σταυροφόροι της Δ 'Σταυροφορίας την κατέλαβαν και την κατέστρεψαν για να μεταφέρουν το κέντρο τον παγκόσμιου εμπορίου και της μεσαιωνικής συντεχνιακής παραγωγής στην Ιταλία, στις λεγόμενες εμπορικές ιταλικές πόλεις. Άρπαξαν και όλο τον εξοπλισμό που τροφοδοτούσε ολόκληρη την Ευρώπη με μεταποιητικά είδη. Από την άλλοτε μυθική, στην ουσία, Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ένα τμήμα στρατού με ικανούς ηγέτες, όπως τον Θεόδωρο Αάσκαρη, που τον ανακήρυξαν Αυτοκράτορα, όταν έμπαιναν στην Κωνσταντινούπολη οι Λατίνοι και τον Ιωάννη Βατάτζη, απσιραβήχτηκαν στα βορειοδυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, και ίδρυσαν μια νέα αυτοκρατορία: την Αυτοκρατορία της Νικαίας. Εκεί κατέφυγε και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Πόλης, άνεργο στην ουσία. Ο Λάσκαρης και ο Βατάτζης έπρεπε να οργανώσουν στρατό, να κατασκευάσουν όπλα και να εξασφαλίσουν τα μέσα ζωής στους εκατοντάδες χιλιάδες φνγάδες. Αυτοί οι φυγάδες ήταν το προλεταριάτο εδώ. Και δημιουργήθηκαν πραγματικά τα πρώτα στοιχεία καπιταλιστικής π α ραγωγής, το πρώτο κεφάλαιο, που ως χρηματικό είχε μ ε ταφερθεί από τους ικανότατους συντεχνιακούς παράγο

11 11 ντες, τους πιο φημισμένους στον Κόσμο εκείνου του καιρού. Και μαζί μετέφεραν και τα μέσα παραγωγής. Η παραγωγή στη νέα αυτοκρατορία είναι πρωτοκαπιταλιστική, με την έννοια ότι δεν γίνεται από συντεχνίες. Η πρωτοκαπιταλιστική παραγωγή γίνεται άμεσα για την αγορά και όχι για συντεχνίες. Στην Αυτοκρατορία της Νικαίας είχαν δημιουργηθεί οι συνθήκες για καπιταλιστική ανάπτυξη, αλλά την ανέκοψε η επιβολή των Παλαιολόγων, χωρίς φυσικά να ανατρέψει ολοκληρωτικά τη νέα αυτή κατάσταση. Έτσι, οι πρωτοκαπιταλιστικές σχέσεις και η αντίστοιχη παραγωγή φυτοζωούσαν ώς την Τουρκική κα τάκτηση. Οπωσδήποτε εδώ είχαμε μια διαφορετική διαδικασία Γένεσης Κεφαλαίου. Θα ανακοπεί η ιστορική του πορεία και θα επιστρέφουμε σε μια ιδιότυπη φεουδαρχική τάξη, που δεν έχει καμιά σχέση με την αντίστοιχη της Δυτικής Ευρώπης, που μελετάει ο Μαρξ. Όμως το τελικό πέρασμα και της περιοχής του Αιγαίου στον καπιταλισμό, που θα γίνει πολύ αργότερα, θα γίνει με τις ίδιες συνθήκες που πρωτοδιαμορφώθηκαν με την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Λατίνους: με τη Μ ι κρασιατική Καταστροφή. Περικλής Ροδάκης

12

13 I. το Μυστικό της Πρωταρχικής Συσσώρευσης Είναι γνωστό ότι το χρήμα μεταβάλλεται σε κεφάλαιο. Είναι γνωστό ότι το κεφάλαιο παράγει υπεραξία και ότι η υπεραξία γεννά πρόσθετο κεφάλαιο. Αλλά η συσσώρευση του κεφαλαίου προϋποθέτει την υπεραξία η υπεραξία την καπιταλιστική παραγωγή και, αυτή, τη συγκέντρωση στα χέρια των παραγωγών εμπορευμάτων, σημαντικών όγκων κεφαλαίων και εργατικής δύναμης. Όλη αυτή η κίνηση φαίνεται ότι περιστρέφεται σ ένα φαύλο κύκλο, από τον οποίο δεν μπορούμε να ξεφύγουμε, παρά μόνο προϋποθέτοντας, πριν από την καπιταλιστική συσσώρευση, μια πρωταρχική συσσώρευση, που θα ήταν όχι το αποτέλεσμα, αλλά η αφετηρία του καπιταλιστικού παραγωγικού συστήματος. Αυτή η πρωταρχική συσσώρευση παίζει, μέσα στην Πολιτική Οικονομία, σχεδόν τον ίδιο ρόλο με το προπατορικό αμάρτημα στη θεολογία. Ο Αδάμ δάγκωσε το μήλο και έτσι το αμάρτημα έπεσε πάνω στο ανθρώπινο γένος. Την καταγωγή της συσσώρευσης, μας την εξηγούν, μ ένα ανέκδοτο που ανάγεται στο πολύ μακρινό παρελθόν. Ή ταν μια φορά, πάνε πολλά-πολλά χρόνια από τότε, μερικοί εκλεκτοί άνθρωποι, εργατικοί, έξυπνοι και οικο

14 14 νόμοι (με την έννοια ότι δεν ήταν σπάταλοι) και μερικοί άλλοι άνθρωποι, που ήταν φαύλοι και τεμπέληδες, οι οποίοι κατασπαταλούσαν τα πάντα και μάλιστα πιο πολλά από όσα είχαν, σε γιορτές και πανηγύρια. Η παράδοση του προπατορικού αμαρτήματος, μας αναφέρει, είναι αλήθεια, ότι ο άνθρωπος καταδικάστηκε «να τρώγη τον άρτον του εν ιόρώτι του προσώπου του». Ό πω ς επίσης η ιστορία του οικονομικού προπατορικού αμαρτήματος, μας πληροφορεί ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν υπόκεινται σ αυτόν τον νόμο. Αλλά αυτό λίγο μας ενδιαφέρει. Πάντα οι πρώτοι συσσώρευσαν πλούτο και οι άλλοι, τελικά, μόνο το «τομάρι» τους είχαν για να πουλήσουν. Από το αμάρτημα αυτό χρονολογείται η φτώχεια της μεγάλης μάζας, που σε πείσμα όλης της εργασίας της, μονάχα τον εαυτό της έχει να πουλήσει, ενώ ο πλούτος μερικών αυξάνει αδιάκοπα, μολονότι από πάρα πολλά χρόνια αυτοί, οι λίγοι, έχουν πάψει να εργάζονται. Ο κ. Θιέρσος σερβίρει ακόμα στους Γάλλους, που άλλοτε ήταν τόσο έξυπνοι, αυτές τις παιδαριώδεις μωρολογίες και ο οποίος ταυτόχρονα, προκειμένου να υπερασπιστεί την ιδιοκτησία, υποδύεται την ψευδοσοβαρότητα του πολιτικού άνδρα. Αλλά μόλις τίθεται επί τάπητος το ζήτημα της ιδιοκτησίας, θεωρούν ιερό καθήκον τους να επιμένουν στην ά ποψη του αλφάβητου, θαρρείς και αυτό μόνο να ταίριαζε σε όλες τις εποχές και σε όλα τα μυαλά. Στην πραγματική ιστορία, η κατάκτηση, η υποδούλωση, ο φόνος και η ληστεία, με μια λέξη η άξεστη βία, παίζουν, όπως είναι γνωστό, τον πρώτο ρόλο.

15 15 Στην τρυφερή Πολιτική Οικονομία μονάχα το ειδύλλιο είναι γνωστό. Το δίκαιο και η εργασία υπήρξαν πάντοτε τα μόνα μέσα πλουτισμού, εκτός φυσικά, από το τρέχον έτος. Στην πραγματικότητα, οι μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης, δεν έχουν τίποτε το ειδυλλιακό. Το χρήμα και το εμπόρευμα δεν είναι καθόλου κεφάλαιο από φυσικού τους, ούτε και τα μέσα παραγωγής ή συντήρησης πρέπει να μετατραπούν σε κεφάλαιο. Αυτή η μετατροπή, όμως, μόνο υπό τους εξής, μερικούς όρους, μπορεί να γίνει: Είναι απαραίτητο, δύο κάτοχοι, δύο διαφορετικών εμπορευμάτων, να βρεθούν ο ένας απέναντι στον άλλο και να έρθουν σε επαφή. Από το ένα μέρος, κάτοχοι χρήματος, μέσων παραγωγής και συντήρησης, που θέλουν να χρησιμοποιήσουν τα χρήματα που έχουν, αγοράζουν εργατική δύναμη, που δεν έχουν, και από το άλλο μέρος, ελεύθεροι εργάτες που πουλούν την εργατική τους δύναμη, δηλαδή, την εργασία τους. Είναι ανάγκη αυτοί οι εργάτες να είναι ελεύθεροι με την εξής διπλή άποψη: δεν πρέπει αμέσως να αποτελούν μέρος των μέσων παραγωγής, δηλαδή να μην είναι ούτε δούλοι, αλλά ούτε και δουλοπάροικοι επίσης δεν πρέπει να είναι ιδιοκτήτες παραγωγικών μέσων, όπως είναι ο καλλιεργητής που εκμεταλλεύεται τη γη. Στη βάση αυτής της οργάνωσης της αγοράς, τίθενται οι θεμελιώδεις όροι της καπιταλιστικής παραγωγής.

16 16 Η καπιταλιστική σχέση υποθέτει αυτή τη διάκριση μεταξύ των εργατών και της ιδιοκτησίας, ακόμη και μέσα στους όρους ενσωμάτωσης της εργασίας. Από τη στιγμή που η καπιταλιστική παραγωγή έγινε ανεξάρτητη, δεν περιορίζεται να διατηρεί αυτή τη διάκριση, αλλά την αναπαράγει σε μια κλίμακα όλο και πιο μεγάλη. Η λειτουργία, λοιπόν, που δημιουργεί την καπιταλιστική σχέση, δεν μπορεί να είναι παρά μόνο η λειτουργία που καθιερώνει μια διάκριση μεταξύ του εργάτη και των μέσων εργασίας, δηλαδή μια λειτουργία που από το ένα μέρος μετατρέπει σε κεφάλαιο τα κοινωνικά μέσα συντήρησης και παραγωγής και, από το άλλο μέρος, μεταβάλλει τους άμεσους παραγωγούς σε μισθωτούς. Η λεγόμενη, λοιπόν, πρωταρχική συσσώρευση, είναι απλώς η ιστορική λειτουργία που χωρίζει τον παραγωγό από τα μέσα παραγωγής. Φαίνεται πρω ταρχική, γιατί αποτελεί την προϊστορία του Κεφαλαίου και του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής. Η οικονομική σύνθεση της καπιταλιστικής κοινωνίας προήλθε από την οικονομική σύνθεση της φεουδαρχικής κοινωνίας. Η διάλυση της τελευταίας άφησε ελεύθερα τα συστατικά στοιχεία της πρώτης. Ο άμεσος παραγωγός -ο εργάτης- δεν μπορούσε να έχει την ελεύθερη διάθεση του προσώπου του, παρά μόνο αν είχε πάψει να είναι δουλοπάροικος, να ανήκει ως δούλος σε ένα άλλο πρόσωπο. Για να μπορέσει να γίνει ελεύθερος πωλητής της εργατικής του δύναμης και να πηγαίνει το εμπόρευμά του παντού, όπου παρουσιάζεται μια αγορά, έπρεπε επιπρό

17 17 σθετα να έχει απαλλαγεί από την κυριαρχία των συντεχνιών, δηλαδή να έχει απαλλαγεί από τους κανονισμούς που αφορούν τους μαθητευομένους και τους βοηθούς (καλφάδες), καθώς επίσης και από όλους τους περιορισμούς που δυσχεραίνουν την εργασία. Έ τσι, η ιστορική κίνηση, που μεταμορφώνει τους παραγωγούς σε μισθωτούς, εμφανίζεται από τη μια πλευρά σαν απελευθέρωση από τη δουλεία και από την άλλη τους συντεχνιακούς περιορισμούς, που οι αστοί ιστορικοί μόνο αυτή την πλευρά εξετάζουν. Αλλά αυτοί, οι νέοι απελεύθεροι, μόνον όταν απογυμνώθηκαν από όλα τα μέσα παραγωγής τους και από ό λες τις εγγυήσεις συντήρησης, που τους παρείχαν οι παλιοί φεουδαρχικοί θεσμοί, άρχισαν να πουλούν τον εαυτό τους. Και αυτή η ιστορία της απογύμνωσής τους, έχει αναγραφεί με πύρινα γράμματα, άλικου αίματος, στα χρονικά της ανθρωπότητας. Οι βιομήχανοι καπιταλιστές, αυτοί οι νέοι δεσπότες, δεν όφειλαν απλά να υποκαταστήσουν τους μικροβιοτέχνες των συντεχνιών, αλλά ακόμη και τους φεουδάρχες άρχοντες που κατείχαν τις πηγές του πλούτου. Από την άποψη αυτή, λοιπόν, ο θρίαμβός τους παρουσιάζεται ως καρπός μιας νικηφόρας πάλης κατά της φεουδαρχικής δύναμης και των αφόρητων προνομίων τους, καθώς επίσης και κατά των συντεχνιών και των περιορισμών που έθεταν στην ελεύθερη ανάπτυξη της παραγωγής και στην ελεύθερη εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο.

18 18 Αλλά οι «ιππότες της βιομηχανίας» δεν κατόρθωσαν να υποκαταστήσουν τους «ιππότες του ξίφους», παρά μόνο εκμεταλλευόμενοι γεγονότα για τα οποία, αυτοί οι τελευταίοι, δεν ήταν καθόλου υπεύθυνοι. Υψώθηκαν με μέσα, επίσης ανεπίτρεπτα (χυδαία), σαν εκείνα με τα οποία ο Ρωμαίος απελεύθερος έγινε κύριος του παλιού του αφέντη. Η αφετηρία αυτής της εξέλιξης, που δημιουργεί το μισθωτό, καθώς και τον καπιταλιστή, ήταν η υποδούλωση του εργάτη εξέλιξη ήταν η μετατροπή αυτής της δουλείας με την αντικατάσταση της φεουδαρχικής εκμετάλλευσης από την καπιταλιστική εκμετάλλευση. Δεν έχουμε ανάγκη να ανατρέξουμε πολύ μακριά, για να εννοήσουμε την πορεία της, αν και οι πρώτες αρχές της καπιταλιστικής παραγωγής, εκδηλώνονται ήδη, στο 14 και 15 αιώνα, σε διάφορες πόλεις της Μεσογείου. Ουσιαστικά και πραγματικά όμως η καπιταλιστική περίοδος αρχίζει από το 16 αι. Παντού, όπου εγκαθίσταται, η δουλοπαροικία είχε καταργηθεί από πολύ νωρίτερα και ο κολοφώνας του μεσαίωνα, με την ύπαρξη κυρίαρχων πόλεων, που ήταν σε πλήρη κατάπτωση. Στην ιστορία της πρωταρχικής συσσώρευσης, αφήνουν εποχή όλες οι ανατροπές που χρησιμεύουν ως βάθρο στην υπό σχηματισμό καπιταλιστική τάξη. Ιδιαίτερα σπουδαίες είναι οι εποχές όπου μεγάλες ανθρώπινες μάζες, αποσπάστηκαν ξαφνικά και απότομα από τα μέσα της συντήρησής τους και ρίχτηκαν στην α γορά, υπό μορφή προλετάριων, εκτός νόμου.

19 19 Όλη η λειτουργία βασίζεται στην απογύμνωση του α γροτικού παραγώγου, του χωρικού. Η ιστορία αυτής της απογύμνωσης ποικίλει όχι μόνο ανάμεσα στα έθνη αλλά και στις εποχές. Στην Αγγλία μόνο προσέλαβε την κλασική μορφή, και αυτήν ακριβώς τη μορφή θα μελετήσουμε1. 1 Στην Ιταλία, όπου η καπιταλιστική παραγωγή αναπτύχθηκε νωρίτερα από παντού αλλού, οι σχέσεις της δουλοπαροικίας έπαψαν ε πίσης να υπάρχουν νωρίτερα από παντού αλλού. Εκεί χειραφετούσαν το δουλοπάροικο πριν ή μετά η παραγραφή εξασφαλίσει οποιαδήποτε δικαιοψατα πάνω στη γη. Συνέπεια της χειραφέτησής του, λοιπόν, ήταν να μετατραπεί στη μεταβατική περίοδο σε προλετάριο εκτός νόμου, που άλλωστε έβρισκε τον περισσότερο καιρό νέους, κυρίους τελείως έτοιμους, στις πόλεις, που χρονολογούνταν από την εποχή των Ρωμαίων. 'Οταν όμοος η επανάσταση της παγκόσμιας αγοράς ήρθε να εξαλείψει, από το 15 αι. την εμπορική υπεροχή της βόρειας Ιταλίας, παρατηρήθηκε μια κίνηση με αντίστροφη κατεύθυνση. Δηλαδή οι εργάτες απομακρύνθηκαν μαζικά προς την ύπαιθρο χώρα, όπου έδωσαν μια ασυνήθιστη ώθηση στη μικρή καλλιέργεια, που συνηθιζόταν εκεί, υπό τύπο κηπουρικής.

20

21 II. η Απογύμνωση του Αγροτικού Πληθυσμού Στην Αγγλία, η δουλοπαροικία είχε εξαφανιστεί πραγματικά στο τέλους του 16ου αι. Η τεράστια πλειοψηφία1 του πληθυσμού αποτελούνταν, τότε, και πιο πολύ ακόμα στο 15 αι., από ελεύθερους αγρότες, που εκμεταλλεύονταν τη γη για λογαριασμό τους, ανεξάρτητα από το ποιο ήταν το φεουδαρχικό επικάλυμμα που έκρυβε την πραγματική τους ιδιότητα. Στις μεγάλες αρχοντικές ιδιοκτησίες, ο παλιός Βάϊλος2, που ήταν και ο ίδιος δούλος, αντικαταστάθηκε από τον ανεξάρτητο εκμισθωτή. 1 Οι μικρογαιοκτήμονες που καλλιεργούσαν τα ίδια τους τα χωράφια με τα ίδια τους τα χέρια και ζούσαν με μέτρια άνεση, αποτελούσαν, τότε, ένα τμήμα του έθνους, πολύ πιο σπουδαίο από σήμερα. Ό χι λιγότεροι, από δέκα έξι χιλιάδες γαιοκτήμονες, που αποτελούσαν, με τις οικογένειες τους, το έβδομο του συνολικού πληθυσμού, ζούσαν μόνο από την εκμετάλλευση του μικρού υποστατικού που τους ανήκε. Καθένας από αυτούς διέθετε ένα εισόδημα που υπολογίζονταν κατά μέσον όρο σε 60 ή 70 λίρες. Υπολογίστηκε ότι εκείνοι που καλλιεργούσαν τα ίδια τους τα κτήματα ήταν περισσότεροι από εκείνους που εκμεταλλεύονταν τη γη σαν εκμισθωτές ξένων κτημάτων (βλ. Macaulay, History of England, τομ. 1 [σ. 333 κ.ε.]). Ακόμη, κατά το τελευταίο τρίτο του 17ου αι., τα 4/5 του πληθυσμού της Αγγλίας ήταν αγρότες (βλ. όπ.π. σ. 413). Α ναφέρω τον Macaulay, γιατί πλαστογραφώντας συστηματικά την ι στορία «σκεπάζει», όσο μπορεί τα περισσότερα γεγονότα, όπως τα παραπάνω. 2 Αξιωματικός ή κληρικός που δίκαζε στη Γαλλία εν ονόματι του βασιλιά (bailli).

22 22 Οι μισθωτοί γεωργο-εργάτες ήταν είτε καλλιεργητές, που αξιοποιούσαν, όταν δεν είχαν άλλη εργασία, ωφέλιμα το χρόνο τους, εργαζόμενοι στους μεγάλους γαιοκτήμονες, είτε πραγματικά ανεξάρτητοι, ολιγάριθμοι μισθωτοί, στην απόλυτη και τη σχετική έννοια του όρου. Στην πραγματικότητα, αυτοί οι τελευταίοι, ήταν οι πραγματικοί εκμεταλλευτές γαιών, γιατί εκτός από το μισθό τους, τους παρείχαν και ένα σπίτι, με τέσσερα τουλάχιστον στρέμματα γης. Μοιράζονταν επί πλέον με τον καθεαυτό καλλιεργητή τη χρήση των κοινοτικών κτημάτων, όπου έβοσκαν τα ζώα τους και απ όπου έβγαζαν το ξύλο, το κάρβουνο κ.ά., που ήταν αναγκαία για τη θέρμανσή τους1. Σε όλες τις χώρες της δυτικής Ευρώπης η φεουδαρχική παραγωγή χαρακτηριζόταν από τη διανομή του εδάφους σε όσο το δυνατό μεγαλύτερο αριθμό υπηκόων. Η δύναμη του φεουδαρχικού άρχοντα δεν βασιζόταν -και είχε αυτό το κοινό με όλους τους ηγεμόνες- στην ποσότητα των εισοδημάτων, αλλά στον αριθμό των υπηκόων του, και αυτός ο αριθμός εξαρτιόταν από τον αριθμό των 1 Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι, και ο δουλοπάροικος ακόμη ήταν όχι μόνο ιδιοκτήτης -α ν και ιδιοκτήτης υποκείμενος οτην πληρωμή ενός γεωμόρου- μερικοόν γαιών που συνόρευαν με το σπίτι του, αλλά ότι ήταν ταυτόχρονα συνιδιοκτήτης των κοινοτικών γαιών. «Ο χωρικός εκεί (στη Σιλεσία) είναι δουλοπάροικος. Αυτοί οι δουλοπάροικοι κατέχουν ωστόσο κοινοτικά κτήματα». Δεν μπόρεσαν ακόμη να βάλουν τους Σιλεσιάνους να μοιράσουν τα κοινοτικά κτήματα αν και, στα νέα σύνορα, δεν υπάρχει ούτε ένα χωριό που να μην έγινε αυτή η διανομή με τη μεγαλύτερη επιτυχία (βλ. Mirabau, D e la Monarchie Prussienne, [Λονδίνο, 1788, τομ. II, σ. 125 επ.]).

23 23 καλλιεργητών που έκαναν εκμετάλλευση για λογαριασμό τους1. Αν και το αγγλικό έδαφος, μετά την κατάκτηση α πό τους Νορμανδούς, διανεμήθηκε σε απέραντες βαρωνίες, από τις οποίες μία μονάχα είχε καμιά φορά ώς εννιακόσια παλιά αγγλοσαξωνικό αρχοντικά σπίτια, όπου έμεναν ωστόσο, που και που, μικρόίδιοκτησίες, σπάνια δε και αραιά συναντούσε κανείς, από δω και από εκεί μεγάλες αρχοντικές ιδιοκτησίες. Αυτή η κατάσταση, μαζί με τη θαυμάσια πρόοδο των πόλεων, που διακρίνει το 15 αι., κατέληξε σ αυτόν το λαϊκό πλούτο, που περιγράφει τόσο εύγλωττα ο καγγελάριος Portescue στο έργο του «Landes Legum Angliae». Στο τελευταίο τρίτο του 15ου αι., και στα πρώτα είκοσι χρόνια του 16ου αι., βρίσκουμε τα πρώτα συμπτώματα της επανάστασης που δημιούργησε τα θεμέλια του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής. Έ να πλήθος ανθρώπων πειναλέων και προλετάριων χωρίς σπίτι, ρίχτηκε στην αγορά εργασίας με τη διάλυση των φεουδαρχικών υπολειμμάτων, τα οποία, κατά την πολύ σωστή παρατήρηση του σερ James Steuart, «γέμιζαν ανώφελα την αυλή και το σπίτι». Αν και η βασιλική εξουσία, ως προϊόν και αυτή της αστικής εξέλιξης, επέσπευσε με βίαια μέτρα την εξάλειψη αυτών των υπολειμμάτων, για να φτάσει νωρίτερα στην απόλυτη κυριαρχία, 1 Η Ιαπωνία, με την καθαρά φεουδαρχική της οργάνωση της ιδιοκτησίας της γης και το πολύ ανεπτυγμένο σύστημά της μικριόν εκμεταλλεύσεων, μας δίνει μια πολύ πιο πιστή εικόνα του ευρωπαϊκού μεσαίωνα από όλες τις ιστορίες, που οι περισσότερες γράφηκαν καθ υπαγόρευση από τις αστικές προλήψεις. Είναι πραγματικά πολύ εύκολο να είναι κάποιος φιλελεύθερος σε βάρος του μεσαίωνα.

24 24 δεν ήταν καθόλου η μοναδική αιτία. Σε απόλυτη αντίθεση προς τη βασιλεία και το Κοινοβούλιο, ο μεγάλος φεουδάρχης-άρχοντας δημιούργησε ένα προλεταριάτο πολύ πιο πολυάριθμο, διώχνοντας με τη βία τους χωρικούς από τα κτήματα που τα κατείχαν με τον ίδιο ακριβώς φεουδαρχικό τρόπο, όπως και εκείνος, και ιδιοποιούμενος τα κοινοτικά κτήματα. Η πρώτη δόθηκε στην Αγγλία με την ανάπτυξη της ε ριουργίας στην Ιρλανδία, και με την υψηλή τιμή του μαλλιού που τη συνόδευε. Οι μεγάλοι φεουδαρχικοί πόλεμοι είχαν καταβροχθίσει τους παλιούς φεουδάρχες-ευγενείςοι νέοι ευγενείς, παιδιά της εποχής τους, διέβλεπαν στο χρήμα τη δύναμη των δυνάμεων. Το έμβλημά τους, λοιπόν, ήταν: «Μετατροπή των καλλιεργούμενων γαιών σε βοσκές». Στο έργο του «Description of England. Prefixed to Olinshed s Chronicles», o Harrison εκθέτει ότι η απογύμνωση των μικροκαλλιεργητών καταστρέφει τη χώρα. «Αλλά κατά τι ενδιαφέρει αυτό τους μεγάλους μας αρπαγές! Κατέστρεφαν ή άφηναν να πέφτουν σε ερείπια τις κατοικίες των χωρικών ή τα σπίτια των εργατών. Αν κάποιος θελήσει να συγκρίνει την απογραφή κάθε σπιτιού, θα βρει ότι αναρίθμητα σπίτια και πολλές μικρές εκμεταλλεύσεις εξαφανίστηκαν, ότι η χώρα τρέφει πολύ λιγότερους ανθρώπους, ότι πολλές πόλεις βρίσκονται σε παρακμή, είναι αλήθεια ότι άλλες ακμάζουν. Θα είχα πολλά να πω για τις πόλεις και τα χωριά που κατέστρεψαν, για να τα μετατρέψουν σε βοσκότοπους, διατηρώντας μονάχα το αρχοντικό σπίτι» (Harrison, όπ.π.).

25 25 Τα παράπονα αυτών των παλιών χρονικών, είναι πάντα υπερβολικά, αλλά δίνουν μια πιστή εικόνα της εντύπωσης που δημιούργησε στους σύγχρονους η επανάσταση των όρων της παραγωγής. Και συγκρίνοντας τα γραφόμενα των δυο τελευταίων Καγκελάριων Fortescue και Thomas Morus, κατανοεί κανείς καλά την άβυσσο που χωρίζει το 15 και το 16 αι. «Χωρίς την παραμικρή μεταβατική περίοδο -καθώς λέγει, πολύ σωστά ο Thornton- η αγγλική εργατική τάξη πέρασε από το χρυσό αιώνα στον αιώνα του σίδηρον». Η νομοθεσία τρόμαξε μ αυτήν την επανάσταση. Δεν είχε φτάσει ακόμη αυτό το βαθμό του πολιτισμού, όπου ο εθνικός πλούτος, δηλαδή ο σχηματισμός του κεφαλαίου, η αλύπητη εκμετάλλευση και η πτώχευση της λαϊκής μάζας θεωρούνταν ως η τελευταία λέξη της κρατικής σοφίας. Στην ιστορία του, περί του «Ερρίκου του 7ου» ο Βάκων γράφει: «Κατά την εποχή εκείνη (1849) παραπονούνταν όλο και πιο πολλοί για τη μετατροπή των καλλιεργούμενων γαιών σε βοσκότοπια, όπου μερικοί βοσκοί μπορούσαν να αρκέσουν σε όλα υποστατικά τότε, νοικιασμένα με το χρόνο ή για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα ή για όλη τους τη ζωή, μετατράπηκαν σε φεουδαρχικά κτήματα. Ωστόσο οι περισσότεροι αγρότες ζούσαν από αυτά τα υποστατικά. Από αυτούς προήλθε η κατάπτωση του λαού που την ακολούθησε η κατάπτωση των πόλεων, των εκκλησιών, των φορολογιών (...). Ο βασιλιάς και η Βουλή ανέπτυξαν καταπληκτική σοφία, για να αναχαιτίσουν το κακό (...). Πήραν μέ

26 τρα κατά αυτής της αρπαγής των κοινοτικών κτημάτων, η οποία προκαλούσε την ερήμωση του πληθυσμού, και κατά της επέκτασης των βοσκοτόπων που την ακολουθούσε από κοντά και είχε τα ίδια αποτελέσματα». Έ να διάταγμα του Ερρίκου VII από το 1489, (κ. 19), απαγόρευε την καταστροφή κάθε αγροτικού σπιτιού, που συνοδευόταν, τουλάχιστον, από είκοσι στρέμματα γης. Ο Ερρίκος VIII ανανέωσε αυτή την απαγόρευση σ ένα διάταγμα, όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε σ αυτό: «Πολλά υποστατικά και μεγάλα κοπάδια αποτελούμενα προ πάντων από πρόβατα συσσωρεύονται στα χέρια ολίγων ιδιοκτητών οι έγγειοι πρόσοδοι αυξήθηκαν εξ αυτού, αλλά η καλλιέργεια είναι σε παρακμή, εκκλησίες και σπίτια καταστράφηκαν, τεράστιες λαϊκές μάζες βρίσκονται σε αδυναμία να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες των οικογενειών τους». Ο νόμος, λοιπόν, επιβάλλει την ανασύσταση των υποστατικών και ορίζει την αναλογία των καλλιεργούμενων γαιών και των βοσκοτόπων. Έ να διάταγμα του 1533 παραπονείται για το γεγονός ότι μερικοί ιδιοκτήτες κατέχουν πρόβατα και περιορίζει τον αριθμό τους σε δυο χιλιάδες1. Αλλά και τα λαϊκά παράπονα και όλη η σειρά των νόμων, που εκδόθηκαν από την εποχή του Ερρίκου VII, επί εκατόν πενήντα χρόνια κατά της αρπαγής της περιουσίας * Στο βιβλίο του «Ουτοπία», ο Thomas Morus μιλά για την παράξενη χώρα, όπου «τα πρόβατα τρώνε τους ανθρώπους».

27 27 των μικροεκμισθωτών και των μικροκαλλιεργητών, έμειναν χωρίς αποτέλεσμα. Χωρίς να το θέλει ο Βάκων υποδείχνει το λόγο αυτής της αποτυχίας. «Το διάταγμα του Ε ρρίκον VII, (λέγει στο έργο του «Essays, civil and moral», [sect. 20]), ήταν βαθύ και θαυμάσιο, γιατί δημιουργούσε κτήματα και αγροτικά σπίτια κανονικώ ν διαστάσεω ν, καλά καθορισμένω ν, δηλαδή γιατί προόριζε για τους καλλιεργητές αρκετά κτήματα, προκειμένου να τους επιτρέψει να γεννήσουν υπηκόους αρκετά πλούσιους και αρκετά ανεξάρτητους για ν α βάλουν το αλέτρι όχι στα χέρ ια των μισθωτών, αλλά στα χέρ ια των ιδιοκτητών»1. 1 Ο Βάκων κάνει μια σύγκριση ανάμεσα στην ελεύθερη και εύπορη αγροτική τάξη και σε έναν καλό πεζικό: «Είχε σπουδαιότητα, για τη δύναμη και το κύρος τον βασιλείου να έχει υποστατικά αρκετής έκτασης, ώστε να απαλλάξει από την ανάγκη τονς ανθρώπους και να κρατήσει ένα μεγάλο μέρος του εδάφους στα χέρια της μεσαίας τάξης, που βρίσκεται μεταξύ των ευγενών, των μισθωτών και των υπηρετών. Οι πιο αρμόδιοι, στρατιωτικοί άνδρες, συμφωνούν στο ότι την κυριότερη δύναμη ενός στρατού, αποτελεί το πεζικό. Αλλά για να έχουμε ένα καλό πεζικό, χρειάζονται άνθρωποι που να μην έχουν μεγαλώσει στη σκλαβιά και την αθλιότητα, αλλά με κάποια άνεση και (σχετική) ελευθερία. Αν, λοιπόν, ένα κράτος αποτελείται προπαντός από ευγενείς και ωραίους κυρίους, ενώ οι χωρικοί και οι καλλιεργητές δεν είναι τίποτε άλλο παρά απλοί εργάτες ή υπηρέτες υποστατικού ή φτωχοί αγρότες, με άλλα λόγια, ζητιάνοι που έ χουν στέγη, μπορεί να έχει κανείς ένα καλό ιππικό, αλλά όχι καλό πεζικό αντοχής, που να εμπνέει εμπιστοσύνη. Αυτό βλέπουμε στη Γαλλία, την Ιταλία ή αλλού, όπου ο πληθυσμός δεν έχει παρά μόνο ευγενείς και χωρικούς άθλιους (...) σε τέτοιο σημείο ώστε να είναι αναγκασμένοι να στρατολογούν ομάδες Ελβετών μισθοφόρων για να σχηματίζουν τάγματα πεζικού. Έτσι, συμβαίνει, αυτές οι χώρες να έχουν πολύ πληθυσμό, αλλά λίγους στρατιώτες». (The Reign of Henry VII, κ.λπ., έκδ. Λονδίνο 1870, σ. 908).

28 28 Αντίθετα, το καπιταλιστικό σύστημα, απαιτούσε την υποδούλωση της λαϊκής μάζας, τη μετατροπή των καπιταλιστών σε μισθωτούς και των μέσων παραγωγής σε κεφάλαια. Στη μεταβατική αυτή περίοδο, η νομοθεσία δοκίμασε βέβαια να διατηρήσει τα τέσσερα στρέμματα γης γύρω από το σπίτι του αγρότη-μισθωτού και απαγόρευσε την παραδοχή υπενοικιαστών στα αγροτικά σπίτια. Το 1627, επί της βασιλείας του Ιάκωβου του 1ου, ένας κάποιος Roger Crosker, που καταγόταν από το Φροντμίλ, καταδικάστηκε γιατί ανήγειρε στο κτήμα του ένα σπίτι χωρίς να του δώσει υπό οριστική μορφή τα τέσσερα στρέμματα γης. Το 1638 επί της βασιλείας του Καρόλου του 1ου, διόρισαν μια βασιλική επιτροπή επιφορτισμένη να εφαρμόσει και να επιβάλει τον παλιό νόμο «προ πάντων σε ό,τι αφορούσε τα τέσσερα στρέμματα». Ο Κρόμβελ απαγόρευσε και αυτός να οικοδομούν, σε ακτίνα τεσσάρων χιλιομέτρων γύρω από το Λονδίνο, σπίτια χωρίς να προσθέτουν τα τέσσερα στρέμματα γης. Ακόμα στο πρώτο μισό του 18ου αι. ακούγονται παράπονα όταν το σπίτι του γεωργοεργάτη δεν έχει ένα ή δύο στρέμματα. Στις ημέρες μας, ο εργάτης λογίζεται ευτυχής, όταν μπορεί να διαθέτει έναν κήπο ή αν μπορεί, ακόμη και σε μεγάλη απόσταση, να νοικιάζει μερικά τετραγωνικά μέτρα.

29 «Γαιοκτήμονες και εκμισθωτές (λέει ο Hunier) βαδίζουν εδώ πέρα χέρι με χέρι. Ο εργάτης θα γινόταν πάρα πολΰ ανεξάρτητος, αν προσθέταν στο σπίτι του μερικά στρέμματα γης»1. Στο 18 αι. η Μεταρρύθμιση και η καταπληκτική δήμευση των εκκλησιαστικών κτημάτων που επακολούθησε, ήρθαν να δώσουν μια νέα και τρομερή ώθηση στη βίαιη απογύμνωση των λαϊκών μαζών. Την εποχή της Μεταρρύθμισης, η Καθολική Εκκλησία ήταν φεουδαρχική ιδιοκτήτρια ενός μεγάλου μέρους του αγγλικού εδάφους. Η κατάργηση των μοναστηριών έριξε τους κατοίκους των κτημάτων αυτών ανάμεσα στους προλετάριους. Ό σο για τα εκκλησιαστικά κτήματα, δόθηκαν, κατά το μεγαλύτερο μέρος, δωρεάν σε άπληστους ευνοούμενους του βασιλιά ή πουλήθηκαν σε εξευτελιστικές τιμές σε κερδοσκόπους, εκμισθωτές ή αστούς, οι οποίοι εκδίωξαν μαζικά τους παλιούς κληρονομικούς κατόχους της γης και ένωσαν τα κτήματα. Δήμευσαν, χωρίς να ανακοινώσουν τίποτε, το μέρος που προόριζε ο νόμος από τους εκκλησιαστικούς φόρους για τους καλλιεργητές που εί 1 Hunier; (σ. 134): «Θα νόμιζε κανείς, σήμερα, ότι η ποσότητα του ε δάφους, πσυ είχε οριστεί από τον παλιό νόμο, στους εργάτες είναι πάρα πολύ μεγάλη, γιατί θα τους μετέβαλλε εύκολα σε μικροεκμισθωτες». (G. Roberts: «The Social Histoiy of the People of the Souther Counties of England in past centuries», Λονδίνο 1856, o. 184 επ.).

30 30 χαν πέσει στην αθλιότητα1. «Παντού υπάρχουν φτωχοί», φώναξε η βασίλισσα Ελισάβετ, υστέρα από ένα ταξίδι της στην Αγγλία. Κατά το 43 έτος της βασιλείας της α ναγκάσθηκαν επιτέλους να αναγνωρίσουν επίσημα τη φτωχολογιά, καθιερώνοντας το φόρο υπέρ των φτωχών. «Οι συγγραφείς αυτού του νόμου δεν τολμούσαν να υποδείξουν τα αίτιά του και, αντίθετα προς κάθε παράδοση, τον δημοσίευσαν χωρίς καμιά εισήγηση»2. Αργότερα τον εκήρυξαν διαρκή και μόνο το 1834 τροποποίησαν, επί το αυστηρότερο, τις διατάξεις του3. Αυτά 1 Το δικαίωμα του φτωχού να παίρνει το μέρος που του ανήκει, από τους φόρους, καθιερώθηκε από τους παλιούς νόμους (Tuckett, II, σ. 804). ^ W. Cobbett, A History of the Protestant Reformation, To προτεσταντικό πνεύμα διαφαίνεται από το εξής: Στα βόρεια της Αγγλίας μερικοί γαιοκτήμονες και πλούσιοι εκμισθωτές ενο')θηκαν και σύνταξαν, για την ακριβή ερμηνεία του νόμου των φτωχών, δέκα ερωτήματα που τα υπέβαλαν στην κρίση του διάσημου νομικού, Sergeant Snigge, ο οποίος επί Ιακώβου του 1 έγινε δικαστής. «Ένατο ερώτημα: Μερικοί πλούσιοι ενοικιαστές της ενορίας φαντάστηκαν ένα πολύ έξυπνο σχέδιο που θα έθετε τέρμα σε όλες τις παρανοήσεις στην εφαρμογή τον νόμον. Προτείνουν την κατασκευή μιας ενοριακής φυλακής. Θα αρνούνται να συντρέχουν κάθε φτωχό που δεν θα άφηνε να τον κλείσουν α αυτή τη φυλακή. Κατόπιν θα δημοσιεύουν στις γειτονικές ενορίες ότι όποιος ήθελε να νοικιάσει τους φτωχούς μας, θα έπρεπε να υποβάλει μια ορισμένη ημέρα, σφραγισμένες προτάσεις, όπου θα καθόριζε την κατώτερη τιμή τους. Οι συγγραφείς αυτού του σχεδίου υποθέτουν ότι στις γειτονικές κομητείες υπάρχουν πρόσωπα που δεν επιθυμούν να εργαστούν, αλλά δεν διαθέτουν ούτε χρήματα, ούτε την αναγκαία πίστωση για να αποκτήσουν ένα υποστατικό ή ένα πλοίο, που θα τους επέτρεπε να ζουν χωρίς να εργάζονται. Αυτά τα πρόσωπα θα μπορούσαν ίσως να μας κάνουν επωφελείς προσφορές. Α ν μερικοί

31 τα άμεσα αποτελέσματα της Μεταρρύθμισης δεν ήταν ε κείνα που κράτησαν πιο πολύ. Η εκκλησιαστική ιδιοκτησία προστάτευε, σαν θρησκευτικό φρούριο, το παλιό σύφτωχοί πέθαιναν στη διάρκεια του συμβολαίου ενοικίασης, η ευθύνη δεν θα έπεφτε στην ενορία, γιατί αυτή θα είχε εκπληρώσει όλο της το καθήκον απέναντι σ αυτούς τους φτωχούς. Φοβόμαστε πολύ ότι ο σημερινός νόμος δεν επιτρέπει τέτοιο μέτρο σύνεσης, αλλά σας κάνουμε γνωστό ότι οι άλλοι ελεύθεροι κάτοχοι γης της κομητείας μας και των γειτονικών κομητειών, θα συμμαχήσουν μαζί μας και θα πιέσουν τους αντιπροσώπους τους στη Βουλή των Κοινοτήτων για να υποβάλλουν ένα νομοσχέδιο που να επιτρέπει τη φυλάκιση των φτωχών ή να τους εξαναγκάζει να εργαστούν, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αφαιρεθεί η συνδρομή από οποιονδήποτε όεν θελήσει να αφήσει να τον φυλακίσουν. Αυτή η προφύλαξη θα εμποδίσει μερικούς που δυστυχούν να ζητήσουν βοήθεια». (R. Blakey, «The History of Political Littérature from the earliest times», [Λονδίνο 1855, t. II, σ. 83]). Στη Σκωτία η κατάργηση της δουλοπαροικίας έ γινε πολλούς αιώνες αργότερα από την Αγγλία. Το 1698 ακόμη ο Fletcher de Saltoun δήλωσε στη σκωτική Βουλή: «Υπολογίζονται τουλάχιστον σε διακόσιες χιλιάδες οι ζητιάνοι στη Σκωτία. Το μόνο φάρμακο που μπορώ να προτείνω εγώ, αν και δημοκρατικός, καταρχήν, είναι να επαναφέρουμε το πρώην καθεστώς της δουλοπαροικίας και να υπαγάγουμε στη δουλεία όλους εκείνους που δεν είναι ικανοί να βγάζουν το ψωμί τους». Επίσης ο Eden γράφει (τ. 1, κεφ. 1): «Η φτωχολογιά χρονολογείται από τη χειραφέτηση των χωρικών (...). Το εργοστάσιο και το εμπόριο, είναι αλήθεια, οι δημιουργοί των φτωχών του έθνους μας». Ο Eden διαπράττει το ίδιο σφάλμα με τον Σκώτο δημοκρατικό μας δεν είναι η κατάργηση της δουλοπαροικίας, αλλά η κατάργηση της ιδιοκτησίας, της οποίας α πελάμβανε ο καλλιεργητής, που τον έκανε προλετάριο-φτοοχό. Οι νόμοι της Αγγλίας για τους φτωχούς, έχουν για αντίστοιχο τους νόμους της Γαλλίας, όπου η αρπαγή της περιουσίας των χωρικών έγινε διαφορετικά, σύμφωνα με το διάταγμα του Moulins του 1571, και το διάταγμα του 1656.

32 στημα της ιδιοκτησίας της γης. Η κατάρρευση της παρέσυρε αναπόφευκτα και την κατάρρευση της δεύτερης1. Στα τελευταία χρόνια του 17ου αιώνα, η ανεξάρτητη αγροτική τάξη ήταν πολυαριθμότερη ακόμη από την τάξη των εκμισθωτών της γης. Αποτελούσε την κυριότερη δύναμη του Κρόμβελ και, σύμφωνα με τη μαρτυρία του ί διου του Μακώλαιϋ, αποτελούσε μια πετυχημένη αντίθεση απέναντι στους μέθυσους και τους ακάθαρτους μεγαλογαιοκτήμονες και τους υπηρέτες τους, τους παπάδες της υπαίθριας χώρας που ήταν επιφορτισμένοι να βρίσκουν συζύγους στις υπηρέτριες-ερωμένες των ευγενών. Οι αγρότες μισθωτοί ήταν ακόμη, αυτή την ίδια εποχή, συνιδιοκτήτες των κοινοτικών κτημάτων. Το 1750 η τάξη των ανεξάρτητων χωρικών είχε εξαφανιστεί2 και στα τελευταία χρόνια του 18ου αι. δεν έβρισκαν πια ίχνος της κοινής ιδιοκτησίας των γεωργών. 1 Ο καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, (έδρα της προτεσταντικής ορθοδοξίας), Rogers, παρατηρεί, στον πρόλογό του, της «History of Agriculture», ότι η Μεταρρύθμιση φτώχυνε τη λαϊκή μάζα. 2 A. Letter to Sir T.C. Banbury, On the High Price of Provisions, by a Suffolk Gentleman, Ips wich, 1795, [σ. 4]. Ακόμη και ο φανατικός υποστηρικτής του συστήματος των υποστατικών, ο συγγραφέας του «Inquiry into the Connection of large farms κ.λπ.», (Λονδίνο 1773, [σ. 173]) γράφει: «Λυπήθηκα βαθιά για την εξαφάνιση των εντοπίων μας μικροϊδιοκτητών, αυτής της ανθρώπινης τάξης που έσωσε πραγματικά την ανεξαρτησία του έθνους μας. Λυπήθηκα βλέποντας τις γαίες τους να περιέρχονται στα χέρια λόρδων κερδοσκόπων και μικροεκμισθωτών των οποίων τα συμβόλαια έχουν γίνει με τέτοιους όρους, ώστε δεν είναι πια τίποτε άλλο από υποτελείς, πάντα έτοιμοι να επωφεληθούν από όλες τις δυσάρεστες περιστάσεις».

33 Αφήνουμε κατά μέρος τους καθαρά οικονομικούς λόγους της αγροτικής επανάστασης, για να ασχοληθούμε με τα βίαια μέσα που την πραγματοποίησαν. Στην παλινόρθωση των Στούαρ οι γαιοκτήμονες πραγματοποίησαν νόμιμα μια αρπαγή, που επιτελέστηκε ύστερα και στην ηπειρωτική Ευρώπη, χωρίς καμιά άλλη διατύπωση. Κατέστρεψαν το φεουδαρχικό σύστημα, δηλαδή ανάθεσαν στο κράτος όλες τις δουλικές υπηρεσίες που τους εβάρυναν, «αποζημίωσαν» αυτό το ίδιο το κράτος με φόρους που επέβαλαν πάνω στους αγρότες και το υπόλοιπο του λαού, διεκδίκησαν ως ατομική ιδιοκτησία, (με τη νεότερη έννοια της λέξης), κτήματα πάνω στα οποία είχαν μόνο φεουδαρχικά δικαιώματα και, τέλος παρεχώρησαν εκείνους τους νόμους περί διανομής, οι οποίοι, με μερικές τροποποιήσεις που τις επέβαλλαν οι περιστάσεις, έκαναν για τους Άγγλους καλλιεργητές ό,τι είχαν κάνει τα διατάγματα του Τσάρου Μπόρις Γκοντούνωφ για τους Ρώσους χωρικούς. Η ένδοξη επανάσταση έφερε στην εξουσία μαζί με τον Γουλιέλμο της Οράγγης και τους ευγενείς, αλλά και τους καπιταλιστές κερδοσκόπους1, οι οποίοι εγκαινίασαν 1 Να τί μας διαφωτίζει για την ιδιωτική ηθική αυτού του αστού ή ρωα: «Οι μεγάλες εκχωρήσεις που έγιναν το 1695 στη λαίδη Όρκνεϋ στην Ιρλανδία, είναι μια δημόσια απόδειξη της αγάπης του βασιλιά και της επιρροής αυτής της κυρίας (...). Οι καλές και έντιμες υπηρεσίες της λαίδης Όρκνεϋ φαίνεται ότι ήταν από εκείνες (...) για τις οποίες αξίζει καλύτερα να μη μιλά κανείς καθόλου». (Stoane Manuscript, Collection, [Βρετανικό Μουσείο, αρ. 4224]). Το χειρόγραφο εχει τίτλο: «The character and behavior of king Williams, Sunderiand as represented in Original Letters to the Duke of Shrewaburg

34 1 34 τη νέα περίοδο, εφαρμόζοντας σε μεγάλη κλίμακα, την κλοπή των κρατικών κτημάτων. Τα κτήματα δόθηκαν ή πουλήθηκίχν σε γελοίες τιμές ή και προσαρτήθηκαν ακόμη σε ατομικές ιδιοκτησίες με μια άμεση αρπαγή3. Ό λα αυτά έγιναν χωρίς να τηρηθεί η παραμικρή νομιμότητα. Αυτά τα κρατικά κτήματα, που τα ιδιοποιούνταν με απάτη και τα εκκλησιαστικά κτήματα, όσα τουλάχιστον δεν είχαν εξαφανιστεί στη διάρκεια της δημοκρατικής επανάστασης, αποτελούν τη βάση τοον σημερινών μεγάλων γαιοκτησιών της αγγλικής ολιγαρχίας2. Οι αστοί καπιταλιστές αγνόησαν την επιχείρηση, για να κάνουν το έδαφος απλό είδος εμπορίου, να επεκτείνουν το έδαφος της μεγάλης γεωργικής εκμετάλλευσης, να προκαλέσουν τη συρροή από την ύπαιθρο χώρα περισσότερων αστέγων και πεινασμένων προλετάριων κ.ά. Επιπρόσθετα η νέα αριστοκρατία της γαιοκτησίας ήταν ο φυσικός σύμμαχος της νέας τραπεζοκρατίας, της τάξης του μεγάλου χρηματιστικού κεφαλαίου, που μόλις τότε είχαν αναφανεί και των μεγαλοεργοστασιαρχών, που στηρίζονταν στα προστατευτικά δασμολόγια. from Somers, Halifax, Oxford, Secretary Vernon κ.λπ.», το οποίο χειρόγραφο είναι γεμάτο από ενδιαφέρουσες πληροφορίες. 1 Η παράνομη εκποίηση της περιουσίας του κράτους, είτε με μορφή πωλητηρίου, είτε με μορφή δωρεάς, αποτελεί ένα σκανδαλώδες κεφάλαιο στην ιστορία της Αγγλίας (...) μια τεράστια εξαπάτηση του έθνους. (F. W. Newmann, Lectures on Pol. Econ., [Λονδίνο 1851, σ. 129 επ.]). Για να αντιληφθεί ο αναγνώστης με ποιά μέσα οι Άγγλοι μεγαλογαιοκτημονες απέκτησαν τις περιουσίες τους, ας διαβάσει το «Our old Nobility by Noblesse Obliger», [Λονδίνο 1879]). 2 Διαβάζει κανείς την μπροσούρα του Β. Ε. Burke για το δουκικό οίκο του Μπέντφορντ, απόγονος του οποίου είναι ο λόρδος Τζων Ράσελ, ο Τομ Τιτ του Φιλελευθερισμού.

35 Η αγγλική τάξη για την υπεράσπιση των ατομικών της συμφερόντων ενεργεί ακριβώς όπως η σουηδική αστική τάξη, η οποία κάνοντας το αντίθετο και βαδίζοντας χέρι χέρι με τους φυσικούς υπερασπιστές της, δηλαδή τους χωρικούς, υποστήριξε το βασιλιά στον αγώνα του, προκειμένου να αποσπάσει από την ολιγαρχία την περιουσία του στέμματος που την είχε κλέψει αυτή. Η κοινοτική ιδιοκτησία, που ήταν εντελώς διαφορετική από την εθνική ιδιοκτησία (για την οποία μιλήσαμε προ ολίγου) ήταν ένα παλιό γερμανικό σύστημα που εξακολουθούσε να επιβιώνει υπό τη σκέπη της φεουδαρχίας. Είδαμε ότι η λήστευση, που συνοδευόταν συνήθως α πό τη μετατροπή των καλλιεργήσιμων γαιών σε βοσκοτόπια, αρχίζει στο τέλος του 15ου αι. και συνεχίζεται το 16 αι. Αλλά τότε επρόκειτο μόνο για ατομικές βιαιότητες, κατά των οποίων μάταια πάλευε η νομοθεσία επί 150 χρόνια. Ό,τι χαρακτηρίζει τις προόδους που πραγματοποιήθηκαν το 18 αι., είναι ότι ο νόμος υποβοηθεί τη λήστευση των χωρικών, αν και οι μεγαλοεκμισθωτές δεν είχαν απαρνηθεί τις ατομικές τους μέθοδες1. Η κοινοβουλευτική μορφή αυτής της κλοπής, περικλείεται στο «Νόμο για την περίφραξη των κοινοτικών γαιών». Είναι διατάγματα με τα οποία οι γαιοκτήμονες ιδιοποιούνται, 1 Οι εκμισθωτές απαγορεύουν στους αγρότες να συντηρούν κάποιο ζώο έξω από την οικογένεια τους, με την πρόφαση ότι αν είχαν ζώα, ή πουλερικά, θα έκλεβαν τα προϊόντα από τις αποθήκες. Ι σχυρίζονται ακόμη: Φτωχοί αγρότες = εργατικοί αγρότες. Αλλά στην πραγματικότητα, οι εκμισθωτές ιδιοποιούνται έτσι ένα απόλυτο δικαίωμα πάνω στις κοινοτικές γαίες. (Βλ. A. Pol. Enquiry, into the consequences of neeclosing Waste Lands, [Λονδίνο, 1855, σ.7]).

36 36 με πλήρη ιδιοκτησία, τα κοινοτικά κτήματα είναι διατάγματα αρπαγής της λαϊκής περιουσίας. Αφού δοκίμασε να αποδείξει, με επιδεξιότητα πανούργου δικηγόρου, ότι η κοινοτική ιδιοκτησία πρέπει να είναι ατομική ιδιοκτησία των φεουδαρχών αρχόντων, ο F.M. Eden αντιφάσκει ο ίδιος, απαιτώντας «ένα γενικό κοινοβουλευτικό νόμο για την περίφραξη των κοινοτικών γαιών» αναγνωρίζει, λοιπόν, ότι είναι απαραίτητο ένα βίαιο κοινοβουλευτικό πραξικόπημα για να μετατρέψει τα κοινοτικά κτήματα σε ατομική ιδιοκτησία, και από το άλλο μέρος ζητά από το νομοθέτη να δώσει μια αποζημίωση στους φτωχούς που στερήθηκαν την περιουσία τους1. Ενώ οι ανεξάρτητοι χωρικοί είχαν αντικατασταθεί α πό προσωρινούς κατόχους, δηλαδή από μικροεκμισθωτές που το συμβόλαιό τους μπορούσε να λυθεί κάθε χρόνο, δουλικούς ανθρώπους, που ήταν εξαρτημένοι από την ό ρεξη του λόρδου γαιοκτήμονα, η συστηματική κλοπή της κοινοτικής περιουσίας συνδέεται με την κλοπή των κρατικών κτημάτων, για να μεγαλώσουν αυτά τα υποστατικά, τα οποία το 18 αι. τα ονόμαζαν συνήθως «υποστατικά καπιταλιστών» ή «υποστατικά εμπόρων»2 και τα οποία έκαναν τον αγροτικό πληθυσμό διαθέσιμο για τη βιομηχανία. 1 Βλ. Eden, όπ.π, «Πρόλογος». 2 Capital farms, two letters on the Pour Trade and the dearness of coru, Bya Person in Business, [Λονδίνο 1767, σ. 19], Merchant farms, (An inquiry into the present high prices of provisions, [Λονδίνο 1767, σ. 11, σημ.]. Αυτό το έξοχο έργο που εκδόθηκε χωρίς όνομα συγγραφέα, είναι του Ναθαναήλ Φόρστερ.

37 37 Αλλά το 18 αι. δεν είχαν κατανοήσει ακόμη τόσο γενικά, όπως στο 19 αι. την ταυτότητα του εθνικού πλούτου και της λαϊκής φτώχειας. Γι αυτό, στους τότε οικονομολόγους, βρίσκουμε βίαιες πολεμικές «για την περίφραξη των κοινοτικών κτημάτων». Από τα αναρίθμητα ντοκουμέντα που συγκέντρωσα, αναφέρω μόνο μερικές περικοπές, ικανές να μας διαφωτίσουν καλά, πάνω στην τότε κατάσταση. «Σε πολλές ενορίες του Χέρτφορντσάϊαρ είκοσι τέσσερα υποστατικά αριθμούνται το καθένα κατά μέσον όρο από πενήντα έως εκατόν πενήντα στρέμματα, ενώθηκαν σε τρία»1. «Στο Νόρθαμπτονσαϊαρ και το Λίνκολνσάϊρ σχεδόν όλα τα κοινοτικά κτήματα περιφράχθηκαν και οι περισσότερες από τις αρχοντικές περιουσίες που σχηματίστηκαν με τον τρόπο αυτό μετατράπηκαν σε βοσκοτόπους, τόσο ώστε σε ορισμένες περιοχές δεν καλλιεργούν πια παρά μόνο πενήντα στρέμματα αντί για Μόνο τα ερείπια των σπιτιών, των αποθηκών, των σταύλων δείχνουν ότι κατοικούνταν άλλοτε ο τόπος αυτός. Σε πολλά μέρη δεν μένουν παρά οκτώ ή δέκα σπίτια ή οικογένειες, από τις εκατοντάδες που ήταν άλλοτε. Στις περισσότερες κοινότητες, όπου η περίφραξη χρονολογείται από δεκαπέντε ή είκοσι χρόνια μονάχα, οι γαιοκτήμονες είναι πολύ λίγοι σε σύγκριση με τους χωρικούς που καλλιεργούσαν αυτές τις γαίες προηγούμενα. Δεν είναι σπάνιο να δούμε τέσσερις ή πέντε πλούσιους κτηνοτρόφους να γίνονται κύριοι μεγάλων περιοχών που τις περιέφραξαν και οι οποίες βρίσκονταν έως 1 The Wright, Ashort address to the Monopol of large farms, 1779, a. 2.3.

38 38 τότε στα χέρια είκοσι ή τριάντα γαιοκτημόνων και πολλών μικροϊδιοκτητών. Όλοι αυτοί εκδιώχθηκαν από τα κτήματά τους και κατέφυγαν σε άλλες οικογένειες που τους έδιναν εργασία για να ζήσουν1. Με το πρόσχημα της περίφραξης, ο γειτονικός μεγαλογαιοκτήμονας δεν ιδιοποιούνταν μόνο τους χέρσους τόπους, αλλά και τόπους που καλλιεργούνταν από κοινού ή χωριστά, επί πληρωμή στην κοινότητα ενός ορισμένου γεωμόρου. Μιλώ εδώ για την περίφραξη γαιών ανοιχτών, αλλά που έχουν ήδη καλλιεργηθεί». «Ακόμη και οι συγγραφείς που γίνονται οι υπέρμαχοι του συστήματος των περιφράξεων, αναγνωρίζουν ότι στην περίπτωση αυτή, παρατηρείται ελάττωση της καλλιεργούμενης επιφάνειας, αύξηση του κόστους της ζωής και ελάττωση του πληθυσμού (...). Η περίφραξη μάλιστα των χέρσων τόπων, όπως γίνεται σήμερα, στερεί από το φτωχό ένα μέρος από τα μέσα συντήρησης του και μεγαλώνει πιο πολύ υποστατικά που είναι ήδη αρκετά μεγάλα^». «Όταν, λέγει ο Δρ R. Price, η γη πέφτει στα χέρια μερικών μεγάλων εκμισθωτών, οι μικροί εκμισθωτές μεταβάλλονται σε ανθρώπους αναγκασμένους να κερδίζουν το ψωμί τους εργαζόμενοι για άλλους και να αγοράζουν ό,τι τους χρειάζεται. Με το όνομα μικροεκμισθωτές, καθόριζε προτύτερα ένα πλήθος από μικροϊδιοκτήτες και εκμισθωτές που επαρκούσαν στις ανάγκες τους, καθώς και τις ανάγκες της οικογενείας τους με τα προϊόντα των γαιών που καλλιεργούν οι ίδιοι, πρόβατα, πουλερικά, γουρούνια κ.ά., που τα έστελναν στα κοινοτικά κτήματα, πράγμα που τους * Addington, Inquiry into the reasons for or against enclosing open fields, [Λονδίνο, 1772, σ. 37 επ.]. 2 R. Price, II, [σ. 155], Β. Porster, Addington, Kent, Price, Anderson, Mac Calloch, The Littéral of Pol Econ., [Λονδίνο 1845],

39 επιτρέπει να αγοράζουν πολύ λίγα προϊόντα για τη συντήρηση τους. Η εργασία είναι, ίσως, πιο πολλή, γιατί είναι υποχρεωτική. Οι πόλεις και τα εργοστάσια θα αυξηθοΰν, γιατί θα συρρεΰσει περισσότερος κόσμος που θα ζητά εργασία. Προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να γίνει, φυσικά, η συγκέντρωση των υποστατικών και έγινε πραγματικά από πολλά χρόνια σ αυτό το βασίλειο»1. Και ο R. Price συνοψίζει ως εξής τη συνολική επίδραση των περιφράξεων: «Γενικά η κατάσταση των κατώτερων τάξεων του λαοΰ ε πιδεινώθηκε από όλες τις απόψεις οι μικρογαιοκτήμονες και οι εκμισθωτές έγιναν ημερομίσθιοι και μισθωτές και ταυτόχρονα οι συνθήκες έγιναν πιο δύσκολες για να κερδίζουν το ψωμί τους»2. 1 Ο ίδιος, όπ.π., σ Στο σημείο αυτό ανατρέχουμε στην αρχαία Ρώμη όπου οι πλούσιοι είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος των αδιαίρετων γαιών. Είπαν μέσα τους, εμπιστευόμενοι στα ενδεχόμενα της στιγμής, ότι δεν θα τους τα έπαιρναν πίσω. Και αγόρασαν οικόπεδα που είχαν οι φτωχοί κοντά στα δικά τους και γι αυτό χρησιμοποίησαν πότε την πειθο') και πότε τη βία, ώσπου να καταλήξουν να μην εκμεταλλεύονται πλέον παρά μόνο τις μεγάλες ιδιοκτησίες. Τους χρειάζονταν δούλοι για την καλλιέργεια και την κτηνοτροφία, γιατί οι ε λεύθεροι άνθρωποι βρίσκονταν στο στρατό. Αυτό το σύστημα ήταν τόσο πιο επωφελές γι αυτούς, όσο αυτοί οι δούλοι, εξαιρούνταν από κάθε στρατιωτική υπηρεσία. Οι δούλοι αυτοί μπορούσαν να πολλαπλασιάζονται, ακίνδυνα και να έχουν πολλά παιδιά. Με τον τρόπο αυτό οι μεγάλοι ιδιοποιήθηκαν όλο τον πλούτο και έτσι όλη η χώρα γέμισε από δούλους. Οι Ιταλοί, απεναντίας, ήταν όλο και λιγότεροι, δεκατιζόμενοι από τη φτώχεια, τους φόρους και τη στρατιωτική υπηρεσία. Ακόμα και στον καιρό της ειρήνης, ήταν καταδικασμένοι στην πληρέστερη ανεργία, γιατί οι πλούσιοι κα

40 Πράγματι, η αρπαγή των κοινοτικών γαιών και η α γροτική επανάσταση που επακολούθησε, βάρυναν σε τέτοιο βαθμό τους γεωργοεργάτες, ώστε σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου του Eden, οι εργατικοί μισθωτοί άρχισαν μεταξύ του 1765 και του 1780 να πέφτουν κάτω από το μίνιμουμ, και χρειάστηκε να συμπληρώνουν την επιβίωσή τους με τη δημόσια περίθαλψη. Ο μισθός των γεωργοεργατών, λέγει ο Eden, δεν αρκούσε πια για να καλυφθούν οι απαραίτητες ανάγκες της ζωής. Ας ακούσουμε άλλον έναν υπέρμαχο του συστήματος των περιφράξεω ν και αντίπαλο του R. Price: «Θα γελιόταν κανείς από το εξωτερικό, αν παραδεχόταν ότι ο πληθυσμός μιας χώρας ελαττώνεται, γιατί δεν βλέπει κανείς πια ανθρώπους να χάνουν τους κόπους τους στους ανοιχτούς αγρούς. Αν είναι λιγότεροι στους αγρούς, είναι περισσότεροι στην πόλη (...). Αν με τη μετατροπή τιον μικροκαλλιεργητών σε ανθρώπους, που είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται για άλλους, πραγματοποιείται μεγαλύτερη ποσότητα εργασίας, αυτό είναι προφανώς ένα πλεονέκτημα από το οποίο είναι αυτονόητο ότι το έθνος, που δεν περιλαμβάνει αυτούς τους «μετατραπέντας», πρέπει να ευτυχεί. Η παραγωγή θα είναι σημαντικότερη αν η συνδυασμένη εργασία τους χρησιμοποιείται σε ένα μόνο υποστατείχαν τη γη και χρησιμοποιούσαν δούλους για τις γεοιργικές εργασίες (Αππιανός, «Οι ρωμαϊκοί εμφύλιοι πόλεμοι» [1, σ. 7]). Αυτή η περικοπή αναφέρεται στην περίοδο που προηγείται του Λικίνιου νόμου. Ο πόλεμος που επέσπευσε τόσο πολύ την κατάπτωση του Ρωμαίου πληβίου, ήταν επίσης το κυριότερο μέσο που χρησιμοποίησε ο Καρλομάγνος για να κατεβάσει πολύ γρήγορα σε κατάσταση δούλων τους ελεύθερους χωρικούς της Γερμανίας.

41 41 τικό: θα παράγουν ένα πλεόνασμα υλικών για τα εργοστάσια, και αυτά, που είναι ένα από τα χρυσορυχεία του έθνους μας, θα αυξήσουν τα έσοδα ανάλογα με την αύξηση της ποσότητας του σιταριού»!. Την αδιατάρακτη γαλήνη, με την οποία εξετάζει ο οικονομολόγος την πιο αισχρή παραβίαση του «ιερού δικαιώματος της ιδιοκτησίας» και τις πιο αφόρητες επιβουλές κατά των ατόμων, από τη στιγμή που χρειάζονται αυτά τα άτομα για να γίνουν η βάση του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής, τη συναντούμε, μεταξύ άλλων και στον σερ F. M. Eden, αυτόν τον συντηρητικό φιλάνθρωπο. Όλη η σειρά των ληστειών, της φρίκης και της αθλιότητας ταυ λαού, που συνοδέυσαν τη βίαιη αρπαγή της περιουσίας από το τελευταίο τρίτο του 15ου αι. έως το τέλος του 18ου αι., τόση εντύπωση του κάνουν, ώστε καταλήγει σ αυτό το θαυμάσιο συμπέρασμα: «Έπρεπε να τεθεί η επακριβής αναλογία μεταξύ των καλλιεργούμενων γαιών και τοον βοσκοτόπων. Στη διάρκεια του 14 " αιώνα, και στο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα του 15ου αιώνα υπήρχε ένα στρέμμα βοσκότοπος έναντι 2, 3 και 4 ακόμη στρεμμάτων καλλιεργούμενων γαιών. Προς τα μέσα του 16ου αιώνα, η αναλογία ήταν πρώτα δύο προς δύο, κατόπιν δύο στρέμματα βοσκοτόπια προς ένα στρέμ 1 «An inquiry into the connection», κ.λπ., [σ. 124,129]. Να μία γνώμη ανάλογη, αλλά αντίθετης τάσης: «Εργάτες διώχνονται από τα σπίτια τους και αναγκάζονται να ζητήσουν εργασία στην πόλη, αλλά βγάζουν τότε από αυτούς πιο πολύ καθαρό προϊόν και το Κεφάλαιο μεγαλώνει ανάλογα». The perils of the Nations, (2n έκδ., Λονδίνο 1843, a. XIV).

42 μα καλλιεργούμενης γης, έως ότου κατέληξαν στο τέλος στην ακριβή αναλογία τρία στρέμματα βοσκοτόπια προς ένα στρέμμα καλλιεργούμενης γης». Το 19 αι. έχασαν και την ανάμνηση του δεσμού που υπήρχε άλλοτε μεταξύ του καλλιεργητή και της κοινοτικής περιουσίας. Χωρίς να αναφερθοΰμε στους μεταγενέστερους καιρούς, ο γεωργικός πληθυσμός δεν πήρε ποτέ έστω και μία πεντάρα αποζημίωση για τα στρέμματα κοινοτικά κτήματα που του έκλεψαν μεταξύ του 1801 και του 1831 και τα έδωσαν στους λόρδους γαιοκτήμονες, και οι λόρδοι γαιοκτήμονες τα πήραν με τους νόμους της Βουλής. Η τελευταία μεγάλη επιχείρηση στην αρπαγή της περιουσίας των χωρικών είναι ό,τι ονόμασαν «αραίωση των ακινήτων (κτημάτων)», και η οποία στην πραγματικότητα συνίστατο στην έξωση των κατοίκων. Ό λες οι αγγλικές μέθοδες που εξετάσαμε έως τώρα, βασίζονται στην ίδια αρχή. Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχουν πια ανεξάρτητοι χωρικοί για να τους «αραιώσουν» ρίχτηκαν, λοιπόν, στα αγροτικά σπίτια, ώστε ούτε αυτοί οι γεωργοεργάτες δεν μπορούν πλέον να στεγαστούν στα κτήματα που καλλιεργούν. Αυτό το είδαμε σε προηγούμενες σελίδες. Αλλά την «αραίωση των ακινήτων κτημάτων», την πραγματική έννοια της λέξης, θα τη μελετήσουμε στην Άνω Σκωτία, τη χώρα που προτιμούν οι νεώτεροι μυθιστοριογράφοι. Η επιχείρηση χαρακτηρίζεται εδώ με τη συστηματική της εμφάνιση, με το μέγεθος της κλίμακας πάνω στην οποία εκτελείται ταυτόχρονα (στην Ιρλανδία, μερικοί γαιοκτήμονες πέτυχαν να εξαφανίσουν ταυτό