ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 4ΟΣ-7ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ

Transcript

1 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 4ΟΣ-7ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Βαλκάνια: το όνοµα, ο χώρος, το φυλετικό υπόστρωµα Τα ονόµατα Βαλκανική ή χερσόνησος του Αίµου, που χρησιµοποιούµε για να ορίσουµε τον βαλκανικό χώρο, είναι σχετικά πρόσφατα, καθώς χρησιµοποιήθηκαν για πρώτη φορά στις αρχές του 19ου αιώνα. Έως τότε η χερσόνησος είχε λάβει πολλά διαφορετικά ονόµατα (ελληνική χερσόνησος, ρωµαϊκή, ιλλυρική) γεγονός που εξηγείται από τις πολιτικές µεταβολές και την εθνολογική ποικιλία που τη χαρακτήριζαν. Ο χώρος στα δυτικά, ανατολικά και νότια ορίζεται από θάλασσες (Αδριατική, Ιόνιο, Μεσόγειο, Αιγαίο, Εύξεινο Πόντο), ενώ στον Βορρά κυρίως από τον Δούναβη ποταµό. Τα γεωγραφικά όρια της Χερσονήσου προς τον Βορρά δεν ταυτίζονται υποχρεωτικά µε τα πολιτικά όρια των βόρειων βαλκανικών κρατών, καθώς τα τελευταία υφίστανται διάφορες µεταβολές που εξαρτώνται από την πολιτική πραγµατικότητα της κάθε εποχής. Στα Βαλκάνια έως και την ύστερη αρχαιότητα, έως δηλαδή τη στιγµή της εµφάνισης των νέων λαών, κατοικούσαν εκτός από τους Έλληνες και τους Ρωµαίους, Θράκες, Δάκες και Ιλλυριοί, και µερικοί ακόµα λαοί ινδοευρωπαϊκής καταγωγής που έφθασαν στην περιοχή τη 2η χιλιετηρίδα π.χ. Οι Θράκες ήταν εγκατεστηµένοι αρχικά στα βορειότερα εδάφη της Χερσονήσου, στην περιοχή που εκτείνεται από την Αδριατική έως τον Εύξεινο Πόντο ενώ στη συνέχεια µετακινήθηκαν νοτιότερα. Οι Δάκες (Γέτες ή Δακογέτες), συγγενείς των Θρακών, έφθασαν στη χερσόνησο λίγο αργότερα από εκείνους και εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της σηµερινής Ρουµανίας. Εκεί παρέµειναν και µετά τη ρωµαϊκή κατάκτηση, οπότε δέχτηκαν την επίδραση του ρωµαϊκού πολιτισµού και της λατινικής γλώσσας και αναµείχθηκαν µε ρωµαϊκούς πληθυσµούς. Οι Ιλλυριοί, συγγενείς των Ελλήνων, εγκαταστάθηκαν στο δυτικό τµήµα της Χερσονήσου, απωθώντας τους Θράκες ανατολικά. Στη Χερσόνησο κατοικούσαν και άλλοι λαοί (Τριβαλλοί, Ο όρος βαλκανικός χώρος χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά Οι Δάκες ή αλλιώς Γέτες ήταν αρχαίος λαός θρακικής κατα-

2 Μυσοί κλπ.), οι οποίοι έζησαν υπό τη σκέπη της Ρώµης αρχικά και του Βυζαντίου στη συνέχεια και επηρεάστηκαν σοβαρά από τον ελληνορωµαϊκό πολιτισµό. Οι Γότθοι στα Βαλκάνια Οι Γότθοι, φύλα γερµανικής καταγωγής, είχαν ήδη από τον 3ο αιώνα εµφανιστεί στα βόρεια σύνορα της Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας, στον ποταµό Δούναβη. Το 273 ο Ρω- µαίος αυτοκράτορας Αυρηλιανός (270-75) για να αποφύγει τις επιθέσεις τους στην επικράτειά του τους επέτρεψε να εγκατασταθούν στην υπερδουνάβια επαρχία της Δακίας (Transdanubia Dacia Trajana). Το 332 ο Μ. Κωνσταντίνος (324-37) συνήψε µαζί τους εµπορική συνθήκη ειρήνης, την οποία, το 369, ανανέωσε ο αυτοκράτορας Βάλης (364-78). Το 375 οι Γότθοι πιεσµένοι από την έλευση ενός νέου λαού, των Ούννων, κινήθηκαν δυτικά και νότια και µερικοί από αυτούς πέρασαν τον ποταµό Δούναβη. Το 376 οµάδες Βησιγότθων εγκα- Μετάλλιο του Μεγάλου Κωνσταντίνου ( ) η χρονολογία Φοιδεράτοι Στο ρωµαϊκό δίκαιο ο όρος φοιδεράτοι (foederati) χρησιµοποιείται για να δηλώσει τους υπόσπονδους στην αυτοκρατορία βάρβαρους λαούς. Τον 4ο αιώνα ο όρος χρησιµοποιείται για τους βαρβάρους που έπειτα από συµφωνία µε την αυτοκρατορική κυβέρνηση περνούσαν µαζικά τα σύνορα της αυτοκρατορίας και έµεναν στα εδάφη της µε την υποχρέωση να υπηρετούν στον αυτοκρατορικό στρατό. Οι συνθήκες ειρήνης (foedera) που εξασφάλιζαν αυτές τις εγκαταστάσεις προέβλεπαν συνήθως ότι οι φοιδεράτοι θα γίνονταν δεκτοί εντός των συνόρων µε την προϋπόθεση ότι θα εκχριστιανίζονταν. Αφού λοιπόν βαπτίζονταν µαζικά στα ποτάµια, λάµβαναν χρήµατα, εδάφη για διαµονή και καλλιέργεια και το δικαίωµα να ζουν σε καθεστώς µερικής αυτονοµίας (µε τους δικούς τους δηλαδή αρχηγούς). Αρκετές φορές οι αυτοκράτορες στην επιθυµία τους να εντάξουν οµαλά τους πληθυσµούς αυτούς στο δυναµικό της αυτοκρατορίας ως γεωργούς και στρατιώτες τούς προσέφεραν και φορολογικές ελαφρύνσεις. Η εγκατάσταση φοιδεράτων στα βόρεια σύνορα της χώρας έλυνε έως έναν βαθµό το δηµογραφικό πρόβληµα των περιοχών αυτών, δηµιουργώντας ταυτόχρονα µια ζώνη άµυνας των συνόρων από τους εξωτερικούς εχθρούς.

3 Βησιγότθοι Οµάδες Γότθων άρχισαν να εισέρχονται στη βυζαντινή επικράτεια εξαιτίας της πίεσης των Ούννων γύρω στο 376. Από το 378 έως το 395 δηµιούργησαν σοβαρά προβλήµατα στην επικράτεια του Ανατολικού Ρωµαϊκού κράτους. Το 401 απωθήθηκαν δυτικά και εισήλθαν στην Ιταλία όπου, το 410, λεηλάτησαν τη Ρώµη. Έπειτα από µια αποτυχηµένη προσπάθειά τους να µετακοµίσουν στην Αφρική οι Βησιγότθοι µε αρχηγό τον Ατάουλφο (410-15) κινήθηκαν προς τη νότια Γαλατία. Το 414 ο Ατάουλφος νυµφεύθηκε τη Γάλλα Πλακιδία, την κόρη του Ρωµαίου αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α και µεταξύ των ετών 416 και 418 εισέβαλε στην Ισπανία και επιτέθηκε σε Βανδάλους και Αλανούς. Αφού επιχείρησαν για άλλη µία φορά χωρίς επιτυχία να περάσουν στην Αφρική οι Βησιγότθοι εγκαταστάθηκαν στην Ακουϊτανία και στη Σεπτιµανία και ίδρυσαν εκεί ένα βασίλειο που είχε έδρα την Τουλούζη και το οποίο στα χρόνια των βασιλέων Θευδέριχου Β' (453-66) και Εύριχου (466-84) επεκτάθηκε και στα εδάφη της Ισπανίας. Στις αρχές του 6ου αιώνα, το 507, οι Φράγκοι απώθησαν από την Ακουϊτανία τους Βησιγότθους, οι οποίοι περιορίστηκαν στις κτήσεις τους στη Σεπτιµανία και στην Ισπανία. Οι Βησιγότθοι του βασιλείου της Ισπανίας έζησαν αρµονικά µε τους ντόπιους ρωµαϊκούς πληθυσµούς, παρά τις πολιτισµικές και θρησκευτικές τους διαφορές (οι Βησιγότθοι που είχαν εκχριστιανιστεί στα χρόνια του αυτοκράτορα Βάλη ήταν οπαδοί της αίρεσης του Αρείου, ενώ οι Ρωµαίοι ήταν ορθόδοξοι). Το βασίλειο των Βησιγότθων στην Ισπανία διατηρήθηκε έως τις αρχές του 8ου αιώνα και βρισκόταν σε επικοινωνία, κυρίως µέσα από το εµπόριο, µε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, γεγονός που επηρέασε τη διαµόρφωσή του στο επίπεδο των θεσµών και της τέχνης του. Από το 552 κυρίως και µετά το 552 ο Ιουστινιανός ίδρυσε στην Ιβηρική χερσόνησο µια βυζαντινή επαρχία η οποία διατηρήθηκε έως το 621. Επιχρυσωµένη πόρπη ζώνης (αρχές 6ου αιώνα) σε σκοτεινή ταστάθηκαν ως φοιδεράτοι στα εδάφη της αυτοκρατορίας στη Μοισία (τη µετέπειτα Βουλγαρία) και τη Θράκη. Σε λίγο χρονικό διάστηµα όµως λόγω της κακοµεταχείρισης που υπέστησαν από τις Η Γάλλα Πλακιδία ήταν κόρη του Ρωµαίου αυτοκράτορα

4 Οστρογότθοι Οµάδα Γότθων κατέλαβε τη λεκάνη του κάτω Δον τον 4ο αιώνα. Το 375 οι Οστρογότθοι, εγκατεστηµένοι στην περιοχή της Παννονίας, δέχτηκαν επίθεση από τους Ούννους, ηττήθηκαν και υποχρεώθηκαν να πληρώνουν σε αυτούς φόρο υποτέλειας έως το 454. Τον 5ο αιώνα οι Οστρογότθοι δηµιούργησαν σοβαρά προβλήµατα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, στην οποία είχαν εγκατασταθεί ως φοιδεράτοι στα χρόνια του αυτοκράτορα Μαρκιανού (450-57) και το 488 απείλησαν και την ίδια την Κωνσταντινούπολη. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ζήνων (474-5, ) συµµάχησε µαζί τους και τους απέστειλε στη Δύση για να αντιµετωπίσουν τον Οδόακρο ( ), τον βάρβαρο, µάλλον ουννικής καταγωγής, ηγεµόνα της Ιταλίας. Αυτός, το 476, είχε καταλύσει τη Δυτική Ρωµαϊκή αυτοκρατορία καταλαµβάνοντας τη Ρώµη µε τη βοήθεια των Γερµανών µισθοφόρων και εκθρονίζοντας τον τελευταίο Ρωµαίο αυτοκράτορα της Δύσης Ρωµύλο Αυγουστύλο (475-6). Οι Οστρογότθοι πολιόρκησαν τον Οδόακρο στη Ραβέννα και κατάφεραν να του επιβληθούν. Στη συνέχεια συνεννοήθηκαν µαζί του να µοιραστούν την εξουσία. Ο Οδόακρος και ο Οστρογότθος Θευδέριχος ( ) θα κυβερνούσαν µαζί την Ιταλία. Το 493 και αφού δολοφόνησε τον Οδόακρο, ο Θευδέριχος, µε πρωτεύουσά του τη Ραβέννα, έγινε ο ισχυρότερος ηγεµόνας της Ιταλίας. Το οστρογοτθικό βασίλειο της Ιταλίας διατηρήθηκε έως το 552, οπότε καταλύθηκε από τον στρατηγό του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α' (527-65) Ναρσή. Λεπτοµέρεια µωσαϊκού από το Βαπτιστήριο των αρειανών, το τοπικές αρχές οι φοιδεράτοι Γότθοι άρχισαν να επιδίδονται σε λεηλασίες των επαρχιών και ο αυτοκράτορας Βάλης έσπευσε να τους αντιµετωπίσει. Στη µάχη της Αδριανούπολης (9 Αυγούστου 378) τα βυζαντινά στρατεύµατα ηττήθηκαν και ο αυτοκράτορας έπεσε στη µάχη. Ο διάδοχός του, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α' (379-95), αποκατέστησε την ειρήνη στις βόρειες επαρχίες, καθώς στις 3 Οκτωβρίου του 382 συνήψε µαζί τους συνθήκη ειρήνης που προέβλεπε ότι αυτοί µπορούσαν να εγκατασταθούν στις περιοχές µεταξύ του ποταµού Δούναβη και του Αίµου απολαµβάνοντας αυτοτέλεια και φορολογικές

5 Ο Μαυρίκιος συνθηκολογεί µε τους Ούννους µετά την κατάληψη του Σιρµίου... οι Ούννοι, οι οποίοι κατοικούν κοντά στον Ίστρο, είναι οι πιο αναξιόπιστοι και άπληστοι από όλους τους νοµάδες. Αυτοί έστειλαν πρεσβεία στον αυτοκράτορα Μαυρίκιο, κυρίως γιατί είχαν γίνει κύριοι της µεγαλύτερης πόλης. Αυτή ονοµαζόταν Σίρµιο και ήταν πόλη περίφηµη, ονοµαστή και ξακουστή στους Ρωµαίους που κατοικούν ανά την Ευρώπη. Την κατέλαβαν ελάχιστον καιρό πριν την ανάρρηση του αυτοκράτορα Μαυρικίου στον θρόνο των Καισάρων, όταν µαζί µε την πορφύρα ανέλαβε τις φροντίδες των Ρωµαίων. Το πώς έγιναν αυτά το έχει διηγηθεί σαφώς ο περίφηµος Μένανδρος... Μετά λοιπόν από την κατάληψη της πόλης από τους Ούννους, ακολούθησε συνθήκη, ώστε να µπορέσει να διαδεχθεί τον πόλεµο η ειρήνη και να επιδιωχθεί η ηρεµία. Η συνθήκη όµως ήταν επονείδιστη για τους Ρωµαίους γιατί έπειτα από µια τόσο µνηµειώδη καταστροφή, παραχώρησαν, σαν αγωνοθέτες που συνεδριάζουν, δώρα λαµπρά στους βαρβάρους σαν να ήταν έπαθλο ανδρείας και συµφώνησαν να καταβάλλουν σ αυτούς κάθε χρόνο ογδόντα χιλιάδες χρυσά νοµίσµατα σε εµπορεύµατα από άργυρο και βαρύτιµα υφάσµατα. Η συνθήκη δεν διήρκεσε πάνω από δυο χρόνια... Θεοφύλακτος Σιµοκάττης, Ιστορία, 2, σ. 75 µτφρ. Δέσποινα Τσουκλίδου, εισαγωγή σχόλια Δ. Τσουγκαράκης [Κείµενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας-14, Εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2005]. απαλλαγές. Η συνετή στάση του Θεοδόσιου Α' αναχαίτισε την επιθετικότητα των Βησιγότθων. Μετά τον θάνατό του όµως οι Γότθοι µετατράπηκαν και πάλι σε σοβαρή απειλή. Το 395 ο ηγεµόνας τους Αλάριχος ( ) κινήθηκε κατά της Θράκης και έφτασε µέχρι τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Αργότερα από το Ιλλυρικό, όπου τον είχαν στρέψει οι Βυζαντινοί, κινήθηκε προς τον ελλαδικό χώρο, πολιόρκησε τη Θήβα, κατέλαβε την Αθήνα, κατέστρεψε την Κόρινθο και έφτασε µέχρι τη Σπάρτη. Για έναν ολόκληρο χρόνο οι Βησιγότθοι λεηλατούσαν την Πελοπόννησο. Το 397 ο Αλάριχος, διωγµένος από τον Στιλίχωνα, Βάνδαλο επίτροπο του αυτοκράτορα της Δύσης Ονώριου ( ),

6 κατέφυγε στην Ήπειρο και από κει στην Ιταλία. Δύο οµάδες Οστρογότθων εγκαταστάθηκαν ως φοιδεράτοι στα Βαλκάνια, στα χρόνια του αυτοκράτορα Μαρκιανού (450-57), και δηµιούργησαν αρκετά προβλήµατα στην αυτοκρατορία, καθώς άλλοτε συγκρούονταν µεταξύ τους και άλλοτε συµµαχούσαν κατά της αυτοκρατορίας. Το πρόβληµα µε τους Οστρογότθους έπαψε να υφίσταται στα χρόνια µεταξύ 481 και 488. Το 481 πέθανε ο ηγεµόνας της µίας οµάδας, ενώ το 488, ο δεύτερος, παρακινηµένος από τον αυτοκράτορα Ζήνωνα, κινήθηκε µε τον λαό τους προς τη Δύση όπου ίδρυσε οστρογοτθικό βασίλειο. Οι Ούννοι στα Βαλκάνια Οι Ούννοι ήλθαν σε επαφή µε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία το 395 στις παραδουνάβιες περιοχές και στη Μικρά Ασία. Στις αρχές του 5ου αιώνα, όταν αυτοί επιχείρησαν τις πρώτες επιδροµές κατά των Βαλκανίων, οι Βυζαντινοί ανέκοψαν µε σχετική ευκολία την προέλασή τους. Το 434/5 οι Ούννοι ηγεµόνες, οι αδελφοί Βλέδας ( ) και Αττίλας (434-53) καταλαµβάνοντας την περιοχή από τον Καύκασο µέχρι την Παννονία, δηµιούργησαν ένα τεράστιο κράτος βόρεια από τον Δούναβη. Οι Ούννοι µε αρχηγό τους τον Αττίλα και ορµητήριο την Παν- Ούννοι Ασιατικός νοµαδικός λαός, πιθανώς τουρκικής καταγωγής, που γύρω στο 375 µετακινήθηκε από την ευρασιατική στέπα πέρασε τον ποταµό Δον, κατέκτησε τους Αλανούς και πίεσε τους Γότθους που βρίσκονταν εγκατεστηµένοι στα βόρεια της Μαύρης Θάλασσας να κινηθούν δυτικά. Τα πρώτα χρόνια ακολουθούσαν τους Γότθους στις επιθέσεις τους κατά της αυτοκρατορίας αλλά περίπου το 380 πείστηκαν να µην παραβιάζουν το σύνορο του Δούναβη. Το 395 επιτέθηκαν στην Ανατολή, στον Καύκασο, ενώ το 422 ο βασιλιάς τους Ρουγίλας (412-34) προσέγγισε τη Θράκη. Αργότερα, περίπου το 450 κινήθηκαν δυτικά προς τη Γαλατία. Οι διάδοχοι του Ρουγίλα, Μπλέντας και Αττίλας, δηµιούργησαν µια τεράστια αυτοκρατορία που έφθανε από τη Γαλατία έως τα βόρεια Βαλκάνια, ένα συνονθύλευµα γενών και εθνών.

7 Το 435 το Βυζάντιο συνήψε µε τους Ούννους µια πολύ σηµαντική συνθήκη ειρήνης που είναι γνωστή ως η συνθήκη του Μάργου. Σύµφωνα µε αυτήν, οι Βυζαντινοί υποχρεώνονταν να καταβάλλουν αποζηµίωση χρυσών νοµισµάτων κάθε χρόνο, να απελευθερώνουν όσους Ούννους είχαν αιχµάλωτους και να προσφέρουν εµπορικές διευκολύνσεις. Η συνθήκη διατηρήθηκε έως το 441 που ο Αττίλας επιχείρησε την πρώτη µεγάλη επιδροµή νότια του Δούναβη, καταστρέφοντας και λεηλατώντας την ύπαιθρο αλλά και πολλές πόλεις της Βαλκανικής (Βιµινάκιο, Σιγγηδόνα, Σίρµιο). Ο άγριος λαός των Ούννων και οι συνήθειές του...ο λαός των Ούννων, για τον οποίο ελάχιστες πληροφορίες είναι γνωστές από παλιότερα γραπτά, είναι ο αγριότερος που έχει ποτέ εµφανιστεί. Μόλις γεννηθούν τα παιδιά τους, χαράζουν βαθιά τα µάγουλά τους µε στιλέτα, για να µη φυτρώσουν γένια όταν µεγαλώνουν. Έτσι αγένειοι σαν ευνούχοι περνούν άχαρα την υπόλοιπη ζωή τους. Έχουν σφιχτοδεµένα µέλη, χοντροφτιαγµένο αυχένα και εν γένει τερατόµορφη όψη, και καµπουριάζουν τόσο έντονα, ώστε µοιάζουν µε δίποδα θηρία ή χοντροπελεκηµένα ξύλα, σαν εκείνα που χρησιµεύουν για υποστυλώµατα των γεφυριών. Η εµφάνισή τους είναι αποκρουστική και ζουν µέσα σε τραχιές συνθήκες. Δε χρησιµοποιούν τη φωτιά, ούτε µαγειρεύουν το φαγητό τους, αλλά τρώνε ρίζες άγριων φυτών και σάπια κρέατα, που τα κρατάνε ζεστά χώνοντάς τα ανάµεσα στα πόδια τους και τη ράχη των αλόγων τους. Τα σπίτια τα βλέπουν σαν τάφους και προτιµούν να καλπάζουν ελεύθερα πάνω στα άλογά τους... Τα χοντροφτιαγµένα υποδήµατά τους κάνουν τόσο δύσκολο το περπάτηµά τους, ώστε αποφεύγουν να πολεµούν πεζοί παραµένοντας σχεδόν κολληµένοι στα άλογα, που και αυτά είναι ανθεκτικά και κακοφτιαγµένα. Πολλές φορές βολεύονται πάνω τους σαν γυναίκες (µε τα πόδια να κρέµονται από τη µια πλευρά) και εκεί κάνουν όλες τους τις δουλειές, τις αγοραπωλησίες και τις συναλλαγές. Εκεί πάνω, επίσης, τρώνε, πίνουν και πέφτουν σε βαθύ ύπνο, γέρνοντας µόνο το κεφάλι... [Ammiani Marcellini, Historiae, lib. XXXI. II.2, µτφρ. Α. Σαββίδης: Α. Σαββίδης- Λ. Δεριζιώτης, Ιστορία του Βυζαντίου, Α, µ.χ., 3η έκδ. Αθήνα 2001].

8 Το 443 ο Αττίλας κατέστρεψε τη Ναϊσό και τη Σαρδική και εισέβαλε στην κοιλάδα του Έβρου, κατέλαβε τη Φιλιππούπολη και την Αρκαδιούπολη και απώθησε τον βυζαντινό στρατό. Το καλοκαίρι του 443 ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α' ( ) αναγκάστηκε να συνάψει νέα συνθήκη και να εξαγοράσει πολύ ακριβά την ειρήνη. Το 447 οι επιθέσεις των Ούννων επαναλήφθηκαν. Ο Αττίλας κατατρόπωσε τα βυζαντινά στρατεύµατα, και το Ιλλυρικό, η Θράκη, η Δακία και η Μοισία υπέστησαν τεράστιες καταστροφές. Οι πηγές µαρτυρούν ότι περίπου 100 πόλεις καταστράφηκαν ολοσχερώς. Στα επόµενα χρόνια (448 και 450) το Βυζάντιο στην προσπάθειά του να επαναφέρει το σύνορο αυτοκρατορίας και Ούννων στον Δούναβη σύναψε και πάλι συνθήκες µαζί τους. Με αυτές οι Ούννοι έλαβαν ακόµα περισσότερα δώρα και χρήµατα αλλά και τη δυνατότητα να εµπορεύονται στα Βαλκάνια, που ορίστηκαν ως ένα είδος ελεύθερης ζώνης µε κέντρο τη Ναϊσό. Μετά το 450 ο Αττίλας στράφηκε προς τη Δύση, γεγονός που οδήγησε τον αυτοκράτορα Μαρκιανό στην απόφαση να µειώσει τα ποσά των φόρων που κατέβαλλε ετησίως στους Ούννους χωρίς να φοβάται για τις συνέπειες. Στη φωτογραφία, αντίγραφο αναµνηστικού χρυσού µεταλ- Γέπιδες Πρόκειται για γερµανικό λαό συγγενή µε τους Γότθους. Τον 4ο αιώνα εγκαταστάθηκαν στη Βόρεια Δακία και σε σύντοµο χρονικό διάστηµα υποδουλώθηκαν από τους Ούννους. Μετά τον θάνατο του Αττίλα οι Γέπιδες µε αρχηγό τον Αρδάριχο νίκησαν τους Ούννους στον ποταµό Νεντάο, το 454, επισπεύδοντας τη διάλυση του κράτους των Ούννων. Οι Γέπιδες κατέλαβαν τη δεξιά όχθη του Δούναβη και η αυτοκρατορία τούς βοήθησε να αντιµετωπίσουν τους Οστρογότθους. Στα µέσα του 6ου αιώνα οι Γέπιδες κατείχαν και τις σηµαντικότατες για το Βυζάντιο πόλεις Σίρµιο και Σιγγιδώνα. Επειδή είχαν γίνει πολύ επικίνδυνοι, ο Ιουστινιανός Α' προέτρεψε τους Λοµβαρδούς να επιτεθούν εναντίον τους. Τελικά οι Λοµβαρδοί τους νίκησαν το 567/8 σε συνεργασία µε τους Αβάρους. Μετά τη µεγάλη αυτή ήττα οι Γέπιδες σχεδόν εξαφανίζονται. Το όνοµα Γέπιδες ξαναεµφανίζεται στις βυζαντινές πηγές τον 11ο αιώνα, υποδηλώνοντας όµως πια τους Ούγγρους που είχαν εγκατασταθεί στην Παννονία.

9 Λοµβαρδοί ή Λογγοβάρδοι Γερµανική φυλή που κατέλαβε την Παννονία στις αρχές του 6ου αιώνα. Γύρω στο 540 σύναψαν συνθήκη µε τον Ιουστινιανό και, όπως µας πληροφορούν οι βυζαντινές πηγές, απ αυτούς υπηρέτησαν στον βυζαντινό στρατό, υπό τις διαταγές του στρατηγού Ναρσή κατά των Οστρογότθων της Ιταλίας το 552. Το 568 πιεζόµενοι από τους Αβάρους, οι Λοµβαρδοί µπήκαν στην Ιταλία. Η ραγδαία εξάπλωσή τους στα ιταλικά εδάφη ανακόπηκε για λίγο γύρω στο 570 λόγω εσωτερικών τους προβληµάτων αλλά, τελικά, µε αρχηγό τον Αγκιλούφ ( ) κατόρθωσαν να ιδρύσουν ένα ισχυρό βασίλειο στην Ιταλία συµµαχώντας και µε τον έξαρχο της Ραβέννας. Γύρω στο 680 η επιθετική τους δραστηριότητα απέναντι στους Βυζαντινούς ανακόπηκε όταν, έπειτα από µια συνθήκη ειρήνης µε τους Βυζαντινούς, ιεραπόστολοι και καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη ταξίδεψαν για το λογγοβαρδικό βασίλειο. Στις αρχές του 8ου αιώνα οι Λογγοβάρδοι εκδήλωσαν και πάλι επεκτατική συµπεριφορά σε βάρος των Βυζαντινών και το 751 κατέλαβαν τη Ραβέννα και την Πεντάπολη. Η επεκτατική πολιτική τους και η επιθετικότητά τους προς τους πάπες της Ρώµης προκάλεσαν τον Φράγκο βασιλιά Καρλοµάγνο, ο οποίος έσπευσε να τους αντιµετωπίσει και το 774, έπειτα από πολλές επιθέσεις, κατέλυσε το κράτος τους. Από το 774 και εξής οι Λογγοβάρδοι περιορίστηκαν στις κτήσεις τους στο Νότο, στο δουκάτο του Βενεβέντο, στο οποίο είχαν προσαρτήσει και τις περισσότερες περιοχές της βυζαντινής Απουλίας και Καλαβρίας. Οι Λογγοβάρδοι δούκες στην προσπάθειά τους να αποφύγουν τον Καρλοµάγνο δήλωσαν υπακοή στον Βυζαντινό αυτοκράτορα. Στα µέσα του 9ου αιώνα εσωτερικά προβλήµατα είχαν ως αποτέλεσµα τον χωρισµό του δουκάτου σε µικρότερα πριγκιπάτα και δουκάτα, του Σαλέρνο, της Κάπουας, της Νεάπολης, του Αµάλφι, της Γέτας. Το 876 οι Λοµβαρδοί του Μπάρι (της Βάρεως) ζήτησαν τη βοήθεια του Βυζαντινού αυτοκράτορα για να αντιµετωπίσουν τις επιθέσεις των Αράβων. Με αυτή την αφορµή και έπειτα από µακρόχρονους αγώνες οι Βυζαντινοί πέτυχαν να ανακαταλάβουν το µεγαλύτερο µέρος της Απουλίας το 896. Η επιρροή του Βυζαντίου στα λογγοβαρδικά εδάφη της Νότιας Ιταλίας ήταν µεγάλη, καθώς οι επαφές και οι εµπορικές σχέσεις οδήγησαν τα πριγκιπάτα στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου. Η βοήθεια του Βυζαντίου και η ανοχή της Δυτικής Εκκλησίας Η κατάλυση του οστρογοτθικού κράτους και η αποκατάσταση

10 εξασφάλισαν για πολλά χρόνια την άνθηση των λογγοβαρδικών πόλεων. Τον 11ο αιώνα στα λοµβαρδικά εδάφη της Ιταλίας θα εγκατασταθούν οι Νορµανδοί. Στη Δύση ο Αττίλας επιδίωξε να συγγενέψει µε την αυτοκρατορική οικογένεια και ζήτησε σε γάµο την αδελφή του αυτοκράτορα της Δύσης Βαλεντινιανού Γ' (424-55), όµως η πρότασή του δεν έγινε δεκτή. Τότε συνέχισε να επιτίθεται στη Γαλατία έως τη στιγµή που οι Ρωµαίοι και οι Γερµανοί της Δύσης αποφάσισαν να συγκρουστούν µαζί του. Ρωµαίοι, Γότθοι, Αλαµανοί, Βουργούνδιοι και Σουήβοι µε αρχηγό τον πατρίκιο Αέτιο συνάντησαν τα στρατεύµατα των Ούννων στα Καταλαυνικά Πεδία, µια περιοχή στα νοτιανατολικά του Παρισιού, κοντά στη σηµερινή πόλη Τρουά. Η µάχη ήταν σκληρή και οι απώλειες πολλές για όλους τους εµπλεκοµένους, αλλά Οι γνώσεις του ιστορικού Προκοπίου για τους Σλάβους και τους Άντες Ο εκχριστιανισµός των σλαβικών φύλων από την Εκκλησία...αυτά τα έθνη οι Σκλαβηνοί και οι Άντες, δεν έχουν έναν ηγεµόνα αλλά από παλιά ζουν σε δηµοκρατία και συνεπώς οτιδήποτε σχετίζεται µε τον βίο τους καλό ή κακό κοινοποιείται στον λαό. Η αλήθεια είναι ότι σε όλα τα άλλα θέµατα αυτοί οι άνθρωποι έχουν τους ίδιους θεσµούς και τα ίδια έθιµα από τα αρχαία χρόνια. Γι αυτό πιστεύουν ότι ο θεός της αστραπής είναι ο µοναδικός κύριος των πάντων και θυσιάζουν σε αυτόν βόδια και κάθε είδους σφάγια... λατρεύουν ακόµα τα ποτάµια και τις νύµφες και µερικά άλλα πνεύµατα και κάνουν θυσίες και σ αυτά και στη διάρκεια των θυσιών επιδίδονται σε πράξεις µαντείας. Κατοικούν σε άθλια καλύβια που το καθένα είναι σε µεγάλη απόσταση από το άλλο... στη µάχη πηγαίνουν πεζοί, κρατώντας κάτι µικρές ασπίδες και ακόντια και δεν φοράνε ποτέ θώρακα... Και οι δυο φυλές δεν διαφέρουν πολύ στην εµφάνιση... είναι όλοι ψηλοί και δυνατοί και τα µαλλιά τους και τα κορµιά τους δεν είναι ούτε ξανθά, ούτε µελαψά αλλά ελαφρώς κόκκινα. Ζουν σκληρή ζωή χωρίς ανέσεις... και είναι συνέχεια βρώµικοι. Δεν είναι πονηροί ή κακοί αλλά αφελείς σαν τους Ούννους. Δεν ονοµάζονταν ανέκαθεν Σκλαβηνοί και

11 Άντες, αλλά Σπόροι, όνοµα που νοµίζω ότι προέρχεται από τον σποραδικό, τον σκόρπιο τρόπο µε τον οποίο στήνουν τα σπίτια τους. Γι αυτό άλλωστε έχουν και µεγάλες εκτάσεις στη διάθεσή τους νέµονται όλη την αντίπερα όχθη του Ίστρου... Προκόπιος, Υπέρ των Πολέµων, VII, xiv , εκδ. Loeb, Cambridge Mass - London 1962, τόµ. ΙV, υποχρέωσε τον Αττίλα να αποσυρθεί στην Παννονία (451). Τον επόµενο χρόνο ο Αττίλας εισέβαλε στη βόρεια Ιταλία και αφού λεηλάτησε τα Μεδιόλανα (Μιλάνο), την Παβία, και την Ακηλυΐα κινήθηκε προς τη Ρώµη. Έξω από την πόλη ήρθε για να τον συναντήσει ο πάπας Λέων Α', ο οποίος του προσέφερε δώρα και τον παρότρυνε να εγκαταλείψει τα σχέδιά του για τη Ρώµη. Το 453 ο Αττίλας πέθανε, τη νύχτα του γάµου του, από εγκεφαλική αιµορραγία και η αυτοκρατορία του άρχισε να καταρρέει. Η διάλυση του κράτους των Ούννων ολοκληρώθηκε την επόµενη χρονιά, το 454, όταν οι συνασπισµένες ρωµαϊκές και γερµανικές δυνάµεις νίκησαν κατά κράτος τους διαδόχους του Αττίλα σε µάχη στον ποταµό Νεντάο. Νέοι και παλαιοί εχθροί στα Βαλκάνια στα χρόνια του Ιουστινιανού Μετά την αποµάκρυνση των Οστρογότθων από τη Βαλκανική (488) στα βορειοδυτικά Βαλκάνια εγκαθίστανται οι γερµανικής καταγωγής Γέπιδες και λίγο αργότερα οι Λογγοβάρδοι. Άντες Πρόκειται για µια φυλετική οµάδα εγκατεστηµένη βόρεια της Μαύρης Θάλασσας. Ο ιστορικός Jordanes αναφέρει ότι τον 4ο αιώνα οι Άντες νικήθηκαν από τους Γότθους. Άλλοι συγγραφείς, µεταξύ των οποίων ο Προκόπιος, όταν µιλούν για τα γεγονότα του τους αναφέρουν πάντα σε συνδυασµό µε τους Σλαβηνούς. Οι υποθέσεις της σύγχρονης έρευνας για την καταγωγή του λαού είναι ποικίλες και αντικρουόµενες. Μερι-

12 κοί, οι περισσότεροι, θεωρούν ότι οι Άντες ήταν Σλάβοι, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι πρόκειται για Γότθους. Οι Άντες πιθανότατα ήταν επαγγελµατίες στρατιώτες, γείτονες των Αλανών καταρχάς, των Οστρογότθων, των Ούννων, των Βουλγάρων και των Αβάρων στη συνέχεια. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α' συµµάχησε µαζί τους και τους χρησιµοποίησε πολλές φορές στους πολέµους της αυτοκρατορίας την περίοδο Η τελευταία αναφορά του λαού στις πηγές ανήκει στο 602, τη χρονιά που οι Άντες συµµάχησαν µε τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο κατά των Αβάρων. Οι αυτοκράτορες Ιουστινιανός και Κωνσταντίνος προσφέρουν Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α αντιµετώπισε τους Γέπιδες, που κατέλαβαν το Σίρ- µιο, στρέφοντας εναντίον τους τούς Λογγοβάρδους (Λοµβαρδούς), τους οποίους παρότρυνε να εγκατασταθούν σε εδάφη του Νωρικού και της Παννονίας. Το 552 οι Λογγοβάρδοι νίκησαν τους Γέπιδες, που αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν µε την αυτοκρατορία, όπως άλλωστε και οι ίδιοι οι Λογγοβάρδοι. Το κράτος των Γεπίδων καταλύεται το 867 από τους Λογγοβάρδους, που εκείνη την εποχή είχαν συµµάχους τους Αβάρους. Άβαροι Νοµαδικός λαός που εµφανίστηκε στα µέσα του 6ου αιώνα στις στέπες στα βόρεια της Μαύρης θάλασσας. Το παρελθόν τους είναι άγνωστο και µπορεί να βασιστεί µόνο σε υποθετικές ταυτίσεις µε λαούς που αναφέρονται στις βυζαντινές και στις κινέζικες πηγές. Η πρώτη πρεσβεία των Αβάρων προς τους Βυζαντινούς χρονολογείται στα χρόνια του Ιουστινιανού Α', το 588. Ο αυτοκράτορας σύναψε µαζί τους συνθήκη ειρήνης και τους χρησιµοποίησε για να απωθήσει τις επιθέσεις άλλων λαών που πίεζαν το βορειοανατολικό σύνορο της επικράτειάς του. Οι Άβαροι πέτυχαν να ελέγξουν τους Κουτρίγουρους και τους Άντες αλλά στη συνέχεια εισέβαλαν στη Μικρά Σκυθία και κατέλαβαν την Παννονία νικώντας τους Γέπιδες.

13 Η αύξηση της δύναµης του νοµαδικού αυτού λαού ανησύχησε τους Βυζαντινούς, καθώς σε συνεργασία µε τους Σλάβους κατέλαβε ένα τµήµα των Βαλκανίων και τη σηµαντική πόλη Σίρµιο (582). Ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος προσπάθησε χωρίς επιτυχία να ανακόψει την πορεία των Αβάρων οι οποίοι, το 626, ταυτόχρονα µε τους Πέρσες, πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη. Η επέκτασή τους οδήγησε πολλούς από τους Σλάβους υποτελείς τους να ζητήσουν τη βοήθεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας αυτό συνέβη µε τους Σέρβους και τους Κροάτες που αναζήτησαν τη συµµαχία του αυτοκράτορα Ηράκλειου. Για την περίοδο περίπου από το 680 έως το 780 δεν γνωρίζουµε τίποτα για την τύχη των Αβάρων. Στα τέλη του 8ου αιώνα εµφανίστηκαν στη Δύση και κατατροπώθηκαν από τον Καρλοµάγνο. Έκτοτε οι πηγές δεν κάνουν σχεδόν καθόλου λόγο γι αυτούς µια τελευταία ασαφής µαρτυρία για την ύπαρξη µιας οµάδας Αβάρων στα βουλγαρικά εδάφη χρονολογείται στο 950. Από το 527 και εξής τα Βαλκάνια κινδύνεψαν από νέους εχθρούς, καθώς ουννικά και σλαβικά φύλα περνούσαν τον Δούναβη και επιχειρούσαν επιδροµές στα εδάφη της αυτοκρατορίας. Είναι η εποχή που στα σύνορα της αυτοκρατορίας εµφανίζονται οι Ονόγουροι Βούλγαροι, οι Κουτρίγουροι και Ουτρίγουροι, οι Άβαροι, οι Σλάβοι και οι Άντες. Οι Σλάβοι εµφανίζονται στις ελληνικές και λατινικές γραπτές πηγές στα µέσα του 6ου αιώνα µε τα ονόµατα Σκλαβηνοί, Σκλάβοι, Σθλαβηνοί ή Σθλάβοι. Όλες οι προσπάθειες των επιστηµόνων να συνδέσουν τους Σκλαβηνούς του 6ου αιώνα µε τους Σκύθες ή µε άλλους παλαιότερους πολιτισµούς δεν έχουν, µέχρι στιγµής τουλάχιστον, καταλήξει σε τεκµηριωµένα αποτελέσµατα. Το µόνα στοιχεία που οι ειδικοί επιστήµονες υποστηρίζουν πια µε σχετική βεβαιότητα είναι ότι οι Σλάβοι ήταν Ινδοευρωπαϊκά φύλα, τα οποία έως τον 9ο αιώνα µιλούσαν µία, λίγο έως πολύ, κοινή ινδοευρωπαϊκή γλώσσα (την παλαιοσλαβική) και είχαν κοινή κοιτίδα µια εκτεταµένη περιοχή µεταξύ των ποταµών Όντερ και Βιστούλα. Οι πληροφορίες των σύγχρονων µε την έλευση των Σλάβων βυζαντινών και δυτικών πηγών δεν διαφωτίζουν και πολύ τα θέµατα της καταγωγής ή της κοινωνικής ορ-

14 γάνωσης των φυλών αυτών. Οι Σλάβοι αντιµετωπίζονται ως συνοριακοί επιδροµείς και οι πληροφορίες για την ιστορία τους είναι µάλλον περιορισµένες, ενώ χρονικά τοποθετούνται στην εποχή κατά την οποία αυτοί είχαν ήδη εγκατασταθεί κοντά στην αυτοκρατορία. Ακόµα και οι πληροφορίες του Γότθου ιστορικού Jordanes (6ος αιώνας) που στο έργο του Getica, επεκτείνεται σε θέµατα γενεαλογίας και καταγωγής των Σλάβων δεν είναι παλαιότερες του 6ου αιώνα. Ο Jordanes αναφέρει ότι υπάρχουν τρία γένη Σλάβων (Veneti, Antae και Sklavenoi) και τοποθετεί τους Veneti στον ποταµό Βιστούλα, τους Σκλαβηνούς µεταξύ των ποταµών Βιστούλα και Δούναβη και τους Άντες στην περιοχή µεταξύ Δνείστερου και Δον. Η εγκατάσταση των Σλάβων στον ελλαδικό χώρο και η θεωρία του Φαλµεράυερ Ο θησαυρός Κρατηγού Μυτιλήνης αποτελεί αποταµιευτικό Η διείσδυση των Σλάβων στον ελλαδικό χώρο έδωσε αφορµή για να διατυπωθεί τον 19ο αιώνα µια θεωρία για τις σλαβικές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα, για την έκταση και τις συνέπειές τους. Το 1830 ο Jakob Phillip Fallmerayer, σπουδαίος ιστορικός και ελληνιστής, διατύπωσε στο έργο του µε τίτλο «Ιστορία της Χερσονήσου του Μορέως στους Μέσους χρόνους» (Geschichte der Halbinseln Morea wärend des Mittelalters) την άποψη ότι ο ελλαδικός χώρος εκσλαβίστηκε εντελώς και ότι οι Νεοέλληνες δεν έχουν καµία απολύτως σύνδεση µε τους προγόνους τους, αφού οι πραγµατικοί Έλληνες αφανίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από τους απογόνους των Σλάβων (των Ιλλυριών, Σέρβων, Δαλµατών, Βουλγάρων κλπ.). Στην άποψη αυτή ο Γερµανός µελετητής οδηγήθηκε κατά την προσπάθειά του να ερµηνεύσει χωρία των Βυζαντινών συγγραφέων (Μένανδρου, Ευάγριου, Ιωάννη Εφέσσου και Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου) που µιλούν για την καταστροφή «άπασας της χώρας» από τους Σλάβους. Η θεωρία αυτή, που αργότερα έγινε δεκτή και από µερικούς διαπρεπείς µελετητές του Βυζαντίου, χρησιµοποιήθηκε ευρύτατα από τους εθνικιστές των Βαλκανίων σε µια εποχή που τα βαλκανικά κράτη (και όχι µόνο τα Βαλκανικά) αναζητούσαν την ταυτότητά τους και κατασκεύαζαν, µετά τη σταδιακή διάλυση της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, την εθνική τους ιστορία. Στη θεωρία Fallmerayer έχουν τους τελευταίους δύο αιώνες

15 απαντήσει επαρκώς οι ειδικοί µελετητές, αποδεικνύοντας ότι τα συγκεκριµένα χωρία στα οποία αυτός βάσισε την άποψή του έχουν σαφώς παρερµηνευθεί και τον έχουν οδηγήσει σε ακραία και µάλλον ανούσια συµπεράσµατα. Κανείς δεν µπορεί να αµφισβητήσει τις σλαβικές εποικήσεις στον ελλαδικό χώρο και ιδίως στην Πελοπόννησο, στην εποχή που ακολούθησε τις Σλαβικές επιδροµές, ούτε τις επιµειξίες µεταξύ επήλυδων και ντόπιων ούτε φυσικά την πληθώρα των σλαβικών τοπωνυµίων στον ελλαδικό χώρο. Από την άλλη όµως δεν µπορεί να αµφισβητήσει και το γεγονός ότι το σλαβικό στοιχείο ήταν εκείνο που σταδιακά ενσωµατώθηκε, µε τη βοήθεια της χριστιανικής θρησκείας, στον ελληνορωµαϊκό πολιτισµό. Οι Σλάβοι απορροφήθηκαν από τον παλαιό κόσµο και από τη µια βεβαίως επέσπευσαν την εξελικτική διαδικασία αλλαγής του, από την άλλη όµως ο πολιτισµός τους, ο σλαβικός πολιτισµός, οπωσδήποτε δεν παραµέρισε τον ελληνορωµαϊκό. Η θεωρία Φαλµεράυερ κατέληξε σε λανθασµένα συµπεράσµατα γιατί έθεσε ανούσια ερωτήµατα. Ο Φαλµεράυερ έθεσε το ζήτηµα σε λάθος βάση υπακούοντας στις ιστορικές επιταγές της εποχής του, που, όπως είναι αναµενόµενο, εξυπηρετούσαν συγκεκριµένες πολιτικές ανάγκες και ιδεολογικές ανησυχίες. Κανένα νεότερο κράτος, ιδίως όταν βρίσκεται στα Βαλκάνια ή σε κάποια µεριά της Μεσογείου, στο χωνευτήρι δηλαδή των λαών και των πολιτισµών, δεν µπορεί να ισχυριστεί ότι παρουσιάζει εθνολογική οµοιογένεια ή καθαρότητα. Κάθε κρατικός σχηµατισµός, ακόµα και κάθε ενιαίος γεωγραφικός χώρος σε αυτή τη γωνιά του κόσµου, είναι στη βάση του πολυεθνικός, πολυφυλετικός, συχνά και πολυθρησκευτικός, ακόµα κι αν αυτό δεν είναι εµφανές, καθώς οι ισχυρότερες πολιτισµικές παραδόσεις (στην περίπτωσή µας οι ελληνορωµαϊκές) υπερίσχυσαν αµβλύνοντας, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, τις διαφορές αυτές. Η κάθοδος των Σλάβων προς τα νότια εντάσσεται στο κύµα των µεταναστεύσεων των λαών που σηµάδεψε το τέλος του αρχαίου κόσµου και έβαλε τα θεµέλια για τη διαµόρφωση της φυσιογνωµίας της Ευρώπης όπως είναι γνωστή στους µεσαιωνικούς και στη συνέχεια και στους νεότερους χρόνους. Η κάθοδος αυτή χωρίζεται σε δύο φάσεις. Στην πρώτη τα φύλα εγκαθίστανται στα βόρεια του Δούναβη και από εκεί

16 Άβαροι και Πέρσες µπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης (626) Οι δε Άβαροι διέλυσαν τη συµµαχία, την οποία µάλιστα ο Ηράκλειος πριν εκστρατεύσει κατά των Περσών επιβεβαίωσε µε δώρα προς αυτούς, υποσχόµενος να τους καταβάλει διακόσιες χιλιάδες νοµίσµατα, και τους έδωσε οµήρους έναν από τους γιους του, που ονοµαζόταν Iωάννης, τον οποίο µετονόµασε σε Αταλάριχο και ήταν νόθος γιος του από ερωµένη και τον Στέφανο, τον ανιψιό του, γιο του πατρικίου Βώνου, και αυτόν προερχόµενο από ερωµένη. Πλησίαζαν λοιπόν, εκστρατεύοντας, στα τείχη της Κωνσταντινούπολης κι ευθύς πυρπολούν όλα τα µέρη γύρω από την πόλη, και σαν να είχαν µοιραστεί µεταξύ τους τον θρακικό Βόσπορο, οι Πέρσες κατέστρεφαν την ασιατική πλευρά ενώ οι Άβαροι ισοπέδωσαν τον θρακικό χώρο. Αλλά και µεταξύ τους οι βάρβαροι ήρθαν σε συνεννόηση και συµφώνησαν να κυριεύσουν µαζί το Βυζάντιο. Οι Άβαροι κατασκεύαζαν λοιπόν πολιορκητικές µηχανές που ήταν ξύλινοι πύργοι και χελώνες. Αλλά όταν τα µηχανήµατα πλησίασαν τα τείχη, τα διέλυσε ξαφνικά θεία δύναµη και σκότωσε τους µαχητές των Αβάρων που ήταν πάνω σ αυτά. Επειδή οι Άβαροι είχαν φέρει και Σλάβους και τους χρησιµοποιούσαν ως συµµάχους, τους έδωσαν σηµάδι, όποτε δουν αναµµένους πυρσούς στο προτείχισµα των Βλαχερνών, που ονοµάζεται Πτερόν, ευθύς κι εκείνοι να επιτεθούν ταυτόχρονα µε πλεούµενα µονόξυλα, ώστε να αναστατώσουν την πόλη καθώς θα επέρχονταν µε ναυτικές δυνά- µεις και τότε αυτοί, εκµεταλλευόµενοι την ευκαιρία να αναρριχηθούν στα τείχη και να µπουν µέσα στην πόλη. Αυτά τα πληροφορήθηκε ο πατρίκιος Βώνος, ο οποίος εξόπλισε διήρεις και τριήρεις και τις προσόρµισε στον χώρο, όπου είχε δοθεί το σηµείο. Επίσης τοποθέτησε διήρεις στην απέναντι ακτή και έδωσε εντολή να ανάψουν αµέσως φωτιές. Οι Σλάβοι που το είδαν από τον ποταµό που ονοµάζεται Βάρβυσσος, εξέπλευσαν και επιτέθηκαν κατά της πόλεως, αλλά οι διήρεις εφόρµησαν και τους περικύκλωσαν και αµέσως άρχισαν να τους σκοτώνουν, έτσι που κοκκίνισε το θαλασσινό νερό από το πολύ αίµα. Μέσα στα πτώµατα των σκοτωµένων, µάλιστα, βρέθηκαν και γυναίκες Σλάβες. Αλλά οι Άβαροι, όταν είδαν αυτά, απελπίστηκαν µε την πολιορκία και αναδιπλώθηκαν προς τη χώρα τους. Στη φωτογραφία, άποψη από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης

17 Ο πατριάρχης της πόλεως µαζί µε τον βασιλέα Κωνσταντίνο πήγαν στον ναό της Θεο- µήτορος, στις Βλαχέρνες, και πρόσφεραν ευχαριστήρια λιτανεία στον Θεό κι αµέσως έκτισαν τείχος στον ιερό εκείνο ναό οχυρώνοντάς τον. Έτσι κάπως είχαν τα σχετικά µε τους Αβάρους. Νικηφόρος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Ιστορία Σύντοµος, κεφ. 13, µτφρ. Λίνα Κωσταρέλλη, Εισαγωγή -σχόλια επιστηµονική θεώρηση Δ. Τσουγκαράκης [Κείµενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας- 4, Εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1994]. εξαπολύουν επιθέσεις κατά της ρωµαϊκής επικράτειας, ενώ στη δεύτερη περνούν τον ποταµό και εγκαθίστανται στη Χερσόνησο του Αίµου. Οι δύο αυτές φάσεις δεν έχουν απόλυτη συνοχή και εξελίσσονται παράλληλα την ίδια στιγµή που µερικές οµάδες επιτίθενται κατά της αυτοκρατορίας κάποιες άλλες έχουν ήδη εγκατασταθεί στα Βαλκάνια. Οι βυζαντινές πηγές αναφέρουν ότι οι νέοι αυτοί λαοί διενεργούσαν επιθέσεις κατά της αυτοκρατορίας σχεδόν κάθε χρόνο επιφέροντας µεγάλη αναστάτωση και ερηµώνοντας την ύπαιθρο. Τα συνοριακά φυλάκια του Ιουστινιανού στον Δούναβη και στον Αίµο δεν µπορούσαν να σταµατήσουν τους εχθρούς καθώς ήταν σχεδόν έρηµα από φρουρές οι στρατιώτες της αυτοκρατορίας ήταν απασχοληµένοι µε τους ανακτητικούς πολέµους του αυτοκράτορα Ιουστινιανού σε Ανατολή και Δύση. Το 558 Κουτρίγουροι και Σλάβοι εισέβαλαν στα εδάφη της αυτοκρατορίας από τρεις διαφορετικές µεριές των συνόρων, διέσχισαν τα Βαλκάνια και έφτασαν επιτιθέµενοι έως την Κόρινθο, την Ήπειρο και τη Θράκη. Με αρχηγό τον Κουτρίγουρο φύλαρχο Ζαβερδάνο έφτασαν έως τη Βασιλεύουσα, από όπου απωθήθηκαν από τον Βελισάριο. Έως την εποχή του θανάτου του lουστινιανού Α' (565) οι Άβαροι είχαν επεκταθεί πολύ, είχαν υποτάξει τα µικρότερα τουρκόφωνα φύλα που βρίσκονταν βόρεια του Δούναβη και µε αρχηγό τους τον Βαϊανό πίεζαν το σύνορο του Δούναβη. Σταδιακά το κράτος τους απλώθηκε από την Παννονία και τη Βοηµία έως τον Κάτω Δούναβη (Ίστρο) και τον Καύκασο και έγινε στις αρχές του 7ου αιώνα ένα από τα ισχυρότερα της Ευρώπης. Το 574 ο αυτοκράτορας Ιουστίνος Β' συνθηκολόγησε µε τους Αβάρους προσφέροντάς

18 τους χρυσά νοµίσµατα. Όµως πολύ σύντοµα αυτοί καταπάτησαν τη συνθήκη κι επιχείρησαν µαζί µε τους Σλάβους υποτελείς τους την πρώτη µεγάλη επιδροµή τους στα Βαλκάνια, όπου πολιόρκησαν για τρία χρόνια το Σίρµιο (579-82) και στη συνέχεια τη Σιγγιδώνα και το Βιµινάκιο. Οι απανωτές απώλειες υποχρέωσαν τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο ( ) να συνάψει, το 583, νέα συνθήκη ειρήνης και να προσφέρει στους εισβολείς ακόµα περισσότερα χρήµατα. Μεταξύ 584 και 586 και άλλοι Αβαροσλάβοι επιδροµείς που έφθασαν από τις περιοχές πέραν του Ίστρου πολιόρκησαν και λεηλάτησαν µεγάλα αστικά κέντρα των Βαλκανίων (Φιλιππούπολη - Αδριανούπολη). Το 586 πολιορκήθηκαν η Θεσσαλονίκη και η Κωνσταντινούπολη, οι Θερµοπύλες και η Αθήνα, ενώ µεταξύ 587 και 589 η βόρεια Πελοπόννησος. Ο Μαυρίκιος αναγκάστηκε να πολεµά εναντίον τους για δέκα ολόκληρα χρόνια ( ). Το 597 πολιορκήθηκε ξανά η Θεσσαλονίκη, παράλληλα λεηλατήθηκαν η Θεσσαλία, νησιά του Αιγαίου, η Ήπειρος, η Αχαΐα, το Ιλλυρικό, ενώ µεταξύ 598 και 600 νέες επιδροµές τάραξαν τη Βαλκανική. Η προέλαση των εισβολέων σταµάτησε ξαφνικά, καθώς µια επιδηµία πανούκλας τους αποδεκάτισε και τους ανάγκασε να συνθηκολογήσουν άµεσα. Το 601/2 η συνθήκη παραβιάστηκε και ο Βυζαντινός στρατηγός Πρίσκος, που από τα τέλη του 6ου αιώνα είχε αναλάβει τις επιχειρήσεις στο βόρειο µέτωπο, αντεπιτέθηκε στους εισβολείς µε σφοδρότητα και αποκατέστησε το βαλκανικό σύνορο. Ο Mιλούτιν, ο φιλότεχνος Σέρβος βασιλιάς, που απεκαλείτο Ο Ηράκλειος και οι Άβαροι Στην εποχή του αυτοκράτορα Ηρακλείου Α' (610-41), τα Αβαροσλαβικά φύλα συνέχισαν τις επιδροµές και εγκαταστάσεις τους στη Βαλκανική. Τα στίφη των εισβολέων περνούσαν και πάλι τον Δούναβη και κινούνταν νότια από την Αδριατική έως το Αιγαίο και από τον ποταµό Δούναβη έως τη νότια Πελοπόννησο, ακόµα και έως την Κρήτη, το 623. Οι περισσότερες επιθέσεις τους έπληξαν το Ιλλυρικό και τη Μοισία και είχαν ως αποτέλεσµα να καταστραφούν σηµαντικές πόλεις όπως η Σάλωνα, η Ναϊσός και η Σαρδική. Είναι η εποχή που µερικοί από τους Σλάβους εισβολείς άρχισαν να ιδρύουν αγροτικές κοινότητες στα ερείπια των λεηλατηµένων πόλεων. Αργότερα άλλοι Σλάβοι επιδροµείς προωθούνται στη Στερεά και στην Πελοπόννησο και ιδρύουν δικές τους κοινότητες που µε την πάροδο των χρόνων συγχωνεύονται µε εκείνες των ντόπιων.

19 Το 622 ο Ηράκλειος αναγκάστηκε να εξαγοράσει πολύ ακριβά την ειρήνη µε τους Αβάρους, ενώ λίγο αργότερα αναγκάστηκε και πάλι να εξαγοράσει την ειρήνη. Το 626 οι Αβαροσλάβοι επιτέθηκαν στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, κατά τη διάρκεια της απουσίας του αυτοκράτορα και τη στιγµή που εναντίον της Βασιλεύουσας κινούνταν απειλητικά και οι Πέρσες. Η ήττα των επιδροµέων, η οποία κατά την παράδοση οφείλεται στην προστασία της Θεοτόκου, σήµανε την αρχή του τέλους για τους Αβάρους. Νέα κράτη στα Βαλκάνια τον 7ο αιώνα Η ήττα των Αβάρων ενθάρρυνε τους υποτελείς τους Σλάβους, Σέρβους, Κροάτες και Βουλγάρους να αποτινάξουν σταδιακά την κηδεµονία του Χαγάνου (του ηγεµόνα των Βούλγαροι Οι Βούλγαροι, φυλές κτηνοτρόφων, ζούσαν αρχικά στην κεντρική Ασία. Στο πλαίσιο της µεγάλης µετακίνησης των λαών από την ευρασιατική στέπα προς τα δυτικά, των Ούννων και των Αβάρων, µερικές βουλγαρικές φυλές εγκαταστάθηκαν στην Παννονία, όπου υποδουλώθηκαν από τους Άβαρους και έλαβαν µέρος σε εκστρατείες κατά των Φράγκων, των Λοµβαρδών και των Βυζαντινών. Τον 7ο αιώνα πολλοί από τους Βούλγαρους της Παννονίας εγκαταστάθηκαν στην Ιταλία. Ο κύριος όγκος των βουλγαρικών φυλών, ωστόσο, κινήθηκε βόρεια της Αζοφικής θάλασσας όπου από τα µέσα του 6ου αιώνα εντάχθηκε στο τουρκικό χαγανάτο που είχε δηµιουργηθεί εκεί. Το 632 οι διαµάχες µεταξύ των Τούρκων ηγεµόνων του πολυεθνικού αυτού κράτους επέτρεψαν στους Βουλγάρους να επαναστατήσουν και να σχηµατίσουν µια δική τους µεγάλη αυτοκρατορία αποτελούµενη από βουλγαρικές και άλλες συγγενείς φυλές, η οποία είναι γνωστή µε το όνοµα µεγάλη Βουλγαρία. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ηράκλειος ήρθε σε επαφή µε τον αρχηγό αυτού του κράτους, τον Κοβράτο (516;-541/2), για να αποτρέψει την εξάπλωση των Χαζάρων προς τα δυτικά. Όταν πέθανε ο Κοβράτος, η µεγάλη Βουλγαρία διαλύθηκε εξαιτίας των πιέσεων των Χαζάρων. Τότε µερικές βουλγαρικές φυλές µετακινήθηκαν στην περιοχή του Βόλγα, άλλες αναζήτησαν τους συγγενείς τους στην Παννονία, µερικές παρέµειναν υπό την

20 εξουσία των Χαζάρων και κάποιες µε αρχηγό τον Ασπαρούχ ( ) κινήθηκαν δυτικά και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή που σχηµατίζεται ανάµεσα στον ποταµό Δνείπερο και στο Δέλτα του Δούναβη. Το 681 ο Ασπαρούχ και οι οπαδοί του πέρασαν τον Δούναβη, εισέβαλαν στα βυζαντινά εδάφη και δηµιούργησαν την πρώτη Βουλγαρική αυτοκρατορία. Την ίδια εποχή µια άλλη οµάδα Βουλγάρων από την Παννονία και οι Σλάβοι υποτελείς τους οδηγήθηκαν από τον Κούβερ στη Βόρεια Μακεδονία. Η δηµιουργία της πρώτης Βουλγαρικής αυτοκρατορίας Ο Κωνσταντίνος όταν πληροφορήθηκε ότι το έθνος που εγκαταστάθηκε κοντά στον Ίστρο επιχειρούσε να καταστρέψει µε επιδροµές τα γειτονικά εδάφη του Ρωµαϊκού κράτος διαβίβασε πεζικό στη Θράκη και, αφού εξόπλισε και στόλο αναχώρησε για να πολεµήσει κατά του έθνους αυτού. Οι Βούλγαροι όταν είδαν το πλήθος του ιππικού και του ναυτικού, κατάπληκτοι από το ξαφνικό και ανέλπιστο κατέφυγαν στα οχυρά τους και έµειναν εκεί τέσσερις µέρες... οι Βούλγαροι τους καταδίωξαν µε δύναµη και όσους στρατιώτες συνελάµβαναν, τους σκότωναν, ενώ τραυµάτισαν πάρα πολλούς. Αφού πέρασαν τον Ίστρο προς την ονοµαζόµενη Βάρνα, κοντά στην Όδυσσο και την κοντινή ενδοχώρα, βλέποντας την οχυρότητα του τόπου και την ασφάλεια από παντού, τόσο από τον ποταµό, όσο και από την υπερβολική στενότητα του χώρου εγκαταστάθηκαν εκεί. Κυριάρχησαν επίσης και στα γειτονικά εγκατεστηµένα έθνη των Σλάβων και έταξαν άλλους να φρουρούν τις περιοχές προς τους Αβάρους και άλλους να επιτηρούν τις περιοχές που πλησιάζουν προς τους Ρωµαίους. Οχυρωµένοι µέσα σε τούτα και αυξανό- µενοι σε δύναµη επιχειρούσαν να λεηλατούν τα χωριά και τις πολίχνες της Θράκης, ο δε αυτοκράτορας, βλέποντας αυτά αναγκάστηκε να κλείσει συνθήκη ειρήνης µε αυτούς µε πληρωµή φόρου. Νικηφόρος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Ιστορία Σύντοµος, κεφ. 37, µτφρ. Λίνα Κωσταρέλλη, Εισαγωγή -σχόλια επιστηµονική θεώρηση Δ. Τσουγκαράκης [Κείµενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας- 4, Εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1994]. Χρυσό «πρωτο-βουλγαρικό» αγγείο του 9ου αιώνα από την

21 Αβάρων) και να σχηµατίσουν µε την υποστήριξη του Βυζαντίου δικά τους κράτη. Οι Κροάτες και οι Σέρβοι, αρχικά εγκατεστηµένοι πίσω από τα Καρπάθια όρη, προσέγγισαν τη Βαλκανική και, αφού εκχριστιανίστηκαν επί Ηρακλείου, εγκαταστάθηκαν στην ενδοχώρα ανάµεσα στην Αδριατική και στον ποταµό Σαύο, οι Κροάτες προς την Ιστρία και οι Σέρβοι στη Δαλµατία. Οι σλαβικές φυλές, που έµειναν γνωστές από τις βυζαντινές πηγές ως επτά γενεές ή Σεβέρεις εγκαταστάθηκαν στην Κάτω Μοισία, νότια του Δούναβη. Εκεί στο β µισό του 7ου αιώνα ήρθαν σε επαφή µε τις τουρκικής καταγωγής φυλές των Βουλγάρων, στις οποίες υποτάχθηκαν. Βούλγαροι και Σλάβοι αποτέλεσαν τον λαό που λίγα χρόνια αργότερα δηµιούργησε στα βόρεια Βαλκάνια την πρώτη Βουλγαρική αυτοκρατορία.