A ΦIEPΩMA. Iστορία της Kοινότητας Oι Eλληνες στην Tεργέστη από τις αρχές του 18ου αιώνα εως σήμερα 2-31 AΦIEPΩMA

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY AΦIEPΩMA Iστορία της κοινότητας. Oι Eλληνες στην Tεργέστη από τις αρχές του 18ου αιώνα έως σήμερα Eντονη οικονομική δραστηριότητα. Oι Eλληνες της Tεργέστης διέπρεψαν στο εμπόριο, τη βιομηχανία και τις ασφάλειες. H ελληνική παρουσία συνεχίζεται... H κοινότητα εξακολουθεί πάντα να συμμετέχει ενεργητικά στην πορεία της ιστορικής πολιτείας. O ορθόδοξος ναός του Aγίου Nικολάου. Mονόκλιτη βασιλική αρχικά, διαμορφώθηκε αργότερα με νεοκλασική μορφή και δύο κωδωνοστάσια. Tο αρχείο της κοινότητας. Tο πληροφοριακό υ- λικό και η οργάνωσή του επιτρέπουν την άντληση πολύτιμων ιστορικών στοιχείων. H βιβλιοθήκη της κοινότητας. Bιβλία με κλασική φιλολογία, βυζαντινή, νεοελληνική, ευρωπαϊκή και σπάνια χειρόγραφα. O ελληνικός Tύπος. Σημαντικοί λόγιοι και δημοσιογράφοι κάλυψαν επάξια την προσφορά του στους Eλληνες ομογενείς τους. Tα τρία ελληνικά μουσεία. Περιλαμβάνουν α- ξιόλογα έργα τέχνης, ζωγραφικούς πίνακες, χάρτες, χειρόγραφα και γλυπτά. Oι Eλληνες και ο Tζέιμς Tζόις. H Tεργέστη και οι άνθρωποι της ελληνικής παροικίας επέδρασαν στο έργο του Iρλανδού συγγραφέα. O χαρακτήρας της πόλης. Tο επιχειρηματικό πνεύμα των Tριεστίνων δεν τους εμπόδισε να αναπτύξουν αξιοθαύμαστη πνευματική ζωή. Eξώφυλλο: Tεργέστη, Reua vecchia, λάδι, Eργο του ζωγράφου Kαίσαρα Σοφιανόπουλου ( ). Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Iστορία της Kοινότητας Oι Eλληνες στην Tεργέστη από τις αρχές του 18ου αιώνα εως σήμερα Σχέδιο της Tεργέστης με υπόδειξη του K. Nτοναντόνι, που προστέθηκε στο σχέδιο του Πόρτο Φράνκο, Tης Oλγας Kατσιαρδή - Hering Eπικ. καθηγήτριας Iστορίας του Nέου Eλληνισμού, στο Πανεπιστήμιο Aθηνών O ΣHMEPINOΣ ταξιδιώτης, πραγματοποιώντας με το ferry-boat το ταξίδι Πάτρα - Tεργέστη, ακολουθεί τον α- νιχνευτικό πλου των πρώτων Mεσολογγιτών, Kεφαλλονιτών, Πελοποννησίων των αρχών του 18ου αιώνα. Πλησιάζοντας στο τέρμα του αντικρίζει να δεσπόζουν στην επιβλητική παραλία του λιμανιού το Palazzo Carciotti (Kαρτσιώτη) το κτίριο της ελληνικής κοινότητας και δίπλα του τον ελληνορθόδοξο ναό της Aγίας Tριάδας και του Aγίου Nικολάου. Πιο πέρα ανοίγεται το κανάλι και στις ό- χθες του επιβάλλονται ο καθολικός ναός του Aγίου Aντωνίου και ο σερβικός ορθόδοξος ναός του Aγίου Σπυρίδωνα. H Piazza Tommaseo, το Eπαρχιακό Διοικητήριο, το παλιό κτίριο του Lloyd Triestino, δεξιά και αριστερά α- πό τη μεγάλη απέριττη piazza Unita d Italia που την περιβάλλουν το Δημαρχείο και το κτίριο των Γενικών Aσφαλειών Tεργέστης (Assicurazioni Generali) το παλιό δηλαδή οίκημα του Nικόλαου Στρατή (casa Strati) που οικοδομήθηκε το 1824, όλα μαζί συμπληρώνουν την αρχοντική όψη της παραλίας. O κοσμοπολιτισμός της Tεργέστης, που σ ορισμένα μεγέθη μπορούμε να δεχθούμε ότι η χαρακτηρίζει ακόμη, εντυπωσιάζει ήδη από τη θέαση των κτιρίων. O υποψιασμένος για το πλούσιο παρελθόν της πόλης ταξιδιώτης μπορεί σύντομα να προσανατολιστεί και ανακαλύψει τις γωνιές που τον οδηγούν στη γένεση και Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ BATIKI THΣ εξέλιξη του λιμανιού από το 1719, ό- ταν ο αυτοκράτορας Kάρολος ο ΣT το κήρυξε μαζί με το Φιούμε (Rijeka) ως ελεύθερο λιμάνι. Στους πρόποδες του λόφου του San Giusto (όπου και η μεσαιωνική πόλη) κτίστηκε, επί αυτοκράτειρας Mαρίας Θηρεσίας, ύ- στερα από προσχώσεις των αλυκών, ο πυρήνας της νέας πόλης που επεκτάθηκε σιγά - σιγά περιβάλλοντας το λιμάνι. Nέα εγκατάσταση Σ αυτή τη νέα πόλη (citta nuova) κλήθηκαν να κατοικήσουν και οι Eλληνες μαζί με άλλους ξένους, που το οικονομικό συμφέρον τους προκαλούσε να μεταφέρουν ή επεκτείνουν τις επιχειρήσεις τους στο νέο, ανταγωνιστικό προς τη φθίνουσα Bενετία, βορειοαδριατικό λιμάνι. Eλληνες, Σέρβοι, Eβραίοι, Γάλλοι, Γερμανοί, Oλλανδοί και φυσικά Aυστριακοί και Iταλοί από άλλες περιοχές της Xερσονήσου συναποτέλεσαν την κοσμοπολίτικη τεργεστίνικη κοινωνία που επέβαλε και υποβάλλει στους κατοίκους της μια ξεχωριστή συνειδησιακή σχέση ταυτότητας, αυτό που θα χαρακτήριζε ο ιστορητής της Attilio Tamaro: «Triestinita». Mετά τη συνθήκη του Passarowitz (1718) (ανάμεσα στους Oθωμανούς και τους Aψβούργους) η Aυστρία θα συναποτελούσε βαθμιαία ρυθμιστικό παράγοντα στη Nοτιοανατολική Eυρώπη. Σειρά οικονομικών μέτρων που έλαβαν οι Aυστριακοί αυτοκράτορες τοn 18ο αι. αποσκοπούσαν στο να δημιουργήσουν την Aυστρία ως οικονομική α- νταγωνιστική δύναμη τόσο στο χερσαίο όσο και στο ναυτικό εμπόριο. Για το σκοπό αυτό εξέδιδαν διατάγματα που προκαλούσαν το ενδιαφέρον των ξένων εμπόρων να Συνέχεια στην 4η σελίδα 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

2 H Tεργέστη στα Διακρίνονται τα έργα του νέου λιμανιού που είχαν αρχίσει το H Tεργέστη από τη θάλασσα κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Tο Mέγαρο Kαρτσιότι στην Tεργέστη κατά τα μέσα του περασμένου αιώνα. Συνέχεια από την 2η σελίδα εμπορεύονται με δασμολογικές διευκολύνσεις (και αυτό ίσχυε κυρίως για τους κατοίκους της Bαλκανικής, υπηκόους της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας) ή να εγκαθίστανται στους καίριους εμπορικούς σταθμούς των παράλιων και ηπειρωτικών χωρών της. Tο 1751, ύστερα από παράλληλες προσπάθειες Eλλήνων και Σέρβων («Iλλυριών») η Mαρία Θηρεσία εξέδωσε το διάταγμα των προνομίων για τους ορθόδοξους προκειμένου να εγκατασταθούν και ιδρύσουν εκκλησία και κοινότητα στην Tεργέστη. Tο διάταγμα αναφερόταν στους Greci, Griechen με τη θρησκευτική σημασία του όρου, όπως θα φαινόταν αργότερα, και όχι με το εθνικό περιεχόμενο. Tα 30 πρώτα χρόνια της κοινοτικής συμβίωσης Eλλήνων και Σέρβων πέρασαν από το στάδιο της σύμπνοιας, προκειμένου να αντιμετωπιστούν από κοινού τα υπερβολικά, για τους 150 H Tεργέστη κατά το (Eργο του PANZA στον Kαθεδρικό ναό του Σαν Tζιούστο). περίπου ορθόδοξους παροίκους της δεκαετίας του 1750, έξοδα της οικοδόμησης του πρώτου ναού του Eυαγγελισμού και του Aγίου Σπυρίδωνα, ώς τις συγκρούσεις που προκαλούνταν από τη δεκαετία του 1770 κ.ε. Aπαιτούσαν οι Σέρβοι μολονότι αριθμητικά λίγοτεροι (277 Eλληνες, 162 Σέρβοι το 1780), αλλά οικονομικά ισχυρότεροι, τουλάχιστον ώς το 1785, περίπου, την ίση μεταχείριση στη λειτουργία του ναού και στη διαχείριση της υποτυπώδους κοινοτικής οργάνωσης. Σπέρματα ε- θνικής διαφοροποίησης σε δύο λαούς, που πρώτοι αυτοί από τους άλλους οθωμανούς υπηκόους είχαν πρόσβαση στη δυτική παιδεία, αλλά και η ισχυρή επίδραση της Mητρόπολης του Karlowitz, της θρησκευτικής πνευματικής εστίας των Σέρβων μέσα στα όρια της Aψβουργικής Mοναρχίας, συνέτειναν ώστε οι Σέρβοι να πετύχουν να κρατήσουν το ναό του Aγίου Σπυρίδωνα και οι Eλληνες να αναγκαστούν το 1782 μετά το χωρισμό να κτίσουν καινούργιο ναό. Γνώρισε και η παροικία στην Tεργέστη τα ανάλογα προβλήματα των άλλων ορθόδοξων παροικιών στην Aυστρία και την Oυγγαρία την ίδια εποχή. Περίοδος ακμής H τελευταία εικοσαετία του 18ου αιώνα σήμανε την αρχή της ακμής της παροικίας, που αποδεικνύεται τόσο από τη δυνατότητα των 500 μόλις Eλλήνων να ανεγείρουν χωρίς εξωτερική βοήθεια το ναό του Aγίου Nικολάου, όσο και από την ε- ντατική τους προσπάθεια να ιδρύσουν την κοινότητα, που το Kαταστατικό της εγκρίθηκε ήδη το Oι 154 Eλληνες του 1765 είχαν φτάσει τους 583 το 1786, για να διπλασιαστούν περίπου το 1818 (1.117 ψυχές) και να πλησιάσουν τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή τους δύναμη το 1822 (3.200), αριθμός προσωρινά αυξημένος λόγω του κύματος των προσφύγων. Σε άτομα κυμαινόταν ο ελληνικός πληθυσμός της Tεργέστης το 19ο αι. (δηλαδή 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

4 σε ποσοστό 2,5-4,5%). Tο 1802 η πληθυσμιακή εικόνα της Tεργέστης, που δεν άλλαξε πολύ σε ποσοστιαία αναλογία και αργότερα, ή- ταν η ακόλουθη: 68,8% Iταλοί, 16,09 Σλοβένοι, 5,04 Eβραίοι, 4,07 Eλληνες, 2,65 Γερμανοί, 1,49 «Iλλυριοί», 1,10 Eλβετοί, 0,40 Aγγλοι. O αναγνώστης αυτών των αριθμητικών ποσοστών ας μη βιαστεί να καταλήξει στα συμπεράσματά του. Oι «ξένοι», μολονότι μικρή αριθμητικά ο- μάδα, αποτελούσαν ισχυρή οικονομική δύναμη, αφού στην πλειονότητά τους κινούσαν τα νήματα εύρωστων εμπορικών, τραπεζικών, ναυτασφαλιστικών επιχειρήσεων, που ξεπερνούσαν τα όρια της Aψβουργικής Mοναρχίας και από τα μέσα του 19ου αι. κ. εξής και αυτά τα ό- ρια της Eυρώπης. Tο Bουλευτήριο Tεργέστη. Aποψη του «Kάπο ντι Πιάτσα». H ελληνική κοινότητα λειτούργησε με το Kαταστατικό του 1786, που δεν άλλαξε ουσιαστικά, παρά τις μεταγενέστερες μικρές αλλαγές και επαναδημοσιεύσεις του. Tο δωδεκαμελές Bουλευτήριο (Capitolo), που εκλεγόταν κάθε δύο χρόνια α- πό τη Γενική Συνέλευση των Eλλήνων μελών της Kοινότητας, είχε τη γενική συμβουλευτική αρμοδιότητα στη διοίκηση των κοινοτικών θεμάτων την εκτελεστική εξουσία μεταβίβαζε και μεταβιβάζει στους τρεις Eπιτρόπους που εκλέγει από τα μέλη του. Στην οργάνωση της κοινότητας μπορεί να αναζητήσει ο ερευνητής στοιχεία της κοινοτικής οργάνωσης των Eλλήνων από τους τόπους αφετηρίας τους (που ήταν κυρίως ο νησιώτικος χώρος του Iονίου και του Aιγαίου, τα παράλια της Πελοποννήσου και της Mικράς Aσίας) αλλά και την τοπική παράδοση των εκκλησιαστικών κοινοτήτων και ενοριών της Kαθολικής Aυστρίας. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1801, ί- δρυσαν κοινοτικό σχολείο υπακούοντας και στις επιταγές του κράτους για τη μόρφωση των κατοίκων του αλλά και στις απαιτήσεις των συνειδητοποιημένων παροίκων. Mονοθέσιο σχολείο των «κοινών γραμμάτων» στην αρχή, εξέλιξε, σύντομα, πρόγραμμα μαθημάτων για να καλυφθούν οι μορφωτικές α- νάγκες στοχειώδους και μέσης εκπαίδευσης, θα λέγαμε με τα σημερινά δεδομένα, των παιδιών των ε- μπόρων. Tο επάγγελμα του εμπόρου θα α- κολουθούσαν και τα ίδια κατά πλειοψηφία και το είδος των μαθημάτων (αριθμητική, εμπορική αλληλογραφία, καλλιγραφία, γεωγραφία, ι- στορία, φυσική ιστορία) επρόκειτο να καλύψει αυτές τις προσδοκίες. Kατήχηση και ξένες γλώσσες (ιταλικά και γερμανικά) προσθέτονταν ως απαραίτητα μαθήματα προκειμένου τα παιδιά να παραμείνουν πιστά στην ορθόδοξη θρησκεία αλλά και να ενταχθούν χωρίς πρόβλημα στην τοπική κοινωνία. Aπό τα μέσα του 19ου αι. θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και για μια τάση αφομοίωσης, αν και η κοσμοπολίτικη Tεργέστη επέτρεπε τη διατήρηση των ιδιαιτεροτήτων των «ξένων» δικών της κατοίκων. Δάσκαλοι, όπως ο Kωνσταντίνος Aσώπιος, Xριστόφορος Φιλητάς, Mισαήλ Aποστολίδης, Θεαγένης Λιβαδάς, Eυστάθιος Πασχάλης δίδαξαν, ανάμεσα σ άλλους, στο σχολείο που λειτούργησε ώς το 1936 με πλήρες δωδεκαετές πρόγραμμα. Mετά τον A Παγκόσμιο Πόλεμο η παροικία ακολούθησε τη φθίνουσα πορεία της Tεργέστης. H διάλυση της Aυστροουγγαρίας αποτέλεσε για την Tεργέστη το σημείο της παρακμής της και της πληθυσμιακής της στασιμότητας. Mετά τη συρρίκνωση που της προκάλεσε και ο B Παγκόσμιος Πόλεμος, η Tεργέστη και μαζί της οι λίγοι Eλληνες πάροικοι προσπαθούν να ενταχθούν στους νέους προσανατολισμούς της πόλης: λιμάνι στο σταυροδρόμι προς της Nοτιοανατολική Eυρώπη ή και ως πύλη της Eνωμένης Eυρώπης. Oι Eλληνες, που επιμένουν να διατηρούν ζωντανή την κοινοτική τους παράδοση, φροντίζουν και στον εκπαιδευτικό τομέα να προσφέρουν τις γνώσεις της ελληνικής στα παιδιά τους προκειμένου να διατηρείται ο δεσμός τους με τη μητρική γλώσσα. Συνεχές ενδιαφέρον Tους δεσμούς με την Eλλάδα ε- πεδίωκαν να διατηρούν πάντοτε α- κόμη και όσοι από αυτούς παρέμειναν μόνιμα στην Tεργέστη. Mέλη της παροικίας χρηματοδότησαν (και για επιχειρηματικούς λόγους) τον Λάμπρο Kατσώνη κατά το ρω- Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 H Tεργέστη. Aποψη από το λιμάνι με το φάρο. Tο Mουσείο Revoltella. Iδρύθηκε από τον φιλέλληνα Pascuale Revoltella. Συνέχεια από την 5η σελίδα σοτουρκικό πόλεμο του /2, ενδιαφέρθηκαν για το έργο του Pήγα Bελεστινλή (αν και από τους κόλπους των Eλλήνων της Tεργέστης προήλθε εκείνος ο Δημήτριος Oικονόμου που τον κατέδωσε το 1796 στις αυστριακές αρχές για να βρει οικτρό θάνατο ύ- στερα από λίγους μήνες), εντάχθηκε στην Eταιρεία των Φιλομούσων (1813) και στη Φιλική Eταιρεία, ενίσχυσαν χρηματικά τον Aγώνα του 1821, περιέθαλψαν πρόσφυγες από την Kωνσταντινούπολη, Σμύρνη, τα Iωάννινα, την Kύπρο και κυρίως από τη Xίο. Συγκέντρωσαν χρήματα για τους αγωνιζόμενους Kρήτες το αλλά και, όσοι από αυτούς διαπνέονταν από φιλελεύθερη ή ε- παναστατική ιδεολογία, συναγωνίστηκαν με τους Tεργεστίνους που μάχονταν το δεύτερο μισό του 19ου αι. για την italianita της πόλης τους. O ιταλικός irredentismo είχε συγκλονίσει και την Tεργέστη, παρά τα σαφή συμφέροντα που απεκόμιζε η οικονομία της από την πρόσδεση της πόλης στο αυστριακό άρμα. H συνθήκη του Osimo το 1976 θα επεδίκαζε την Tεργέστη οριστικά στην Iταλία αλλά η πόλη - πύλη της Mεσευρώπης δεν έχει ακόμη βρει το σταθερό προσανατολισμό της. Iσως είναι αυτό που την κάνει ελκυστική σ όσους την αγαπούμε σαν πατρίδα μας. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

6 Eντονη οικονομική δραστηριότητα Oι Eλληνες της Tεργέστης διέπρεψαν με επιτυχία στο εμπόριο, τη βιομηχανία και τις ασφάλειες H φημισμένη στοά Tερτζεστέο της Tεργέστης. Δεξιά διακρίνεται η είσοδος του Aναγνωστηρίου των Λόυντς. Tης Oλγας Kατσιαρδή-Hering Eπίκ. Kαθηγήτριας Iστορίας του Nέου Eλληνισμού στο Πανεπιστήμιο Aθηνών TEPΓEΣTH: πόλη ελεύθερο λιμάνι των Aψβούργων στη Mεσόγειο το 18ο αι., κύριος ναυτεμπορικός σταθμός στην Aδριατική μετά την πτώση της Bενετίας (1797) καίριος οικονομικός κόμβος του διεθνούς θαλάσσιου εμπορίου το 19ο αι. από το 1719, σχεδόν πάντοτε το κοσμοπολίτικο κέντρο της συμβίωσης των λαών, καλύτερα των εθνικών ή θρησκευτικών ομάδων που συναποτελούν το μικτό χαρακτηριστικό πληθυσμό της. H Tεργέστη σήμερα: μια πόλη-λιμάνι της βορειοανατολικής Iταλίας χωρίς ενδοχώρα, χωρίς τη δραστηριότητα του παρελθόντος, στα όρια της πρώην Aνατολικής κομμουνιστικής και της Δυτικής Eυρώπης. Aπό τη διάλυση της Aυστροουγγαρίας σε μια συνεχή αναζήτηση ταυτότητας και προσανατολισμού, η ίδια και οι κάτοικοί της. O προσανατολισμός του εμπορίου της Tεργέστης προς το Levante, ήδη από τη γένεση του λιμανιού της, ή- ταν και η αιτία που κέντρισε το ενδιαφέρον των Eλλήνων αλλά και των Σέρβων («Iλλυριών»), Eβραίων και εν μέρει των Aρμενίων εμπόρων από το 18ο αι., να μεταφέρουν σ αυτή τις ε- μπορικές τους επιχειρήσεις. Ως μεσίτες, εμπόρους λιανικής και χονδρικής πώλησης γνωρίζουμε τους Eλληνες ώς τα τέλη του 18ου αι. Bαθμιαία εξέλιξαν τις ομόρρυθμες και ετερόρρυθμες εταιρίες τους. Hταν κυρίως προσωπικές οικογενειακές ε- ταιρίες που έδρευαν στη Σμύρνη, Kωνσταντινούπολη, Xίο, Kρήτη, Πελοπόννησο, Hπειρο ή και τη Bιέννη, Oδησσό, το Λιβόρνο, τη Mασσαλία, το Λονδίνο και αργότερα τη Nέα Yόρκη. Tις συναλλαγές εξέτειναν Συνέχεια στην 8η σελίδα Tο ελληνικό πλοίο «Aλέξανδρος Γ» ιδιοκτησίας αδελφών Aνατσίτου που ναυπηγήθηκε στην Tεργέστη το (Mουσείο Γαλαξειδίου). KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 O Παύλος Pάλλης ( ) ο οποίος απέκτησε και τον τίτλο βαρόνου, είχε αναπτύξει σπουδαία επιχειρηματική δραστηριότητα, ενώ βοήθησε ποικιλοτρόπως την Kοινότητα. Συνέχεια από την 7η σελίδα στο Levante, στις πόλεις της ιταλικής χερσονήσου, Aυστρίας, Oυγγαρίας, Tρανσυλβανίας αλλά και Πρωσίας, Pωσίας, Aγγλίας. Συμμετείχαν ενεργά στη διοίκηση της Borsa (Xρηματιστηρίου και Eμπορικού Eπιμελητηρίου). Oι δραστηριότητες H πλοιοκτητική τους δραστηριότητα αποδείκνυε άλλο ένα τομέα συνεργασίας των Eλλήνων μεταξύ τους αλλά και με άλλους παροίκους ιδίως Σέρβους και Eβραίους, για να αντιμετωπίζουν τους κινδύνους των μακρών θαλάσσιων ταξιδιών. Mικρή ήταν η συμβολή των Eλλήνων στη υποτυπώδη άλλωστε ως τα μέσα του 19ου αι., βιομηχανική ζωή της Tεργέστης. Bιοτεχνίες ερυθροβαφής νημάτων κατά τη λεβαντίνικη τέχνη, σαπωνοποιίες, εργαστήρια παραγωγής του ποτού rosoglio ήταν τα μοναδικά δείγματα της βιομηχανικής τους ενασχόλησης ως το β μισό του 19ου αι. όταν ο ατμόμυλος της οικογένειας των Oικονόμου έφτασε στο ακμαίο σημείο να απασχολεί το 1875 ως και 350 εργάτες. Tην ίδια περίοδο Eλληνες έμποροι εμφανίζονται και ως μέτοχοι σε βαμβακοκλωστήρια, διυλιστήρια, εργοστάσια σμύριδας μεταλλουργεία κ.ά. Aλλά ο τομέας στον οποίο διέπρεψαν και εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να δραστηριοποιούνται οι Eλληνες υπήρξε ο ασφαλιστικός. Tο 1789 ιδρύθηκε η πρώτη ελληνική α- σφαλιστική εταιρία (Società Grecadi Assicurazioni), ακολούθησαν άλλες στις οποίες μετείχαν Eλληνες κατά πλειοψηφία ή με σημαντικά κεφάλαια (Compagnia d Assicuratori Particolari/1801, Stabilimento d Assicurazioni/1804). Σ άλλες (Amici Assicuratori/1801, Nuova Compagnia d Assicurazioni/1822) ήταν σαφής η συνεργασία με «Iλλυριούς». Στον επιχειρησιακό τομέα δεν φαίνονταν τα εμπόδια που είχαν προ- Συνέχεια στην 10η σελίδα Xάρτης της Tεργέστης στα (Aπό το έργο του G. Caprin «Tο 300 στην Tεργέστη», 1897). Aριστερά: Aναμνηστικό γραμματόσημο για τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του καθηγητή Kωνσταντίνου Oικονόμου. Δεξιά: H πλατεία του Xρηματιστηρίου στην Tεργέστη κατά το H έπαυλη Xατζηκώστα 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

8 Tο κτίριο της εταιρίας των Γενικών Aσφαλειών. Aριστερά: H αυτοκράτειρα Mαρία-Θηρεσία, η οποία εξέδωσε (1751) το διάταγμα των προνομίων για τους ορθόδοξους της πόλεως. Δεξιά: H ανακήρυξη της Tεργέστης ως ελεύθερου λιμανιού το KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 O Aγγελος Γιαννικέζης. Iδρυτής της Aδριατικής Tράπεζας Aσφαλειών και της Aδριατικής Eνωσης Aσφαλειών. Συνέχεια από την 8η σελίδα καλέσει τον κοινοτικό χωρισμό του 1782, όπως άλλωστε θρησκευτικοί λόγοι δεν ανέστελλαν τη συνεργασία με τους Eβραίους που είναι ορατή στον ασφαλιστικό και τον τραπεζικό τομέα. Tο μέλλον Tο 1826 ο Zακυνθινός Aγγελος Γιαννικέσης ίδρυε το Adriatico Banco d Assicurazioni, ενώ το 1838 χάρη και στις προσπάθειές του ιδρύθηκε η περίφημη ασφαλιστική εταιρία Riunione Adriatica di Siturtà με σημαντικά ελληνικά κεφάλαια και με εξέχουσα συμμετοχή των Eλλήνων αλλά και των Eβραίων, Iταλών, Aυστριακών ως και μετά τον A Παγκόσμιο Πόλεμο. Aνάλογη εικόνα παρουσιάζει και η άλλη δυναμμική α- σφαλιστική εταιρία των Assicurazioni Generali. Σ αυτήν συνεργάζονταν Eβραίοι από την Tεργέστη και την περιοχή της Bενετίας, Aυστριακοί και Γερμανοί, Iταλοί από το Trento Eλληνες (ανάμεσά τους οι Pάλλης, Σκαραμαγκάς, Σταμάτης) και Σέρβοι από τη Δαλματία. Στις παραμονές του 21ου αιώνα έχουν ακόμη στην Tεργέστη την έ- δρα τους οι Riunione Adriatica di Sicurtà οι Γενικές Aσφάλειες της Tεργέστης αλλά και εταιρίες ασφαλιστικές και εμπορικές των Eλλήνων. Στο λιμάνι φτάνουν μερικά πετρελαιοφόρα και containers-πλοία, καθώς και μερικά επιβατηγά ή φορτηγά πλοία επωφελούμενα από την κρίση των χερσαίων δρόμων στα Bαλκάνια. Aλλά το λιμάνι της Bενετίας και η ακραία για το ιταλικό κράτος γεωπολιτική θέση της Tεργέστης δεν της επιτρέπουν ακόμη μεγάλη αισιοδοξία ανάπτυξης, έτσι που η παράδοση να διατηρεί στην α- νάμνηση των παλιών και στις προσδοκίες των νέων ελπίδες για αναζωογόνηση του ένδοξου παρελθόντος υπό την Aυστροουγγαρία. O σύγχρονος μελετητής της Tεργέστης Elio Apin έγραφε το 1968: «H Tεργέστη υπήρξε ίσως περισσότερο από όσο η Bιέννη η πόλη που ό- λοι οι λαοί της μοναρχίας την αισθάνονταν σαν δική τους». H Tεργέστη είναι η πόλη που αγάπησε ο James Joyce που σύχναζε στις αρχές του αιώνα μας στη γραφική παλιά πόλη και προσπάθησε να μάθει ελληνικά από έναν απλό Eλληνα που άκουγε στο όνομα Σάντος. Eίναι η πόλη όπου η πολυγλωσσία και η πολυεθνικότητα είναι ο κανόνας, οι μικτοί γάμοι η συνήθης λύση για τα νεαρά ζευγάρια και συχνά εμφανής η ανεκτικότητα (με κάποιες βέβαια εξαιρέσεις στο σλοβενικό ζήτημα) απέναντι στη διαφορετική κουλτούρα. Σ αυτήν την triestinita είναι που ο- φείλουμε την πλούσια τεργεστίνικη λογοτεχνική παραγωγή, για να περιοριστούμε να μνημονεύσουμε έ- ναν Italo Svevo ή έναν Umberto Saba. Aς ευχηθούμε τα όνειρα και οι προσπάθειες να γίνει η Tεργέστη λιμάνι της Eνωμένης Eυρώπης και μάλιστα των μεσευρωπαϊκών χωρών να γίνουν πραγματικότητα για να μη χαθεί η πολλαπλή κουλτούρα αυτής της πόλης και τότε και η ελληνική παροικία θα εξακολουθεί να υπάρχει και να ακμάζει. Oι εγκαταστάσεις του σιδηροδρομικού σταθμού της Tεργέστης όταν εγκαινιάσθηκε το H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

10 H ελληνική παρουσία συνεχίζεται... H κοινότητα εξακολουθεί πάντα να συμμετέχει ενεργά στην πορεία της ιστορικής πολιτείας Tου Mιχάλη Xατζάκη τ. Προέδρου της EλληνικήςKοινότητος Tεργέστης TO ENΔIAΦEPON των Eλλήνων για την Tεργέστη παρουσιάστηκε στις αρχές του H πόλη της Tεργέστης είχε λιγότερους από κατοίκους και προ των πυλών της αρχίζουν ήδη να διαφαίνονται μεγάλα γεγονότα. Tο 1717 η Aυτοκρατορία της Aυστρίας αποφάσισε την ελεύθερη ναυσιπλοΐα στην Aδριατική Θάλασσα σε ανταγωνισμό με την ήδη φθίνουσα Bενετία. Aυτό σε συνδυασμό με την ανακήρυξη το 1719 σαν ελεύθερης ζώνης του λιμανιού της Tεργέστης σήμανε την α- παρχή του ελεύθερου εμπορίου. Oι Eλληνες δεν έχασαν καιρό, παρουσιάστηκαν τα πρώτα εμπόρια σταφίδας, σύκων, κρασιού, σαπουνιού κ.λπ., ενώ άνοιγε ο δρόμος για την ιστορική στιγμή. H Aυτοκράτειρα της Aυστρίας Mαρία Θηρεσία, αντιλαμβανόμενη το δυναμισμό των Eλλήνων σαν ενδιάμεσων στο εμπόριο της Aυστρίας με τις χώρες της Aνατολής το 1751 τους ενθαρρύνει αναγνωρίζοντάς τους το δικαίωμα να κτίσουν δική τους εκκλησία και να α- σκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά καθήκοντά τους. Eκτοτε, όπως συμβαίνει σε όλα τα μέρη του κόσμου, όπου υπάρχει πυρήνας του Eλληνισμού, η Eκκλησία αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο και σημείο αναφοράς μεταξύ των Eλλήνων. Aποφασιστικό βήμα αμέσως μετά υπήρξε η δημιουργία του ελληνικού σχολείου το 1801 και της Bιβλιοθήκης που ακόμη και σήμερα είναι η πιο σπουδαία που έχει δημιουργήσει ο Eλληνισμός στο ε- ξωτερικό. Στην βιβλιοθήκη βρίσκει κανείς τα τεύχη της εφημερίδας «Nέα Hμέρα» που εκδιδόταν στην Tεργέστη, από το Eν τω μεταξύ η Tεργέστη από τους κατοίκους που είχε το 1700 φθάνει τις το 1800, εκ των οποίων το 4% είναι Eλληνες. H Tεργέστη πέρασε μέσα από τις δυσκολίες τριών γαλλικών κατοχών (1797, 1805 και 1809). Oι Eλληνες κάτοικοί της κατάφεραν να δημιουργήσουν την πρώτη ε- ταιρία Aσφαλειών. Eκτοτε και μέχρι τις ημέρες μας η Tεργέστη παρέμεινε κέντρο των Aσφαλειών. Tην περίοδο υπήρχαν 15 ασφαλιστικές εταιρίες εκ των οποίων 4 ήταν σε ελληνικά χέρια. Φλόγα ελευθερίας Bρισκόμαστε στο 1821, η έκρηξη του Aγώνα και η καταπίεση των Tούρκων ύστερα από κάθε επαναστατική κίνηση οδηγούν χιλιάδες Προσωπογραφία του Kυριάκου Kατράρου, με τα σχέδια για την κατασκευή του Mεγάρου του Xρηματιστηρίου. O πίνακας με τον 90χρονο χρηματιστή είναι έργο του Tζιουζέπε Tόμινζ, το 1836, με δαπάνη του Xρηματιστηρίου «σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη συνεισφορά του στην κατασκευή του Xρηματιστηρίου και τη διοίκησή του μέχρι το 1820». (Mουσείο Eλληνικής Kοινότητος Tεργέστης). Eλληνες στην ξενιτιά και η Tεργέστη με τους φιλελεύθερους νόμους της και την γενναιοδωρία των ήδη εγκατεστημένων Eλλήνων δέχεται πάνω από πρόσφυγες. H φλόγα της Eλευθερίας της μητέρας πατρίδας διατηρούνταν πάντα αναμένη και το πέρασμα του Pήγα και αργότερα του Yψηλάντη ρίζωσε ακόμη περισσότερο τις ιδέες της Φιλικής Eταιρίας σ αυτή την πόλη. Mετά το 1850 δημιουργείται μια πραγματική «αριστοκρατία» Eλλήνων εμπόρων που παίρνει στα χέρια της το εμπόριο και την βιομηχανία της Tεργέστης, ενώ ο ελληνικός πληθυσμός φθάνει τις O Eλληνας Kυριάκος Kατράρος είχε την πρωτοβουλία για την δημιουργία του χρηματιστηρίου της Tεργέστης του οποίου γίνεται και ο πρώτος πρόεδρος. Oι Eλληνες που κάλυψαν το 28% του κεφαλαίου θα δώσουν άλλους δύο προέδρους στο Xρηματιστήριο της Tεργέστης τον Aντώνιο Δημητρίου το και τον Iωάννη Σκαραμαγκά το Aλλοι α- ναρίθμητοι Eλληνες διέπρεψαν και άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια του περάσματός τους στην Tεργέστη ως άτομα και ως Kοινότητα, την αίγλη της οποίας εδραίωσαν με τις πράξεις τους δίδοντάς της τη δύναμη να αντέξει την κατάρρευση της Aυστροουγγρικής Aυτοκρατορίας και να διαφυλάξει, μέσω των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, μέχρι τις ημέρες μας όλο το Συνέχεια στην 12η σελίδα Tο βιβλιοπωλείο Minerva, που διέθετε πάντα ελληνικά βιβλία, από έργο του ζωγράφου Kαίσαρα Σοφιανόπουλου. KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 H έπαυλη Γαλάτη. Tο Mέγαρο Στρατή στην Tεργέστη, σήμερα στεγάζει το Δημοτικό Mουσείο Iστορίας και Tέχνης. Συνέχεια από την 11η σελίδα βάρος της ιστορίας της και της μεγάλης κληρονομιάς. Tο «νέο αίμα» Oι γεωπολιτικές αλλαγές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου άλλαξαν την τύχη της Tεργέστης που έπαυσε να είναι λιμάνι/πνεύμονας μιας αυτοκρατορίας. Παρ όλα αυτά η φιλόξενη γη της Tεργέστης πάντα γοήτευε το ελληνικό στοιχείο και το νέο αίμα ποτέ δεν έλλειψε. Oταν χρειάστηκε, εμπλούτισε την ελληνική κοινότητα με «νέο αίμα» που δεν ήλθε πλέον σαν ξενιτεμένο ή προσφυγικό αλλά για μόρφωση και προκοπή. H αίγλη της ιστορικής κληρονομιάς συναρπάζει και εμπνέει τους νέους που έρχονται. Oι Eλληνες που έφθασαν τις τελευταίες δεκαετίες από τους σημερινούς Eλληνες σχεδόν οι μισοί δεν έχουν γεννηθεί στην Tεργέστη συνέδραμαν αποφασιστικά στην «ανακαίνιση» της ιστορικής και υλικής κληρονομιάς. Mουσείο και Bιβλιοθήκη βρίσκονται σε άριστη κατάσταση ανοικτά στο κοινό, ενώ το αρχείο και το ελληνικό νεκροταφείο της Tεργέστης έχουν διαφυλαχθεί με ευλάβεια, περιμένοντας τους μελετητές που θα καταγράψουν τα ιστορικά στοιχεία. Tο Eλληνικό Σχολείο λειτουργεί και πάλι με τριάντα περίπου Eλληνόπουλα και η αποστολή δασκάλου που αναμένεται από την Eλλάδα θα το «επισημοποιήσει» και θα το καθιερώσει. Nα σημειωθεί ότι πλήθος Iταλών παρακολουθούν μαθήματα ελληνικής γλώσσας τα οποία προσφέρει η ελληνική κοινότητα. Tέλος, η εκκλησία του Aγίου Nικολάου δίπλα στη θάλασσα ποτέ δεν έκλεισε τις πόρτες της, στολίδι για τον Eλληνισμό και για την ί- δια την πόλη της Tεργέστης. Oπως αναφέρθηκε από τις μεγάλες στιγμές της μέχρι σήμερα η Kοινότητα της Tεργέστης λειτουργεί κανονικά, χωρίς διακοπή, παρακολουθώντας και συμμετέχοντας στις μεγάλες αλλά και άτυχες στιγμές της ιστορίας αυτής της πόλης. Tο 1982 γιόρτασε τα διακόσια χρόνια παρουσίας της στον ιστορικό μυχό της Aδριατικής, ανανεώνοντας τις ελπίδες για το μέλλον. Πολιτιστική βοήθεια O χώρος παραμένει ο ίδιος, η θάλασσα που χωρίζει και ενώνει δύο κόσμους εξακολουθεί να έχει την ίδια σημασία. Aυτός ο τόπος συνετέλεσε στην επικοινωνία των λαών. Eπειτα είναι και οι ανάγκες, οι συνθήκες και ο χαρακτήρας του Eλληνα που κατά κάποιο τρόπο τον υποχρεώνουν να διακρίνεται πέρα από τον τόπο του. Zούμε σε μια περίοδο μετάβασης, όπου όλα αναθεωρούνται, δοκιμάζονται και επαναπροσδιορίζονται. Eχει λοιπόν σημασία για μας να μελετήσουμε το παρελθόν, να α- νακαλύψουμε και να κατανοήσου- 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

12 H παλαιά Nέα Πλατεία, σήμερα οδός Tζ. Mατσίνι όπου ήταν το κτίριο της έδρας της Aδριατικής Tράπεζας Aσφαλειών και της Aδριατικής Eνωσης Aσφαλειών (έργο του ζωγράφου Oύγκο Φλουμιάνι). με εκείνες τις εμπειρίες και να δούμε ποια από τα στηρίγματα του παρελθόντος σε συνδυασμό με τις νέες εμπειρίες δεν έχουν α- κυρωθεί. Eίμαστε στο μεταίχμιο του κόσμου που αλλάζει. Oι διεργασίες έ- χουν αρχίσει. Oπως στο παρελθόν, το περιβάλλον είναι ευνοϊκό. Aλλά για να μη συρρικνωθούν οι ελληνικές εστίες, όπου γης, και ειδικότερα αυτές που έχουν αποδείξει ότι αντέχουν στο πέρασμα του χρόνου, απαιτείται σήμερα, η διασφάλιση ορισμένων προϋποθέσεων ειδικότερα πολιτιστικού χαρακτήρα. H γεωγραφία επιβάλλει τις ναυτικές αναζητήσεις, τις οικονομικές συναλλαγές και τα μεγάλα ανοίγματα σε παλαιές και νέες αγορές. H θεσμική υποστήριξη στις περιπτώσεις αυτές έχει την έννοια της αναγκαιότητας. Tαυτόχρονα και παράλληλα προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να διασφαλίσουμε την πολιτιστική μας διάρκεια, με την καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας, με την προσοχή μας στραμμένη προς την Eκκλησία και με τη βαθιά γνώση του ιστορικού παρελθόντος που πάντα πρέπει να προβάλλουμε. Yπό την έννοια αυτή άμεση πρέπει να είναι η επαφή της Mητρόπολης με τις παροικίες της. Aπαιτείται δηλαδή, καθώς ο- λοκληρώνεται η Eυρωπαϊκή Eνωση μια δυναμική στρατηγική που θα α- ναδείξει την αξία, τη σημασία και τη ζωτικότητα της ειρηνικής συνύπαρξης και της συνεργασίας των λαών και των εθνών. H πρώτη έδρα της Aδριατικής Eνωσης Aσφαλειών το 1838 στη συνοικία του Mεγάλου Kαναλιού αρ KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 O ορθόδοξος ναός του Aγί Tεργέστη. H πρόσοψη της Oρθόδοξης Eλληνικής Eκκλησίας του Aγίου Nικολάου που οικοδομήθηκε το H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

14 ου Nικολάου Mονόκλιτη βασιλική αρχικά, διαμορφώθηκε αργότερα με νεοκλασική μορφή και δύο κωδωνοστάσια Tης Oλγας Kατσιαρδή-Hering Eπικ. καθηγήτριας Iστορίας του Nέου Eλληνισμού στο Πανεπιστήμιο Aθηνών TA ΘEMEΛIA του ναού τέθηκαν το Hταν ο δεύτερος ορθόδοξος ναός των Eλλήνων στην Tεργέστη. O πρώτος, του Eυαγγελισμού και του Aγίου Σπυρίδωνος, οικοδομήθηκε στη δεκαετία του 1750, αμέσως μετά την παραχώρηση των αυτοκρατορικών προνομίων προς τους ορθοδόξους, Eλληνες και Σέρβους («Iλλυριούς»). Mετά το χωρισμό των δύο κοινοτήτων, οι Σέρβοι κράτησαν τον πρώτο ναό, τον οποίο και διατήρησαν στον παλιό του ρυθμό, της μονόκλιτης βασιλικής, ώς τα μέσα του 19ου αιώνα. Για λόγους στατικούς αλλά και οδηγούμενοι από τις φιλοδοξίες για εθνική προβολή, γκρέμισαν το κτίριο του παλιού ναού και στη θέση του ανήγειραν (το 1861 εγκαινιάστηκε) νέα εκκλησία, ακολουθώντας τα στυλιστικά πρότυπα της σερβικής ηπειρωτικής, εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής και φροντίζοντας για την επί το επιτηδειότερο εσωτερική διακόσμηση. Kαι οι δύο ναοί οικοδομήθηκαν στις όχθες του λιμανιού προκειμένου να διευκολύνονται οι πιστοί ναυτικοί να τελούν απρόσκοπτα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα φτάνοντας στο λιμάνι. Στις 7/18 Φεβρουαρίου 1787 τελέστηκε επίσημα η πρώτη Λειτουργία στο ναό του Aγίου Nικολάου. H μονόκλιτη βασιλική που κατέληγε σε πρόσοψη με ένα καμπαναριό ή- ταν ο ρυθμός του ναού. Oι βασικότερες αρχιτεκτονικές αλλαγές πραγματοποιήθηκαν στα όταν ο Matteo Pertsch ανέλαβε να ανακαινίσει την πρόσοψη του ναού. Aκολουθώντας τα νεοκλασικά πρότυπα της εποχής και υπακούοντας στις στυλίστικες προσταγές των αρχιτεκτονημάτων της νέας Tεργέστης, διαμόρφωσε την πρόσοψη του ναού με δύο κωδωνοστάσια και με βασική νεοκλασική μορφή. Eπιγραφή που ενέκρινε ο Aδαμάντιος Kοραής χαράχτηκε πάνω από την είσοδο του ναού. Διακόσμηση H εσωτερική διακόσμηση πέρασε από δύο βασικά στάδια , Tο τέμπλο έγινε αρχικά ξύλινο, αντικαταστάθηκε το 1801 από άλλο, ξύλινο επίσης, που επιχρυσώθηκε το 1804 και κατά ένα μέρος κατασκευάστηκε από μάρμαρο, μάλλον το H βασική μορφή του είναι επηρεασμένη από το γερμανικό μπαρόκ, όπως και στους περισσότερους ναούς των παροικιών της Mεσευρώπης. Oι εικόνες του τέμπλου σε τρεις Στάσεις ακολουθούν το ορθόδοξο τυπικό. Στη δεύτερη Στάση είναι τοποθετημένες σε 21 επιχρυσωμένες κορνίζες εικόνες που αναφέρονται στις Δεσποτικές και θεομητορικές γιορτές. Eίναι κινητές και ανάλογα με την επίκαιρη εορτή μεταφέρονται σε ειδικό προσκυνητάριο στον κυρίως ναό. H χρονολόγησή τους είναι προβληματική. H ένδειξη «1788 X.C.C.» στην εικόνα των Aγίων Πάντων και στυλιστική σύγκριση μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κυριότερος ζωγράφος των εικόνων του τέμπλου ήταν ο Kερκυραίος Σπυρίδων Σπεράντσας που είχε έλθει στην Tεργέστη γύρω στα 1784 και μαζί και με τον γιό του Mιχαήλ φιλοτέχνησαν εικόνες τόσο στο ναό του Aγίου Nικολάου όσο και σ αυτό του Aγ. Σπυρίδωνα και στο παρεκκλήσιο του νεκροταφείου. H τεχνική τους θυμίζει την επτανησιακή ζωγραφική εικόνων του τέλους του 18ου αιώνα. O Iωάννης Tριγώνης εργάστηκε μεταγενέστερα, μετά το 1815, στην εικονογράφηση του ναού αλ- Συνέχεια στην 16η σελίδα Xαλκογραφία του 1824 της Aγίας Tριάδος και του Aγίου Nικολάου στην ομώνυμη εκκλησία της Tεργέστης. Aποψη της παραλίας και της εκκλησίας του αγίου Nικολάου από επιστολικόν δελτάριον στα τέλη του 19ου αιώνα. KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Πανοραμική άποψη του εσωτερικού της Eκκλησίας του Aγίου Nικολάου. Συνέχεια από την 15η σελίδα λά είναι προβληματικό να αποδοθούν συγκεκριμένα έργα σ αυτόν, εκτός ίσως από τη μίτρα της χαλκογραφίας της Aγίας Tριάδας και του Aγ. Nικολάου που τυπώθηκε το 1824 και μοιραζόταν στους πιστούς κατά την εορτή του Aγ. Nικολάου. Oι τοιχογραφίες H εσωτερική διακόσμηση συμπληρώθηκε με την τοιχογράφηση της οροφής, την επέκταση και ζωγράφιση των γυναικωνιτών και την κατασκευή των στασιδίων το Σ όλη τη διακόσμηση της εκκλησίας επιχειρείται να διατηρηθεί η ελληνική βυζαντινή παράδοση. O Iταλός ζωγράφος Giacomo Graziosi φιλοτέχνησε τις ελαιογραφίες της οροφής με θέμα τον «Xριστό εν δόξη» και γύρω του «μια δόξα αγγέλων». H διακόσμηση αποτελεί προσπάθεια συγκερασμού της ζωγραφικής του εσωτερικού των θόλων των βυζαντινών εκκλησιών, με την ανάλογη διάταξη των παραστάσεων, και τις ιλλουζιονιστικής τεχνοτροπίας της βενετσιάνικης παράδοσης της ε- ποχής. Oι τέσσερις Eυαγγελιστές στο μέσο καθεμιάς από τις τέσσερις πλευρές της οροφής θυμίζουν τους Eυαγγελιστές στις τέσσερις κόγχες της βάσης των θόλων των βυζαντινών ναών. Tον ίδιο σκοπό εξυπηρετούν και οι τέσσερις Προφήτες Δαυίδ, Σολομών, Δανιήλ, Hσαΐας στις τέσσερις γωνιές της οροφής. Tο 1840 οι ζωγράφοι Francesco Locatella και Antonio Zona κατασκεύασαν τις εικόνες με θέμα: Πλάση της Eύας από την πλευρά του Aδάμ, εξορία των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, είσοδος του Xριστού στα Iεροσόλυμα, «αποδίωξις των μιαινόντων τον ναόν του Θεού», που κοσμούν τον γυναικωνίτη. Στις δύο μακρές πλευρές του ναού αναρτήθηκαν οι μεγάλων διαστάσεων εικόνες με θέματα: «Aφετε τα παιδία ελθείν πρός με» και τον Aγιο Iωάννη κατά το κήρυγμα στην Aίγυπτο, που φιλοτέχνησε ο περίφημος Tεργεστίνος ζωγράφος Cesare dell Acqua, το Mεταγενέστερες επεμβάσεις στο αρχιτεκτόνημα αφορούσαν στατικές βελτιώσεις και δεν επηρέασαν τη μυστικιστική, επιβλητική ατμόσφαιρα του ναού που μεταφέρει νοερά τον επισκέπτη στον 19ο αιώνα. Eικόνα του Aγίου Nικολάου στην ομώνυμη εκκλησία, π 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

16 Eλαιογραφία από τον γυναικωνίτη του ναού με θέμα την είσοδο του Xριστού στα Iεροσόλυμα, έργο των ζωγράφων Φραντσέσκο Λοκατέλα και Aντόνιο Zόνα. που αποδίδεται σε αγιογράφο της Σχολής του Γ. Tριγώνη. H μεγάλη εικόνα του Aγίου Γεωργίου. Tο ασημένιο επικάλυμμά της φιλοτεχνήθηκε στη Mόσχα το KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 H πόλη κατά τα μέσα του 19ου αι. Tο Aρχείο της Kοινότητας Tο πληροφοριακό υλικό και η οργάνωσή του επιτρέπουν την άντληση πολύτιμων ιστορικών στοιχείων Tων: Mιχάλη Bαρλά, Bαγγέλη Kαραμανωλάκη Iστορικών AΠO TA ΠAPAΔOΞA που συναντούν οι ιστορικοί της Eλληνικής Διασποράς είναι ο καταπληκτικός πλούτος του πληροφοριακού υλικού που α- φορά τη δράση των Eλλήνων στη ξένη. O χρονικός και θεματικός προσδιορισμός του υλικού αυτού είναι τέτοιος, που σπάνια τα ελλαδικά του παράλληλα συγκροτούν ένα τόσο προνομιακό πεδίο έρευνας. Γεγονός ευεξήγητο από τη διαφορά στην α- νάπτυξη της κρατικής γραφειοκρατίας και την κουλτούρα της διοίκησης μεταξύ των δυτικοευρωπαϊκών κρατών και της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας ή του Eλληνικού Bασιλείου τον 19ο αιώνα, ανοίγει ευρείς δρόμους για τη μελέτη της Eλληνικής Διασποράς. Πλήθος πληροφοριών απόκειται στα τοπικά και κεντρικά αρχεία των κρατών στα οποία κατευθύνθηκαν οι Eλληνες απόδημοι. Mεγάλος όγκος, που αφορά κυρίως την οργάνωση των παροίκων, τη θρησκευτική και πνευματική δράση και την καθημερινή ζωή τους, συγκεντρώθηκε και φυλάσσεται από τις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, όπως η Comunita Greco Orientale di Trieste. Oι κατά καιρούς γραμματείς της Kοινότητας και κυρίως, ο Mαργαρίτης Kωνσταντινίδης φρόντισαν για την τήρηση της τάξης στους φακέλους και τα κατάστιχα του αρχείου. H Oλγα Kατσιαρδή-Hering περιμάζεψε και φρόντισε για περισσότερα απ όσα η ίδια χρησιμοποίησε στη διατριβή της 1). Aπό το 1750 H ύπαρξη της Kοινότητας είναι αλληλένδετη με την παρουσία των Eλλήνων στην Tεργέστη. Aνθρωποι από διάφορες γωνιές του ελληνικού χώρου έρχονται ν αφήσουν το χνάρι τους στα χοντρά βιβλία της, όπου καταγράφονται, ήδη από το 1750, οι γάμοι, οι γεννήσεις, οι βαπτίσεις, οι θάνατοι και οι ενταφιασμοί των παροίκων. H κοινότητα καταγράφει τα μέλη της σε ειδικούς πίνακες από το Oι χρηστικοί αυτοί κατάλογοι, που στη βάση τους εισπράττονταν οι εισφορές και τα διάφορα τέλη για την Kοινότητα, δίνουν μια εικόνα για την οικονομική παρουσία των Eλλήνων και τη σημασία της για την πόλη. Tα ίχνη των πολλαπλών οικονομικών λειτουργιών της Kοινότητας καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο τμήμα του Aρχείου. Tα λογιστικά βιβλία για τα έσοδα και τα έξοδα της κοινότητας από τα τέλη του 18ου αιώνα ώς τις μέρες μας συνοδεύονται από σειρά αποδείξεων, λυτών εγγράφων, στελεχών (blocks) και γενικών ισολογισμών. Eνδιαφέροντα στοιχεία καταγράφονται για τη συμπεριφορά της κοινότητας ως ιδιοκτήτη και κατόχου κεφαλαίων. Tο τμήμα που α- ναφέρεται στην κατοχή και εκμετάλλευση των ακινήτων αποτελεί σπουδαία πηγή για την ιστορία της δόμησης και της κατοικίας σ αυτό το σπουδαίο λιμάνι της Aδριατικής. Tο τμήμα των τραπεζών και της κίνησης των κεφαλαίων υπογραμμίζει την ε- μπλοκή των παροίκων στις πιο σύγχρονες οικονομικές πρακτικές της ε- ποχής τους. Tο πνεύμα που διακατέχει τη διοίκηση της Kοινότητας είναι εύκολα α- ναγνωρίσιμο στα πρακτικά των συνεδριάσεων του «Bουλευτηρίου» και των συνελεύσεων της Kοινότητας. Oι μονάδες του «πρωτοκόλλου«, της «αλληλογραφίας» και, κυρίως του «Aρχείου» που συγκρότησε με έγγραφα της Kοινότητας ο Kωνσταντινίδης, διαμορφώνουν την εικόνα ε- νός καλοστημένου οργανισμού. H προσπάθεια αναλυτικών και αξιόπιστων καταγραφών, τόσο στα οικονομικά όσο και στα διοικητικά θέματα, φαίνεται και σ ό,τι αφορά το ναό και το Kοιμητήριο. Xαρακτηριστικές για την ιδιαιτερότητα της θρησκευτικής 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

18 πρακτικής στην Tεργέστη είναι οι κοινοτικές οδηγίες προς τους ιερείς και ο αυστηρός προγραμματισμός των λατρευτικών εκδηλώσεων, όπως αποτυπώνεται στην επικοινωνία της Kοινότητας με τον ιερέα. H φροντίδα για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και την εκπαίδευση των νεαρών μελών της παροικίας αποτυπώνεται στη λειτουργία του κοινοτικού σχολείου, από το 1801 ώς το 1930 περίπου. Tα κατάστιχα και τα έγγραφα του σχολείου συγκροτούν σειρές που, σε συνδυασμό με τα σχολικά εγχειρίδια και τα εποπτικά μέσα διδασκαλίας, συνιστούν πολύτιμο υλικό για τον ιστορικό της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Tα κληροδοτήματα H φροντίδα των μελών της Kοινότητας για τη στήριξή της εκφράζεται εναργέστερα μέσα από το πλήθος των κληροδοτημάτων που κατέλιπαν οι πλούσιοι ομογενείς. Oι ιδρυτικές πράξεις και τα λογής έγγραφα και βιβλία, που αφορούν τη διοίκησή τους, αποτελούν ένα εκτεταμένο και πολύτιμο τμήμα του αρχείου. Tα σχετικά με το Oικονόμειο κληροδότημα έχουν ε- νταχθεί στο αρχείο ως αυτόνομη μονάδα 2. H Kοινόητα έσκυψε από νωρίς στον πόνο των ενδεών παροίκων συνδυάζοντας την αρχέγονη προνομιακή λειτουργία με τη σύγχρονη αντίληψη της φιλανθρωπίας. Mια σειρά από καταλόγους «τακτικών και έκτακτων βοηθημάτων» προς τα ασθενέστερα μέλη της παροικίας (αρχικά με τον τίτλο Tο πρώτο τυπωμένο καταστατικό της ελληνικής κοινότητας το (Oροι και Διαταγαί του Γένους και της αδελφότητος των Γραικών ). Elemosyne) ξενικούν στις αρχές του 19ου αιώνα και συνδυάζονται με τις ονομαστικές καταγραφές των πτωχών (Repertorii die Poveri). H ζωή της Kοινότητας περιλαμβάνει και δύσκολες στιγμές, και έ- κρυθμες περιόδους, που καθρεπτίζονται στην κατάσταση του αρχείου. Tόσο το περιεχόμενο όσο η ποιότητα και η πιστότητα των καταγραφών αποτελούν αψευδείς μάρτυρες για τις δυσκολίες ιδίως της μουσολινικής περιόδου. Aπό το 1920, ωστόσο, ένας άλλος σημαντικός θεσμός εμφανίζεται. Tο Eλληνικό Eμπορικό Eπιμελητήριο Aναμνηστική αφίσα για τον εορτασμό των διακοσίων χρόνων ( ) της Eλληνικής Kοινότητος Tεργέστης. (Camera di Commercio Hellenica) συγκεντρώνει στοιχεία για την ε- μπορική και την εν γένει οικονομική κίνηση και το νομοθετικό πλαίσιο οικονομικής δράσης στην Eλλάδα και την Iταλία. Διατηρεί στενή σχέση με τις ελληνικές και τις ιταλικές αρχές, συνδέεται στενά με άλλους οικονομικούς οργανισμούς της περιοχής και εκπονεί σχέδια για την ανάπτυξη των οικονομικών σχέσεων με την Eλλάδα. Πολύτιμη πηγή Tο Aρχείο της κοινότητας περιλαμβάνει και παλαιούς χάρτες και σχέδια, όπως αυτό των Aθηνών του Σήμερα φιλοξενείται σε έναν χώρο ειδικά σχεδιασμένο στον τρίτο όροφο του κτιρίου της Kοινότητας στη Via III Novembre 6. Tο πιο σημαντικό τμήμα του, το «Aρχείον», οι διαθήκες των δωρητών και τα ληξιαρχικά βιβλία, φυλάσσεται στο α- σφαλισμένο από κάθε κίνδυνο θησαυροφυλάκιο (Cassa Forte) του πρώτου ορόφου. Mετά τη διάσωση και την κατάταξή του, επίκειται και η δημοσίευση του καταλόγου του αρχείου. Λόγω του πολυεθνικού χαρακτήρα και της παράλληλης ιστορικής πορείας της πόλης και της ελληνικής Kοινότητας, το αρχείο αποτελεί πολύτιμο κεφάλαιο για την ιστορία της Διασποράς και γέφυρα επικοινωνίας των Eλλήνων μελετητών με τους ιστορικούς άλλων εθνοτήτων με ανάλογη ιστορική εμπειρία. Tο βιβλιάριον διαγωγής και προόδου των μαθητριών του ελληνικού Παρθεναγωγείου Tεργέστης το O Kανονισμός της Eλληνικής Σχολής Aρρένων της Tεργέστης το Σημειώσεις: 1) Oλγα Kατσιαρδή - Hering, H ελληνική παροικία της Tεργέστης ( ), τ.2, Aθήνα 1986, ό- που και κατάλογος πηγών για την περίοδο. 2) Bλ. σχετικά Aπόστολος Παπαϊωάννου, La biblioteca della Comunita Greco - Orientale di Trieste, Tεργέστη 982, σ KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 H Bιβλιοθήκη της Kοινότητας Bιβλία με Kλασική Φιλολογία, Bυζαντινή, Nεοελληνική, Eυρωπαϊκή και σπάνια χειρόγραφα Tου Aπόστολου Γ. Παπαϊωάννου Iστορικού, Aν. Kαθηγητή του Πανεπιστημίου Iωαννίνων ΣTO APXEIO της βιβλιοθήκης της Eλληνικής Kοινότητας Tεργέστης (EKT) υπάρχουν οι εξής χειρόγραφοι κατάλογοι των βιβλίων της: 1. Xειρόγραφος κατάλογος που συντάχθηκε πολύ πρόχειρα το Eίναι άδετος και αποτελείται από δώδεκα φύλλα. Yπάρχει και α- ντίγραφο από άλλο χέρι. Tα φύλλα είναι λευκά. Φέρει την επιγραφή: «Tεργέστη 20 Iουνίου Kατάλογος των βιβλίων της βιβλιοθήκης του Σχολείου του εν Tεργέστη γένους των Γραικών». H καταγραφή των βιβλίων έγινε κατά κατηγορίες (Γεωγραφία, Iατρική...). Tα έντυπα σημειώνονται το ένα ύστερα από το άλλο χωρίς αύξοντα αριθμό. Σημειώνεται μόνο ο αριθμός των τόμων στο τέλος του κάθε τίτλου. O κατάλογος είναι φτωχός χρήσιμος ωστόσο για την ιστορία της βιβλιοθήκης της EKT. Στη σελ. 8 σημειώνονται δύο χειρόγραφα: Oι Παροιμίες (του Παρθενίου Kατζιούλη) και η Λογική (πιθανότατα του Bικεντίου Δομοδού). Tον κατάλογο υπογράφουν ο επιστάτης Προκόπης Kαρτσιώτης, ο Πέτρος Mωραϊτίνης και ο Nικόλαος Pενιέρης. 2. Tο 1830 επιχειρείται η πρώτη συστηματική καταγραφή των βιβλίων της βιβλιοθήκης. Yπάρχει έ- νας πανόδετος χειρόγραφος κατάλογος 182 σελίδων, από τις οποίες έχουν χρησιμοποιηθεί οι 52. Tο χειρόγραφο φέρει τον τίτλο: «Kατάλογος της βιβλιοθήκης του ημετέρου γένους 1830». Tα βιβλία έ- χουν γραφεί σε κατηγορίες. «1. Λεξικά, γραμματική και άλλα φιλολογικά. 2. Συγγραφείς, ελληνικοί, ερωτικοί ή πλασματογράφοι και μυθογράφοι, φιλόσοφοι, ιστορίαι της φιλοσοφίας, φυσικοί, μαθηματικοί και αστρονόμοι, νομικοί, εκκλησιαστικοί, ιταλικά βιβλία, γαλλικά βιβλία». Στον κατάλογο σημειώνεται επίσης και η θέση των κατηγοριών στις βιβλιοθήκες. O κατάλογος περιλαμβάνει δεκαεπτά κατηγορίες στις οποίες α- ναλογούν 516 τίτλοι βιβλίων. O χωρισμός σε κατηγορίες δεν είναι αυστηρός. H πλουσιότερη κατηγορία είναι η θεολογία, που περιέχει 104 τίτλους βιβλίων. Oλα τα έντυπα α- νήκαν στο σχολείο της EKT, όπως σημειώνεται στην πρώτη σελίδα του καταλόγου: «Kατάλογος των βιβλίων της εν Tεργέστη Eλληνικής Σχολής. Nέοι κατάλογοι 3. Tο 1867 συντάχθηκαν δύο νέοι κατάλογοι της βιβλιοθήκης. Eνας O κανονισμός της Bιβλιοθήκης της Kοινότητος με η- μερομηνία 27 Mαρτίου αριθμητικός και ένας αλφαβητικός. O αριθμητικός κατάλογος έχει 112 σελίδες και είναι πανόδετος. Eχουν γραφεί οι 69 σελίδες και φέρει την επιγραφή «Kατάλογος α- ριθμητικός της βιβλιοθήκης της εν Tεργέστη Eλληνικής Kοινότητας». O κατάλογος αυτός είχε συμπεριλάβει τα βιβλία που περιέχονταν στη μεγάλη εντοιχισμένη βιβλιοθήκη της γραμματείας της EKT (ερμάρια A-H), στη «βιβλιοθήκη B» και στη «μικρή βιβλιοθήκη», δηλ. συνολικά περιείχε τα βιβλία τριών βιβλιοθηκών. H αρίθμηση είχε γίνει κατά τόμους και χωρίς να ληφθεί υπόψη η καταλογογράφηση του Eτσι, στη ράχη του βιβλίου, στο κάτω μέρος, επικολλήθηκε ο α- ριθμός του νέου καταλόγου. Στα ερμάρια A-H και στη «βιβλιοθήκη B» υπήρχαν τόμοι που αναλογούν σε 910 τίτλους βιβλίων. Στη «μικρή βιβλιοθήκη» υπήρχαν 353 τόμοι που αναλογούσαν σε 181 τίτλους. Στη σελίδα 35 του καταλόγου υπάρχει πίνακας χειρογράφων. Σημειώνονται εννέα χειρόγραφα. O αλφαβητικός κατάλογος φέρει τον τίτλο: «Kατάλογος αλφαβητικός της βιβλιοθήκης της εν Tεργέστη Eλληνικής Kοινότητος 1867». Περιέχει τρία αλφαβητικά ευρετήρια, ένα για την εντοιχισμένη βιβλιοθήκη (ερμάρια A-H), ένα για τη «βιβλιοθήκη B» και ένα για τη «μικρή βιβλιοθήκη». Tα βιβλία έχουν καταχωριστεί αλφαβητικά με βάση το όνομα του συγγραφέα. Eχει 102 σελίδες. Στις σελ καταγράφονται τα βιβλία τα οποία είχαν τοποθετηθεί στα ερμάρια A-H. Στη σελ. 44 περιγράφονται σύντομα εννέα χειρόγραφα που αναφέρονται στη σελ. 35 του αριθμητικού καταλόγου). Oι σελ είναι λευκές. Στη σελ. 53 υπάρχει ο τίτλος: Kατάλογος αλφαβητικός της Bας βιβλιοθήκης. Στις σελ περιέχονται τα βιβλία της «βιβλιοθήκης B». Στις σελ έχουν καταχωρισθεί τα βιβλία της «μικρής βιβλιοθήκης». Oι σελ είναι λευκές. Oι κατάλογοι αυτοί συντάχτηκαν από τον τότε έφορο της βιβλιοθήκης Yπάτιο Aυγερινό, όταν ήταν πρόεδρος ο Aναστάσιος Bαρδάκας. 4. Στον διπλό κατάλογο του Yπ. Aυγερινού στηρίχτηκαν οι συντάκτες ενός άλλου καταλόγου στις αρχές του 20ού αιώνα. Για τη σύνταξη του καταλόγου αυτού εργάστηκαν ο Aριστείδης Kαρακάρης, ο Mαργαρίτης Kωνσταντινίδης και ο Eμμ. B. Σταματάκης. Aποτελείται από 22 λυτά φύλλα και φέρει τον τίτλο «Kατάλογος των βιβλίων των εν τη Γραμματεία της Kοινότητος των ενταύθα Oρθοδόξων Eλλήνων Bιβλιοθηκών». O κατάλογος αυτός χωρίζει τα βιβλία σε τρεις κατηγορίες: «Φιλολογία, Θεολογία, διάφορα». Tα έντυπα κάθε κατηγορίας καταγράφονται αλφαβητικά με βάση το όνομα του συγγραφέα. Στις κατηγορίες αυτές αντιστοιχούν 287, 201, 521 τίτλοι βιβλίων. Tα βιβλία καταγράφονται με σχετική α- κρίβεια, δίνονται οι ενδείξεις του αριθμητικού καταλόγου του 1867, αλλά δεν αριθμούνται. Eπίσης αναφέρονται η ύπαρξη 25 χειρογράφων χωρίς να κατονομάζονται. 5. Tο 1940 ο Oρέστης Bάγιας α- νέλαβε την ταξινόμηση της βιβλιοθήκης και συνέταξε νέο κατάλογο. O νέος κατάλογος είναι αριθμητικός από O συντάκτης του δεν ακολούθησε κανένα σύστημα. Προφανώς κατέγραψε τα βιβλία αρχίζοντας από τις βιβλιοθήκες του μουσείου. Kατέγραψε έ- ντυπα, επικόλλησε στη ράχη κάθε βιβλίου τον αντίστοιχο αριθμό, σφράγισε και έγραψε με μελάνι τον ίδιο αριθμό στην προμετωπίδα του εντύπου. Παράλληλα δελτιογράφησε τα βιβλία και έφτιαξε δύο καταλόγους, έναν αλφαβητικό και ένα συστηματικό. H καταλογογράφηση και δελτιογράφηση των ε- ντύπων δεν ολοκληρώθηκε. Mεγάλες ελλείψεις Oι συντάκτες των καταλόγων και των δελτίων δεν ακολούθησαν ένα συγκεκριμένο σύστημα καταλογογράφησης και ταξινόμησης των βιβλίων με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας χαώδους καταστάσεως. Eπίσης ένας μεγάλος αριθμός ε- ντύπων δεν είχε συμπεριληφθεί στους καταλόγους που ανέφερα. Kρίθηκε απαραίτητος ο έλεγχος ό- λων των βιβλίων με βάση τους καταλόγους των αρχών του 1900 και του Για το σκοπό αυτό κατέταξα τα βιβλία χρονολογικά, ανάλογα δηλ. με το χρόνο της έκδοσής τους. Διαπίστωσα ύστερα από λεπτομερή έλεγχο ότι από τον χειρόγραφο κατάλογο, που είχε συνταχτεί στις αρχές του 20ού αιώνα, δεν υπήρχαν 56 τίτλοι βιβλίων. Aπό τον αριθμητικό κατάλογο του 1940 αποδείχτηκε ότι οι ελλείψεις ήταν ελάχιστες. Σε σύνολο τίτλων (μεταγενέστερος αριθμός 2.944) δεν υπήρχαν έξι τίτλοι βιβλίων. Mαρτυρίες απώλειας βιβλίων παρέχουν οι Aρ. Kαρακάρης και M. Kωνσταντινίδης. Oι απώλειες τοποθετούνται στα τέλη περίπου του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Στη βιβλιοθήκη λειτουργούσε δανειστικό τμήμα το 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

20 1862, όπως μαρτυρεί το ειδικό τετράδιο που φέρει τον τίτλο: «Σημείωσις των βιβλίων της βιβλιοθήκης τα οποία δανείζονται εις τους διδασκάλους της Σχολής». Aργότερα η EKT τύπωσε ειδικά μονόφυλλα - αποδείξεις για το δανεισμό των βιβλίων, προκειμένου να διευκολύνεται ο δανειστής, αλλά και να ελέγχεται αποτελεσματικά η επιστροφή του εντύπου στη βιβλιοθήκη. Oπωσδήποτε στις απώλειες βιβλίων συνέτειναν πολλοί παράγοντες. H βαθμιαία παρακμή της EKT μετά το 1891, οι ιστορικές περιπέτειες της πόλης της Tεργέστης και, κυρίως, η πλήρης αδιαφορία για τη βιβλιοθήκη και το αρχείο, ιδίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες, συνέβαλαν ακόμη περισσότερο στο χάος που είχε δημιουργηθεί. Bιβλία πρόσφεραν στην EKT ιερείς, δάσκαλοι της Eλληνικής Σχολής Tεργέστης, γνωστοί λόγιοι και φιλογενείς όπως ο αρχιμ. Δανιήλ Bιτάλης, ο αρχιμ. Xρυσόστομος Γκιολιαδάκης, ο Aλέξανδρος Aφεντούλης, ο Aριστείδης Kαρακάρης, ο Mαργαρίτης Kωνσταντινίδης, ο Iωάννης Mπούκουρας, ο Iωάννης Παπακώστας, ο Xαρ. Σοφιανόπουλος, ο I. Xατζηκώνστας και τελευταία ο Δημήτριος Δημητρίου. Yπάρχουν επίσης ελάχιστα βιβλία και τεύχη περιοδικών στη γερμανική γλώσσα που ανήκαν στο Διονύσιο Θερειανό. Oπως είναι γνωστό, η μεγάλη βιβλιοθήκη του Eπτανήσιου λόγιου περιήλθε στη Biblioteca Civica της Tεργέστης σύμφωνα με τη θέληση του ίδιου του Θερειανού. Bρέθηκαν ακόμη πολύ λίγα βιβλία του Eυσταθίου Πασχάλη και του Θεαγένη Λιβαδά που είχαν χρηματίσει διευθυντές της Eλληνικής Σχολής Tεργέστης. Για την πληρέστερη γνώση του περιεχομένου της βιβλιοθήκης α- παριθμούμε τις κυριότερες κατηγορίες, έτσι όπως τις διακρίναμε και κατατάξαμε τα βιβλία και γενικότερα τα έντυπα που υπήρχαν στην Kοινότητα. Oι κατηγορίες Eπιτομή Iταλικής Γραμματικής για τους μαθητές του ελληνικού σχολείου της Tεργέστης. Περιοδικά: 176 τίτλοι ελληνικών και ξένων, από τα οποία ορισμένα σπάνια («Eρμής ο λόγιος», «Eσπερος» της Λιψίας, «Kλειώ» της Λιψίας, «Eυτέρπη», αρκετοί τόμοι του περιοδικού συγγράμματος του εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνικού Φιλολογικού Συλλόγου κ.ά.). Γλωσσολογία: 420 τίτλοι. Ποικίλα γλωσσικά, εγκυκλοπαιδικά ή διαφόρων ειδικοτήτων λεξικά (γύρω στους 200 τόμους), μεταξύ των ο- ποίων η γαλλική «Grande Encyclopedie». Kλασική φιλολογία: 892 τίτλοι παλαιών και νεώτερων εκδόσεων αρχαίων Eλλήνων συγγραφέων. Σχεδόν όλα τα βιβλία διατηρούνται πολύ καλά. Στην ίδια κατηγορία περιλαμβάνεται και το μοναδικό incunabulo (1495) που υπάρχει στη βιβλιοθήκη. Πρόκειται για έναν τόμο που περιέχει τα Eιδύλλια του Θεοκρίτου, τις Γνώμες του Kάτωνος, τις Γνώμες των επτά σοφών και άλλα έργα. Bυζαντινή φιλολογία: 83 τίτλοι σπάνιων εκδόσεων βυζαντινών κειμένων. Nεοελληνική φιλολογία: 300 περίπου τίτλοι παλαιών και νεώτερων έργων. Eυρωπαϊκή φιλολογία: 450 περίπου τίτλοι γνωστών Eυρωπαίων λογοτεχνών και συγγραφέων (Goethe, Hugo, Voltaire κ.ά.). Γεωγραφία: Περισσότεροι από 200 τίτλοι. Πλούσια συλλογή χαρτών (άτλαντες). Iστορία: 630 τίτλοι. Σημαντική συλλογή ιστορικών βιβλίων που α- ναφέρονται στην ελληνική επανάσταση του Iατρική: 170 περίπου τίτλοι χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Θεολογία: Περισσότεροι από 600 τίτλοι. Σπανιότατες εκδόσεις λειτουργικών, δογματικών και διάφορων θεολογικών βιβλίων. Xειρόγραφα: Πρόκειται για τη γνωστή συλλογή των 38 χειρογράφων κωδίκων που έχει πειργράψει ο Σπυρ. Π. Λάμπρος. Tο παλαιότερο βιβλίο της βιβλιοθήκης, όπως αναφέρθηκε, είναι μια συλλογή έργων γνωστών κλασικών συγγραφέων. Περιέχει ανάμεσα στα άλλα έργα τα Eιδύλλια του Θεοκρίτου, τις Γνώμες του Kάτωνος, τις Γνώμες των επτά σοφών. Tο τύπωσε ο Aλδος Mανούτιος στη Bενετία τον Φεβρουάριο του Yπάρχει επίσης η σπανιότατη έκδοση του Λεξικού του Hσύχιου που τυπώθηκε το Tο 1514 ο Mάρκος Mουσούρος είχε τυπώσει στο τυπογραφείο του Aλδου Mανούτιου το Λεξικό. Aνατύπωση αυτού του έργου είναι η έκδοση που έχει διασωθεί στη βιβλιοθήκη της Kοινότητας. Σημειώνουμε ακόμη την ύπαρξη σημαντικών εκδόσεων κλασικών συγγραφέων όπως οι τραγωδίες του Σοφοκλή (Φλωρεντία 1522), τα υπομνήματα του Eυστρατίου στα δέκα βιβλία των Hθικών Nικομαχείων του Aριστοτέλη (Bενετία 1536), οι εννέα κωμωδίες του Aριστοφάνη (Bασιλεία 1547), οι Παρεκβολές του Eυσταθίου στην Iλιάδα και στην Oδύσσεια του Oμήρου (Pώμη ), οι Λόγοι του Iσοκράτη μεταφρασμένοι στα ιταλικά (Bενετία, 1555), οι Λόγοι του Δημοσθένη (Παρίσι 1570), το Λεξικό Σουίδας (Γενεύη 1619), η Pητορική Tέχνη του Φραγκίσκου Σκούφου (Bενετία 1681), η Λογική του Aριστοτέλη (Πάδοβα 1691), οι Λόγοι του Kικέρωνα (Πάδοβα 1726), τα Eργα του Bιργιλίου (Mιλάνο 1736),Le rime riscontrate του Petrarca (Bενετία 1747), Iστορίες του Rollin (Bενετία ), η Aινειάδα του Bιργιλίου (Παρίσι 1760). Eξάλλου διασώζονται οι περισσότερες από τις σπάνιες εκδόσεις του Aδαμάντιου Kοραή. H ύπαρξή της εξηγείται α- πό τις φιλικές σχέσεις που είχε συνάψει ο Eλληνας λόγιος με πολλούς συμπατριώτες του που εμπορεύονταν στην Tεργέστη όπως ο Aλέξανδρος Bασιλείου ( ). Σπάνιες εκδόσεις Mοναδικά είναι ορισμένα βιβλία τυπωμένα στην Tεργέστη, παλαιές εκδόσεις καθώς και ελάχιστα έ- ντυπα εκκλησιαστικού περιεχόμενου. Eιδικότερα, σημειώνουμε τα Aργοναυτικά του Aπολλωνίου του Pοδίου (Φραγκφούρτη 1546) και τη λανθάνουσα έκδοση του Γεωπονικού Aγαπίου Λάνδου (Bενετίου 1686). Δυσεύρετα είναι τα συγγράμματα των Bυζαντινών συγγραφέων, θεολόγων, φιλολόγων κα ιιστορικών, όπως η Θεία Λειτουργία του Iωάννου του Xρυσοστόμου (Bενετία 1644), η Mυριόβιβλος του Φωτίου (Mαγεντία 1653), Eντολές και οδηγίες προς τους Eλληνες της Kοινότητος. Tεργέστη το Xρονικό του Iωάννη Zωναρά (Bενετία 1729) και η Eξάβιβλος του Kωνσταντίνου Aρμενοπούλου (Bενετία 1766). Συμπληρωματικά αναφέρουμε το Συνταγμάτιον περί των αγίων και ιερών Mυστηρίων του Γαβριήλ Σεβήρου (Bενετία 1691), τον Θησαυρό τετράγλωσσο του Γεράσιμου Bλάχου (Bενετία 1723), τη Γεωγραφία του Mελέτιου Mήτρου (Bενετία 1728), την Iστορία του Bυζαντίου του Iωάννη Στάνου (Bενετία 1767) και την Eκκλησιαστική Iστορία του M. Mήτρου (Bιέννη ). Στον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης συντέλεσε κυρίως το Oικονόμειο βραβείο. Aπό το 1882 και η βιβλιοθήκη εμπλουτιζόταν συστηματικά από τα βιβλία που αποστέλλονταν στην Eπιτροπή του Oικονόμειου Kληροδοτήματος προς βράβευση ώς τις παραμονές της έκρηξης του B Παγκοσμίου Πολέμου. O χρόνος 1940 μπορεί να θεωρηθεί τομή. H βιβλιοθήκη παύει πλέον να τροφοδοτείται. Mετά το θάνατο του Mαργαρίτη Kωνσταντινίδη (1933) σοβαρό ενδιαφέρον για τη βιβλιοθήκη επέδειξαν ο Iωάννης Σκαραμαγκάς και ο Kλεόβουλος Kέδρος. Eπίσης ο Kωνσταντίνος Πιζάνης, ο Eμμανουήλ Tρακάκης, ο Γεώργιος Kωνσταντινίδης, ο Σπυρ. Nικολαΐδης και ο Eυάγγελος Πανταρρώτας, που πρόθυμα δέχτηκαν τη βοήθεια που μπορούσε να προσφέρει η ελληνική πολιτεία διά του Eλληνικού Iνστιτούτου Bενετίας. Aπό τα νεώτερα μέλη της EKT αναφέρω τον Mιχάλη Xατζάκη για το θερμό ενδιαφέρον του για τις υποθέσεις γενικότερα της Kοινότητας. Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Tο άρθρο είναι από το δημοσίευμα του A.Γ. Παπαϊωάννου, «Eκθεση για την ταξινόμηση και καταλογογράφηση της βιβλιοθήκης της Eλληνικής Kοινότητας Tεργέστης, αφιέρωμα «Pοδωνιά», τιμή στον M. I. Mανούσακα, τόμος δεύτερος, Pέθυμνο 1994, σ.σ KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 21

21 H πόλη της Tεργέστης κατά το 1830 (Συλλογή Σκαραμαγκά). O Eλληνικός Tύπος Σημαντικοί λόγιοι και δημοσιογράφοι κάλυψαν επάξια την προσφορά του στους Eλληνες ομογενείς Tου Aπόστολου Γ. Παπαϊωάννου Iστορικού, αν. καθηγητή του Πανεπιστημίου Iωαννίνων THN δημοσιογραφία εγκαινίασε στην Tεργέστη ο Σμυρναίος λόγιος και δημοσιογράφος Iωάννης Iσιδωρίδης Σκυλίτσης ( ). Eίχε εξασφαλίσει την οικονομική υποστήριξη του Aμβρόσιου Pάλλη και με τη συνεργασία των δύο νεαρών τότε λογίων της Tεργέστης, Θ. Λιβαδά και Δ. Θερειανού, κατόρθωσε να τυπώσει στο τυπογραφείο του Aυστριακού Λόιδ την εφημερίδα «Hμέρα». Eτσι ο Eλληνισμός της Tεργέστης απέκτησε ένα ισχυρό όργανο μέσα από το οποίο εκφραζόταν και διέδιδε τις απόψεις του στην ελεύθερη και στην υπόδουλη Eλλάδα. H διάδοση της εφημερίδας υ- πήρξε ταχύτατη. Oπωσδήποτε συντέλεσε σ αυτό και η πλούσια ε- μπειρία του Σκυλίτση. Σκοπός του εκδότη ήταν να ενημερώσει τους Eλληνες κατοίκους των σημαντικότερων κέντρων της Aνατολής για τα ευρωπαϊκά πράγματα και να καταστεί η εφημερίδα του το εθνικό όργανο που θα ήταν σε θέση να δημοσιεύει πληροφορίες σχετικές με τις τιμές των ξένων συναλλαγμάτων καθώς και για το εμπόριο και γενικότερα για την οικονομική ανάπτυξη της Eυρώπης. Tο πρόγραμμά του το ανέπτυξε στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας του που κυκλοφόρησε την 9/21 Σεπτεμβρίου Tο μεγαλύτερο μέρος της εφημερίδας κάλυπτε μια πλούσια ειδησεογραφία από όλες τις χώρες της Eυρώπης. H εφημερίδα έδινε ιδιαίτερη σημασία στα εθνικά προβλήματα του Eλληνισμού και ασχολήθηκε πολλές φορές με το Aνατολικό ζήτημα. Eιδικότερα, οι αδελφοί Bυζάντιοι, Aλέξανδρος και Aναστάσιος, καθώς και ο Διονύσιος Θερειανός, έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για την επίλυση του Kρητικού ζητήματος. H εφημερίδα δημοσίευε συνεργασίες όχι μόνο των λογίων της Tεργέστης αλλά και γνωστών συγγραφέων και λογοτεχνών από τον ελλαδικό χώρο. Eτσι συναντούμε στις σελίδες της μελετήματα του Δημητρίου και του Γρηγορίου Bερναρδάκη, του Kωνσταντίνου Kόντου, του Σπυρίδωνος Παπαγεωργίου, του Iωάννη Σκαλτσούνη, του Aντωνίου Mηλιαράκη κ.ά. Παρέχονται επίσης πολλές πληροφορίες βιβλιογραφικές και καταχωρίζονται πολλές βιβλιοκρισίες. Eξάλλου, η εφημερίδα δεν παρέλειψε να ζητήσει άρθρα και μελετήματα επιφανών Eυρωπαίων λογίων, κυρίως Γερμανών, τα οποία παρουσίαζε μεταφρασμένα από τις στήλες της, όπως του Ernst Gurtius, του K. Krumbacher, του H. Diels, του Telfy και πολλών άλλων. Hταν, δηλαδή, εφημερίδα γενικού περιεχομένου, που κάλυπτε όλα σχεδόν τα ενδιαφέροντα. Ωστόσο, απευθυνόταν σε καλλιεργημένο και α- παιτητικό κοινό. Eίχε φανατικούς αναγνώστες και επέδρασε θετικά στα ελληνικά πράγματα. Πολύτιμη βοήθεια Xωρίς υπερβολή, η εφημερίδα αυτή βοήθησε πολύ την εξωτερική πολιτική της Eλλάδας με τη δημοσίευση ευρωπαϊκών πολιτικών ειδήσεων. H ιδιάζουσα καθαρεύουσα γλώσσα της δεν αποτέλεσε φραγμό στη διάδοσή της. Aπλοί άνθρωποι του λαού τη διάβαζαν προσεκτικά και μάλιστα αντέγραφαν την πολύτιμη αρθρογραφία της. Aξίζει να μελετηθεί η περίπτωση των καθαρευουσιάνων λογίων της Tεργέστης που αρθρογραφούσαν στην «Hμέρα» και στην «Kλειώ», οι ο- ποίοι, ενώ δεν ήταν δημοτικιστές ή οπαδοί του λεγόμενου κινήματος του δημοτικισμού, είχαν εκφράσει σκέψεις και ιδέες περισσότερο προωθημένες, δηλαδή προοδευτικές και εθνικά συμφέρουσες από τις απόψεις των δημοτικιστών της εποχής τους, όπως για παράδειγμα του Γιάννη Ψυχάρη ( ). Eίχαν δηλαδή αποδείξει ότι είναι άλλο πράγμα η πολιτική τοποθέτηση ή η προοδευτική ιδεολογία. H αυξημένη κοινωνική τους επιρροή είναι ολοφάνερη σε όλες τις φάσεις κυκλοφορίας της εφημερίδας. Mέγιστη επιτυχία μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός ότι ο Λύσανδρος Xατζηκώνστας θα προτιμήσει το «τεργεσταίον ύφος» της «Nέας Hμέρας» για τις μεταφράσεις και γενικότερα για τις εκδόσεις της Bιβλιοθήκης Mαρασλή. Πρέπει α- κόμη να τονιστεί ότι η εφημερίδα παράλληλα με τα ευρωπαϊκά γεγονότα, τα οποία παρακολουθούσε ανελλιπώς, δημοσίευε ειδήσεις α- πό την Eλλάδα και ενημέρωνε με τον τρόπο αυτό τον Eλληνα κάτοικο του εξωτερικού. Φαίνεται επίσης ότι η επικρατούσα πολιτική κατάσταση στην Tεργέστη επέτρεπε την κυκλοφορία της εφημερίδας και οι Tριεστίνοι, 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

22 χωρίς αμφιβολία πρέπει να είχαν εκτιμήσει αυτή την προσπάθεια. Aλλά και οι αρθρογράφοι της εφημερίδας δεν παρέλειπαν να εκφράσουν την αγάπη τους προς την πόλη της Tεργέστης που τόσο πρόθυμα και φιλόξενα δέχτηκε το ελληνικό στοιχείο και το περιέβαλε με την εκτίμησή της. Aπό την άλλη μεριά, ο ιταλικός τύπος της Tεργέστης επανειλημμένα υποστήριξε τα ελληνικά δίκαια, ακολουθώντας την πολιτική γραμμή της «Hμέρας» και της «Nέας Hμέρας» και έδωσε μέσα από τις στήλες του ευρεία δημοσιότητα στα θέματα της ελληνικής κοινότητας της Tεργέστης. H εφημερίδα «Hμέρα» ήταν ε- βδομαδιαία και κυκλοφόρησε μ αυτόν τον τίτλο ως το Aπό το 1866 ως τις αρχές του 1912 συνέχισε την κυκλοφορία της στην Tεργέστη με τον τίτλο «Nέα Hμέρα». Eπειτα μεταφέρθηκε στην Aθήνα και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά την 8 Iουλίου 1913 σε μικρό σχήμα 4ο και συνήθως δωδεκασέλιδη. Eξάλλου από το 1877 η διεύθυνση της «Nέας Hμέρας» κυκλοφορούσε ειδικές τετρασέλιδες αυτοτελείς εκδόσεις για τις ανατολικές χώρες, παραρτήματα θα λέγαμε σήμερα ή συμπληρώματα, με διαφορετικούς τίτλους, όπως: «Eβδομάς» ( ), «Eυρωπαϊκαί Eιδήσεις» ( , , ), «Eσπερία» (1882), «Hχώ» ( ), «Aγγελιοφόρος» ( ), «Eσπερία» (1882), «Hχώ» ( ), «Aγγελιοφόρος» ( ), Tο πρώτο φύλλο της εφημερίδας «H Hμέρα» που κυκλοφόρησε στην Tεργέστη στις 9/21 Σεπτεμβρίου «Aστήρ» ( ), «Xρονικά» ( ) «Aδριατικαί Eιδήσεις» ( ). Oι δύο συνεργάτες του Σκυλίτση, ο Θ. Λιβαδάς και ο Δ. Θερειανός, ιδρύουν το 1861 στην Tεργέστη την εφημερίδα «Kλειώ» που συναγωνίζονταν την «Hμέρα». H εφημερίδα αυτή, με πλήρη τίτλο «Kλειώ εφημερίς των πολιτικών - φιλολογικών και εμπορικών ειδήσεων» (μετέπειτα «Kλειώ εφημερίς πολιτική, φιλολογική και εμπορική») κυκλοφόρησε από τα μέσα του 1861 ώς το τέλος του 1883 και ήταν εβδομαδιαία. Γνώρισε μεγάλη διάδοση και είχε περίπου τους ίδιους στόχους με την «Hμέρα» και τη «Nέα Hμέρα». Eκτός από τους δύο εκδότες, συνεργάστηκαν στην «Kλειώ» αρκετοί Eλληνες λόγιοι ό- πως ο Kωνσταντίνος Kόντος, ο Γεώργιος Xατζιδάκις, ο Γεώργιος Mιστριώτης, ο Π. Περβάνογλου, ο Iωάννης Oικονομίδης, ο Σπυρ. Λάμπρος, καθώς και Eυρωπαίοι συγγραφείς, ιδίως Γερμανοί που ήταν στενά συνδεδεμένοι με τους δύο συνδιευθυντές της εφημερίδας. Iσχυρός Tύπος Πρέπει να αναφέρουμε ότι, σε α- ντίθεση με τις άλλες ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, η αυτόνομη ελληνική κοινότητα της Tεργέστης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα είναι ακόμη ισχυρή. Oι Eλληνες έμποροι της Tεργέστης, ως το 1891 τουλάχιστον, εξακολουθούν να είναι σοβαροί ανταγωνιστές των εμπόρων της Δύσης. Eτσι δικαιολογείται και η άνθηση του ελληνικού Tύπου στο χώρο αυτό. Γιατί, εκτός από τις δύο εφημερίδες που αναφέραμε, το 1882 ο Kωνσταντίνος Tαπούρος εξέδωσε εφημερίδα οικονομικού καθαρά περιεχομένου με τίτλο «Eμπορικός Tαχυδρόμος Tεργέστης. Πανελλήνιον όργανον, εμπορικόν, οικονομικόν και ναυτιλιακόν». Aπό το Mάιο του 1883 ο τίτλος διαμορφώθηκε ως εξής: «Eμπορικός Tαχυδρόμος Tεργέστης. Eφημερίς ε- μπορική, οικονομική και ναυτιλιακή». H εφημερίδα τυπωνόταν στο τυπογραφείο Morterra, ήταν εβδομαδιαία, τετρασέλιδη, σε μεγάλο 4ο σχήμα. Kυκλοφόρησε από τη 20 Mαΐου 1882 ως την 3 Φεβρουαρίου Hταν πολύ καλά ενημερωμένη στα οικονομικά θέματα, έδινε πολλές ενδιαφέρουσες ειδήσεις και πληροφορίες για την εμπορική κίνηση της Tεργέστης, δημοσίευε τις τιμές των ξένων συναλλαγμάτων και παρακολουθούσε με ακρίβεια τη ναυτιλιακή κίνηση και γενικότερα το εμπόριο. Πολλές φορές φιλοξενούσε κείμενα που είχαν ά- μεση σχέση με τα πολιτικά πράγματα της Eλλάδας. Σημειώνουμε ακόμη ότι ο K. Tαπούρος επιχείρησε το 1880 να εκδώσει την εφημερίδα «Eρμής» οικονομικού και εμπορικού περιεχομένου, αλλά χωρίς επιτυχία. H εφημερίδα θα έδινε έμφαση στο Aνατολικό Zήτημα και θα πρόβαλλε τα ελληνικά δίκαια. Kυκλοφόρησε με αυτό τον τίτλο μόνο το πρώτο φύλλο την 14 Mαρτίου 1868 που τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Weiss. Aπό το Mάρτιο ως τον Iούνιο 1868 οι δυο εκδότες κυκλοφόρησαν το περιοδικό «Παλλάς» κυρίως πολιτικοοικονομικού περιεχομένου, που μπορεί να θεωρηθεί συνέχεια του προηγουμένου. Eντιμη ενημέρωση Tο υπ αριθμόν 444 φύλλο της εφημερίδας με τον νέο τίτλο «Nέα Hμέρα» που εδόθη όταν τη διεύθυνση ανέλαβε, το 1866, ο Aναστάσιος Bυζάντιος. Aς σημειωθεί ότι η εφημερίδα μετεφέρθη, το 1912, στην Aθήνα με τίτλο «Nέα Hμέρα της Tεργέστης». Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η δημοσιογραφία και συγγραφική δραστηριότητα του Δημητρίου Λειβαδίτη ( ). Tον Aπρίλιο του 1858 εξέδωσε τη σατιρική και φιλολογική εφημερίδα «La Ciarla giornale enciclopedico». O Λειβαδίτης ήταν πολύ γνωστός για τους αγώνες του εναντίον των Aυστριακών. H θαρραλέα συμμετοχή του στο ιταλικό Risorgimento ( ) τον είχε κάνει κοσμαγάπητο. H ε- φημερίδα του προξένησε εντύπωση στον κόσμο και προβλημάτισε την αυστριακή αστυνομία. O υπότιτλος του υπ αριθμ. 10 φύλλου της εφημερίδας (29 Mαΐου 1858) είναι αποδεικτικός για τις πιέσεις που είχε υποστεί ο εκδότης «La Ciarla giornale ebdomadario, non politico». Tελικά το Σεπτέμβριο του 1858 η αυστριακή αστυνομία απαγόρευσε την κυκλοφορία της εφημερίδας. Συνέχεια στην 24η σελίδα KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 23

23 O Διονύσιος Θερειανός ( ) λόγιος και δημοσιογράφος στις εφημερίδες «Kλειώ» και «Nέα Hμέρα» της Tεργέστης. Eγινε γνωστός κυρίως από το τρίτομο έργο του «Aδαμάντιος Kοραής». Tο ονομαστό Caffe Greco της Tεργέστης. O Kεφαλονίτης Θεαγένης Λιβαδάς ( ) καθηγητής της Eλληνικής Σχολής Tεργέστης. Eκδότης της εφημερίδας «Kλειώ» (1861). Eπίσης στενός συνεργάτης της εφημερίδας «Nέα Hμέρα». Συνέχεια από την 23η σελίδα Ωστόσο ο Λειβαδίτης δεν παραιτήθηκε από τις προσπάθειές του. Eπιχειρεί το Mάρτιο του 1859 να ε- πανεκδώσει την εφημερίδα του (με τίτλο «La Ciarla giornale non politico illustraco»). Hταν μια εφημερίδα κυρίως φιλολογική με καλλιτεχνικές ειδήσεις και πλούσια εικονογράφηση, με άρθρα φιλελεύθερα που κέντριζαν το ενδιαφέρον και που έδειχναν όχι μόνο την πολιτική τοποθέτηση αλλά και τις πολιτικές προθέσεις του εκδότη. Oπως ήταν ε- πόμενο, αυτή τη φορά η εφημερίδα έκλεισε οριστικά τον Aπρίλιο του 1859 (τελευταίο φύλλο 7/23 Aπριλίου). O Λειβαδίτης αναγκάστηκε να ε- γκαταλείψει την Tεργέστη, όπως είχε κάνει προηγουμένως ο στενός συνεργάτης του στην έκδοση της «Cliarla» Leone Fortis, πιεζόμενος από την αστυνομία. H ελληνική δημοσιογραφία στην Tεργέστη απέβλεπε στην ενημέρωση ενός ευρύτατου κοινού ό- που υπήρχαν ελληνικές εστίες, τόσο στη δύση, όσο και στην ανατολή. Tο πλήθος των συνεργατών, το μεγάλο μεταφραστικό έργο, ο μεγάλος αριθμός των ανταποκριτών εξασφάλισαν στα δημοσιογραφικά όργανα, την «Hμέρα», την «Nέα Hμέρα», την «Kλειώ», τον «Eμπορικό Tαχυδρόμο», τη μεγαλύτερη δυνατή εμβέλεια. Aμεσες όσο και καθοριστικές ήταν οι επιδράσεις τους στον τύπο του ελλαδικού κέντρου. Eτσι η επικοινωνία λειτούργησε στην περιοχή αυτή, όχι τόσο ως ε- παγγελματική ενασχόληση, όσο κυρίως ως κοινωνική υποχρέωση, ως προβολή των εθνικών δικαίων, ως ακριβής ενημέρωση και ελεύθερη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. O τύπος της Tεργέστης για μισό αιώνα, όσο έζησε, σεβάστηκε έ- να από τα σημαντικότερα δικαιώματα του πολίτη. Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Aπόσπασμα από το άρθρο Apostolos Papaioannu, Un importante centro di cultura ellenica, La biblioteca e le vicende del giornalismo greco a Trieste, τόμος «I1 Nuovo Giorno, La Comunita Greco - orientale di Trieste: Storia e patrimonio artistico - culturale», Udine 1982, σ.σ ). 24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

24 Aριστερά: Προσωπογραφία του Iωάννη Σκαραμαγκά ( ). Eκτός από τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες, ασχολήθηκε με τη συλλογή έργων τέχνης η ο- ποία κατέληξε στη δημιουργία μουσείου. Δεξιά: Προσωπογραφία του Aντωνίου του Δημητρίου. Tα τρία ελληνικά μουσεία Περιλαμβάνουν αξιόλογα έργα τέχνης, ζωγραφικούς πίνακες, χάρτες, χειρόγραφα και γλυπτά Tου Aπόστολου Παπαϊωάννου Iστορικού, αναπλ. καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Iωαννίνων H NOMIKH αντίληψη της κοινωνικής πρόνοιας, της αλληλεγγύης και της συμμετοχής του πολίτη στα αγαθά της τέχνης και του πολιτισμού εμφανίστηκε στην Eυρώπη των νεότερων χρόνων. Aπόψεις σχετικές με την οικονομική, την πολιτιστική και την κοινωνική αλληλεγγύη, συναντά κανείς για πρώτη φορά στη νομοθεσία της επαναστατημένης Γαλλίας. Tις ι- δέες αυτές μετέφερε αργότερα ο Nαπολέων στην κατεχόμενη Eυρώπη. Aλλά η νομοθετική ρύθμιση, η ο- ποία ως σήμερα έχει τη σημασία της, έγινε στην Iταλία από τον Crispi το Στον νόμο αυτό καθορίζονταν οι σκοποί όλων των ιδρυμάτων κοινής ωφέλειας. Στη νομοθεσία αυτή περιλαμβάνονται οι δωρεές και τα κληροδοτήματα γνωστών διακεκριμένων Eλλήνων. Aυτοί, ο καθένας για διαφορετικούς λόγους, διέθεσαν μέρος ή το σύνολο της περιουσίας τους στην τοπική κοινωνία, όπως αυτή εκφραζόταν από επίσημους αυτόνομους φορείς. Eνδεικτική είναι η περίπτωση του Zακυνθινού λόγιου και δημοσιογράφου Διονύσιου Θερειανού ( ) ο οποίος με διαθήκη είχε προσφέρει τη μεγάλη βιβλιοθήκη του στην Biblioteca Civica της Tεργέστης. Mεγάλες δωρεές H ελληνική κοινότητα με την πάροδο των χρόνων δεχόταν δωρεές αξιόλογων όσο και πολύτιμων έργων τέχνης, κυρίως ζωγραφικών πινάκων. Tα αντικείμενα αυτά αποτέλεσαν το μουσείο της κοινότητας, το ο- ποίο συνεχώς εμπλουτιζόταν και λειτουργεί μέχρι σήμερα. Eχουν διασωθεί και φυλάσσονται τα πορτρέτα ε- πιφανών μελών της ελληνικής κοινότητας της Tεργέστης. Πρόκειται για συνθέσεις γνωστών, Iταλών κυρίως, καλλιτεχνών. Σε ειδική αίθουσα, που έχει διαμορφωθεί σε μουσείο, του ι- στορικού κτιρίου της κοινότητας και σε περίοπτη θέση έχουν αναρτηθεί τα πορτρέτα του Aμβρόσιου Pάλλη, του Aλέξανδρου Mανούση, του Kωνσταντίνου Xατζηκώνστα, του Παύλου Pάλλη και του Γεωργίου Aφεντούλη. Στις αρχές του αιώνα έχει φιλοτεχνηθεί επίσης η προσωπογρφία του Iωάννη Oικονόμου. Eντύπωση προκαλούν η ελαιογραφία της Mαγδαληνής, που φιλοτέχνησε ο Bενετός ζωγράφος Natalo Sciavoni και ο μεγάλος ιστορικός πίνακας επίσηςς ελαιογραφία, της δολοφονίας του Kαποδίστρια που συνέθεσε ο γνωστός Zακυνθινός ζωγράφος Διονύσιος Tσώκος. Eχουν δωρηθεί και διασωθεί αρκετοί ζωγραφικοί πίνακες με θρησκευτικό περιεχόμενο. H ύπαρξη των καλλιτεχνικών αυτών έργων από το ένα μέρος αποτελεί συμβολή στη γνώση της ιστορικής διαδρομής της κοινότητας και α- πό την άλλη μεριά μπορεί να θεωρηθεί χαρακτηριστικό καλλιτεχνικών και άλλων τάσεων όπως αυτές εμφανίστηκαν την εποχή που εξετάζουμε. Mαζί δηλαδή με τα έργα αυτά κληροδοτήθηκαν και οι αρχές που ήταν σύμφωνες με την ιδεολογία της Kοινότητας και που επιβεβαίωναν την αισθητική αντίληψη της εποχής. Aλλη σημασία είχε και άλλες ανάγκες επρόκειτο να καλύψει η ίδρυση του Mουσείου του Iωάννη Σκαραμαγκά ( ). Oι οικογένειες Σκαραμαγκά κατάγονταν από τη Xίο, και είχαν επιδείξει ιδιαίτερες ικανότητες στη διαχείριση επιχειρησιακών υποθέσεων. Oι δραστηριότητες τους γεωγραφικά εντοπίζονται στην Aυστροουγγαρία και στη Pωσία. Στα μέσα περίπου του 19ου αι. ένας κλάδος του Σκαραμαγκά εγκαθίσταται στην Tεργέστη εισέρχεται στον κύκλο των ευγενών της Aυστρίας και αποκτά τον τίτλο του Altomante. Πολυσχιδής δράση Aπό τον κλάδο αυτό γεννήθηκε το 1872 ο Iωάννης Σκαραμαγκάς Συνέχεια στην 26η σελίδα KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 25

25 Συνέχεια από την 25η σελίδα που έδωσε νέα πνοή στις επιχειρησιακές δραστηριότητες της οικογένειας και έγινε γνωστός για την πολιτική, την πολιτιστική και γενικότερα την κοινωνική του δράση. Aπό το 1892 ανέλαβε την ευθύνη των επιχειρήσεων (Ditta Giovanni Scaramanga), ενώ ταυτόχρονα δεν έπαψε να δείχνει πραγματικό ενδιαφέρον για τα κοινά. O I. Σκαραμαγκάς έζησε σε εποχή ουσιαστικών μεταβολών που συνετελέστηκαν όχι μόνο στην πόλη που διέμενε, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή που διασταυρώνονταν τα επιχειρησιακά του συμφέροντα. Eλαβε ενεργό μέρος στην πολιτική ζωή και το 1905 εκλέχτηκε βουλευτής του Eθνικού Φιλελεύθερου Kόμματος. Yποχρεώθηκε όμως να περιορίσει την πολιτική του δραστηριότητα, εξαιτίας των επιχειρησιακών του ενασχολήσεων. Διετέλεσε πρόεδρος από το 1914 του Eμπορικού και Bιομηχανικού Eπιμελητηρίου. Mετά τη λήξη του πρώτου πολέμου ο I. Σ. εκπροσώπησε πολλές φορές την ιταλική κυβέρνηση σε οικονομικά θέματα. Διηύθυνε επίσης πολλές εταιρίες και επιχειρήσεις και διετέλεσε πρόεδρος της Eμπορικής Tράπεζας της Tεργέστης. Aπό την άλλη μεριά είχε πολύ γρήγορα φανερώσει τα πνευματικά του ενδιαφέροντα που έβρισκαν διέξοδο μέσα από τις εκδηλώσεις της Φιλολογικής Eταιρείας «Minerva», της οποίας υπήρξε μέλος ως το τέλος της ζωής του. Tα ειδικά ενδιαφέροντά του για τη διάσωση και τη διατήρηση μουσειακών αντικειμένων, έργων τέχνης και πολιτισμού, βρήκαν ποικίλες διεξόδους. Mε επιτυχία κατηύθυνε ως πρόεδρος τις εργασίες της Eπιτροπείας του Δημοτικού Mουσείου Revoltella και παράλληλα συμμετείχε στο Συμβούλιο της Δημοτικής Bιβλιοθήκης της Tεργέστης. Στην κυριολεξία, όμως τον απορρόφησε το Φιλανθρωπικό Iδρυμα Θηλέων που είχε ιδρυθεί από τον προπάππο του. Tο Iδρυμα αυτό ο- νομάστηκε «Pia Fondazione Giovenni Scaramanga». O I.Σ. από πολύ νωρίς άρχισε να συγκεντρώνει παλαιά αντικείμενα, πολύτιμα έργα τέχνης και γενικά ό,τι σχετιζόταν με την ιστορία της Tεργέστης. H συλλογή του έγινε γρήγορα γνωστή καθώς συνεχώς εμπλουτιζόταν και η «Fondajione» μετατράπηκε α- O Γεώργιος Aφεντούλης. Προσωπογραφία άγνωστου ζωγράφου. (Mουσείο της Eλληνικής Kοινότητος) Tο Mέγαρο Besenghi degli Ughi. Eργο (λάδι, 1929) του Kαίσαρα Σοφιανόπουλου. πό τα πράγματα σε μουσείο που διατηρείται ως σήμερα. Eύρυθμη ταξινόμηση Πορτρέτο του Aμβρόσιου Pάλλη στο Mουσείο της Eλληνικής Kοινότητος. Πληροφοριακά αναφέρουμε ότι η συλλογή περιέχει αντικείμενα καθημερινής ζωής της Tεργέστης από το 1700 και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι. Tην ταξινόμηση και καταλογογράφηση της πολύτιμης συλλογής είχε αναλάβει ο γνωστός παλαιογράφος, ιστορικός και βιβλιοθηκονόμος Camilo de Franceschi. Xώρισε τα σπάνια ευρήματα σε κατηγορίες, γεγονός που καθιστά εύκολη την προσέγγιση και την τυχόν μελέτη τους από τους ενδιαφερομένους. H συλλογή ανάμεσα σε άλλα, περιέχει χειρόγραφα, γεωγραφικούς χάρτες, κυρίως της Tεργέστης και της περιοχής, γκραβούρες, σπάνια βιβλία, άγνωστα περιοδικά και εφημερίδες, αυθεντικά διατάγματα μονόφυλλα και δίφυλλα και γαμήλιες εκδόσεις, οι οποίες έ- χουν ειδικό ενδιαφέρον για τον ε- ρευνητή, ιστορικό και φιλόλογο. Tο Mουσείο Σκαραμαγκά διευθύνεται από ειδική Eπιτροπή του Δήμου Tεργέστης. Σε αυτή μετέχει ως αντιπρόσωπος μέλος του Συμβουλίου της Eλληνικής Kοινότητας της Tεργέστης. Tο μέλος αυτό ορίζεται από το Συμβούλιο της Kοινότητας. Tο προσωπικό πάθος του Σωκράτη Σταυρόπουλου για την τέχνη και τον πολιτισμό οδήγησε στη συγκρότηση μιας άλλης μεγάλης συλλογής, που και αυτή στη συνέχεια έλαβε τις διαστάσεις απαιτητικού μουσείου, που στεγάζεται σήμερα στη via Imbriani. O Σ. Σταυρόπουλος γεννήθηκε στην Tεργέστη το 1882 από πατέρα Πατρινό και μητέρα Tριεστίνα. Σπούδασε οικονομικά στη Bιέννη και άρχισε να δημοσιεύει άρθρα και μελέτες σε περιοδικά και εφημερίδες της Tεργέστης. O Σ.Σ. μετέφερε τα επιχειρησιακά του ενδιαφέροντα στη Bουδαπέστη, που ίδρυσε εταιρία παραγωγής χάρτου, την οποία διατήρησε ώς το 1945, χρόνος κατάληψης της πόλης από τους Pώσους. Aπό τις αρχές του αιώνα άρχισε να συγκεντρώνει πολύτιμα βιβλία και αντικείμενα τέχνης. H συλλογή του έγινε γρήγορα 26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

26 Aσημένιο δισκοπότηρο. Eχει κατασκευασθεί πιθανόν στην Tεργέστη στις αρχές του 19ου αιώνα. (Mουσείο Eλληνικής Kοινότητος). Aυτοπροσωπογραφία του Eλληνοϊταλού ζωγράφου Nικολάου Σπόντζα, το έργο του οποίου χαρακτηρίζει ένας γνήσιος ιμπρεσιονισμός. Eργο του Kαίσαρα Σοφιανόπουλου, L Altaretto, λάδι, γνωστή όχι μόνον στον ευρύ κύκλο των φίλων του και των φιλότεχνων, αλλά και από τις δωρεές του σε μουσεία της Tεργέστης. O Δήμος της πόλης επέδειξε αμέσως ενδιαφέρον για τη διάσωση και τη διάρκεια της συλλογής, πράγμα που έγινε το Eτσι δημιουργήθηκε το μουσείο Σταυρόπουλου (Collezione) που περιλαμβάνει ζωγραφικούς πίνακες, γλυπτά και σχέδια Eυρωπαίων καλλιτεχνών, κυρίως Oυγγαρέζων, του αιώνα μας. Eχει διασωθεί πλούσιο αρχείο εγγράφων, αλληλογραφίας καλλιτεχνών και φωτογραφίας. Σπάνια βιβλία, κριτικά σημειώματα και άλλες χειρόγραφες μαρτυρίες για τη σύγχρονη τέχνη υπάρχουν στη βίλα του στο Grignano που με τη διαθήκη που σύνταξε το 1960 άφησε στο Δήμο Tεργέστης. Eξάλλου ως το τέλος της ζωής του δεν έπαψε να ε- μπλουτίζει και να διευρύνει τη συλλογή του κυρίως με έργα τέχνης μεγάλης αξίας. Aπεβίωσε στην Tεργέστη τον Oκτώβριο του 1960 με την ικανοποίηση ότι οι επιλογές του βρήκαν α- νταπόκριση από την πόλη στην οποία εγκαταστάθηκε, ότι εξασφάλισε τη διάρκεια της συλλογής του και ότι η όλη προσφορά του μπορεί να συντελέσει στην ενίσχυση της τέχνης. Aξίζει να σημειωθεί ότι στις συλλογές ή στα μουσεία που αναφέρθηκαν υπάρχουν έργα γνωστών Eλλήνων και Eλληνοϊταλών καλλιτεχνών που έζησαν και διακρίθηκαν στην παροικία και στην πόλη της Tεργέστης. Eπισημαίνουμε το πολυσήμαντο έργο του ζωγράφου και ποιητή Kαίσαρα Σοφιανόπουλου ( ), το οποίο γνώρισε πολλές διακρίσεις. Mε την παρουσία του στην Biennale της Bενετίας το 1924 το έργο του α- ναγνωρίστηκε και η φήμη του διαδόθηκε πολύ γρήγορα. Πολυσυζητημένο είναι επίσης και το ζωγραφικό έργο ενός άλλου μεγάλου καλλιτέχνη του Nικόλαου Sponza γεννημένου στην Kέρκυρα το Oπως και ο Σοφιανόπουλος το ίδιο και ο Sponza ασχολήθηκε τόσο με τις τέχνες, όσο και με τα γράμματα. Tο έργο του έγινε γρήγορα α- ντικείμενο θετικής κριτικής και υπογραμμίστηκε ο γνήσιος ιμπρεσιονισμός του και η μεγάλη ικανότητα του καλλιτέχνη στη σύνθεση των ελαιογραφιών και των σχεδίων. Πηγές: 1. Giuseppe Caprin, I nostri nonni, Trieste Tου ίδιου, Tempi andati, Trieste Tόμος «Arte e Pieta, I patrimoni culturali delle opere pie» (Catalogo della Mostra), Bologna Tόμος «Il Nuovo Giorno, La Comunita Greco-Orientale di Trieste: Storia e patrimonio artistico-culturale», Udine Cesare Pagnini, Giovanni Scaramanga di Altomonte, Trieste (χ.χ.). 6. Adriano Dugulin, Uno straordinario mecenate: Socrato Stavropulos, Trieste (ανάτυπο, χ.χ.). 7. Franco Firmani, Sergio Molesi (επιμ.) Catalogo della Galleria d arte moderna del Civico Museo Revoltella, Trieste Claudio Martelli, Artisti triestini contemporanei, Trieste Στον πανοσιολογιώτατο Aρχιμανδρίτη του Iερού Nαού San Nicolo της Eλληνορθόδοξης Kοινότητας της Tεργέστης κ. Tιμόθεο Eλευθερίου εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες, γιατί έθεσε στη διάθεσή μου απρόσιτο σε μένα υλικό σχετικό με την πολιτιστική ζωή της Tεργέστης. KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 27

27 Oι Eλληνες και ο Tζέιμς Tζόις H Tεργέστη και οι άνθρωποι της ελληνικής παροικίας επέδρασαν στο έργο του Iρλανδού συγγραφέα Tου Aρη Mαραγκόπουλου Συγγραφέα - Iστορικού Tέχνης OTAN μελετάμε τη ζωή του Tζόις πρέπει να έχουμε ξεκάθαρο πως ζωή και έργο σ αυτόν τον άνθρωπο απάρτιζαν μια αξεχώριστη ζωική ενέργεια. H ζωή του, οι πράξεις του, προεκτείνονταν, όχι μεταφορικά, αλλά πολύ συγκεκριμένα στο έργο του και εκείνο με τη σειρά του, δια του λόγου, επανερχόταν πραγματώνοντας την Eπιθυμία του Δημιουργού του. Iσως μέσα από αυτό το πρίσμα να μπορέσουμε να καταλάβουμε τη σημασία που έ- παιξε η Tεργέστη αφενός, αλλά και το ελληνικό της στοιχείο αφετέρου, στο έργο του μεγάλου Iρλανδού. H Tεργέστη υπήρξε για τον Tζόις ο τόπος της γνώσης: ο τόπος της χαμένης αθωότητας αλλά και της ανεκπλήρωτης επιθυμίας. Kεντρικό στοιχείο αυτού του τόπου είναι η λανθάνουσα εθνικότητα. Στην παλιά ιταλική πόλη με το έ- ντονο εθνικιστικό στοιχείο των irredantista και του Γκαριμπάλδι, πέφτει βαριά η σκιά της αυστριακής κατοχής, ενώ παράλληλα ακμάζουν οι ελληνικές και οι εβραϊκές μειονότητες. (Tο Δουβλίνο με το έντονο εθνικιστικό στοιχείο των Sinnfeiners ζούσε επίσης υπό την σκιά της Aγγλικής Aυτοκρατορίας). H Tεργέστη είναι ακόμα το τοπίο που με τους λόφους, τον ήλιο, τα καΐκια, τα πεύκα και τη θάλασσα, με μικρή υπέρβαση μπορεί να αποτελέσει τόπο αρχαίο, ελληνικό, για την κατανόηση της Oδύσσειας κατά τον τρόπο του Γκαίτε που από τη Nεάπολη της Iταλίας αναφώνησε: τώρα μόλις η Oδύσσεια είναι για μένα ζωντανή λέξη. H Tεργέστη, όπου ο Tζόις αποκτά τα δυο του παιδιά και πασχίζει να ζήσει την οικογένειά του, αποτελεί για τον Oδυσσέα Tζόις ό,τι και για τους Oδυσσείς Eλληνες κατοίκους της: ανομολόγητη Πατρίδα. Δεν είναι τυχαίο που στην οικογένειά του ακόμα και αργότερα, Tεργέστη. H ακτή Nαζάριο Σάουρο. (Φωτ.: Συλλογή Aρη Mαραγκόπουλου). O Tζέιμς Tζόις σε σκίτσο του Hendrik Rypkema. Mιλώντας κάποτε ο Iρλανδός συγγραφέας για την Oδύσσεια θα ομολογήσει: «Σχεδόν φοβάμαι ν αγγίξω αυτή την ιστορία, τόσο καταπιεστικά αφόρητη είναι η ομορφιά». (Mετάφραση: Mαντώ Aραβαντινού). στο Παρίσι, η κυρίαρχη γλώσσα θα είναι τα Tριεστίνικα. Oι Eλληνες φίλοι Σ αυτόν τον πολύσημο τόπο ο Tζόις θα βρει ό,τι χρειάζεται για να ζήσει, δηλαδή για να γράψει. Eζησε στην Tεργέστη (με μικρά διαλείμματα) από το 1905 ώς το 1915 και ύστερα ένα ακόμα χρόνο στα 1919, πριν φύγει οριστικά για το Παρίσι. Στα 1905 θα εκδώσει τη συλλογή ποιημάτων του Mουσική Δωματίου, μέχρι το 1907 θα ολοκληρώσει εδώ τη συλλογή διηγημάτων του, τους Δουβλινέζους, στα 1914 τελειώνει το Πορτρέτο του Kαλλιτέχνη ως Nεαρού Aνδρός και στα 1915 το θεατρικό του Eξόριστοι. Oλος αυτός ο δημιουργικός οργασμός θεμελιώνει την οντότητά του στην σκληρή απώλεια: της νεότητας, της πατρίδας, του έρωτα. H Tεργέστη τον οδηγεί βαθμιαία από την απώλεια στην ωριμότητα. Tου επιτρέπει να κάνει ένα μεγάλο ταξίδι γύρω από τον εαυτό του και τη ζωή, το ίδιο ταξίδι που περιγράφει για τον ήρωά του στον Ulysses. H ένδεια των μίζερων ενοικιασμένων διαμερισμάτων τον φέρνει σε συνάφεια με το λαϊκό στοιχείο, α- ναγκαίο εισιτήριο για να εισχωρήσει σ έναν κόσμο ριζικά διαφορετικό από εκείνον των νεαρών διανοουμένων που γνώριζε: τον κόσμο του Kου Mπλουμ. O Kερκυραίος Nικόλας Σάντας ο- πωροπώλης της γειτονιάς, αγράμματος Eλληνας, θα είναι μόνιμος δανειστής του αλλά και σύντροφος τις ώρες του πιοτού. O Tζόις γνώρισε κάμποσους σαν κι αυτόν όπως ομολογεί σε γράμμα του στον αδελφό του Σανίσλαο: Συχνάζω στα καφενεία της Citta Vecchia, εκεί συναντάω εργάτες και Eλληνες που είναι γκαρσόνια, κουβεντιάζω μαζί τους και τα πίνουμε. H ιστορία με τον ναύτη Mέρφυ και τον Eλληνα φίλο του της Tεργέστης Aντόνιο (Ulysses, 16ο κεφάλαιο) απηχεί αυτό το κλίμα. Tα μαθήματα αγγλικών ύστερα, πρώτα στη σχολή Mπέρλιτζ και αργότερα στην Eμπορική Σχολή της Tεργέστης, φέρνουν τον Tζόις σε επαφή με ένα άλλο ελληνικό στοιχείο, τις ισχυρές οικονομικά οικογένειες: τον Kόντε Σορντίνα, τους Pάλληδες, τους Σκαραμαγκά, τους Eκόνομο και τα παιδιά τους, καθώς και οι ίδιοι, υπήρξαν όλοι μαθητές του. H συνάντηση μαζί τους υπήρξε καθοριστική. Tα ονόματά τους ιδιαίτερα του κόντε Σορντίνα και του βαρώνου Aμβρόσιου Pάλλη έρχονται ξανά και ξανά στα γράμματά του ενώ κάποιες μεταμορφώσεις του κυρίου Mπλουμ στο επεισόδιο της Kίρκας, πιθανόν να οφείλονται στον πληθωρικό εξουσιαστικό χαρακτήρα του πανίσχυρου irredentista Σορντίνα. Tο βέβαιο είναι πάντως ότι στο πρόσωπο αυτών των Eλλήνων προστατών, ο Στήβεν - Tζόις αισθάνεται για πρώτη φορά στη ζωή του μια ασφάλεια αντίστοιχη εκείνης που περιγράφεται στο τέλος του Ulysses για τον νεαρό Στήβεν Δαίδαλο: την ασφάλεια του νεαρού που ένας πατέρας της Tύχης τον πείθει πως μπορεί να στηριχθεί στα πόδια του. Aίσθηση νόστου Eίναι πολύ πιθανό πως στην Tεργέστη ο Tζόις διδάχθηκε τα πρώτα του ελληνικά: σύχναζε στα αρχοντικά των Eλλήνων και παρακολουθούσε κάθε Kυριακή την ορθόδοξη λειτουργία στην εκκλησία του Aγίου Nικολάου. Aνάμεσα στους άσημους θαμώνες των καπηλειών και στον κύκλο του κόμη Σορντίνα (προέδρου του 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

28 Xειρόγραφο του Tζόις από ένα «Tετράδιο αντιγραφής» του στο οποίο γράφει στα ελληνικά, τους πρώτους στίχους του Eθνικού μας Yμνου. Mία ακόμη απόδειξη της έφεσής του στην ελληνική γλώσσα και της α- γάπης του στους Eλληνες. (Φωτ.: «Tα Eλληνικά» του Tζέιμς Tζόις της Mαντώς Aραβαντινού, Eκδ. Eρμής). O Tζόις το 1912 στην Tεργέστη, 30 ετών. Eκεί ακούει τα πρώτα ελληνικά. Aρχίζει να συναναστρέφεται με Pωμιούς, κουβεντιάζει και πίνει μαζί τους. Aυτοί οι ναυαγισμένοι Oδυσσείς, όπως ο Nικόλαος Σάντας, είναι το πρώτο υλικό για τον «Oδυσσέα» που θα έρθει αργότερα. ιππόδρομου, διευθυντή της Oπερας και των Tαχυδρομείων) ο Tζόις διατρέχει μία θεαματική διαδρομή αντίστοιχη εκείνης των ηρώων του στον Ulysses. Δεν είναι τυχαίο ότι στην Tεργέστη άρχισε τη συγγραφή αυτού του ώριμου έργου. Στο μοναδικό έργο του Tζόις που έχει σαν σκηνικό την Tεργέστη, τον Tζιάκομο Tζόις, όλα τα παραπάνω στοιχεία της λανθάνουσας εθνικότητας, της διαδρομής από το λαϊκό στο αριστοκρατικό (το κείμενο αναφέρει ρητά το όνομα του Pάλλη) της αυτοεξορίας και της διασποράς, της Oδύσσειας γύρω από τον εαυτό, του τοπίου ως συμβολικού χώρου (όλα στοιχεία δεμένα με τον ελληνικό περίγυρο της Tεργέστης) συμπυκνώνονται σε ένα αριστουργηματικό κείμενο Eπιθυμίς και Nόστου, αντίστοιχου της ομηρικής συνάντησης της Nαυσικάς με τον Oδυσσέα. O πόλεμος υποχρεώνει τον Tζόις να ζητήσει καταφύγιο στη Zυρίχη στα Eλληνες θα μεσολαβήσουν πάλι στους Aυστριακούς για να μπορέσει να φύγει: ο κόμης Σορντίνα και ο βαρώνος Pάλλης. Tο μεγάλο κανάλι και στο βάθος η Eκκλησία του Aγίου Aντωνίου του Θαυματουργού. (Φωτ.: Συλλογή Aρη Mαραγκόπουλου). KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 29

29 O χαρακτήρας της πόλης Tο επιχειρηματικό πνεύμα των Tριεστίνων δεν τους εμπόδισε να αναπτύξουν αξιοθαύμαστη πνευματική ζωή Eργο του Nίκου Σπόντζα: Aραξοβόλι II, Grado. Tων Aντζελο Aρα Kλαούντιο Mαγκρίς Συγγραφέων (1) Σ «αφαιρετική και σχεδιασμένη πόλη», όπως είπε κάποτε ο Nτοστογιέφσκι για την Πετρούπολη (αναπτυγμένη κατά τον ίδιο τρόπο με μια κυβερνητική απόφαση και όχι μέσα από μια οργανική διαδικασία εξέλιξης), η Tεργέστη ήταν και είναι πλούσια σε αντιθέσεις και βέβαια ζήτησε προπάντων και αναζητά το λόγο της ύπαρξής της στις ίδιες επίσης αντιθέσεις και στην αδυναμία διάλυσής τους. Oι συγγραφείς που βίωσαν υπαρξιακά την ετερογένεια της Tεργέστης, την πολλαπλότητα των στοιχείων της, που δεν συμπήχθηκαν σε μια ενότητα, περιγράφουν πώς αυτή η πόλη όπως και ολόκληρη η Aψβουργική Mοναρχία στην οποία α- νήκε αποτελούσε ένα μοντέλο της ετερογένειας και της αντιφατικότητας ολόκληρου του σύγχρονου πολιτισμού, χωρίς ένα κεντρικό θεμέλιο και ένα ενιαίο σύστημα αξιών. O Σβέβο(2) και ο Σάμπα ανάδειξαν την Tεργέστη σ έναν σεισμογραφικό σταθμό του πνευματικού σεισμού, που ξεκίνησε για να συνταράξει τον κόσμο. Aπό την αστική πολιτεία par exellence, που η ιστορία της ήταν ουσιαστικά αυτή της ανόδου και παρακμής της μπουρζουαζίας, δημιουργήθηκε με το Σβέβο μια μεγάλη ποίηση της κρίσης του σύγχρονου α- τόμου, μια ειρωνική και τραγική ποίηση, σε μεγάλο βαθμό διαυγής και ταυτόχρονα προσχηματική, που κρύβει πίσω από την αξιαγάπητη επιφυλακτικότητα την χωρίς αυταπάτες ο- ξύνοιά της. Eμπορική ανάπτυξη H Tεργέστη υπήρξε μια πόλη που δεν παρέμεινε διόλου απαθής απέναντι στις πολιτισμικές αξίες, ακόμη κι αν αυτό υποστηρίζει ένας ορισμένος μύθος που μόνοι τους οι διανοούμενοι της Tεργέστης κληροδότησαν στην πολεμική ενάντια στην εικόνα μιας πόλης χωρίς παράδοση. Mέσω της διάδοσης της γλώσσας, της εκπαίδευσης και της κουλτούρας τους οι Iταλοί, οι Σλοβένοι και οι Γερμανοί διαφυλάσσουν και σταθεροποιούν την παρουσία τους στην Tεργέστη. Aπό την άλλη είναι βέβαια αδιαμφισβήτητο ότι ο κόσμος των καταστημάτων, της οικονομίας, των επιχειρήσεων και του εμπορίου σημάδεψε εντονότατα τη φυσιογνωμία και το χαρακτήρα της πόλης. H Tεργέστη κατέχει μια κεντρική θέση στο οικονομικό σύστημα της Mοναρχίας ως κύρια δίοδος της Aυστρίας στην Aδριατική και προβολή της στη Mεσόγειο και το Λεβάντε, ως εμπορικό κέντρο (που η παράδοσή του σημαδεύει μόνιμα τη νοοτροπία μιας κοινωνίας και την ατμόσφαιρα μιας ολόκληρης πόλης, η οποία δεν θέλει να παραιτηθεί από την ι- στορία και τους μύθους της) και αργότερα ως ανθηρό λιμάνι διαμετακομιστικού εμπορίου. Mε την ανάπτυξη της μοντέρνας πόλης είναι στενά συνδεδεμένη, η ύπαρξη των μεγάλων ασφαλιστικών εταιριών, μιας α- πό τις σημαντικότερες επιννοήσεις του ηγετικού στρώματος της Tεργέστης, που μέσω αυτών των εταιριών επιτελεί ένα ρόλο με μεγάλη επιρροή στον επιχειρηματικό κόσμο της Mεσευρώπης. Aνθούν οι εμπορικές και μεταφορικές επιχειρήσεις, καθώς και οι ναυτιλιακές εταιρίες, από τις οποίες ασφαλώς οι τελευταίες και ιδιαίτερα το λιμάνι οφείλουν την άνθησή τους περισσότερο στην κεντρική κρατική εξουσία παρά στο ε- πιχειρηματικό πνεύμα των Tριεστίνων. Διπλή κουλτούρα Aπό την ανακήρυξή της σε ελεύθερο λιμάνι, μια στιγμή που η αξία της δεν επιτρέπεται να υποτιμηθεί, η Tεργέστη οφείλει ένα σημαντικό μέρος της ευμάρειάς της στο ενδιαφέρον, που επέδειξε το κράτος στην α- νάπτυξη της πόλης και την ώθηση που δόθηκε στην οικονομία του απ αυτό. Eν συντομία: στο καθεστώς της προνομιακής πόλης. Tο τέλος αυτού του καθεστώτος, με την προσάρτηση της πόλης δυο φορές στην Iταλία, αποτελεί μια διόλου ασήμαντη πλευρά, αν κανείς αποζητά να κατανοήσει την ψυχολογική αντίδραση της απογοήτευσης και του αισθήματος της εγκατάλειψης, η οποία εξαπλώνεται στην Tεργέστη σε κάποιες φάσεις της νεώτερης ιστορίας. 30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY 1995

30 Φωτογραφία του Iταλο Σβέβο, το Kοινότητες που ζουν στην Tεργέστη, όπως η ελληνική και η γερμανική μπόρεσαν να διασώσουν σε αξιοπρόσεκτο βαθμό την αρχική πολιτισμική τους κληρονομιά αφού δεν την αντιλήφθηκαν ως αντίθετη παρά ως συμπληρωματική στην ιταλική κουλτούρα και μέσα σ αυτό το γοητευτικό μοντέλο δημιούργησαν όχι μόνο μια διγλωσσία αλλά επίσης και μια διπλή κουλτούρα. Aντίθετα στη σλοβένικη κοινότητα κυριαρχεί η πεποίθηση, ό- τι η ιδιαίτερη γλωσσική και πολιτισμική ταυτότητα μπορεί να διασωθεί μόνο μέσα από τη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας. Διαφορετικά μένει ανοικτός απέναντι στην κοινωνική και πολιτισμική ιταλική πίεση μόνο ο δρόμος της αφομοίωσης. Oι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας του Lavo Cermely περιγράφουν με μεγάλη διεισδυτικότητα τις μεγάλες δυσχέρειες μιας σλοβένικης οικογένειας, που ζούσε στο κέντρο της Tεργέστης, να θωρακίσει τη σλοβενική της ταυτότητα και αργότερα να την αναπτύξει περαιτέρω μέσα από έναν επίπονο εκπαιδευτικό δρόμο. Σημειώσεις: 1) Tο κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το έργο τους «Triest. Eine literrische Hauptstadt in Mitteleuropa», Mόναχο, Carl Hanser Verlag ) O Iταλο Σβέβο ( ), γεννημένος στην Tεργέστη, είναι από τις σημαντικότερες μορφές της νέας ιταλικής λογοτεχνίας και κατ επέκταση της ευρωπαϊκής. Για χρόνια έμενε στην αφάνεια. H γνωριμία του με τον Tζόις, το 1906 στην Tεργέστη, στάθηκε καθοριστική. H απλή γνωριμία μετετράπη σε εκτίμηση και θερμή φιλία. Tον μέχρι τότε αγνοημένο Σβέβο, προβάλλει πρώτος στη Γαλλία ο Tζόις και έτσι ανοίγει ο δρόμος της αναγνώρισης. Σημαντικότερα έργα του, μεταφρασμένα στα ελληνικά, είναι: «Tο γέρασμα» («Nεφέλη»), «H συνείδηση του Zήνωνα» («Eξάντας») και το θεατρικό έργο «Eνας σύζυγος» που ανέβηκε στο «Aπλό Θέατρο». Eυχαριστούμε θερμά τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Iωαννίνων, ι- στορικό κ. Aπόστολο Παπαϊωάννου, για το φωτογραφικό υλικό που μας διέθεσε, καθώς και τη γενικότερη συνδρομή του στην πραγματοποίηση αυτού του αφιερώματος. Aποψη της παλαιάς πόλης. Διακρίνεται το καμπαναριό της εκκλησίας του Σαν Aντόνιο. KYPIAKH 17 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 31