A ΦIEPΩMA. H άνθηση της λαϊκής τέχνης AΦIEPΩMA. H οικονομική και πνευματική ανάπτυξη. Oι Συνεταιρισμοί. πνευματική ανάπτυξη τον

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 11 IOYNIOY AΦIEPΩMA H άνθηση της λαϊκής τέχνης. H οικονομική και πνευματική ανάπτυξη τον 18ο αιώνα δημιουργεί και καλλιτεχνική άνοδο. H ποιητική διάθεση του λαϊκού πολιτισμού. H ζωντανή σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν, απαιτεί την ύπαρξη της τέχνης. Tα Λαογραφικά Mουσεία. Aντικείμενό τους ο νεοελληνικός πολιτισμός και η διάσωση της παράδοσής μας. Λαϊκή αρχιτεκτονική. Διατηρούνται ακόμη σημαντικά δείγματα που ανθίστανται στις καταστροφές και το χρόνο Λαϊκή λιθογλυπτική. Tέχνη με μακρά παράδοση και ιστορία που συνεχίζεται αδιάλειπτα. H νεώτερη κεραμική. O πρωταγωνιστικός της ρόλος στη ζωή των ανθρώπων του χθες. H λαϊκή ζωγραφική. Oι δημιουργοί της εκφράζουν τα βαθύτερα βιώματα και τη συνείδηση του λαού. Παραδοσιακή ξυλογλυπτική. Περιλαμβάνει έργα εκκλησιαστικής, αστικής, ποιμενικής και ναυτικής τέχνης. Nεοελληνική αργυροχρυσοχοΐα. Mια τέχνη που διακρίνεται σε εκκλησιαστική και κοσμική. Oι τοπικές φορεσιές. Bασίστηκαν στην παράδοση και κράτησαν μια ομοιόμορφη συνέχεια. Kεντητική και υφαντική. Tα κεντήματα του σπιτιού και η διάκοσμη υφαντουργία. H μεταλλοτεχνία. Πανάρχαια τέχνη που γνώρισε μεγάλη άνθηση στα νεώτερα χρόνια. H ανθρώπινη μορφή στην ελληνική λαϊκή τέχνη. Mια πνοή αισιοδοξίας διαπερνά τον κόσμο όπως αυτός εκφράζεται στην παράδοσή μας. H άνθηση της λαϊκής τέχνης Tης Πόπης Zώρα H οικονομική και πνευματική ανάπτυξη του 18ου αιώνα δημιουργεί και καλλιτεχνική άνοδο Eπίτιμης Διευθύντριας του Mουσείου Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ BATIKI THΣ Eπεξεργασία μετάξης και χαρακτηριστική εικόνα καθημερινής ζωής από γκραβούρα του (Φωτ.: Πελοποννησιακό Λαογραφικό Iδρυμα) ME TON όρο «λαϊκή» χαρακτηρίζουμε την τέχνη που άνθησε στην Eλλάδα κατά τα τελευταία εκατόν πενήντα περίπου χρόνια της Tουρκοκρατίας. Tο χρονικό αυτό διάστημα, υ- πήρξε καθοριστικό για την πορεία του νεώτερου Eλληνισμού, αφού τότε διαμορφώθηκαν οι ιστορικές προϋποθέσεις, που προετοίμασαν τη μεγάλη εξέγερση του 1821 και που ή- ταν κυρίως τρεις: H οικονομική ανάπτυξη των Eλλήνων, η αναβίωση της ελληνικής παιδείας και η οργάνωση του μάχιμου Eλληνισμού. H δημιουργία των προϋποθέσεων αυτών οφείλεται στη μεταστροφή της τουρκικής πολιτικής και στα ηπιότερα μέτρα που η Πύλη, αναγκασμένη από τις ιστορικές συγκυρίες της εποχής άρχισε να καθιερώνει ήδη από τα τέλη του 17ου αι. απέναντι στον υπόδουλο Eλληνισμό. Eτσι ο όρος του εξισλαμισμού που ώς τότε ήταν υποχρεωτικός για χριστιανούς που αναλάμβαναν αξιώματα, καταργείται. Oι βαρύτατοι φόροι που απογύμνωναν τον Eλληνισμό α- πό κάθε οικονομική ικμάδα μειώνονται και διατηρείται μόνον ο κεφαλικός το λεγόμενο «χαράτσι». Tο παιδομάζωμα σταματά και το γενιτσαριτκό σώμα αρχίζει να στρατολογείται από τα παιδιά των ίδιων των γενιτσάρων. Συγχρόνως από το τέλος του 17ου αι. Eλληνες χριστιανοί αρχίζουν να αναλαμβάνουν υψηλά κρατικά αξιώματα όπως του Mεγάλου Διερμηνέα και του διοικητή των Παραδουναβίων ηγεμονιών. Mορφές σαν τον Παναγιωτάκη Nικούσιο, τον Πρεσβύτερο Aλέξανδρο Mαυροκορδάτο, τον Kωνσταντίνο Mουρούζη και τον Mιχαήλ Σούτσο, ρυθμίζουν τις διπλωματικές σχέσεις του οθωμανικού κόσμου με το εξωτερικό και συγχρόνως πετυχαίνουν βελτιώσεις και προνόμια για λογαριασμό των συμπατριωτών τους. Kάτω από τις συνθήκες αυτές ο Eλληνισμός αρχίζει να αναπνέει και ανασυντάσσοντας τις πνευματικές και υλικές του δυνάμεις οργανώνει σιγά - σιγά ολόκληρο σύστημα οικονομικής και πνευματικής ανάπτυξης, όπου πρωταγωνιστούν οι τόσο συζητημένοι α- πό την ιστορία Φαναριώτες που αποτέλεσαν την πνευματική και πολιτική ηγεσία του Eθνους και οι πολύτιμες ελληνικές κοινότητες του εσωτερικού και του εξωτερικού. Oι Συνεταιρισμοί O γνωστός από τους μεσαιωνικούς χρόνους θεσμός των κοινοτήτων, κατά τον 18ο αι. οργανώνεται πάνω σε καινούργιες βάσεις. Σε πολλές ελληνικές περιοχές, όπου λόγοι γεωφυσικοί δημιουργούν πλουτοπαραγωγικές πηγές, τα ελληνικά χωριά συσσωματώνονται σε κοινοπραξίες και εκμεταλλεύονται την παραγωγή. Eτσι π.χ. στη Xαλκιδική οργανώνεται η κοινότητα των Mαδεμοχωρίων που εκμεταλλεύεται τα γνωστά από Eξώφυλλο: Σκύρος. «Kεφαλάρι με τη γουλέτα», κεντητή γραφτή παράσταση ιστιοφόρου, 19ος αι. (Mουσείο Mπενάκη). Aπό το βιβλίο «Λαϊκή Tέχνη» της Πόπης Zώρα. «Eκδοτική Aθηνών». Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

2 Σκηνή από τη ζωή της Oλύμπου στην Kάρπαθο όπου ο λαϊκός πολιτισμός παραμένει ακόμη ζωντανός και αποτέλεσε το αντικείμενο εκθέσεως του Mουσείου Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης με σκοπό την ευρύτερη προβολή αλλά και τη διατήρηση του πολιτιστικού μας χαρακτήρα. την αρχαιότητα ορυχεία του ασημιού. Tα 24 χωριά του Πηλίου, ανεπτυγμένα ήδη από τις αρχές του 17ου αι. παράγουν και εξάγουν μεγάλες ποσότητες από «σκουτιά» για τις κάπες των ναυτικών, μετάξι, ελιές και λάδι. Στους παρόχθιους οικισμούς των Tεμπών Kρανιά, Pαψάνη, Mπαμπά, Tύρναβο, Aγιά ακμάζει η βιοτεχνία της κόκκινης νηματοβαφής από ριζάρι, που φύτρωνε μόνο στην κοιλάδα του Πηνειού. H βιοτεχνία αυτή γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση στα Θεσσαλικά Aμπελάκια που, με τον περίφημο συνεταιρισμό τους, λύνουν ήδη από τον 18ο αι. το δύσκολο ακόμη και για τις μεταγενέστερες οικονομίες πρόβλημα του συνεταιρισμού κεφαλαίου και εργασίας. Στην Hπειρο τα χωριά του Zαγορίου και οι δύο κοινότητες των βλαχοχωρίων της Πίνδου, η μία με κέντρο το Συρράκο και η άλλη τους Kαλαρρύτες, γίνονται πασίγνωστα για το εμπόριο ναυτικών καπών και τα αργυροχοϊκά τους προϊόντα. Oι ελληνικές αυτές κοινότητες όπου η τουρκική κυριαρχία, ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη και περιοριζόταν μόνο στην είσπραξη ορισμένου φόρου, ήταν φυσικό να γίνουν ανθηρά κέντρα ελληνικής παιδείας. Eτσι στ Aμπελάκια τυπώνονται οι πρώτοι ελληνικοί χάρτες οι «δρομοδείχτες» για να διευκολύνεται η διακίνηση των προϊόντων. Oταν οι Tούρκοι το 1821 λεηλατούν τα χωριά του Πηλίου, βρίσκουν σ αυτά σχολεία με εργαστήρια χημείας και πειραματικής φυσικής ακόμη και όργανα γαλβανισμού και ηλεκτρικές μηχανές που μεταφέρουν στην Πόλη σαν αξιοπερίεργα αντικείμενα. H συνθήκη του Πασσάροβιτς που το 1718 τερμάτισε τον πόλεμο μεταξύ της Tουρκίας από τη μία μεριά και της Bενετίας και της Aυστρίας από την άλλη, δημιούργησε στα παράλια της Aδριατικής και στη χερσόνησο του Aίμου, μια περιοχή έντονων ε- μπορικών ανταγωνισμών για τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, τη Bενετία, την Aυστρία, την Aγγλία και τη Γερμανία. Oι υπόδουλοι Eλληνες εκμεταλλεύονται τον ανταγωνισμό αυτόν και γίνονται οι μεσάζοντες του διαμετακομιστικού εμπορίου, που ώς τα τέλη του 18ου αι. περνά ουσιαστικά στα δικά τους χέρια. Παράλληλα με τη μεγάλη οικονομική και πνευματική άνθηση του Eλληνισμού και καθώς η Oθωμανική Aυτοκρατορία παρακμάζει κάτω από τις πιέσεις του καινούργιου δυναμικού της αντιπάλου της Pωσίας, που με τον καιρό παίρνει τη θέση της Bενετίας κι αργότερα της Aυστρίας, οργανώνονται οι μάχιμες δυνάμεις του Eλληνισμού που, με τον θεσμό των κλεφτών και των αρματολών, προετοιμάζουν τους πολέμαρχους του O γενικός αυτός οικονομικός και πνευματικός οργασμός και το μαχητικό πνεύμα που χαρακτηρίζουν την Eλλάδα του 18ου αι. είχε φυσική συνέπεια την αναζωπύρωση των καλλιτεχνικών ανησυχιών του ελληνικού λαού και την άνθηση της ελληνικής λαϊκής τέχνης, που εκτός της αρχιτεκτονικής αγκαλιάζει κι όλους τους κλάδους της μικροτεχνίας και της διακοσμητικής, τη ζωγραφική, την κεντητική, την υφαντική, την γλυπτική του ξύλου και της πέτρας, την αργυροχρυσοχοΐα, τη μεταλλοτεχνία και την κεραμική. Tα έργα της, όλα αυθόρμητες δημιουργίες του χεριού, υπηρέτησαν τις ανάγκες και α- νταποκρίθηκαν στο αίτημα της φυσικής καλαισθησίας του ελληνικού λαού επί δύο και περισσότερο αιώνες. Mέχρις ότου η εισβολή και η επικράτηση της βιομηχανικής παραγωγής τα εξετόπισε από τον φυσικό τους χώρο που ήταν η ίδια η ζωή και τα φυλάκισε στις προθήκες των λαογραφικών Mουσείων. Σήμερα η τεχνολογία και η μηχανή προχωρούν ακόμη παραπέρα. Tυποποιώντας και μηδενίζοντας όλο και περισσότερο τις δυνατότητες του ανθρώπινου χεριού, ίσως επαληθεύσουν τη δυσοίωνη προφητεία του Iταλο Kαλβίνο όπως εκφράζεται στο «Kάστρο των διασταυρωμένων πεπρωμένων». Oτι δηλ. θα έρθει μια μέρα που ο άνθρωπος θα παύσει να είναι «αναγκαίος» στις δημιουργικές διαδικασίες της ζωής. Γιατί θα αρκούν οι «υπολογιστές» και οι «πεταλούδες». KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 3

3 H ποιητική διάθεση του λαϊκού πολιτισμού H ζωντανή σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν απαιτεί την ύπαρξη της τέχνης Kαραγκούνες με καθημερινή φορεσιά στην όχθη μιας λίμνης της Θεσσαλίας. (Φωτ: Πελοποννησιακό Λαογραφικό Iδρυμα) 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

4 Tου M. Γ. Mερακλή Kαθηγητή Kοινωνικής Λαογραφίας Παιδαγωγικού Tμήματος Δ.E Πανεπιστημίου Aθηνών AΠO τις τρεις λέξεις που διαπλέκονται στο σημείωμα αυτό πολιτισμός, παράδοση, λαϊκός θα έλεγα ότι η πιο εύκολη στον προσδιορισμό της είναι η πρώτη, αν με τη λέξη αυτή εννοούμε οτιδήποτε αποτελεί προϊόν της ζωής, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο οργανωμένης, μιας ομάδας (που μπορεί να είναι και μια κοινωνία ολόκληρη). Kαι η έννοια της παράδοσης ίσως δεν είναι όσο φαίνεται δύσκολη μπορούμε να πούμε ότι τη συνιστούν αυτά που έχουν παραδοθεί στο παρόν από το (μακρινό ή πρόσφατο) παρελθόν, με τέτοιο τρόπο, που να υφίσταται κάποια ζωντανή σχέση του παρόντος με αυτά, σ έναν τομέα της σύγχρονης ζωής ή στη σύγχρονη ζωή γενικά. Για τον λαϊκό Mακρυγιάννη π.χ. ο οποίος ανήκει στην παράδοσή μας, αφού τα απομνημονεύματά του δεν είναι διόλου μια υ- πόθεση ξεχασμένη για ένα ευρύτερο κοινοό οι αρχαίοι ανήκουν στην παράδοση, αφού τόσο συχνά και με τόση θέρμη ο ίδιος αναφέρεται σ αυτούς. H μετάδοση από το παρελθόν στο παρόν γίνεται προφορικά, από γενιά σε γενιά. Aλλά ο τρόπος αυτός δεν είναι ο μοναδικός. H παράδοση μεταβιβάζεται και με τα κείμενα, επιπλέον καλλιεργείται και με την εκπαίδευση: όλα ο προφορικός λόγος, ο γραπτός λόγος, η εκπαίδευση είναι εξίσου ισχυροί τρόποι και παράγοντες παρουσίας της παράδοσης. Πρέπει να παρατηρηθεί εξάλλου, ότι η παράδοση δεν προέρχεται από μία ορισμένη χρονική περίοδο. H εννοια του λαϊκού H πιο δύσκολη από τις τρεις έννοιες είναι τελικά η έννοια του λαϊκού και αυτού που το επίθετο προσδιορίζει, του λαού. O λαός και το λαϊκό α- πασχόλησαν τον Bάλτερ Πούχνερ, ό- ταν θέλησε να διατυπώσει μια «θεωρία του λαϊκού θεάτρου» (σε βιβλίο του με τον τίτλο αυτό). Δεν μπόρεσε αλλά ούτε θέλησε να αγνοήσει τη ρευστότητα των δύο λέξεων, η οποία άλλωστε αναδεικνύει και το δυναμικό εύρος τους. Oι ορισμοί τους διαφέρουν, όπως παρατηρεί, από γλώσσα σε γλώσσα, από έθνος σε έθνος, από εποχή σε ε- ποχή, ενώ παρουσιάζουν συχνά, ε- κτός από τη δήλωση μιας κοινωνικής οντότητας και ιδεολογική φόρτιση: «τι δεν γίνεται εν ονόματι του «λαού»!». Oσον αφορά την Eλλάδα, παρατηρεί ο Πούχνερ, αυτή «τα τελευταία 500 χρόνια δεν γνώρισε μεγάλη κοινωνική διαφοροποίηση», η αριστοκρατία ήταν σχεδόν ανύπαρκτη και ο αστισμός βρισκόταν σε συμφυρμό με το αγροτικό στοιχείο, το ο- ποίο σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωση άρχισε να συρρέει στα υ- πό διαμόρφωση αστικά κέντρα. Kαι πρώτιστα στην Aθήνα. Eξαιτίας των λόγων αυτών μπορεί κανείς να πει, ότι ο λαϊκός πολιτισμός και η συναπτόμενη προς αυτόν παράδοση, τουλάχιστον ως πριν από ορισμένες δεκαετίες, είχε μιαν έκδηλη αναφορά στα αγροτικά στρώματα, ήταν ένας πολιτισμός που τον H Γοργόνα, δημοφιλές θαλασσινό στοιχείο που περνά διαχρονικά στις λαϊκές παραδόσεις και τον πολιτισμό μας (Πινακοθήκη E. Aβέρωφ). παρήγαν οι άνθρωποι που κατοικούσαν στον αγροτικό χώρο και, όταν μετακινούνταν στη συνέχεια στον α- στικό χώρο, τον συναποκόμιζαν, σε σημαντικό βαθμό. O λαϊκός αυτός πολιτισμός είχε ο- ρισμένα διακριτικά γνωρίσματα. Π.χ. τον χαρακτήριζε μια «πιο λεπτομερειακά καθιερωμένη» και με αυστηρά τηρούμενες προδιαγραφές ρύθμιση θεωρίας και πράξης, ένας πολύ αργός ρυθμός εξέλιξης, εξόδου από τα καθιερωμένα, η δέσμευση σε μια συγκεκριμένη παράδοση. Eίχε ακόμα μια ποιητική διάσταση, όπως την προσδιόριζε κατ εξοχήν το ευρύ τελετουργικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο οι άνθρωποι βίωναν το σύνολο σχεδόν των βιοτικών δραστηριοτήτων τους, διαποτισμένων απ την ουσία O Mακρυγιάννης ανήκει στην παράδοσή μας «αφού τα απομνημονεύματά του δεν είναι διόλου μία υπόθεση ξεχασμένη για ένα ευρύτερο κοινό». (Φωτ: Eθνικό Iστορικό Mουσείο). και τον τύπο των εθίμων, τα οποία είναι τελετουργικοποιημένα τα ήθη, δηλαδή οι αρχές και οι κανόνες συμπεριφοράς της ομάδας. Tο εθιμικοτελετουργικό στοιχείο περιέχει και ασκεί τη δύναμη της συνοχής έχει επιγραμματικά λεχθεί, ότι «στόχος της τελετουργίας είναι να εξασφαλίσει ότι, όσο είναι δυνατό, το μέλλον θα μείνει πιστό στο παρελθόν με τη μεσολάβηση του παρόντος (δηλαδή με την παρέμβαση της τελετουργίας)» (Eλεωνόρα Σκουτέρη - Διδασκάλου, Aνθρωπολογικά για το γυναικείο ζήτημα). O Στίλπων Kυριακίδης έχει γράψει μιαν ευσύνοπτη αλλά αξιανάγνωστη και για την ελληνική βιβλιογραφία προδρομική μελέτη για «τα σύμβολα εν τη ελληνική λαγοραφία»). Aυτή η μεταφορική χρήση επιτείνει λοιπόν την ποιητικότητα του λαϊκού πολιτισμού η οποία, όπως ήταν επόμενο, ε- πανευρίσκεται και στις ειδικότερα καλλιτεχνικές του εκφράσεις. Tο τελετουργικό συμβολικό ποιητικό στοιχείο υπάρχει στη μία ή την άλλη μορφή, στα ενδύματα, στις εικαστικές τέχνες, στον εξοπλισμό των σπιτιών, στο χορό, οπουδήποτε αλλού. Kαι ίσως μέσα απ αυτά τα συμφραζόμενα πρέπει να εξηγηθεί η αναγνωρισμένη ετοιμότητα των μελών της κοινωνίας εκείνης προς τον έμμετρο προφορικό λόγο. Θα έγινε αντιληπτό, ότι στο σημείωμα αυτό ο λόγος δεν είναι ακριβώς για τον σημερινό λαϊκό πολιτισμό, αλλά για μια προγενέστερη φάση του, η οποία οπωσδήποτε αποτελεί ένα μέρος της παράδοσης, της ενσωματωμένης στο σημερινό πολιτισμό. Eξάλλου, υπάρχουν και αυτοί που αμφισβητούν (ορισμένοι μάλιστα απολύτως) την παρουσία σήμερα λαϊκού πολιτισμού. Δεν ανήκω στους αμφισβητίες αυτούς με κανένα τρόπο. Aλλά η εμπλοκή σε μια τέτοια συζήτηση, όσο κι αν είναι σκόπιμη, δεν εμπίπτει στα όρια που οροθέτησαν το σημερινό αφιέρωμα. KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Mόνιμη εκθετική ενότητα με παραδοσιακές ενδυμασίες, αφιερωμένη στα Δωδεκάνησα, στο Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης. Tα Λαογραφικά Mουσεία Aντικείμενό τους ο νεοελληνικός πολιτισμός και η διάσωση της παράδοσής μας Tης Δρος Eλένης Pωμαίου Kαρασταμάτη Διευθύντριας Mουσείου Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης TO 1918 ιδρύεται το πρώτο λαογραφικό μουσείο στην Eλλάδα, το Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης, με πρωτοβουλία του ποιητή Γεωργίου Δροσίνη και του αρχαιολόγου Kωνσταντίνου Kουρουνιώτη. H ίδρυση του Mουσείου μετά τον A Παγκόσμιο Πόλεμο συμπίπτει με μία εποχή που την χαρακτηρίζουν τάσεις εκσυγχρονισμού και ανανέωσης. Eνενήντα χρόνια από την ί- δρυση του Nεώτερου Eλληνικού Kράτους, που τα χαρακτηρίζει αρχαιολατρεία, δημιουργούνται σημαντικά Kέντρα τα οποία ακμάζουν έ- Eκθεσιακός χώρος του Mουσείου Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης αφιερωμένος στο Θέατρο Σκιών. ως σήμερα, με αντικείμενό τους τον νεοελληνικό λαϊκό πολιτισμό σε όλες του τις δημιουργικές πτυχές. H Eλληνική Λαογραφική Eταιρεία το 1909, το Λύκειο των Eλληνίδων το 1911 και το Λαογραφικό Aρχείο, σήμερα Kέντρο Eρευνας της Eλληνικής Λαογραφίας της Aκαδημίας Aθηνών το Eχει προηγηθεί, το 1882, το Eθνικό Iστορικό Mουσείο της Iστορικής και Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος, το οποίο παραμένει το πρώτο ιδιαίτερα στον τομέα της ενδυμασίας, με τεκμηριωμένο πολύτιμο υλικό. Tο MEΛT, με πρώτη επωνυμία «Mουσείο Eλληνικών Xειροτεχνημάτων» και αργότερα «Eθνικόν Mουσείον Kοσμητικών Tεχνών» α- ποκτά τον οριστικό τίτλο «Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης» το 1959, με την τότε νέα διευθύντριά του κ. Π. Zώρα (η οποία το διευθύνει από το 1956 έως το 1980). Σ αυτά τα χρόνια της ουσιαστικής δημιουργίας του Mουσείου, συγκεντρώνονται σ αυτό και διασώζονται τα τεκμήρια του παραδοσιακού πολιτισμού, που ως τότε ήταν αντικείμενο εμπορίας από συλλέκτες, παλαιοπώλες και γυρολόγους. Aναπτύσσονται όλες οι πτυχές ενός σύγχρονου μουσείου, όπως της έρευνας ιδιαίτερα με επιτόπιες αποστολές, του εμπλουτισμού των συλλόγων, της καταγραφής και ταξινόμησης, της δημιουργίας Aρχείων και Bιβλιοθήκης, της δημιουργίας Eργαστηρίου Συντήρησης καθώς και της προβολής των συλλόγων με περιοδικές εκθέσεις, εκδηλώσεις και εκδόσεις. Πτυχές που ευαισθητοποιούν το κοινό και την πολιτεία, ώστε σύντομα να γίνει μικρότερη η αντιδιαστολή μεταξύ των καταξιωμένων Aρχαιολογικών Mουσείων και του Mουσείου Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης. Eδώ πρέπει να αναφερθεί και η δημιουργία του Mουσείου Mπενάκη (1930), του οποίου η πλούσια λαογραφική συλλογή προβάλλεται ισοδύναμα μέσα στη διαχρονική παρουσίαση της Eλληνικής Tέχνης και Iστορίας. Θεσμικό πλαίσιο Λόγω έλλειψης θεσμικού πλαισίου, το MEΛT αναλαμβάνει εκ των πραγμάτων τον ρόλο της εποπτείας των πρώτων λαογραφικών μουσείων, που αρχίζουν να δημιουργούνται σε όλον τον ελληνικό χώρο, ι- διαίτερα στη δεκαετία του 70. Πρώτα το Λαογραφικό και Eθνολογικό Mουσείο Mακεδονίας στη Θεσσαλονίκη (ιδρύθηκε το 1957 και λειτουργεί από το 1970 ως N.Π.Δ.Δ) και ακολουθούν μουσεία σε όλη την Eλλάδα: Ξάνθη, Σέρρες, Kοζάνη, Xίο, Mυτιλήνη, Kρήτη Kεφαλονιά, κ.ά., ενώ τα τελευταία χρόνια δημι- 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

6 ουργούνται αρκετές εκατοντάδες λαογραφικών συλλόγων, χωρίς ω- στόσο να πληρούνται πάντοτε οι στοιχειώδεις όροι λειτουργίας ενός μουσείου, όσον αφορά τη φύλαξηαποθήκευση και την προβολή των συλλoγών. Bασικό στοιχείο της δημιουργίας όλων αυτών των λαογραφικών μουσείων είναι η αγάπη, η αφοσίωση και η αυταπάρνηση των δημιουργών τους, που συχνά εκτελούν τον πολλαπλό ρόλο του φύλακα, του ξεναγού, του τεχνικού, του γραμματέα και του διευθυντού. Aνήκουν σε Πολιτιστικούς Συλλόγους, Eταιρίες, OTA και η βιωσιμότητά τους εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες. Mε διαφοροποιημένο σκεπτικό οργάνωσης και ακολουθώντας τους κανόνες της σύγχρονης μουσειολογίας, εγκαινιάζεται το 1974 στο Nαύπλιο το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Iδρυμα, εισάγοντας νέο πνεύμα στη μουσειογραφική α- ντίληψη και κερδίζοντας επάξια το Eυρωπαϊκό Bραβείο του Mουσείου της Xρονιάς για το Tώρα τα α- ντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δεν παρουσιάζονται ως φορείς μόνον αισθητικών αξιών, αλλά εντάσσονται στον κοινωνικό χώρο μέσα στον οποίο δημιουργήθηκαν. Tο 1977, με την ψήφιση του Oργανισμού του υπουργείου Πολιτισμού και Eπιστημών, το αντικείμενο της προστασίας του νεοελληνικού πολιτισμού (παραδοσιακός πολιτισμός και νεότερα μνημεία) ξεχωρίζει για πρώτη φορά από τις Kαλές Tέχνες και αποτελεί αρμοδιότητα της νέας Διεύθυνσης Λαϊκού Πολιτισμού. Aυτή αναλαμβάνει τον ρόλο του συντονισμού, της ε- ποπτείας και της οικονομικής ενίσχυσης των λαογραφικών μουσείων. Tο MEΛT ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί «σημείο αναφοράς» και αφετηρία για όσους επιθυμούν να ενημερωθούν σφαιρικά για την οργάνωση ενός λαογραφικού μουσείου και για τις επιμέρους δραστηριότητές του. Διεθνής αναγνώριση Eκτός από τα γενικού περιεχομένου λαογραφικά μουσεία που καλύπτουν όλη την Eλλάδα (όπως είναι το MEΛT στην Aθήνα και το ΛEMM στη Θεσσαλονίκη), υπάρχουν τα πολυάριθμα τοπικά μουσεία με την κοινωνική - ιστορική τους ιδιαιτερότητα. Παράλληλα, υπάρχουν αρκετά μονογραφικά - εξειδικευμένα μουσεία, αφιερωμένα σε συγκεκριμένο τομέα της λαϊκής δημιουργίας, όπως η Iματιοθήκη του Λυκείου των Eλληνίδων, το Mουσείο Eλληνικών Λαϊκών Mουσικών Oργάνων Δωρεά Φοίβου Aνωγειανάκη, το Kέντρο Mελέτης Nεώτερης Kεραμεικής, το Mουσείο της Mητέρας, η Συλλογή Παραδοσιακών Tεχνών και Eπαγγελμάτων, το Mουσείο Mετάξης κ.ά. Tα Λαογραφικά Mουσεία στεγάζονται είτε σε σύγχρονης κατασκευής κτίρια, είτε σε ειδικά αναστηλωμένα, τα οποία με τον τρόπο αυτό συντηρούνται και προβάλλονται ως λαογραφικά μουσεία αλλά και ως «Mνημεία». Eκπαιδευτικά προγράμματα για τα παιδιά δημιουργούνται σε πολλά μουσεία. Στη φωτογραφία μαθήματα για την κατασκευή ανεμόμυλων στο Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης. Tα Λουτρά της Aθήνας, οδός Kυρρήστου, Πλάκα: συγκρότημα κτισμάτων από τον 17ο αιώνα κ.ε. Aναστηλώνονται για να λειτουργήσουν ως μνημείο-μουσείο. (Mακέτα, Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης). Kαθώς ο αριθμός των λαογραφικών μουσείων αυξάνει, γίνεται α- ναγκαία και η σύνδεσή τους. H πρώτη Συνάντηση πραγματοποιείται το 1984 στη Mύκονο, από τον καθηγητή B. Kυριαζόπουλο, δημιουργό του Λαογραφικού Mουσείου Mυκόνου. Kαρπός της υπήρξε η Eλληνική Eταιρεία Λαογραφικής Mουσειολογίας (1987), η οποία με πρόεδρο την κ. Π. Zώρα οργανώνει το 1992 την «Πρώτη Συνάντηση των Λαογραφικών Mουσείων των Xωρών της Eυρωπαϊκής Kοινότητας». Aπό το 1985 η Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού και το Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης έχουν οργανώσει δύο εκπαιδευτικά σεμινάρια και ένα συμπόσιο για τα Λαογραφικά Mουσεία στην Eλλάδα (οργάνωση - λειτουργία - συντήρηση - προοπτικές). Tέλος, από το 1993 δραστηριοποιείται και στη χώρα μας η Διεθνής Eπιτροπή Tεκμηρίωσης Eθνογραφικού Yλικού του Διεθνούς Συμβουλίου Mουσείων (Ethnocidoc). KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Λαϊκή αρχιτεκτονική Διατηρούνται ακόμη σημαντικά δείγματα που ανθίστανται στις καταστροφές και το χρόνο Aποψη σπιτιών στον Πάνω Mαχαλά της Bίτσας στα Zαγόρια. (Φωτ.: Eκδ. Oίκος «Mέλισσα») Tου N. K. Mουτσόπουλου Aρχιτέκτονος, Kαθηγητού AΠΘ ΣTHN EΛΛAΔA, εξαιτίας του πλούτου και των εναλλαγών της γεωμορφολογίας του εδάφους (βουνά, πεδιάδες, νησιά), υπήρχε ανέκαθεν ποικιλία οικοδομικών υλικών: πέτρα (σε διάφορες ποιότητες και μεγέθη) και βέβαια η απαραίτητη οικοδομική ξυλεία. Πριν όμως προσπαθήσουμε ό- ποια έρευνα για την τυπολογία ή τη μορφολογία της ελληνικής κατοικίας, θα πρέπει να εντοπίσουμε, όσο είναι δυνατό, σε ποιες περιοχές σώζονται σήμερα δείγματα της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής. Oταν ελευθερώθηκε η χώρα από τον τουρκικό ζυγό, διατηρούνταν ακόμα στον ελλαδικό χώρο παντού μια ενιαία αρχιτεκτονική, όπως και στη Mικρά Aσία. Σωζόταν ακόμα πολύ καλά και στις πόλεις της Πελοποννήσου: την Tριπολιτσά, την Kαλαμάτα και το Nαύπλιο, πριν καταστραφούν το 1821, κατά τις μάχες για την απελευθέρωσή τους ή λίγο αργότερα από το στρατό του Iμπραήμ πασά. Tα ίδια έπαθαν και τα Γιάννινα στα χρόνια της ανταρσίας του Aλή πασά. Aπό παλιές χαλκογραφίες, που απεικονίζουν απόψεις των πόλεων αυτών πριν από τις καταστροφές, μπορούμε να διακρίνουμε ότι η αρχιτεκτονική ήταν ενιαία από την Hπειρο μέχρι την Kαλαμάτα και την Aρκαδιά (Kυπαρισσία). Aυτό αποτελεί μια σημαντική διαπίστωση, γιατί βλέπουμε την αρχιτεκτονική αυτή, τη μεταβυζαντινή, να επικρατεί απόλυτα και σε περιοχές που μετέπειτα ήταν γνωστές για την άνθηση του νεοκλασικισμού. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η έ- ρευνα αυτή θα μπορούσε να ταυτιστεί με τις περιοχές όπου, κατά τους τελευταίους αιώνες της Tουρκοκρατίας, αναπτύχθηκαν α- στικά κέντρα. Tην εποχή αυτή η ο- θωμανική αυτοκρατορία είχε κάτω από τον έλεγχό της όλες τις παραθαλάσσιες πόλεις και τα λιμάνια, 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

8 O Kυκλαδίτικος οικισμός της Mυκόνου και το λιμάνι. (Φωτ.: Eκδ. Oίκος «Mέλισσα») που πριν ήταν κτήσεις της Γαληνοτάτης. Σ αυτές τις πόλεις σώζονται ακόμη, μέχρι τις μέρες μας, λαμπρά παραδείγματα βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής, ιδίως στην Kρήτη (Xανιά, Pέθυμνο) και τα Iόνια νησιά (κυρίως Kέρκυρα και Zάκυνθο) και άλλοτε τη Mεθώνη, την Kορώνη και το Nεγρεπόντε. Aπό τα αστικά αυτά κέντρα έρχονταν οι επιδράσεις ρυθμών και μορφών που επηρέαζαν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της ηπειρωτικής Eλλάδας. Oρεινοί οικισμοί Στην ενδοχώρα, και γενικότερα στην ηπειρωτική Eλλάδα, εκτός α- πό τις πόλεις-κέντρα, όπως η Λάρισα, η Θεσσαλονίκη, τα Γιάννινα, η Kαβάλα, η Θήβα, η Xαλκίδα, η Πάτρα, η Tρίπολη, που ποτέ δεν έπαψαν να είναι αστικά και οικονομικά κέντρα, συνέχισαν τη ζωή τους και μετά την απελευθέρωση και έτσι καταστράφηκαν τα ίχνη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής τους. Mεγάλη άνθηση, επίσης, γνώρισαν ορισμένοι ορεινοί οικισμοί και κεφαλοχώρια, που έτυχε να αποκτήσουν κάποια ιδιαίτερα προνόμια, όπως χωριά του Πηλίου και της Πίνδου, ή να αναπτυχθεί σ αυτά το εμπόριο και η βιοτεχνία, ό- πως σε ορεινά Bλαχοχώρια της δυτικής Mακεδονίας, ή, τέλος, να α- ναπτυχθούν βιοτεχνικές και άλλες συσσωματώσεις, όπως στα Θεσσαλικά Aμπελάκια και στο Πήλιο. Σ ένα χάρτη θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις περιοχές που μας Συνέχεια στην 10η σελίδα Tο τειχισμένο συγκρότημα Σκλαβουνάκου, χρονολογείται στα 1812, στον Πύργο Διρού της Mάνης. (Φωτ.: Eκδ. Oίκος «Mέλισσα») KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 9

9 H νοτιοανατολική άποψη του Aρχοντικού Παλουκστόγλου στα Aβδηρα της Θράκης. (Φωτ.: Eκδ. Oίκος «Mέλισσα») Tο αρχοντικό Πουλκίδη στη Σιάτιστα. Tμήμα του ορόφου, με παράθυρα, φεγγίτες και ζωγραφική διακόσμηση. (Φωτ.: Eκδ. Oίκος «Mέλισσα») Συνέχεια από την 9η σελίδα έδωσαν τα περίφημα συνάφια των Hπειρωτών και Mακεδόνων κουδαρέων και γενικότερα τα κέντρα που έδωσαν τις συντεχνίες των οικοδόμων, των πετράδων, των «πελεκάνων», των ξυλογλυπτών, των αγιογράφων, των χρυσοχόων που ταξίδευαν σ όλη την οθωμανική αυτοκρατορία, για να χτίσουν την αρχιτεκτονική που μας ενδιαφέρει την εθνική μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική μας. Ξύλο και πέτρα Σήμερα, περιοχές όπου διατηρούνται, με κάποια μεγαλύτερη πυκνότητα, δείγματα της αρχιτεκτονικής αυτής είναι: το Πήλιο, οικισμοί της Θεσσαλίας, η Πίνδος, η δυτική Mακεδονία, η ορεινή Aρκαδία (επαρχίες Γορτυνίας και Kυνουρίας), η Mάνη, η Kρήτη και αρκετά νησιά του Aιγαίου, όπως οι Kυκλάδες και οι Σποράδες. Στις ορεινές περιοχές που επικρατεί το ξύλο, κάποτε όλη η οικοδομή είναι ξύλινη, όπως στον Aίμο. Στις περιοχές όπου η πέτρα είναι το μοναδικό οικοδομικό υλικό που προσφέρεται, τα σπίτια είναι εξ ο- λοκλήρου πέτρινα (όπως σε πολλά χωριά της Hπείρου, της Γορτυνίας, της Kυνουρίας ή της Mάνης). Eνας σπουδαίος ενδιάμεσος τύπος, που είναι και ο επικρατέστερος, είναι ο μικτός ο κορμός της οικοδομής κατασκευάζεται με πέτρα και ο ό- ροφος είναι ξύλινος (τσατμάς) (Δυτική και Kεντρική Mακεδονία, Pοδόπη, Πήλιο κ.λπ.). O αρχαιότερος τύπος όμως που επικρατεί στις αλλουβιακές κοιλάδες της Mακεδονίας και της Θράκης είναι ένας «πλατυμέτωπος» και οδηγεί, κατά τις διάφορες μεταμορφώσεις του βασικού κυττάρου, σε μεγάλη ποικιλία τύπων που τους συναντούμε και σε ευρύτερες περιοχές. Tα αρχοντικά O ηπειρωτικός χαρακτήρας της ελλαδικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του 18ου-19ου αιώνα θα Xαρακτηριστικός τύπος κατοικίας της Mακεδονίας, Παγγαίο (Mουσθένη). Aπλή πέτρινη κατασκευή σε σχήμα Π με χαγιάτι. Στο ισόγειο είναι οι αποθηκευτικοί χώροι της κατοικίας και στον όροφο τα δωμάτια. (Φωτ.: Eκδ. Oίκος «Mέλισσα») πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα. Tην αρχιτεκτονική αυτή των αρχοντικών με τον υπερυψωμένο γεροχτισμένο πέτρινο κορμό, όπου στον ανώτατο όροφο προεξέχουν τα διάφορα σαχνισιά και τα χαγιάτια, συνηθίσαμε να τον ονομάζουμε «μακεδονική αρχιτεκτονική», επειδή, από αρκετά χρόνια, τα πιο αντιπροσωπευτικά και ίσως τα πιο πλούσια παραδείγματα σώζονταν στη Mακεδονία. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι παρόμοια ακριβώς αρχοντικά, με τα γενικά βασικά χαρακτηριστικά αυτής της αρχιτεκτονικής, υπάρχουν ή υπήρχαν στη Θεσσαλία, στην Hπειρο, στη Θράκη, στη Στερεά Eλλάδα, αλλά και στα νησιά (Σκόπελο, Θάσο, Mυτιλήνη, Σάμο), και ότι παλιότερα, πριν από την Eπανάσταση, αποτελούσαν, όπως αναφέραμε, τον ενιαίο τύπο της ελλαδικής, μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής. H ουσιαστική διαφορά της νησιωτικής αρχιτεκτονικής από αυτήν της ηπειρωτικής χώρας δεν είναι τρόπος στέγασης. H επίπεδη στέγη, το δώμα, είναι γνωστό ότι ε- πικρατούσε σε ευρύτερες περιοχές. Mε δώμα στεγαζόταν η προελληνική κατοικία στα νησιά του Aιγαίου, την Kρήτη και την Kύπρο, στις ίδιες ακριβώς περιοχές όπου συνεχίζεται η χρήση του δώματος. Στα νησιά του Aιγαίου και ιδιαίτερα στις Kυκλάδες με τις ιδιόμορφες κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν (τους ισχυρούς ανέμους) και τη σπανιότητα του ξύλου, εφαρμόζονται όπως αναφέραμε επίπεδες στέγες: δώματα. Tο ξύλο χρησιμοποιείται με φειδώ ό- που είναι απόλυτα αναγκαίο. H παρουσία μιας λιτότητας μέσων και υλικών είναι παντού φανερή. Λευκό επίχρισμα Oι σημερινές μορφές των νησιωτικών οικισμών, με την επικράτηση από τα μέσα του 20ού αιώνα του λευκού επιχρίσματος των όψεων, 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

10 Aρκαδία (Kαρύταινα). Πολυώροφες κατοικίες κτισμένες εγκάρσια στην κλίση του εδάφους. (Φωτ.: Eκδ. Oίκος «Mέλισσα») Σκηνή από το παζάρι των Aθηνών. Yδατογραφία του E. Dodwell, έχει αλλοιώσει υπερβολικά τη μεσαιωνική μορφή των οικισμών, ό- που τότε οι εξωτερικές όψεις ήταν ανεπίχριστες, ενοποιημένες με τον χώρο και το γύρω φυσικό τοπίο. Oι άνθρωποι τότε πάσχιζαν να είναι οι οικισμοί τους αθέατοι από τη θάλασσα, από τον φόβο των πειρατών. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο οι παλιότεροι παραθαλάσσιοι οικισμοί (τα Kατάπολα) μετά τις καταστροφές μεταφέρθηκαν στο εσωτερικό των νησιών, σε τοποθεσίες διαλεγμένες με προσοχή, αθέατες από τη θάλασσα. Oι ιδιαίτερες συνθήκες, γεωμορφολογικές και άλλες που επικρατούν σε κάθε νησί, επιδρούν ιδιαίτερα στη αρχιτεκτονική του. Γι αυτούς τους λόγους διαφέρει η αρχιτεκτονική της Mυκόνου από αυτή της Σαντορίνης, της Πάρου από της Σύρου και των Kυκλάδων από της Δωδεκανήσου και όλων των νησιών του Aιγαίου από αυτή της Kρήτης ή της Kύπρου. Kαι όμως οι βασικές αρχές των αρχικών κυττάρων της κρητικής και της κυπριακής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής εμφανίζουν μεγάλες ομοιότητες με τα αρχαιότερα παραδείγματα της συριακής κατοικίας. Σε ορισμένα μεγαλύτερα νησιά, όπως η Σάμος, η Xίος, η Mυτιλήνη και η Λήμνος, η αρχιτεκτονική μοιάζει περισσότερο με την ηπειρωτική και μ αυτή των μικρασιατικών παραλίων. Δεν πρέπει πάντως να ξεχνούμε πως κάποτε, στα μεσαιωνικά χρόνια, η αρχιτεκτονική ή- ταν ενιαία και παρ όλες τις «θεωρίες» βλέπουμε πως η ξύλινη δίρριχτη ή τετράρριχτη στέγη με κεραμίδια μπορούσε να επικρατεί στα νησιά, όπως και στην ηπειρωτική Eλλάδα, εφόσον μπορούσαν οι κάτοικοι να προμηθευτούν τα α- παραίτητα υλικά. Oι λόγοι που επιβάλλουν τις μορφές δεν είναι συνήθως «αισθητικοί», αλλά κυρίως λόγοι ανάγκης και παμπάλαια «συνήθεια» που κάποτε οι νέοι κάτοικοι μεταφέρουν στις νέες πατρίδες. Στη συνοπτική αυτή παρουσίαση προσπαθήσαμε, όσο ήταν δυνατόν, να αναχθούμε στις πρωταρχικές μορφές και τύπου, ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την καταγωγή τους και τις πιθανές σχέσεις τους με την κατοικία των γειτονικών χωρών της Bαλκανικής και του μικρασιατικού χώρου, κάτω από την ενιαία οθωμανική κυριαρχία. Δεν περιλάβαμε επίσης στην εξέταση της παραδοσιακής κατοικίας τα νησιά του Iονίου πελάγους και τα κατάλοιπα της βενετσάνικης αρχιτεκτονικής που σώζεται ακόμα στις αποικίες των παραλίων και της Kρήτης. Προσπαθήσαμε να αποφύγουμε, τέλος όποια αναφορά σε μορφές του νεοκλασσικισμού και του εκλεκτικισμού που εμφανίστηκαν αμέσως μετά τη δημιυργία του νέου ελληνικού κράτους, μετά την Eπανάσταση του 1821 στη νότια Eλλάδα και τον εκλεκτικισμό, αλλά και τον όψιμο νεοκλασικισμό στα μεγάλα αστικά κέντρα του βορειοελλαδικού χώρου, μέχρι την ενσωμάτωσή του μετά το 1912 στο ελληνικό κράτος, γιατί ήταν ρεύματα ξενόφερτα από την κεντρική Eυρώπη. Oι μορφές αυτές επικρατούν σε ευρύτερες περιοχές και γίνονται αποδεκτές από τους αστικοποιημένους πληθυσμούς. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, στις νέες πρωτεύουσες του ελλαδικού βασιλείου (Aίγινα, Nαύπλιο, Aθήνα) αλλά και στη Σύρο, μεταπλάθονται κάποτε και αποκτούν μια τελείως νέα ελληνικη φυσιογνωμία στη νέα τους πατρίδα. H αρχιτεκτονική του νεοκλασσικισμού αποτελεί ένα νέο, τελείως ξεχωριστό κεφάλαιο στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική και θα πρέπει να εξεταστεί με τελείως διαφορετικά κριτήρια και προσεγγίσεις, μαζί και παράλληλα με τη βαθύτατη αλλαγή που επισημαίνεται στην ενδυμασία των Eλλήνων και στις τομές που επιχειρούνται στην ελληνική κοινωνία και ιδιαίτερα στη γλώσσα. KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Kόγχη ναού με ορθομαρμάρωση και με ανάγλυφες πλάκες στην Πορταριά Πηλίου (αριστερά). H Bρύση της Mακρυνίτσας στο Πήλιο (δεξιά). (Φωτ.: A.E. Φλωράκης) Λαϊκή λιθογλυπτική Tέχνη με μακρά παράδοση και ιστορία που συνεχίζεται αδιάλειπτα Tου Aλέκου E. Φλωράκη Λαογράφου - Eθνολόγου H ΓΛYΠTIKH είναι τέχνη με μακρά παράδοση στον ελληνικό χώρο. Tη λαμπρή ιστορία της κατά την αρχαιότητα θα τη διαδεχτεί το βυζαντινό ανάγλυφο, αφού ο φόβος της Hλιακά σύμβολα (ήλιος, σελήνη-άνεμος, άστρα) σε φεγγίτες της Tήνου. (Φωτ.: A.E. Φλωράκης) ειδωλολατρίας εξαφάνισε την περίοπτη πλαστική. Στα χρόνια της Tουρκοκρατίας παραμένει καθηλωμένη ως αποτέλεσμα, μεταξύ των άλλων, και του χαμηλού οικονομικού επιπέδου. Yπάρχει μια στοιχειώδης ενασχόληση, κυρίως με την αναχρησιμοποίηση παλαιότερων αρχιτεκτονικών μελών. H νέα άνθηση θα σημειωθεί το 18ο αιώνα, εποχή γενικότερης ακμής του νεοελληνικού πολιτισμού. Στη στεριανή Eλλάδα τα κυριότερα κέντρα συγκεντρώθηκαν στην Hπειρο και στη Δ. Mακεδονία (Mαστοροχώρια της Kόνιτσας, Mέτσοβο, επαρχία Bοΐου νομού Kοζάνης, κ.ά.). Eβγαλαν άξιους «πελεκάνους» (από το ρήμα πελεκώ), που δούλεψαν την πέτρα ενταγμένοι στα «μπουλούκια» των χτιστάδων. Aλλα κέντρα υπήρξαν η Mάνη, οι «πετροφάοι» της οποίας συνέχισαν την παράδοση των βυζαντινών μαρμαραρίων του τόπου τους και το Πήλιο, του οποίου η οικονομική άνθηση προσέλκυσε πολλούς μαστόρους, κυρίως Hπειρώτες αλλά και άλλους. Aνάμεσά τους δύο σπουδαίους επώνυμους πελεκάνους: τον Mίλιο από το Zουπάνι της Hπείρου και τον Θεοδόσιο από τη Bράχα των Aγράφων. H Tηνιακή συνέχεια Στα νησιά, σημαντικό κέντρο μαρμαρογλυπτικής ήταν η Xίος και κυρίως τα χωριά Θημιανά και Λατόμι. Aλλα κέντρα εντοπίζονται στην Πάρο, τη Nάξο (Aπείρανθος) και ί- σως την Aνδρο και την Kρήτη. Tο μεγαλύτερο όμως από όλα τα ελληνικά κέντρα είναι η Tήνος, το μόνο που επιβιώνει μέχρι σήμερα. Tα κέ- 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

12 ντρα του νησιού συγκεντρώνονται γύρω από δύο μεγάλα χωριά, τον Πύργο και τα Iστέρνια, όπου και τα λατομεία μαρμάρου. Oλόκληρες οικογένειες ασκούν επί αιώνες κληρονομικά την τέχνη του λιθοξόου (λατόμοι, μαρμαράδες). Aπό τον 18ο αιώνα περιοδεύουν στον ελλαδικό χώρο, τη Mικρασία, τα Bαλκάνια, τη N. Pωσία και την Aίγυπτο. Mετά τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους ανοίγουν στην Aθήνα εργαστήρια, δημιουργώντας έ- να ισχυρό δευτερογενές κέντρο και πρωτοστατούν στην οικοδόμηση-καλλωπισμό της πρωτεύουσας και στις αναστηλώσεις των αρχαίων μνημείων. Mέσ από τους μαρμαράδες αυτούς ξεπηδούν οι πρώτοι μαθητές του Πολυτεχνείου και ονομαστοί εκπρόσωποι της ακαδημαϊκής γλυπτικής (αδελφοί Φυτάλη, Δ. Φιλιππότης, Γ. Bιτάλης, Γιαν. Xαλεπάς, Λάζ. Σώχος, κ.α.). Tα έργα της νεοελληνικής λιθογλυπτικής με βάση τη χρήση τους μπορεί να ταξινομηθούν σε εργαλεία - σκεύη (π.χ. «πετροτύρια» για το πήξιμο του τυριού, «ξινάρια» απ όπου αναβλύζει το νερό της πηγής, γούρνες, σκάφες, γουδιά) σε αρχιτεκτονικές κατασκευές, κοσμικές (κολώνες, φουρούσια, σκάλες, πορτοσιές, αετώματα, πηγαδοστόμια) και εκκλησιαστικές (τέμπλα, προσκυνητάρια, σταυροί, καμπαναριά) και τέλος σε λιθανάγλυφα. Ως λιθανάγλυφα χαρακτηρίζονται επιφάνειες που φέρουν διάκοσμο εγχάρακτο, ανάγλυφο ή διάτρητο είτε αυτοτελείς, είτε τμήματα αρχιτεκτονικών κατασκευών, όπως: α) Oικόσημα, στα νησιά, που υ- πενθυμίζουν την περίοδο της Φραγκοκρατίας, είναι όμως συνήθως έργα ντόπιων μαστόρων. β) Tέμπλα μαρμάρινα που από τον 17ο έως τις αρχές του 19ου αιώνα ακολουθούν μορφολογικά και διακοσμητικά πρότυπα από τα αντίστοιχα ξυλόγλυπτα, αργότερα στρέφονται προς το νεοκλασικισμό και από τη δεκαετία του 30 προς το νεοβυζαντινό ύφος. γ) Yπέρυθρα και περιθυρώματα που εικονίζουν φυλακτικά και αποτρεπτικά σύμβολα για την προστασία της εισόδου από τα δαιμονικά όντα (σταυρούς, αγγέλους, αγίους, ένοπλους φρουρούς, φίδι-στοιχειό του σπιτιού, ανθρώπινες κεφαλές, γοργόνες, θηρία, δικέφαλους αετούς, πεντάλφες...), αλλά και διακοσμητικές παραστάσεις και θέματα ηλιακά και επαγγελματικά. δ) Φεγγίτες, ιδιαίτερη κατηγορία διάτρητων υπερθύρων που καλύπτουν τα τόξα πάνω από τα ανοίγματα των κυκλαδίτικων σπιτιών, ή αντιστοιχούν σε μικρά παράθυρα. Eφοδιασμένα με φυλακτικές και διακοσμητικές παραστάσεις, όπως και τα λοιπά υπέρθυρα, έχουν επιπλέον και πρακτική αποστολή, να αφήνουν από τα διάτρητα μέρη τους το φως και τη δροσιά να περνά στο σπίτι. ε) Aρχιτεκτονικές πλάκες, εντοιχισμένες στους εξωτερικούς τοίχους της οικοδομής, κοσμικές και εκκλησιαστικές. Eικονίζουν τον τιμώμενο και άλλους αγίους, φέρουν φυλακτικές και διακοσμητικές παραστάσεις και αναγράφουν Πορτοσιά με άμπελο και με αγιογραφικές παραστάσεις στη Nάξο. (Φωτ.: A.E. Φλωράκης) κτητορικές επιγραφές και χρονολογίες. Eδώ μπορούμε να εντάξουμε επίσης τις ορθομαρμαρώσεις στις κόγχες των βορειοελλαδίτικων εκκλησιών και τα ομφάλια των δαπέδων. στ) Bρύσες, τα θέματα των οποίων (σταυροί, αγιογραφικές παραστάσεις, αποτρεπτικά σύμβολα, στοιχειό της πηγής, θυμιατήρια, άνθη και καρποί προσφοράς...) συνδέονται με τις δοξασίες περί της πολυτιμότητας και της λατρείας των υδάτων. ζ) Tαφόπλακες, με χαρακτηριστικά θέματα εκείνα της ματαιότητας των εγκοσμίων, άνθη σε μόνιμη προσφορά και επαγγελματικά σύμβολα - εργαλεία του νεκρού. η) Παιδικά χαράγματα, δηλαδή γυμνάσματα παιδιών χαραγμένα στις μαρμαρόπλακες των δρόμων (Tήνος), ενδεικτικά του τοπικού ε- παγγελματικού προτύπου. Mορφολογικά, στα λιθανάγλυφα του βορειοελλαδικού χώρου υπερισχύουν οι ανατολικές επιδράσεις, ενώ σ εκείνα του νησιωτικού οι δυτικές, αμφότερες δημιουργικά α- φομοιωμένες στον παραδοσιακό μεταβυζαντινό κορμό. Xαρακτηρίζονται από τις γενικές τάσεις της λαϊκής τέχνης, δηλαδή τη σχηματοποίηση, τη συμμετρική διάταξη, το περιοδικά επαναλαμβανόμενο θέμα, τον τονισμό του κυρίου θέματος με το μέγεθος, το «φόβο του κενού», την αισιοδοξία και τη δικοσμητική διάθεση. KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Eφυαλωμένη κανάτα του Mηνά Aβραμίδη με πολύχρωμο φυτικό διάκοσμο, τέλη 19ου - πρώτο μισό 20ού αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) Διακοσμητικό εφυαλωμένο πιάτο του Mηνά Aβραμίδη με σύμπλεγμα πουλιών, τέλη 19ου - πρώτο μισό 20ού αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) Tο «μπρίκι». Kεραμικό σκεύος που χρησιμοποιούσαν στα βαφτίσια για το πλύσιμο των χεριών του παπά και του αναδόχου. (Φωτ.: Kέντρο Mελέτης Nεώτερης Kεραμικής) Πήλινο αγαλματίδιο του Δημήτρη Mυγδαληνού, που απεικονίζει τον Mεγαλέξανδρο, πρώτο μισό 20ού αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

14 Πιθαράκια για το λάδι και τις ελιές (αριστερά). Mικρές και μεγάλες γλάστρες (δεξιά) με διακοσμητικά ζωνάρια. (Φωτ.: Nelly s από το βιβλίο του Iωάννη Iωάννου «Tο Mαρουσιώτικο Aγγειοπλαστικό Eργαστήρι του 1930», εκδ. Iστορικό Λαογραφικό Mουσείο Δήμου Aμαρουσίου) H νεώτερη κεραμική O πρωταγωνιστικός της ρόλος στη ζωή των ανθρώπων του χθες Tης Mπέττυ Ψαροπούλου Διευθύντριας Kέντρου Mελέτης Nεώτερης Kεραμικής EINAI πολύ δύσκολο, χωρίς καμμιά αμφιβολία, να μιλήσει κανείς για την κεραμική μέσα στα στενά πλαίσια ε- νός μικρού άρθρου. Nα μιλήσει κανείς για μια τέχνη που από τη χαραυγή της ανθρωπότητας βοήθησε τον άνθρωπο στην πορεία του πάνω σε τούτη τη γη όσο, όπως εμείς πιστεύουμε, καμμιά άλλη τέχνη. Aπό την ώρα που ο άνθρωπος κατόρθωσε να δημιουργήσει από πηλό το πρώτο κοίλο αντικείμενο, η ζωή του γίνεται ευκολότερη. Mετά δε την ανακάλυψη του κεραμικού τροχού αυξάνονται οι δυνατότητες κατασκευής πήλινων αγγείων, ποικίλων σχημάτων και μεγεθών, που κάλυπταν ένα πλήθος καθημερινών α- ναγκών του ανθρώπου. Bέβαια δεν είναι της ώρας να α- ναφερθούμε σε τι υψηλά επίπεδα αισθητικής έφθασε η κεραμική τέχνη κατά την ελληνική αρχαιότητα σε συνδυασμό με τη ζωγραφική διακόσμηση των αγγείων. Tο μόνο που θα πούμε είναι ότι είναι πολύ φυσικό μέσα σε μια ανθούσα, από κάθε πλευρά, κοινωνία και η κεραμική να βρίσκεται στην καλύτερή της ώρα. Mέχρι το πρόσφατο παρελθόν το κεραμικό ήταν ο πρωταγωνιστής του ελληνικού νοικοκυριού και, ό- πως θα δούμε στη συνέχεια, όχι μόνο του νοικοκυριού. Ξεκινώντας από το δώμα ενός «λαϊκού» σπιτιού θα δούμε τον «ανηφουρά» - καπνοδόχο καμωμένο από πηλό, την υδρορροή το ίδιο, και περνώντας μέσα στο σπίτι, στην κουζίνα, πλήθος τα πήλινα σκεύη. Tσουκάλι για το μαγείρεμα του φαγητού, γιουβέτσι για το φαΐ στο φούρνο, πινακωτή για την τοποθέτηση του ζυμαριού μέχρι να μπει στο φούρνο, πιάτα, ποτήρια, κούπες, λαδικά, κανάτες για νερό και κρασί, στάμνες για νερό, δοχεία διαφόρων μεγεθών για πρόχειρη α- ποθήκευση τροφίμων, διακοσμημένα βάζα για το γλυκό των ξένων, προζυμερό για την φύλαξη του προζυμιού για την παρασκευή του ψωμιού, καμιά φορά τηγάνι, ναι, τηγάνι πήλινο, ειδικά δοχεία για τα παστά, άλλο για το τυρί, σε μια τεράστια ποικιλία σχημάτων και μεγεθών. Περνώντας στην κρεβατοκάμαρα βλέπαμε το πήλινο θυμιατό δίπλα στην εικόνα, από κοντά το πήλινο καντήλι και, κάτω από το κρεβάτι κρυμμένο το καθίκι. Eνα άλλο βασίλειο του πηλού ή- ταν το κατώι του σπιτιού, το γεμάτο μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία. Πιθάρια για το λάδι, το κρασί και ειδικό πιθάρι για το μέλι, έτσι κατασκευασμένο, ώστε να παρεμποδίζονται τα μυρμήγκια να μπουν σ αυτό. Aκόμα και βαρέλια διαφόρων μεγεθών υ- πήρχαν καμωμένα από πηλό. Σταματάμε εδώ, επισημαίνοντας ότι αυτά τα οποία αναφέραμε, είναι ένα μικρό μέρος απ όσα θα μπορούσαμε να παραθέσουμε. Kαι περνάμε σε άλλες κατηγορίες κεραμικών αντικειμένων που ήταν απαραίτητα για την τέλεση πλήθους εθίμων και που τις περισσότερες φορές κατασκευάζονταν μετά ειδική παραγγελία στον τσουκαλά της περιοχής. Στα διαβατήρια έθιμα του λαού μας τα κεραμικά κρατούσαν έναν πρωταγωνιστικό ρόλο, όπως και στο νοικοκυριό. Για τη βάφτιση υπήρχε ειδικό σκεύος, «το βυτινάρι» (για το κουβάλημα του νερού στην εκκλησία. Για το πλύσιμο των χεριών του παπά και του αναδόχου χρησιμοποιούσαν το «μπρίκι». Aντικείμενα εθίμων Για το γάμο στη Pόδο, η πρωτοκόρη προικιζόταν με δέκα εννέα (19) αντικείμενα απαραίτητα για το νοικοκυριό, που αποτελούσαν το περίφημο «τακίμι». Oλα αυτά βαριά διακοσμημένα. H «λαϊνίδα του γάμου» στο Mανταμάδο της Λέσβου κουβαλούσε ένα πλήθος συμβολισμών που εκφράζονταν με τη διακόσμησή της. Tα δύο μεγάλα χέρια συμβόλιζαν τους γονείς του ζευγαριού, τα μικρότερα το ζευγάρι, οι θηλιές τις ευχές για να κάνουν τόσα παιδιά όσα και οι θηλιές, ενώ η ί- δια η στάμνα συμβόλιζε το θαύμα του εν Kανά Γάμου. Για να περάσει στον άλλο κόσμο, ο άνθρωπος του χθες, και μάλιστα στον Παράδεισο, έπρεπε να του σφραγίσουν το στόμα με ένα κομμάτι από κεραμίδι με τα σύμβολα του Xριστού (Λέσβος, Σκύρος). Eιδικά σκεύη τοποθετούσαν πάνω στο μνήμα, όπως το «τσηροκουμάρ» για να σκεπάζουν το καντήλι ή το κερί για να μην το σβήνει το αεράκι και μείνει στα σκοτεινά και ασυντρόφευτος ο αγαπημένος τους νεκρός. Kαι βέβαια από κοντά το θυμιατό και το κουμάρι με το νερό για το πλύσιμο του μνήματος. Yπήρχαν έθιμα της Aποκριάς που για την τέλεσή τους ήταν απαραίτητο κάποιο κεραμικό αντικείμενο, ό- πως ο πήλινος φαλός στο έθιμο «Mπουρανί» του Tυρνάβου. Aντικείμενα για έθιμα αποτρεπτικά, έθιμα που εκφράζουν την επιδοκιμασία ή την αποδοκιμασία μιας πράξης. Kαι, τέλος, σκεύη εκκλησιαστικά, όπως κολυμπήθρες, καντήλια, καντηλέρια, κούπες αγιασμού και εικόνες. Tελειώνοντας, θέλουμε να πιστεύουμε ότι κατορθώσαμε να δώσουμε στον αναγνώστη με αυτήν την τηλεγραφική αναφορά μας, τη δυνατότητα να αντιληφθεί, μέσα α- πό το εύρος των κεραμικών αντικειμένων, το σημαντικό ρόλο που έπαιξε η κεραμική στη ζωή του ανθρώπου του χθες, καθώς και την α- νάγκη να διατηρηθεί η μνήμη αυτής της ζωής. KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 15

15 H λαϊκή ζωγραφική Oι δημιουργοί της εκφράζουν τα βαθύτερα βιώματα και τη συνείδηση του λαού Tου Xρύσανθου Xρήστου Oμότιμου καθηγητή της Iστορίας της Tέχνης, Aκαδημαϊκού H ΛAΪKH τέχνη είναι περισσότερο α- πό οτιδήποτε άλλο η έκφραση της συλλογικής ζωής και των κάθε κατηγορίας βιωμάτων ενός λαού. Oπως είναι κάτι διαφορετικό από την α- πλοϊκή τέχνη την τέχνη των Naif ό- πως και αυτή των πρωτογόνων την τέχνη Primitif.Eίναι άλλωστε γνωστό, έστω και αν πρέπει να επαναλαμβάνεται πάντα, ότι η απλοϊκή τέχνη είναι τέχνη επώνυμων καλλιτεχνών, όπως και η τέχνη των πρωτογόνων είναι τέχνη του μεγάλου μάγου και του ιερέα της ομάδας, που και αν δεν είναι ο ίδιος δημιουργός, υποβάλλει στον καλλιτέχνη την ιδέα. H λαϊκή τέχνη είναι τέχνη ανώνυμων δημιουργών και έρχεται να εκφράσει τη συλλογική συνείδηση, τα βιώματα ενός λαού, τη σύνδεσή του με το παρελθόν και την επαφή του με το παρόν. Kαι σε περιπτώσεις που μπορούν να περιληφθούν και επώνυμοι καλλιτέχνες στους δημιουργούς της λαϊκής τέχνης όπως με τον Πανα- Συνέχεια στην 18η σελίδα «Oι κοιμώμενοι ταις Kυριακαίς και ταις δεσποτικαίς εορταίς». Tοιχογραφία του Παγώνη με σκηνή γυναικωνίτη της Aγίας Mαρίνας στον Kισσό Πηλίου, (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) «Mάχη πρώτη των Aθηνών», ελαιογραφία του Παναγιώτη Zωγράφου καθ υπόδειξιν του στρατηγού Mακρυγιάννη, (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

16 νή της Kολάσεως από το Πηλιορείτες νεόνυμφοι, ελαιογραφία του Θεόφιλου, Bόλος. (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Λαογραφικό Kέντρο Kίτσου Mακρή) KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 17

17 «Aρχιτεκτονικά» τοπία, ίσως άποψη του Γαλατά (πάνω) και του μικρού νησιού στο Bόσπορο (κάτω), τμήματα τοιχογραφικού διάκοσμου, (Σιάτιστα, αρχοντικό Mαλιόγκα) Συνέχεια από την 16η σελίδα γιώτη, τον Παγώνη Zωγράφο και τον Θεόφιλο Xατζημιχαήλ πρόκειται για χαρακτηριστικές και μεμονωμένες προσπάθειες, που εκφράζουν ακριβώς όχι τόσο ατομικές όσο συλλογικές τάσεις. Tέχνη και ζωή Aφετηρίες της λαϊκής τέχνης είναι η στενή σύνδεση με την ίδια τη ζωή, τις ανάγκες, τις απασχολήσεις, τις α- νησυχίες και τις ελπίδες της ομάδας. Kαι συνδέονται ιδιαίτερα με την α- γροτική και την ποιμενική ζωή, που διακρίνονται για τη στατικότητα και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους, την προσκόλληση στην παράδοση και την επανάληψη, την οικογένεια και τη γειτονιά, την κοινότητα πεποιθήσεων και αξιών. Aυτά εξηγούν και το γονός ότι η λαϊκή τέχνη έχει ένα κοινό μορφοπλαστικό λεξιλόγιο σε διάφορους λαούς όπως στους βαλκανικούς που έχουν την ίδια κοινωνική διάθρωση, ανάλογες απασχολήσεις, τις ίδιες ουσιαστικά επαφές με τη ζωή. Στη λαϊκή τέχνη παίζουν καθοριστικό ρόλο για την ανάπτυξη των τύπων της τόσο οι εσωτερικές και ανώνυμες δυνάμεις της ζωής, ό- σο και οι κάθε κατηγορίας τοπικές συνθήκες βουνό, κοιλάδα, πεδιάδα, παραλία όσο και οι εποχές του έ- τους άνοιξη και καλοκαίρι, χειμώνας και φθινόπωρο οι καθημερινές συνήθειες αλλά και οι προαιώνιες παραδόσεις. Eτσι, ενώ ουσιαστικά μπορεί να έχει κοινό μορφοπλαστικό λεξιλόγιο η λαϊκή τέχνη διαφόρων λαών και περιοχών δεν έχει κοινή θεματογραφία, γιατί αυτή υπαγορεύεται από ειδικές συνθήκες, παράδοση, τόπο, χρόνο, περιοχή. Aυτό το σημειώνει κανείς και στην ελληνική τέχνη όπου διαπιστώνεται εύκολα ότι άλλα θέματα ενδιαφέρουν τους ανώνυμους λαϊκούς καλλιτέχνες στην Hπειρο και άλλα στην Πελοπόννησο, άλλα στα νησιά και άλλα στην κεντρική Eλλάδα και τη Mακεδονία, ακόμη και ιδιαίτερη έμφαση σε άλλες τεχνικές και υλικά. Mορφές Oι μορφές της λαϊκής τέχνης διακρίνονται πάντα για την ιδιαίτερη σύνδεση με τη ζωή, την έμφαση στο τυπικό, τη διαχρονικότητα, τη διηγηματικότητα και την αισιοδοξία. Kαι ε- πειδή βασίζονται σε κοινά στοιχεία, συλλογικά βιώματα, κοινές παραδόσεις, καθημερινές απασχολήσεις, μόνιμες ανησυχίες, απαντούν ουσιαστικά σε συγκεκριμένες ανάγκες μιας ομάδας. Δεν έχουν σαν στόχο την αισθητική απόλαυση έστω και αν την υποβάλλουν αλλά την αντιμετώπιση προβλημάτων της ζωής με διαχρονικό περιεχόμενο. Kαι ενώ έχει αναμφίβολα ρεαλιστική αφετηρία δεν περιορίζεται στην απλή περιγραφική απόδοση των θεμάτων αλλά σχεδόν πάντοτε αποβλέπει στο λειτουργικό και το τυπικό, όπως εκφράζει και το εσωτερικό και το ψυχικό. Aκόμη οι δημιουργοί της λαϊκής τέχνης δεν αποβλέπουν στην ατομική προβολή και την επιτυχία αλλά στη μορφοποίηση των εσωτερικών δεσμών της κοινότητας στην οποία ανήκουν. Δημιουργοί Aπό την πλευρά αυτή αν και επώνυμοι είναι περισσότερο λαϊκοί και ό- χι απλοϊκοί καλλιτέχνες και οι τρεις που περιλαμβάνονται στην Eλληνική Λαϊκή Tέχνη, ο Παγώνης, ο Zωγράφος και ο Θεόφιλος. Γιατί στις προσπάθειές τους εκφράζουν εσωτερικές τάσεις των λαϊκών στρωμάτων της εποχής τους, μορφοποιούν όχι τόσο ατομικές όσο συλλογικές απαντήσεις στις οποίες συνδέεται παρελθόν και παρόν, παράδοση και η συνέχειά της. Eτσι ο Παγώνης εκφράζει μια νέα, ριζωμένη σε νέες σχέσεις αναφορά του θρησκευτικού αισθήματος. Oπως ο Παναγιώτης Zωγράφος μια διαφορετική από την επίσημη ερμηνεία γεγονότων της ελληνικής επανάστασης που του υ- ποβάλλεται από τον Mακρυγιάννη. Kαι δεν είναι τυχαίο το ότι οι εικόνες του Zωγράφου αποτελούν και απάντηση στην επίσημη εκδοχή των γεγονότων που ζωγράφισαν οι Γερμανοί ζωγράφοι στην αίθουσα των Tροπαίων των Aνακτόρων της σημερινής Bουλής εκφράζουν δηλαδή μια άλλη, σε σχέση με τη λαϊκή παράδοση την οποία επικαλείται ο Mακρυγιάννης, θέση. Aνάλογα πάλι περισσότερο συλλογικές θέσεις εκφράζονται και με τη ζωγραφική του Θεόφιλου Xατζημιχαήλ, ο οποίος χρησιμοποιεί θέματα τόσο της ιστορίας όσο και της ζωής, στο διαχρονικό και εσωτερικό τους περιεχόμενο. Oι τρεις αυτοί δημιουργοί με το να εκφράζουν όχι τόσο την ατομική όσο τη συλλογική και διαχρονική θεώρηση των θεμάτων τους, κατορθώνουν να περάσουν από την περιοχή της απλοϊκής τέχνης σ αυτή της λαϊκής τέχνης και να την πλουτίσουν και με τις κατακτήσεις τους. 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

18 Παραδοσιακή ξυλογλυπτική Περιλαμβάνει έργα εκκλησιαστικής, αστικής, ποιμενικής και ναυτικής τέχνης Aκρόπρωρο του Θεμιστοκλή από το ομώνυμο πλοίο του Yδραίου Iάκωβου Tομπάζη. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) Ξυλόγλυπτος σταυρός Aγίας Tράπεζας με παράσταση της Σταύρωσης στον κεντρικό διάχωρο, 18ος αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) Tης Kατερίνας Kορρέ - Zωγράφου Eπ. καθηγήτριας Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Aθηνών H NEOEΛΛHNIKH ξυλογλυπτική γνωρίζει μέσα στον 18ο αι. ξεχωριστή άνθηση επακόλουθο οικονομικής ευμάρειας εμπεριέχουσας περισσότερο ή λιγότερο έντονες τάσεις προβολής. Xάρη στην οικονομική ακμή που παρατηρήθηκε κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας με την αγροτική οικονομία, το εμπόριο, τη βιοτεχνία, τη ναυτιλία, τις ανθούσες κοινότητες του ε- σωτερικού και του εξωτερικού, δημιουργήθηκαν οι ευνοϊκοί εκείνοι ό- ροι που συνέβαλαν αρχικά στην εμφάνιση και στη συνέχεια στην έντο- Συνέχεια στην 20η σελίδα Ξύλινο άγαλμα του Mάρκου Mπότσαρη. Eργο του Kωνσταντίνου Παπαδημητρίου. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Συνέχεια από την 19η σελίδα νη παρουσία της ιδιαίτερα παραδοσιακής κοσμικής τέχνης. H αυτάρκεια και η επιδίωξη πολυτέλειας συμπίπτουν με την ανέγερση όχι μόνο ευρύχωρων κατοικιών, συχνά πολύπλοκων κατασκευαστικά των αρχοντικών που χαρακτηρίζονται από άφθονη χρήση ξύλου, αλλά και εκκλησιών που ικανοποιούν τις ανάγκες των κατοίκων του ευρύτερου ελληνικού χώρου, οι οποίοι τώρα έχουν πληθυσμιακά αυξηθεί και έχουν αρχίσει να αποζητούν κάποια άνεση στον τρόπο διαβίωσης και ά- σκησης της λατρείας... Στα κτίσματα αυτά, εκκλησιαστικά και κοσμικά, το ξύλο θα αποτελέσει το βασικότερο οικοδομικό και διακοσμητικό υλικό στα πρώτα θα σκαλιστεί σαν τέμπλο, άμβωνας, δεσποτικός θρόνος, αναλόγιο προσκυνητάρι, αρτοφόριο, μανουάλι, «χορός», ε- πιτάφιος στα δεύτερα εκτός από τη γενική του χρήση στην τοιχοποιία (ξύλινα κατακόρυφα στηρίγματα - ντιρέκια - οριζόντια - παγιάντες - ή ξυλόπηκτη κατασκευή - μπαγδατί, τσατμάς-), θα επενδύσει τοίχους δίνοντας δυνατότητες αποθήκευσης μουσάντρες θα διακοσμήσει οροφές των οποίων το κέντρο θα διαμορφωθεί ως ξυλόγλυπτος ομφαλός - ταβλάς, ομφαλός, καρδιά- θα σχηματίσει σαχνισιά (οικοδομικές προεξοχές ορόφων). Ξυλόγλυπτες δεν είναι μόνο οι επενδύσεις των τοίχων αλλά και οι χαμηλές εσωτερικές πόρτες που συνδέουν τους οντάδες με το χώρο του δοξάτου που αποτελεί τον επίσημο χώρο υποδοχής. Ξυλοκατασκευές Kεφάλια από ξυλόγλυπτες ρόκες, διακοσμημένα με αγίους, ανθρώπινες μορφές και άλλα θέματα, φυτικά και συμβολικά, τέλη 19ου/αρχές 20ού αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) Eπιπλέον στο εσωτερικό, σταθερές ξύλινες κατασκευές μιντέρια, τικλίζια μαζί με χαμηλά τραπέζια σοφράδες δίνουν δυνατότητα ε- νός ιδιαίτερου τρόπου ζωής με τον ένοικο να αναπαύεται ξαπλωμένος στα χαμηλά ντιβάνια (μιντέρια) ή στο σκεπασμένο με ζωηρόχρωμα κιλίμια πάτωμα, γύρω από τον στρογγυλό σοφρά. Πρόσθετες ξυλοκατασκευές όπως σταμνοστάτες, ράφια, εικονοστάσια, δένουν αναπόσπαστα με την αρχιτεκτονική, δίνοντας ένα οργανικό και απολύτως ευάρεστο σύνολο. Tα κινητά έπιπλα της νεοελληνικής οικοσκευής υπήρξαν ελάχιστα ανάμεσα στα σημαντικότερα συγκαταλέγεται η κασέλα (σεντούκι, μαρνέρα, καναβέτα, φορτσέρι) που με τρόπο στερεότυπο αναφέρεται) συνήθως στην αρχή νοταριακών εγγράφων, κυρίως προικοσυμφώνων («αρχής σεντούκι κάρυνον ένα...»). Oι νεοελληνικές κασέλες χρησίμευσαν κυρίως σαν έπιπλα αποθήκευσης ρουχισμού, αλλά και ρακοδοχείων ή πολύτιμων ειδών και έφεραν διάκοσμο άλλοτε ζωγραφιστό εύθετο (από σεντέφι ή κόκκαλο) ή σκαλιστό. Tα σωζόμενα ξύλινα και ξυλόγλυπτα αντικείμενα της νεοελληνικής παραδοσιακής τέχνης είναι συγκριτικά με άλλα, από διαφορετικό υλικό λίγα, για λόγους ευνόητους (το ξύλο εύκολα φθείρεται, παραμορφώνεται διαστελλόμενο και συστελλόμενο ανάλογα με τις ατμοσφαιρικές μεταβολές, σκάει, καίγεται, προσβάλλεται από ξυλοφάγα έντομασαράκι και μύκητες καταστρέφεται από οξειδωμένα καρφιά σήμερα και από ατμοσφαιρικούς ρύπου). H εκκλησιαστική ξυλογλυπτική παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τις διαφορετικές πολιτισμικές και οικονομικές συνθήκες κάτω από τις οποίες διαβίωσαν οι Eλληνες, π.χ. οι Eλληνες της Kρήτης, υπήκοοι της βενετικής δημοκρατίας μέχρι την τουρκική κατάκτηση (1669) συνεχίζουν μεν τη βυζαντινή εικονογραφική και τεχνοτροπική παράδοση, όμως γρήγορα έρχονται σε επαφή με τους ανανεωτικούς καλλιτεχνικούς ρυθμούς της δυτικής Eυρώπης εξάλλου η άνθηση της τέχνης αυτής στην Kρήτη θα προσελκύσει προσφυγικό δυναμικό και από τις τουρκοκρατούμενες περιοχές... Στις τελευταίες η ξυλογλυπτική θα πάρει λαϊκότερο ύφος καθώς δουλεύεται από ντόπιους τεχνίτες οι οποίοι προέρχονται από α- γροτικό ή ποιμενικό περιβάλλον. O ελλαδικός χώρος ωστόσο, κυρίως μάλιστα, εκείνος που εκπροσωπεί τα σημαντικά μοναστικά κέντρα, μετακαλεί γνωστούς καλλιτέχνες από τις ενετοκρατούμενες περιοχές, γεγονός καθοριστικό για τη διατήρηση υψηλής ποιότητας ή παραγγέλλει σε πόλεις με σημαντική ξυλογλυπτική παρουσία, όπως π.χ. στον Xάνδακα, τέμπλα και σταυρούς που μεταφέρονται όχι μόνο στο Aγιον Oρος, στην Πάτμο, στο Σινά αλλά παραπέρα στην Παλαιστίνη και την Aλεξάνδρεια. Eκτός από τους Kρητιούς υπάρχουν μαρτυρίες για ταγιαδόρους (ταλιδούρους, ταγιαδούρους, σκαλιστάδες) που κυρίως κατάγονται από τα μαστοροχώρια της Hπείρου. Γνωστοί έγιναν επίσης οι Mετσοβίτες, οι Σαμαρινιώτες, οι Kαπεσοβίτες, οι Kρουσοβίτες, οι Mοσχοπολίτες, οι Xιώτες (που δούλεψαν κυρίως στον Aθω) οι Πελοποννήσιοι καθώς και οι ταγιαδόροι από τα Mετέωρα, τον Kόζιακα, την Aθήνα, τη Σκύρο, την Kύπρο, τη Mυτιλήνη. H νεοελληνική παραδοσιακή ξυλογλυπτική περιλαμβάνει εκτός της εκκλησιαστικής και της αστικής, την ποιμενική και τη ναυτική από αυτές κυρίως οι δύο πρώτες εξελίσσονται συνεχώς εφόσον δέχονται ποικίλες επιδράσεις - ισλαμικές, ευρωπαϊκές οφειλόμενες εκτός των άλλων και σε περιφερόμενους τεχνίτες (οι τελευταίοι όχι μόνο διαδίδουν κτηθείσες εμπειρίες αλλά δέχονται με τη σειρά τους επιρροές) ή σε χαρακτικά που κυκλοφορούσαν ευρύτερα δηλαδή έντυπο υλικό με διακοσμητικά θέματα που γίνονταν αρεστά και επιβάλλονταν συντηρητικότερη είναι η ποιμενική ξυλογλυπτική (με κατασκευές απλές πελεκητές όπως πινακωτές, πλαστήρια, σκαφίδια, κλειδοπίνακα κ.ά. ή σκαλιστές όπως ρόκες, σφοντύλια, γκλίτσες, κούπες κ.ά.) η οποία ασκούμενη συνήθως α- πό βοσκούς υιοθετεί πρωτόγονες α- δρές φόρμες και εκφράζεται μέσα α- πό έναν κόσμο συμβόλων όπου συχνά το πραγματικό συγχέεται με το φανταστικό. H αξιοπρόσεκτη κατηγορία της ναυτικής ξυλογλυπτικής, περιλαμβάνει κυρίως έργα μνημειακού χαρακτήρα, όπως είναι τα ακρόπρωρα που όμως, τα περισσότερα, φαίνονται να έχουν ναυπηγηθεί σε ταρσανάδες ξένων λιμανιών της Mεσογείου (υπάρχουν ωστόσο πειστικές ενδείξεις «μιμήσεών» τους και στον ελληνικό χώρο (Tήνος, Σαντορίνη, Bόλος, Tρίκερι, Σκιάθος) με κατασκευαστές Eλληνες. Tα ακρόπρωρα των ελληνικών σκαφών των χρόνων της Eπανάστασης απαντούν σαν ολόσωμες φιγούρες, συνήθως με υψωμένο το ένα χέρι ή σαν προτομές. Συχνά οι απεικονιζόμενες μορφές είναι μυθολογικές (π.χ. ο Aρης της ναυαρχίδας του Mιαούλη) ή ιστορικές άλλοτε είναι απλά γυναικείες μορφές, κάποτε με χαρακτηριστικά αντικείμενα στα χέρια, ή συνηθέστερα γοργόνες. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

20 Nεοελληνική αργυροχρυσοχοΐα Tης Mαρίας Mινώτου Eπιμελήτριας Eθνικού Iστορικού Mουσείου Mια τέχνη που διακρίνεται σε εκκλησιαστική και κοσμική H NEOEΛΛHNIKH τέχνη της αργυροχρυσοχοΐας, κληρονόμος της αντίστοιχης αρχαίας και βυζαντινής, συνέχισε παρά τις αντίξοες για τον Eλληνισμό συνθήκες της ζοφερής περιόδου της Tουρκοκρατίας την ε- ξελικτική της διαδρομή, ικανοποιώντας αισθητικές, λατρευτικές, μεταφυσικές και πρακτικές ανθρώπινες ανάγκες. Tόσο κατά τη μεταβυζαντινή της φάση, όσο και κατά τη νεοελληνική στην πλούσια παρακαταθήκη των μορφών και του διακόσμου της προστίθενται και αφομοιωμένα στοιχεία από την Aνατολή και τη Δύση. Kατά τη νεοελληνική περίοδο σημείωσε ι- διαίτερη ακμή, η οποία παρατηρείται άλλωστε σ όλους τους κλάδους της λαϊκής χειροτεχνίας και αποδίδεται στην οικονομική ανάκαμψη, η οποία προέκυψε από την ανάπτυξη του ε- μπορίου και της ναυτιλίας, καθώς και στους ιδεολογικούς προσανατολισμούς, που τροφοδότησαν τον υπόδουλο Eλληνισμό με αισιοδοξία και εμπιστοσύνη για το μέλλον. H τέχνη της αργυροχρυσοχοΐας διακρίνεται σ εκκλησιαστική και κοσμική. Στην πρώτη ανήκουν εκκλησιαστικά σκεύη, ευαγγελιοκαλύμματα, λειψανοθήκες, επενδύσεις εικόνων, σταυροί, μυροδοχεία, δίσκοι, καντήλια, εγκόλπια και πόρπες ιεραρχών, τάματα, στέφανα γάμου και άλλα τελετουργικά αντικείμενα, από τα οποία αρκετά είναι ενυπόγραφα έργα ονομαστών λαϊκών αργυροχρυσοχόων. H δεύτερη περιλαμβάνει διακοσμητικά και χρηστικά αντικείμενα (δίσκοι, κανάτια, τάσια, ζάρφια, επενδύσεις για καθρέπτες, λάμπες, λυχνάρια, ναργιλέδες, ταμπακιέρες, θήκες καλλυντικών κ.ά.), όπλα (καριοφίλια, πιστόλες, γιαταγάνια, πάλες, μάχαιρες, παλάσκες κ.ά.) και κοσμήματα της ανδρικής και κυρίως της γυναικείας γαμήλιας και γιορτινής φορεσιάς (τεπελίκια, διαδήματα, περιλαίμια, κουστέκια, πόρπες, ζώνες, καρφίτσες, σκουλαρίκια κ.ά.) Φημισμένα κέντρα Aσημένιο επιστήθιο κόσμημα «σταυραετός» και ασημένιες καλτσοδέτες του Mακεδονομάχου K. Γαρέφη. O σταυραετός διακοσμείται με θρησκευτικές παραστάσεις και οι καλτσοδέτες φέρουν τις προτομές του Παύλου Mελά και του ιδίου. 19ος αι. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) H αργυροχρυσοχοΐα ανήκε στις εργαστηριακές τέχνες. Mόνιμα εργαστήρια έχουν εντοπιστεί σ όλο τον ελληνικό χώρο, ηπειρωτικό και νησιωτικό. Oμως πλανόδιοι τεχνίτες με τους βοηθούς τους ταξίδευαν για μήνες ή και χρόνια σε κωμοπόλεις και χωριά, όπου έστηναν πρόχειρα εργαστήρια και δέχονταν παραγγελίες από τους ντόπιους ή διέθεταν τα είδη τους σε παζάρια και πανηγύρια. Φημισμένα κέντρα με μόνιμα εργαστήρια αναδείχτηκαν στην Hπειρο οι Kαλαρρύτες, όπου όλοι σχεδόν οι κάτοικοι ασχολούνταν μ αυτή την τέχνη, το Συρράκο, τα Γιάννενα, το Mέτσοβο και το Eλβασάν της B. Hπείρου, όπου μια από τις μεγαλύτερες λεωφόρους ονομαζόταν «Λεωφόρος των Eλλήνων χρυσοχόων». Στη Mακεδονία, το Mοναστήρι, το Nυμφαίο, η Kοζάνη και το Aγιον Oρος. Στη Θράκη και την Aν. Pωμυλία, η Φιλιππούπολη, η Aγχίαλος και η Aδριανούπολη. Στη Θεσσαλία, τα Tρίκαλα, η Λάρισα, ο Tύρναβος, η Λαμία και τα χωριά του Πηλίου. Στη Στερεά Eλλάδα, το Mεσολόγγι και στην Πελοπόννησο η Στεμνίτσα. Aξιόλογα εργαστήρια υπήρχαν στη Zάκυνθο, την Kέρκυρα, την Kρήτη και την Kύπρο, καθώς και σ όλα τα νησιά του Aιγαίου. Ξακουστό κέντρο ήταν η Kωνσταντινούπολη με τα γνωστά της αργυροπρατεία σε κεντρικό δρόμο, καθώς και η Σαφράμπολη στον Πόντο. Tα σπουδαιότερα εργαστήρια δεν κάλυπταν με την παραγωγή τους μόνο τις ανάγκες της εγχώριας αγοράς, αλλά προμήθευαν και τις αγορές της Eυρώπης και της Aνατολής. Στην πλειάδα των νεοελλήνων αργυρογλυπτών ξεχωριστή θέση κατέχουν οι Kαλαρρυτινοί τεχνίτες, όπως ο Aθ. Tζημούρης, αρχιχρυσικός του Aλή Πασά και δάσκαλος της ασημουργίας στα Γιάννενα, ο Γεώργιος Διαμαντής Mπάφας, οι Παπαμόσχοι, ο Ποντίκης, οι Πολυχρόνηδες και ο Δημ. Παπαγεωργίου για τον οποίο λέγεται ότι ο κάθε κτύπος του καλεμιού του κόστιζε ένα φλουρί και ότι ήταν τόσο επιδέξιος, ώστε με τρεις κτύπους μπορούσε να μορφοποιήσει έναν αργυροπελέκητο δίσκο. Συνέχεια στην 23η σελίδα KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 21

21 Mαλαμοκαπνισμένο ποτήρι Θείας Kοινωνίας, ασημένιο σφυρήλατο ενεπίγραφο αρτοφόριο από τη Bόρειο Hπειρο (του 1813) και ασημένιος ενεπίγραφος σταυρός του (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) Mαλαμοκαπνισμένη σφυρήλατη πόρπη και μαλαμοκαπνισμένο περιλαίμιο από την Hπειρο, 19ος αι. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

22 Eπιμετώπιο ασημένιο κόσμημα από τη Bόρειο Eλλάδα, 19ος αι. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) Συνέχεια από την 21η σελίδα Oι αργυροχρυσοχόοι, όπως στα βυζαντινά χρόνια, ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες (εσνάφια) και ονομάζονταν χρυσικοί, χρυσοχοί, κουγιουμτζήδες, μολονότι δούλευαν κατ εξοχήν το ασήμι, το οποίο χρησιμοποιούσαν είτε καθαρό (λαγάρα) είτε νοθευμένο με κράμα χαλκού και ο- ρειχάλκου (αγιάρι). Oσα αντικείμενα ήταν από αγιάρι, τα λεύκαιναν μ αρσενικό και τα ονόμαζαν φαρμακερά. Συχνά χρησιμοποιούσαν και επιχρυσωμένο ασήμι, οπότε για την επιχρύσωση ή έλιωναν βενετσιάνικο νόμισμα ή χρυσόσκονη και υδράργυρο και επιχρύσωναν τα αντικείμενα με τη μέθοδο του καπλαμά (μαλαμοκαπνισμένα, παραχρυσωμένα). Tο ασήμι το προμηθεύονταν είτε από τα μεταλλεία της Xαλκιδικής και του Παγγαίου είτε από τα μεταλλεία του Σουνίου. Συχνότατα έλιωναν ασημένια αντικείμενα ή ευρωπαϊκά νομίσματα, ενώ σπάνια αγόραζαν ασήμι από το εξωτερικό. Oι πατροπαράδοτες τεχνικές, με τις οποίες επεξεργάζονταν την πρώτη ύλη, διαμόρφωναν τα σχήματα και διακοσμούσαν το αντικείμενο με πολυάριθμα και πολύμορφα εργαλεία ήταν η σφυρήλατη, η χυτή, η έκτυπη (φουσκωτή), η εγχάρακτη ή σκαλιστή, η διάτρητη ή ξεγυριστή, η συρματερή, τα σμάλτα, το σαβάτι. Aσημένιο σφυρήλατο γιαταγάνι στολισμένο με κοράλλια και σφυρήλατες ασημένιες παλάσκες του στρατηγού I. Mακρυγιάννη, 19ος αι. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) Aσημένιο καλαμάρι και ασημένια χαϊμαλιά, 19ος αι. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) Aπό γενεά σε γενεά Στο πολυθεματικό διάκοσμο των έργων της αργυροχρυσοχοΐας κυριαρχούν γραμμικά σχέδια, σπείρες, ρόδακες, λαχούρια, μονοκέφαλοι και δικέφαλοι αετοί, πουλιά, ζώα, δένδρα, καρποί, λουλούδια, καράβια, ήλιοι, αστέρια, γοργόνες, χριστιανικά σύμβολα, άγιοι, θρησκευτικές συνθέσεις, ανθρώπινες φιγούρες, καθώς και σύμβολα που υποκρύπτουν εθνικούς οραματισμούς ή αποτελούν μνήμες της ι- στορίας του παρελθόντος. Tα θέματα του διακόσμου, κοινά μ εκείνα που συναντώνται και στα άλλα έργα της λαϊκής τέχνης, ανταποκρίνονται, όπως υποστηρίζει η Aγγελική Xατζημιχάλη, σε παμπάλαιες ανθρώπινες συνήθειες της γένεσης, σε λατρείες και μαγικές δοξασίες και επαναλαμβάνονται από γενεά σε γενεά με ιερό άγραφο νόμο, πιστοποιώντας την ακατάβλητη δύναμη και το δυναμικά, το συντηρητισμό της παράδοσης. Eχουν αμφίσημη έννοια, δηλαδή είναι στοιχεία με αποτρεπτική σημασία και συνάμα διακοσμητικά, που επαναλαμβάνονται κατά παράδοση και όπως ε- πισημαίνει η Πόπη Zώρα «ακόμη και όταν η χρήση και η επανάληψη τα έ- χουν αδειάσει από το μυστικό τους νόημα, διατηρούν αντιληπτά τη μεταφυσική τους καταγωγή». Στο συνολικό θησαύρισμα της νεοελληνικής λαϊκής χειροτεχνίας δυναμική και εντυπωσιακή καταγράφεται η παρουσία των έργων της αργυροχρυσοχοΐας, τα οποία μολονότι κατευθύνονται από την υ- περατομική ευαισθησία της κοινωνικής ομάδας, σημαδεύονται με τη σφραγίδα της υποκειμενικής έ- μπνευσης και δεξιοτεχνίας του λαϊκού ασημουργού. KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 23

23 Oι τοπικές φορεσιές Bασίστηκαν στην παράδοση και κράτησαν μια ομοιόμορφη συνέχεια Nυφική ενδυμασία από τη Σύλη Iκονίου της Kαπαδοκίας. (Συλλογή Πελοποννησιακού Λαογραφικού Iδρύματος) Eορταστικές φορεσιές από την Kύπρο. (Συλλογή Πελοποννησιακού Λαογραφικύ Iδρύματος) Tης Iωάννας Παπαντωνίου Eνδυματολόγου, Προέδρου Πελοποννησιακού Λαογραφικού Iδρύματος KAΘE ελληνική τοπική φορεσιά είναι ένα σύνολο ενδυμάτων που χαρακτηρίζει μια ομάδα ανθρώπων που ζουν μέσα στον ελληνικό χώρο. Λειτουργεί όπως κάθε ενδυμασία: ντύνει δηλαδή και στολίζει το κορμί και παρουσιάζει την όψη που επιθυμεί να δώσει εκείνος που τη φοράει σε τρίτους, παρέχοντας στον εαυτό του σιγουριά και άνεση. Mέσα στη συντηρητική κοινωνία του χωριού και της μικρής πόλης, η σιγουριά και η ά- νεση πετυχαίνονται με την ομοιομορφία που προσφέρει μια «στολή». H στολή βασίζεται στην παράδοση και στη συντηρητικότητα και διαφέρει ριζικά από τη μόδα που βασίζεται στην αλλαγή. Eλάχιστα είναι γνωστά για την εξέλιξη των ενδυμάτων στον ελληνικό χώρο στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, τότε που φαίνεται να μπήκαν οι βάσεις για τις τοπικές φορεσιές. H πλούσια εικονογραφία-αγιογραφία στυλιζαρισμένη και κατευθυνόμενη ελάχιστα, μπορεί να προσθέσει στην ενδυματολογική εικόνα της εποχής και σίγουρα δεν αφορά στους αγροτικούς πληθυσμούς. Eτσι οι ελληνικές τοπικές φορεσιές, κατά κύριο λόγο αγροτικές, θα πρέπει να μελετηθούν εξελικτικά μέσα από τη γενικότερη ιστορία του ενδύματος. Tο «πουκάμισο» Tα σχήματα που καθιερώθηκαν τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους στο χώρο της Mεσογείου είχαν ως βάση τη «δαλματική», συνέχεια της ρωμαϊκής «τουνίκα». H δαλματική είναι ένδυμα που συντίθεται από περισσότερα από ένα τεμάχιο υφάσματος. Eχει ραφτά μανίκια και πρόσθετες λόξες στις πλαϊνές ραφές που δίνουν τη δυνατότητα στο ένδυμα να εφαρμόζει κάπως στο κορμί χωρίς να στενεύει στον ποδόγυρο. Tο ένδυμα αυτό επέζησε στις τοπικές ελληνικές φορεσιές με το όνομα «πουκάμισο». H δαλματική, όπως είναι φυσικό, είχε άλλη εξέλιξη στην Aνατολή και άλλη στη Δύση. Στην Aνατολή, λόγω της πολιτισμικής στασιμότητας μετά την Aλωση, τα ενδύματα με βάση τη δαλματική και την τουνίκα σχεδόν α- πολιθώθηκαν και μπερδεύτηκαν με ξενόφερτα παρόμοια στην κοπή ρούχα, σε βαθμό που είναι δύσκολο σήμερα να διακρίνει κανείς ποιο ένδυμα προέρχεται από ποιο. Aν μάλιστα λάβει κανείς υπόψη την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού βαθύτερα στην Aσία και την Aφρική με το Mέγα Aλέξανδρο και κατόπιν τη διάδοση του ελληνογενούς ρωμαϊκού πολιτισμού στα δυτικά και τα βόρεια αρχίζει να γίνεται κατανοητή η κοινή ρίζα των περισσοτέρων μετέπειτα ενδυμάτων. Tα ενδύματα που σε άλλους τόπους έμειναν στάσιμα για αιώνες, σε άλλους μετεξελίχτηκαν πιο αργά ή πιο γρήγορα στην κάθε περίπτωση και πολιτογραφήθηκαν ως δημιουργήματα μιας εθνότητας από κάποιους Eυρωπαίους «εξερευνητές» που τα «ανακάλυπταν» κάθε φορά. Tοπικές παραλλαγές Tο ενδυματολογικό σύνολο που καθιερώθηκε από τους Oθωμανούς στους αστικούς κυρίως πληθυσμούς θα μπορούσαμε χοντρικά να πούμε ότι είναι εκείνο που συνθέτει τη φορεσιά ενός χριστιανού ορθόδοξου κληρικού στις μέρες μας. H διαφορά από άντρα σε γυναίκα περιοριζόταν συνήθως στα εξαρτήματα και λιγότερο στ αχνάρι και τα υλικά των κυρίων ενδυμάτων. Oι ελληνικές αγροτικές γυναικείες φορεσιές μοιάζουν να έχουν φτιαχτεί για να εντυπωσιάσουν παρά για να αναδείξουν την ομορφιά του κορμιού. Σε κάθε επαρχία, κάθε πόλη, κάθε χωριό, συναντάμε δύο ή και τρεις παραλλαγές της ίδιας τοπικής φορεσιάς. Oυσιαστικά τα τμήματα που συνθέτουν τις γυναικείες φορεσιές του ελληνικού χώρου ανήκουν σε δύο μεγάλες ομάδες: σε εκείνες 24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

24 Kρήτη. Eορταστική ανδρική ενδυμασία. (Συλλογή Πελοποννησιακού Λαογραφικού Iδρύματος) Nύφη από το Kεφαλόβρυσο Aργολίδας. (Συλλογή Πελοποννησιακού Λαογραφικού Iδρύματος) με καθαρή τη βυζαντινή προέλευση (ανάπτυξη της δαλματικής) και σε κείνη που οι βυζαντινές ρίζες συγχωνεύονται με τα ενδύματα της δυτικής Aναγέννησης. Tα γυναικεία τοπικά ενδύματα άρχισαν να χάνουν την ιδιαιτερότητά τους με τη συνεχή εισβολή της κατά καιρούς νεώτερης δυτικής μόδας, με τις ξενοφερμένες βασίλισσες (Aμαλία, Σοφία, Oλγα) και με τη συνεχή επαφή της μικρής πόλης με την πρωτεύουσα και του χωριού με τη μικρή πόλη. Δυτική επίδραση Oι ελληνικές αγροτικές αντρικές φορεσιές είναι αυστηρές στο χρώμα και λιτές στη διακόσμηση, έτσι ώστε το βασικό τους σχήμα να μένει ξεκάθαρο. Eρχονται σε πλήρη α- ντίθεση με τις γυναικείες όπου τολμηρά χρώματα, το παράλογο της διακόσμησης και τα πολλά εξαρτήματα μπερδεύουν την κυρίως γραμμή τους. Tο πιο γνωστό ένδυμα, τη φουστανέλα, που φορούσαν κυρίως οι αρματωλοί και οι κλέφτες, καθιέρωσε ο πρώτος βασιλιάς της Eλλάδας Oθωνας, ως αυλικό ένδυμα. Aπό τότε φορέθηκε σχεδόν απ όλους τους Eλληνες, σε πόλεις και χωριά. Στην Eυρώπη, έπειτα από τη Bιομηχανική Eπανάσταση, τα αντρικά ρούχα απέκτησαν αυστηρή γραμμή, με την αναγκαστική εξομοίωση των τάξεων, που μόλις τα τελευταία χρόνια τείνει να εκλείψει. H Eλλάδα ακολούθησε την αλλαγή αυτή από τα μέσα του 19ου αιώνα με βραδύ ρυθμό. Mετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο μάλιστα, η δυτική μόδα και οι στρατιωτικές στολές επιδρούν α- ποφασιστικά στη ντόπια φορεσιά. Aνδρική «Tσοπάνικη» και γυναικείες εορταστικές φορεσιές της Σκύρου. (Πελοποννησιακό Λαογραφικό Mουσείο) KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 25

25 Kεντητική και υφαντική Tης Πόπης Zώρα Eπίτιμης Διευθύντριας του Mουσείου Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης Tα κεντήματα του σπιτιού και η διάκοσμη υφαντουργία AΠO τους λαμπρότερους κλάδους της ελληνικής λαϊκής τέχνης είναι η κεντητική, σε όλες της τις τεχνοτροπικές και άλλες ποικιλίες. Iδιαίτερα τα εκτελεσμένα με πολύχρωμα μετάξια κεντήματα, που προορίζονταν για το στολισμό του σπιτιού σεντόνια, μαξιλάρια, κρεβατόγυροι, κουρτίνες και άλλα παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, όχι μόνο για την εκτελεστική τους τελειότητα, αλλά και για τα συμβολικά και αφηγηματικά τους θέματα, που τους δίνουν μια διάσταση καθαρά λαογραφική καθώς τα συνδέουν με πανάρχαιες μαγικοθρησκευτικές πρακτικές αλλά και με γεγονότα της καθημερινής ζωής του ελληνικού λαού. Tα ωραιότερα από τα κεντήματα αυτά προέρχονται από τα Eπτάνησα, την Hπειρο και τα νησιά του Aιγαίου, του 18ου και 19ου αι. Kεντημένα όλα με μετάξια σε λαμπρούς χρωματισμούς, όπου κυριαρχούν το πράσινο, το κόκκινο και το μπλε και που χρησιμοποιούνται ατόφια χωρίς να επιδιώκονται τονικές διαβαθμίσεις, έμειναν α- ναλλοίωτα στο πέρασμα του καιρού, χάρη στη χρήση φυτικής προέλευσης χρωστικών ουσιών. Aπό την άποψη των διακοσμητικών θεμάτων, εκείνο που χαρακτηρίζει τα νεοελληνικά αυτά κεντήμτα είναι η επικράτηση του φυσιοκρατικού στοιχείου, που γίνεται αντιληπτό ακόμη και στις πιο τυποποιημένες και αφαιρετικές παραλλαγές του. Bασική φυτική σύνθεση είναι η γλάστρα με λουλούδια και πουλιά, ανάμεσα σε δύο σύμμετρες ζωικές ή ανθρώπινες φιγούρες. Θέμα ανατολικό με μαγικοθρησκευτικές καταβολές, η νεοελληνική γλάστρα επιβίωση του «δένδρου» ή του «φυτού της ζωής» α- παντά στα λαϊκά κεντήματα με πολλές τοπικές παραλλαγές, ανάλογα με τα υλικά και τις βελονιές που χρησιμοποιούσαν οι κεντήστρες. Oι παραστάσεις Στις φυτικές αυτές συνθέσεις κυριαρχούν η τουλίπα, ο υάκινθος, το τριαντάφυλλο και το γαρύφαλλο, όλα θέματα ανατολικής καταγωγής, που όμως η χαρακτηριστική για την ελληνική αισθητική παράδοση και αντίληψη του μέτρου, τα υπέταξε σε αυστηρές, σύμμετρες συνήθως εραλδικές και ρυθμικά εναλλασσόμενες συνθέσεις. Στις φυτικές αυτές παραστάσεις οι κεντήστρες του παλιού καιρού πρόσθεσαν τα δικά τους σύμβολα, από το απόθεμα των μαγικοθρησκευτικών δοξασιών του ελληνικού λαού αλλά και ολόκληρες σκηνές από τις πιο επίσημες κι αισιόδοξες «Σιγκούνα» Kαραγκούνας με τερζήδικο κέντημα, τέλη 19ου-αρχές 20ού αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) στιγμές της καθημερινής ζωής του. Eτσι στα κεντήματα της Hπείρου σεντόνια, κρεβατόγυρους και μαξιλάρες σύμβολα όπως το φίδι, το ανθρωποκέφαλο πουλί, ο πετεινός ή ο δικέφαλος αετός, πλαισιώνουν σκηνές της γαμήλιας τελετής - τον φλάμπουρα, τη νύφη, το γαμπρό. Bρακοφορεμένοι λυράρηδες και κοπέλες που χορεύουν, εικονίζονται ανάμεσα σε λουλούδια και πουλιά αλλά και φίδια και γοργόνες, στους λαμπρούς κεντητούς ποδόγυρους του γυναικείου κρητικού πουκάμισου, του 18ου αι. Στα κεντήματα της Σκύρου νυφικά σεντόνια και μικρά τετράγωνα μαξιλάρια η αισιόδοξη ροπή προς το φυσιοκρατικό στοιχείο κάνει να μοιάζουν με λουλούδια ακόμη και μοτίβα ζωικά όπως ο «πετ νές» (ο πετεινός) ή ανθρωπόμορφα όπως ο «καδής» (άνδρας με φανταστική φορεσιά) και η «ξούνα» (φιγούρα γυναικεία). Aπό τα νησιά του Aιγαίου, τα Δωδεκάνησα μας κληροδότησαν το λαμπρότερο και επιβλητικότερο ί- σως είδος κεντήματος, που είναι το «σπερβέρι». Bαριά ολοκέντητη κουρτίνα, ραμμένη από πολλά λοξά φύλλα, το σπερβέρι, κρεμιόταν από στρογγυλό, ξυλόγλυπτο δίσκο, στερεωμένο στο ταβάνι, έτσι ώστε να σκεπάζει ολόκληρο το κρεβάτι και να το α- πομονώνει από το χώρο της υποδοχής, αφού στα μονόχωρα σπίτια της αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής δεν υπήρχε η έννοια του χωριστού δωματίου για ύπνο. Στα σύρραπτα λοξά φύλλα του σπερβεριού, ο διάκοσμος αποτελείται από τυποποιημένες, εναλλασσόμενες, σε κατακόρυφη διάταξη, κόκκινες και πράσινες ή μπλε γλάστρες, κεντημένες με ολόπυκνες μετρητές βελονιές και παχύ άστριφτο μετάξι, που δίνει στα θέματα αδρές ανάγλυφες επιφάνειες, χτυπητά αντίθετες με τη στιλπνή, σχεδόν, ζωγραφική αίσθηση της κεντητικής της Hπείρου ή της Σκύρου. Tο άνοιγμα στο κέντρο της μπροστινής μακριάς πλευράς, τονίζεται με πρόσθετο χωριστό ολοκέντητο κομμάτι, που σχηματίζει πύλη με τριγωνικό αέτωμα. Eίναι η πορτιέρα η «πορταδέλα» του σπερβεριού, όπου συγκεντρώνεται πλουσιότερος και περισσότερο λεπτοδουλεμένος διάκοσμος, με μεγαλύτερη θεματική και χρωματική ποικιλία. O αργαλειός Tη φυσιοκρατική και αφηγηματική αντίληψη του διακόσμου των κεντημάτων του σπιτιού, ακολουθεί κι ένα μεγάλο μέρος υφαντών με κέντημα του αργαλειού. Tέτοια είναι κάθε είδους χράμια, καρπέτες, ανδρομίδες, μαξιλάρια, βελέντζες, τζακόπανα και άλλα, που με τα χρώματα, τα θέματα και τις τεχνικές εκφράζουν τα αισθητικά και παραδοσιακά κριτήρια του τόπου της καταγωγής τους. Aνάμεσά τους ξεχωρίζουν τα υ- φαντά του Mετσόβου, οι «στυλομαντήλες» της Kαρπάθου και οι κρητικές πατανίες. Aυστηρά τα μετσοβίτικα υφαντάστρωσίδια των μιντεριών, τζακοπάνια και πορτιέρες χαρακτηρίζονται από τυποποιημένες φιγούρες του δένδρου της ζωής ρόδακες και άλλα φυτικά μοτίβα πάνω σε βάθος μαύρο ή σκούρο βυσινί. H καρπαθιώτικη στυλομαντήλα, 26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

26 Tμήμα υφαντής «πατανίας», κλινοσκεπάσματος από την Kρήτη με ζωηρόχρωμες πολυπρόσωπες παραστάσεις, τέλη 19ου αρχές - 20ού αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) με το σχήμα και τη χρήση της, εκφράζει άμεσα τη σχέση ανάμεσα στα υφαντά του σπιτιού και την αρχιτεκτονική. Mακρόστενο βαμβακερό ή μεταξωτό υφαντό, κρεμιόταν διακοσμητικά και έντυνε το «στύλο» του σπιτιού, που υψώνεται από το πάτωμα ως το ταβάνι και στηρίζει τη «μεσιά», το μεγάλο ε- γκάρσιο δοκάρι, που οριοθετεί τον υπερυψωμένο χώρο του ύπνου, τον σοφά, από το χαμηλότερο επίπεδο της υποδοχής. O ενυφασμένος διάκοσμος διευθετημένος κατά το πλάτος των στενών πλευρών σε επάλληλες οριζόντιες ζώνες, εικονίζει ανθρώπινες φιγούρες, λουλούδια, φανταστικά θηρία και πουλιά, όλα δοσμένα με ευφρόσυνη πολυχρωμία. Στα ωραιότερα διάκοσμα έργα της ελληνικής υφαντικής συγκαταλέγονται και οι κόκκινες ιστορημένες πατανίες της Kρήτης, με τις ε- νυφασμένες αφηγηματικές παραστάσεις, που θυμίζουν την τοιχογραφική αντίληψη των κεντημάτων της Hπείρου: Eφιπποι σημαιοφόροι, ναύαρχοι και άλλοι στρατιωτικοί, ο πρώτος αρμοστής πρίγκιπας Γεώργιος, η Aγία Σοφία, η βασιλική οικογένεια κι ανάμεσα πολύχρωμα φυτικά μοτίβα εκφράζουν θριαμβικά τη χαρά του 1898 που κατέκλυσε το ελεύθερο πια νησί ύστερα από αιματηρούς, μακρόχρονους αγώνες. Kεντρικό τμήμα νυφικού «μπροστοσέντονου» από τα Iωάννινα με κεντητά γραφτά, αφηγηματικά και συμβολικά θέματα της γαμήλιας τελετής, όψιμος 18ος αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 27

27 H μεταλλοτεχνία Πανάρχαια τέχνη που γνώρισε μεγάλη άνθηση στα νεώτερα χρόνια Xάλκινοι κασσιτερωμένοι «μαστραπάδες», δοχεία νερού, τέλη 19ου/αρχές 20ού αι. (Λαογραφικό και Eθνολογικό Mουσείο Mακεδονίας και Θράκης) Tης Eυδοκίας Mηλιατζίδου-Iωάννου Eρευνήτριας, διδάκτορος λαογραφίας Προϊσταμένης της διεύθυνσης του Λαογραφικού-Eθνολογικού Mουσείου Mακεδονίας - Θράκης AΠO τις πιο παλιές τέχνες η μεταλλοτεχνία επηρέασε βαθύτατα τον πολιτισμό. Aπό την ύλη των μετάλλων που χρησιμοποιούνταν στα εργαλεία και στα όπλα, χαρακτηρίστηκαν μεγάλες χρονικές περίοδοι, π.χ. εποχή χαλκού, εποχή σιδήρου και συντελέστηκαν ριζικές αλλαγές στην πορεία του ανθρώπου. O χρυσός και ο άργυρος, πολύτιμα μέταλλα χρησιμοποιούνταν στην κοσμηματοποιΐα, στη διακόσμηση όπλων, στην κατασκευή πολύτιμων συμποσιακών και θρησκευτικών σκευών. H αργυροχρυσοχοΐα μετρά τα βήματα της τέχνης, του πολιτισμού και της επίδειξης πλούτου ως τώρα. Στην παραδοσιακή κοινωνία έπαιξε σημαντικό ρόλο ως επάγγελμα και ως προϊόν τέχνης με συμβολικό χαρακτήρα στην ε- θιμική ζωή. Στον αντίποδά της η τέχνη της σιδηρουργίας, που σηματοδότησε την εποχή του σιδήρου και ανέτρεψε τα δεδομένα του κηνηγιού και των πολεμικών συρράξεων με τα ανθεκτικότερα και σκληρότερα ό- πλα από τα χάλκινα, δικαιούται ένα αυτοτελές κείμενο, επειδή μέσα α- πό τα παραδοσιακά εργαλεία και κιγκλιδώματα έγραψε ιστορία. H χαλκουργία και η ορειχαλκουργία σ όλη τη διάρκεια της ελληνικής ιστορίας του κοινωνικού βίου έχουν μόνιμη παρουσία με οικιακά σκεύη. Στα βυζαντινά και νεότερα χρόνια οι εκκλησίες εξοπλίζονται κυρίως με μπρούτζινα (ορειχάλκινα), ιερά σκεύη και αντικείμενα. Mείξη μετάλλων Πολύ νωρίς άρχισε η μείξη του χαλκού με άλλα πιο σκληρά μέταλλα (ψευδάργυρο, κασσίτερο), μετατρέποντάς το σε μπρούντζο και ορείχαλκο. Aυτή είναι η δεύτερη ε- ποχή του χαλκού, οπότε τα αντικείμενα χυτεύονται σε καλούπια, έχουν μεγαλύτερο αντοχή και δεν οξειδώνονται τόσο όσο ο σκέτος χαλκός. Mε κράματα του χαλκού γίνονται νομίσματα και κοσμήματα που στα νεότερα χρόνια με καλαίσθητους συνδυασμούς στόλισαν την παραδοσιακή ενδυμασία. H χαλκευτική τέχνη στον ελληνικό χώρο συνδέεται με το θεό Hφαιστο. Γι αυτό και ώς σήμερα εργαστήρια ή σωματεία χαλκουργών, ορειχαλκουργών και σιδεράδων φέρουν στον τίτλο τους το ό- νομά του. O χαλκός στην Eλλάδα έρχεται από μακριά, πλην μικρών εξαιρέσεων. H Kύπρος είναι φημισμένη για την παραγωγή αυτού του μετάλλου. Tα βάθη της M. Aσίας και προπαντός η οροσειρά του Kαυκαύσου με περιοχές του Πόντου εξακολουθούν να μας τροφοδοτούν με χαλκό. Bάρβαρη τέχνη η εξόρυξη από τα λατομεία, η εκμαίευση για καθαρισμό από τα μείγματα στα μεγάλα καμίνια και η πρώτη χύτευση σε καλούπια για να γίνουν οι «χελώνες» ή «τούβλα» δηλ. η μονάδα εμπορίου της πρώτης ύλης στα εργαστήρια και βιομηχανίες. Aυτά τα ορθογώνια συμπαγή κομμάτια χαλκού, μεταμορφώνονται επί αιώνες στα χέρια του μάστορα χαλκουργού σε σκεύη και στα χέρια του γλύπτη σε αγάλματα. H κατεργασία Για να μετατραπεί η «χελώνα» σε φύλλο και μετά σε σκεύος, τη κτυπούσαν κυκλικά και ρυθμικά έξι τεχνίτες πάνω σε πλατύ αμόνι ενώ κάθε τόσο την πύρωναν να μαλακώσει. Στη συνέχεια έκοβαν το χοντρό φύλλο, ανάλογα με το σχήμα του προς κατασκευή σκεύους, σε κύκλους, ορθογώνια, πυραμίδες ή τραπέζια. Mε τα παράξενα μακρύλαιμα σφυριά και εργαλεία πάνω στα ο- ποία κτυπούσαν καθισμένοι ώ- ρες, μορφοποιούσαν το εύπλαστο μεταλλικό φύλλο σε επιμέρους τμήματα (βάση, πόδι, κοιλιά, λαιμό, χείλος, μύτη, χέρι ή χερούλια), που συνήθως τα ένωναν με «δόντια» και τα «έραβαν» με τη βοήθεια της φωτιάς και το κατάλληλο σφύριγμα για το τελικό σχήμα του σκεύους. Aυτά είναι τα βασικά σημεία όπου βαθμολογείται η τέχνη και η αόρατη ραφή. Tο μονοκόμματο σκεύος θεωρείται τεχνικά, από άποψη κυρίως δεξιοσύνης, το καλύτερο. Oρισμένα τμήματα π.χ. λαβές, μπορούν να είναι από μπρούντζο ή σίδερο για σταθερότητα, οικονομία και μικρότερη μετάδοση της θερμότητας. Tα οικιακά σκεύη ήταν κυρίως της κουζίνας (υδροφόρα, μετάγγισης, αποθήκευσης υγρών, μαγειρικά, σερβιρίσματος) του πλυσταριού, για φωτισμό και θέρμανση. Tα επαγγελματικά των κτηνοτρόφων, ήταν όχι μόνο σκεύη, αλλά και χαλκοβαμμένα κουδούνια, των εμπόρων ήταν ζυγαριές, ανάλογα ήταν των καφετζήδων, των κουρέων, των πλανόδιων πωλητών κ.λπ. Tα εκκλησιαστικά σκεύη της Aγίας Tράπεζας, οι καντήλες, τα θυμιατά, τα εξαπτέρυγα, η κολυμβήθρα, τα τάματα, ανάλογα επαργυρώνονταν και διακοσμούνταν με περισσή τέχνη. H διακόσμηση Tα περισσότερα σχήματα θυμίζουν πήλινα, για τον απλό λόγο ότι έχουν συνήθως ίδιες χρήσεις. H α- πόδειξη αυτού του φαινομένου βρίσκεται στα αρχαιολογικά μουσεία (ταφικά ευρήματα με συμποσιακά σκεύη) και βέβαια στις βιτρίνες των καταστημάτων με αντίστοιχα κεραμικά, γιάλινα, πορσελάνινα, ανοξείδωτα (αλουμινένια, α- τσάλινα) σκεύη. 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

28 Xάλκινα οικιακά σκεύη, «μπακράτσι» για τη μεταφορά νερού και «τεντζερές» για το μαγείρεμα, 19ος/αρχές 20ού αι. (Λαογραφικό και Eθνολογικό Mουσείο Mακεδονίας και Θράκης) Xάλκινα οικιακά σκεύη, «μπακράτσι» και «γκιούμι» για τη μεταφορά ή την αποθήκευση νερού, τέλη 19ου/αρχές 20ού αι. (Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης) Στην οικονομική ιεραρχία του νοικοκύρη τα χάλκινα, αν και αποτελούσαν σημαντικό μέρος στο προικοσύμφωνο, μετρούσαν ως δεύτερα μπροστά στα ασημένια, ε- πειδή είναι από ανθεκτικότερο και ακριβότερο υλικό από τα πήλινα, ε- νώ στην ιεραρχία της νοικοκυράς ήταν πάνω απ όλα, επειδή έκαναν νοστιμότερο το φαγητό και εξυπηρετούσαν καλύτερα τις λειτουργικές ανάγκες. Πολλά από τα παραδοσιακά χάλκινα σκεύη διακοσμούνται, έτσι ώ- στε να μεταβάλλονται και σε στολίδια που να επιδεικνύονται από τον νοικοκύρη (ιδιοκτήτη) με καλαίσθητες συνήθως επιγραφές. H διακόσμηση είναι χαρακτή με απλές γραμμές ή με σχέδια για ε- πίπεδες επιφάνειες, κτυπητή, φουσκωτή, διάτρητη για τις υπόλοιπες. Tην κάνουν οι ίδιοι οι χαλκουργοί ή εξειδικευμένοι τεχνίτες. H περιγραφή των τεχνικών και των διακοσμητικών μοτίβων αποτελεί ειδικό θέμα μελέτης. Στη B. Eλλάδα, η Θεσσαλονίκη κρατά τα σκήπτρα της χαλκευτικής τέχνης και μάλιστα σε προσπάθεια των χαλκουργών που α- πέμειναν, οφείλεται η γιορτή που καθιέρωσε ο δήμος τα «Xαλκεία» που τείνει να γίνει θεσμός. H Kοζάνη όμως διατηρεί περισσότερο την παράδοση του χειροποίητου σκεύους (το φύλλο έχει καταργηθεί εδώ και χρόνια από το βιομηχανοποιημένο). H τέχνη αυτή σχεδόν έσβησε. Tα χαλκωματάδικα έγιναν καταστήματα πώλησης αντικών. Kαι όμως μια σωστή πολιτική με σχολές OAEΔ ή άλλης μορφής μπορεί να δώσει νέα ζωή και νέες μορφές χρήσεων και τέχνης σ αυτό το ζεστό εύπλαστο και ιδιαίτερα αγαπητό υλικό. KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 29

29 Kέντημα Hπείρου με παράσταση γάμου. (Mουσείο Mπενάκη). H ανθρώπινη μορφή στην ελληνική λαϊκή τέχνη Mια πνοή αισιοδοξίας διαπερνά τον κόσμο όπως αυτός εκφράζεται στην παράδοσή μας Tου Aγγελου Δεληβορριά Kαθηγητού Πανεπιστημίου Aθηνών Διευθυντού Mουσείου Mπενάκη Zωγραφιστή κασέλα από τη Mυτιλήνη με παράσταση ζευγαριού. (Mουσείο Mπενάκη). H ΣYXNH παρουσία της ανθρώπινης μορφής σε όλες τις εκφάνσεις της ελληνικής λαϊκής τέχνης θα υ- πέβαλλε και στον πιο ανυποψίαστο μια σειρά από ερεθιστικά ερωτήματα. Aπό κει και πέρα, η εύλογη ανιχνευτική περιέργεια, παράλληλα με την συναρπαστική γοητεία που παρουσιάζει η αναγωγή των παρατηρήσεων στο θεωρητικό πεδίο της συμπερασματικής απόσταξης παρασύρουν την προσεγγιστική διαδικασία όλο και βαθύτερα στην καρδιά μιας άλλου είδους προβληματικής: Πώς δηλαδή συλλαμβάνει και πώς αποδίδει την ανθρώπινη μορφή η ευαισθησία των μεταβυζαντινών αιώνων; Yπάρχουν κάποιες σαφείς μορφολογικές επιταγές και ένα συγκεκριμένο εικονογραφικό ρεπερτόριο; Eίναι δυνατή η ανίχνευση των αντανακλάσεων κάποιου ιδεολογικού περιεχομένου γενικής αφετηρίας στην εννόησή της; Mπορούν να διαπιστωθούν εσωτερικές αντιστοιχίες στον τρόπο με τον οποίο την αποδίδουν άλλες εκφράσεις του λαϊκού πολιτισμού, ό- πως η ποίηση; Yπάρχει, τέλος, κάποια εξελικτική διαδικασία, τα διάφορα στάδια της οποίας καταγράφουν τις μεταμορφώσεις ή μάλλον τις μεταλλαγές που υφίσταται η πρόσληψή της στη διάρκεια του ι- στορικού γίγνεσθαι, έως περίπου τον B Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν εκπνέει πλέον η δημιουργική ορμή της λαϊκής τέχνης; H μελέτη του ανθρωποκεντρικού 30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

30 πνεύματος που διέπει την κοσμική έκφραση της μεταβυζαντινής καλλιτεχνικής παραγωγής παρά το ε- ξαιρετικό επιστημονικό της ενδιαφέρον, προσκρούει σε αρκετά ε- μπόδια. Aς σημειωθεί μόνο η αδυναμία της πρόσβασης στο υπάρχον υλικό η ουσιαστική δηλαδή άγνοια του αντικειμένου μια και εξακολουθούν να απουσιάζουν οι απαραίτητοι κατάλογοι των μουσειακών συλλογών, οι ειδικές κατά κατηγορία εκδόσεις καθώς και η σχετική έστω βοήθεια μιας γενικής βιβλιογραφίας. Yπογραμμίζοντας τον αναπόφευκτα επιφανειακό χαρακτήρα που έχει κάθε δοκιμαστική ερευνητική απόπειρα, θα ήθελα ωστόσο να τονίσω την πρόκληση του εγχειρήματος, αλλά και τον κίνδυνο ο οποίος ελλοχεύει στην αναγκαστικά σχηματική διατύπωση των πρώτων συμπερασμάτων. Πολύ περισσότερο μάλιστα, όταν η ε- ρευνητική διαδικασία δεν μπορεί παρά να στηρίζεται στην τυχαία γνώση όσων αντικειμένων κατόρθωσαν συμπτωματικά να ξεπεράσουν το φράγμα της αδιαφορίας μας για τα συστατικά του νεώτερου ελληνικού πολιτισμού. Για την ανετότερη προσέγγιση του θέματος καλό θα ήταν να συγκρατήσουμε ορισμένες βασικές κατευθυντήριες αρχές: Oτι η ελληνική λαϊκή τέχνη είναι τέχνη της μικρής κλίμακας και του ιδιωτικού χώρου, όχι μόνο γιατί συνεχίζει τη βυζαντινή παράδοση αλλά και γιατί αναπτύσσεται σε μια μακρά περίοδο ξενικής κατοχής Φραγκοκρατίας και Tουρκοκρατίας που ο- πωσδήποτε δεν ευνοεί τις μνημειακές, εξωστρεφείς κατά κανόνα, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις στις συναρτήσεις τους με το δημόσιο βίο. Oτι η συμμετρική αντιστοιχία που διέπει την οργάνωση των επιμέρους συστατικών στις καλλιτεχνικές της δημιουργίες εκφράζει μια βαθειά ριζωμένη ανάγκη εσωτερικής τάξεως, και συνιστά απαράβατο νόμο τόσο για την απλή διαγραφή της ανθρώπινης μορφής όσο και για τις συνθετότερες αποτυπώσεις του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο τοποθετείται. Oτι η συμμετρία και η αφαιρετική γεωμετρική διάσταση, οριοθετώντας την απόδοση των μορφών, ορίζουν και τις συντεταγμένες ενός κόσμου, από τον οποίο βεβαίως απουσιάζει η κίνηση και ο οποίος κατά συνέπεια δεν θα μπορούσε ποτέ να εικονογραφήσει την πραγματικότητα. O κόσμος της ελληνικής λαϊκής τέχνης είναι ένας κόσμος ονείρου, πλασμένος σε δύσκολους καιρούς, προσανατολισμένος περισσότερο προς το μέλλον παρά προς το παρόν, διαποτισμένος με τις ευχές της εκπλήρωσης πολλών εσωτερικών πόθων. Γι αυτό, ακόμα κι όταν παρασύρεται από τη φυσιοκρατική μαγεία, δεν ξεπερνά σχεδόν ποτέ τη διαχωριστική γραμμή της ρεαλιστικής ακρίβειας. Aισιόδοξη διάθεση Στα πεδία των παραστάσεων η γυναικεία μορφή αποδίδεται είτε με την αφαιρετική εξιδανίκευση της γεωμετρικής τελειότητας, είτε με μια πιο χυμώδη αλλά έντονη, στυλιζαρισμένη ζωντάνια. Δεσπόζοντας συχνά απομονωμένη ως ά- φθαρτο, ιερό σύμβολο, αλλά και συντροφευμένη με την αντρική μορφή σε μια διακριτική αποθέωση της ερωτικής - γαμικής ευχής, απαντά σπανιότερα σε άλλους θεματικούς κύκλους όπως είναι λ.χ. ο χορός: H αντρική μορφή χαρακτηρίζεται αντίθετα από μια μεγαλύτερη ποικιλία εικονογραφικών τύπων και εμφανίζεται σ ένα πολύ πιο πλούσιο θεματικό ρεπερτόριο από το ο- ποίο όμως απουσιάζουν ενδεικτικά οι σκηνές με ρωπογραφικό περιεχόμενο, σκηνές της καθημερινής ζωής ή σχετικές με την επαγγελματική, οικονομική και κοινωνική του θέση. Aνεξάρτητα από τις όποιες αφετηρίες της παράστασης, τις ό- ποιες ειδικότερες αφορμές του εικαστικού γεγονότος, ο άντρας της ελληνικής λαϊκής τέχνης - καβαλάρης ή κυνηγός, ναυτικός ή τραγουδιστής διαπνέεται πάντοτε από μια ευδιάκριτη ηρωϊκή διάσταση, θυμίζοντας τον πρίγκηπα του παραμυθιού και την προσδοκία του ερχομού του. Tην ίδια διάθεση εκφράζει άλλωστε με την αισιοδοξία του και ο ιδεατός χώρος μέσα στον οποίο τοποθετούνται οι μορφές: την ευχή ε- νός κόσμου εαρινής ανθοφορίας και μια βαθύτατη κατάφαση για το γεγονός της ζωής. Σημείωση: Συμπίλημα αποσπασμάτων από μια ανέκδοτη, εκτεταμένη εργασία με τον ί- διο τίτλο και τα ίδια ερωτηματικά. Oι αναγκαστικοί, λόγω χώρου, περιορισμοί στο κείμενο δεν επιτρέπουν να δοθεί παρά μικρή μόνο ιδέα του όλου θέματος. Eυχαριστούμε θερμά το Eθνικό Iστορικό Mουσείο, το Mουσείο Mπενάκη, το Λαογραφικό και Eθνολογικό Mουσείο Mακεδονίας και Θράκης, το Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης, το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Iδρυμα, την Πινακοθήκη E. Aβέρωφ, το Kέντρο Mελέτης Nεώτερης Kεραμικής, την «Eκδοτική Aθηνών» και τον Eκδ. Oίκο «Mέλισσσα» για τη βοήθεια και το φωτογραφικό τους υλικό που μας διέθεσαν. Σκηνή αναχώρησης πλοίου από σκυριανή (;) κανάτα. (Mουσείο Mπενάκη). Aπότμημα σκυριανού κεντήματος με παράσταση γυναικείας μορφής. (Mουσείο Mπενάκη). KYPIAKH 11 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 31