ΤΑ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ Διπλωματική εργασία

Transcript

1 2014 ΤΑ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ Διπλωματική εργασία ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ ΠΑΝΤΖΕΛΙΟΥΔΑΚΗ, ΑΜ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΦΟΥΝΤΕΔΑΚΗ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ - ΤΟΜΕΑΣ ΑΣΤΙΚΟΥ, ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

2 2

3 3 ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚ Αστικός Κώδικας α.ν Αναγκαστικός Νόμος ΑΠ Άρειος Πάγος Αρ. Αριθμός Αρμ Αρμενόπουλος Αρθρ. Άρθρο ΑρχΝ Αρχείο Νομολογίας (Περιοδικό) ΑχΝομ Αχαϊκή Νομολογία Βλ. Βλέπε ΓενΑρχ Γενικές Αρχές ΓειτΔ Γειτονικό Δίκαιο Δ Δίκη Δ/νη Δικαιοσύνη ΔΕΕ Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εταιριών ΕΕΝ Εφημερίς Ελλήνων Νομικών ΕθνΚτημ Εθνικό Κτηματολόγιο ΕιδΕνοχΔ Ειδικό Ενοχικό Δίκαιο Εκδ Έκδοση ΕμπρΔ Εμπράγματο Δίκαιο ΕνοχΔ Ενοχικό Δίκαιο επ. επόμενα ΕρμΑΚ Ερμηνεία Αστικού Κώδικα Εφ Εφετείο ΕΦΑΔ Εφαρμογές Αστικού Δικαίου ΕλλΔνη Ελληνική Δικαιοσύνη (Περιοδικό) ΕΕΝ Επιθεώρηση Ελλήνων Νομικών (Περιοδικό) Ειρ Ειρηνοδικείο ΕΠΙΣΚΕΔ Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Ημίτ. Ημίτομος ΚΠολΔ Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ΜΠ Μονομελές Πρωτοδικείο Ν. Νόμος ΝοΒ Νομικό Βήμα ό.π όπου παραπάνω Πρωτ Πρωτοδικείο ΠερΔικ Περιβάλλον και Δίκαιο (Περιοδικό) ΠειρΝομ Πειραϊκή Νομολογία ΠΠ Πολυμελές Πρωτοδικείο παρ. παράγραφος Πρβλ παράβαλε Π.χ παραδείγματος χάρη ΣΕΑΚ Σύντομη Ερμηνεία Αστικού Κώδικα σ. σελίδα Σ Συντάγματος Σημ. Σημείωση σ.σ Σημείωση συγγραφέα ΧΡΙΔ Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου

4 4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 7 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ... ΣΦΑΛΜΑ! ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΟΡΙΣΤΕΙ ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ. ΤΑ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ... 8 Ι. ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ «ΕΚΤΟΣ ΣΥΝΑΛΛΑΓΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΑ», «ΚΟΙΝΑ ΣΕ ΟΛΟΥΣ», «ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ» ΚΑΙ «ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΟΟΡΙΣΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗ ΔΗΜΟΣΙΩΝ, ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΟΠΩΝ»... 8 α. Τα εκτός συναλλαγής πράγματα... 8 β. Τα κοινά σε όλους πράγματα («κοινά τοις πάσι»)... 9 γ. Πράγματα προορισμένα για την εξυπηρέτηση δημόσιων, δημοτικών, κοινοτικών ή θρησκευτικών σκοπών δ. Τα κοινόχρηστα πράγματα ΙΙ. ΤΑ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ α. Έννοια κοινόχρηστων πραγμάτων β. Τα ενδεικτικώς αναφερόμενα κοινόχρηστα πράγματα στον Αστικό Κώδικα Θεωρία και νομολογιακά παραδείγματα β1. Τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή β2. Οι δρόμοι β3. Οι πλατείες β4. Οι αιγιαλοί β5. Τα λιμάνια β6. Οι όρμοι β7. Οι όχθες πλεύσιμων ποταμών β8. Οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους β9. Ειδικότερα η κατηγορία των Αρχαιοτήτων ΙΙΙ. ΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΙΔΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΟΣ α. Έννοια αφιέρωσης ή καθιέρωσης β. Αφιέρωση με διοικητική πράξη γ. Αφιέρωση με ιδιωτική βούληση δ. Η μακροχρόνια κοινή χρήση και η «από αμνημονεύτου χρόνου αρχαιότητα» του προϊσχύοντος δικαίου IV. ΠΑΥΣΗ ΙΔΙΟΤΗΤΑΣ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΥ ΑΠΟΚΑΘΙΕΡΩΣΗ V. H ΚΥΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΝΟΜΗ ΣΤΑ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ VΙ. ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΑ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ α. Ιδιαίτερα ιδιωτικά δικαιώματα β. Παραχώρηση από την αρχή γ. Παραχώρηση κατά τους όρους του νόμου... 32

5 5 δ. Εξυπηρέτηση της κοινής χρήσης ή η μη αναίρεσή της VIΙ. ΤΑ ΣΥΓΚΡΟΥΟΜΕΝΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ ΚΑΙ ΠΩΣ ΣΤΑΘΜΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ Ι. Η ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΟΙΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΙΙ. ΟΙ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ Α. Κοινόχρηστα πράγματα - Φυσικό περιβάλλον - Προσωπικότητα αα. Η απόλαυση του περιβάλλοντος ως ιδιαίτερη έκφανση του δικαιώματος στην προσωπικότητα Ο Ζωτικός χώρος ββ. Επιφυλάξεις σχετικά με την αναγωγή του περιβάλλοντος σε αυτοτελώς προστατευόμενο κοινόχρηστο αγαθό γγ. Η αρχή της προφύλαξης και η αρχή της αειφορίας Β. Ειδικότερα η προστασία της κοινής χρήσης με βάση το άρθρο 57 ΑΚ Προϋποθέσεις εφαρμογής αα. Η προϋπόθεση της προσβολής του δικαιώματος χρήσεως ββ. Το στοιχείο του παρανόμου γγ. Δικαιοδοσία και αρμοδιότητα δδ. Ασφαλιστικά μέτρα εε. Οι αξιώσεις με βάση το 57 ΑΚ - Η ικανοποίηση της ηθικής βλάβης με βάση το 59 ΑΚ Β1. Η νομιμοποίηση, το έννομο συμφέρον και ο κίνδυνος μιας λαϊκής αγωγής Β2. Ειδικότερα η ενεργητική νομιμοποίηση και το έννομο συμφέρον των συλλογικών φορέων Γ. Περισσότερες νομικές βάσεις προστασίας του δικαιώματος κοινής χρήσης Η προστασία της κοινής χρήσης με βάση τις διατάξεις 914 επ. ΑΚ Γειτονικό δίκαιο και προστασία της κοινής χρήσης Άρθρο 29 ν. 1650/ Νόμος πλαίσιο για την προστασία του περιβάλλοντος Άρθρα 6 και 8 ν. 2251/ ΙΙΙ.ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΕ Μ.ΒΡΕΤΑΝΙΑ, ΓΑΛΛΙΑ, ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΙV. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ Η απόφαση ΜΠΧαλκίδας 1158/2010. Μόλυνση του πόσιμου νερού με εξασθενές χρώμιο Α. Σύντομο ιστορικό Β. Σχολιασμός Η απόφαση ΕφΛαρ 373/2011. Παράνομη προσβολή προσωπικότητας από μη νόμιμη λειτουργία δημοτικών σφαγείων, απόρριψη προϊόντων σφαγής σε κοίτη ποταμού και κατάληξή τους σε χείμαρρο που διέρχεται παραπλεύρως της οικίας των αιτούντων Α. Σύντομο Ιστορικό... 77

6 6 Β. Σχολιασμός Η απόφαση ΜΠρΧαλκίδας 403/2013. Ασφαλιστικά μέτρα για την προστασία του δικαιώματος της προσωπικότητας των αιτούντων. Αίτημα να διαταχθούν προσωρινά οι καθών η αίτηση να ανεχθούν την επαναλειτουργία της μονάδας βιολογικού καθαρισμού λυμάτων αποχετευτικού δικτύου του οικισμού η οποία είναι εγκατεστημένη μέσα σε εδαφική έκταση των καθών Α. Σύντομο ιστορικό Β. Σχολιασμός Η ΑΠ 207/2010 : το δημόσιο δάσος διατηρεί τον κοινόχρηστο χαρακτήρα του και μετά την αποψίλωσή του. Η ΜΠρΒ 1531/2002 το ιδιωτικό δάσος και το suis generis δικαίωμα κοινοχρησίας Α. Σύντομο ιστορικό Β. Σχολιασμός Η ΜΠΡΘΕΣΣ 5731/2011. Προσβολή προσωπικότητας από την παρακώλυση της χρήσεως κοινόχρηστης λωρίδας γης Α. Σύντομο ιστορικό Β. Σχολιασμός ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 92

7 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα διπλωματική εργασία με θέμα «τα κοινόχρηστα πράγματα και η προστασία της κοινής χρήσης» αποτελεί μια συνοπτική μελέτη της νομικής φύσης των κοινόχρηστων πραγμάτων όπως αυτά ρυθμίζονται από τον Αστικό Κώδικα και από ειδικούς νόμους και της προστασίας του δικαιώματος κοινής χρήσης. Στο πρώτο μέρος της διπλωματικής εργασίας περιγράφονται τα κοινόχρηστα πράγματα αφού πρώτα διακριθεί η έννοια αυτών από τις έννοιες «εκτός συναλλαγής πράγμα», «κοινό σε όλους» και «πράγμα που εξυπηρετεί δημόσιους, δημοτικούς, κοινοτικούς ή θρησκευτικούς σκοπούς». Περιγράφονται τα ενδεικτικώς αναφερόμενα στον Αστικό Κώδικα κοινόχρηστα πράγματα με αναφορές στη νομολογία και τη θεωρία, ο τρόπος κτήσης της ιδιότητας του κοινόχρηστου πράγματος, ο τρόπος παύσης της ιδιότητας αυτής, η κυριότητα και τα ιδιαίτερα δικαιώματα που μπορεί να αποκτηθούν στα κοινόχρηστα. Στο δεύτερο μέρος της μελέτης αυτής αναπτύσσεται το ζήτημα της προστασίας των κοινόχρηστων πραγμάτων και του δικαιώματος κοινής χρήσης με αναφορές στις θέσεις της επιστήμης και της νομολογίας. Επιχειρείται μια συνολική προσέγγιση του ζητήματος της προστασίας των κοινόχρηστων πραγμάτων και γίνεται αναφορά σε όλες τις δυνατές νομικές βάσεις προστασίας της εξουσίας χρήσης των κοινόχρηστων πραγμάτων. Στο τέλος του δεύτερου μέρους σχολιάζονται αποφάσεις από την πρόσφατη νομολογία με στόχο να καταστούν σαφείς στον αναγνώστη οι θέσεις της νομολογίας και της θεωρίας στο πολύ ενδιαφέρον και σύγχρονο αυτό ζήτημα που άπτεται τόσο της προστασίας της προσωπικότητας του καθένα μας και όσο και της προστασίας του περιβάλλοντος με μέσα ιδιωτικού και όχι διοικητικού δικαίου. Τέλος θα πρέπει να τονιστεί ότι η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματεύεται τα κοινόχρηστα πράγματα όπως αυτά ρυθμίζονται από τον Αστικό Κώδικα στα άρθρα 966 επ. και δεν αφορά στα κοινόχρηστα πράγματα του Ν. 3741/1929 και την αναγκαστική συγκυριότητα επ αυτών. Αναστασία Παντζελιουδάκη

8 8 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΑ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ Ι. ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ «ΕΚΤΟΣ ΣΥΝΑΛΛΑΓΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΑ», «ΚΟΙΝΑ ΣΕ ΟΛΟΥΣ», «ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ» ΚΑΙ «ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΟΟΡΙΣΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗ ΔΗΜΟΣΙΩΝ, ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΟΠΩΝ» α. Τα εκτός συναλλαγής πράγματα Σύμφωνα με τη διάταξη 966 ΑΚ, πράγματα εκτός συναλλαγής είναι τα κοινά σε όλους, τα κοινόχρηστα και τα προορισμένα για την εξυπηρέτηση δημόσιων, δημοτικών, κοινοτικών ή θρησκευτικών σκοπών. Από τη διάταξη αυτή αρχικά συμπεραίνουμε ότι, τα εκτός συναλλαγής πράγματα είναι μια ευρύτερη κατηγορία πραγμάτων, στην οποία περιλαμβάνονται τρεις διαφορετικές υποκατηγορίες πραγμάτων. Τα πράγματα εκτός συναλλαγής είναι αυτά που είτε δεν μπορούν βάσει νόμου να αποτελέσουν αντικείμενο εμπράγματων σχέσεων είτε μπορούν αλλά υπό περιορισμούς 1. Δηλαδή τα εκτός συναλλαγής πράγματα χαρακτηρίζονται από τη νομική (και όχι φυσική) ανικανότητα συμμετοχής στην ιδιωτική συναλλαγή. Παρά το γεγονός ότι συγκεντρώνουν τα χαρακτηριστικά στοιχεία του πράγματος (ενσώματα, αυθύπαρκτα, δεκτικά εξουσίασης και απρόσωπα) εντούτοις ο νόμος για λόγους δημοσίου συμφέροντος ή θρησκευτικούς τα αποκλείει εντελώς ή εν μέρει από τις συναλλαγές 2. Όπως σημειώνεται 3, τα πράγματα εκτός συναλλαγής, αποτελούν αντικείμενα εννόμων σχέσεων με αποτέλεσμα ο όρος που ανταποκρίνεται περισσότερο στην έννομη κατάστασή τους, να είναι ο όρος «περιορισμένης ή ειδικής συναλλαγής». Από την έννοια των «εκτός συναλλαγής» πραγμάτων πρέπει να διακρίνουμε τα «απαγορευμένης συναλλαγής» πράγματα. Τα απαγορευμένης συναλλαγής πράγματα, είναι πράγματα για τα οποία ο νόμος απαγορεύει τη συναλλαγή ή υποβάλλει σε περιορισμούς ορισμένες μορφές συναλλαγής 4 για λόγους δημοσίου συμφέροντος και πάλι 5. Κριτήριο για τη διάκριση μεταξύ των «εκτός συναλλαγής» και των «απαγορευμένης συναλλαγής» πραγμάτων είναι όπως παρατηρείται 6 ο σκοπός του νόμου. Σκοπός του νομοθέτη για τον περιορισμό ή τον αποκλεισμό της συναλλαγής των εκτός συναλλαγής 1 Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, Ι, αρ.2. 2 Μπαλής Γ., ΕμπρΔικ, ΓενΑρχ, 202, σ.225, Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.37επ.. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, Ι, αρ.2. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,A,αρ.47επ.. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, 54.1 επ. 3 Βλ. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, 54.1 επ.. Φουντεδάκη Κ., Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα, σ. 159 όπου «με τον όρο «πράγμα εκτός συναλλαγής» εννοούνται τόσο τα πράγματα που αποκλείονται από κάθε συναλλαγή, όσο και τα πράγματα «περιορισμένης συναλλαγής» δηλαδή αυτά που είναι αντικείμενο συναλλαγής, αλλά με περιορισμούς..». Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, 2006, σ Βλ. αντί άλλων Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, Ι, αρ.3. 5 Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,A,αρ Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, Εκλαϊκευμένη Νομ. Βιβλιοθήκη, Γεν. Εποπτεία Σπυριδάκης Ι., 2006, σ.13.

9 9 πραγμάτων είναι είτε η εξυπηρέτηση των αναγκών του κοινού είτε η εξυπηρέτηση δημόσιων, δημοτικών κοινοτικών και θρησκευτικών σκοπών, ενώ ο σκοπός ένταξης ενός πράγματος με ειδικό νόμο στην κατηγορία των πραγμάτων απαγορευμένης συναλλαγής διαφέρει ανάλογα με τη φύση του πράγματος 7. Μερικά παραδείγματα πραγμάτων απαγορευμένης συναλλαγής είναι τα εξής 8 : τα όπλα, οι εκρηκτικές ύλες, τα ναρκωτικά, οι χρυσές λίρες και τα αρχαιολογικά ευρήματα 9 τα οποία διέπονται από ειδικό καθεστώς 10 και κατ άλλη άποψη δεν πρόκειται για απαγορευμένης συναλλαγής πράγματα αλλά για μια ειδική κατηγορία εκτός συναλλαγής πραγμάτων 11. Τα αρχαιολογικά μνημεία εξετάζονται παρακάτω στο οικείο κεφάλαιο 12. Τα απαγορευμένης συναλλαγής πράγματα δεν ρυθμίζονται από τον Αστικό Κώδικα 13, ούτε απαριθμούνται σ αυτόν, αλλά ρυθμίζονται από ειδικούς νόμους, σε αντίθεση με τα εκτός συναλλαγής πράγματα, τα οποία προβλέπονται και ρυθμίζονται από τον Αστικό Κώδικα στα άρθρα ΑΚ 966 επ. β. Τα κοινά σε όλους πράγματα («κοινά τοις πάσι») Τα κοινά σε όλους πράγματα είναι μια κατηγορία πραγμάτων της ευρύτερης κατηγορίας των εκτός συναλλαγής πραγμάτων όπως αυτά προβλέπονται στο άρθρο 966 ΑΚ. Κοινά σε όλους πράγματα, είναι εκείνα που χρησιμεύουν για τις ανάγκες όλων των ανθρώπων 14 (του ανώνυμου κοινού) και γι αυτό βρίσκονται στη διάθεσή τους προς χρήση 15. Αυτά ενώ προβλέπονται στο άρθρο 966 του Αστικού Κώδικα, ως πράγματα εκτός συναλλαγής, ωστόσο δεν διευκρινίζεται από τον νομοθέτη ποιά είναι ακριβώς τα κοινά σε όλους πράγματα. Αποτελεί συνεπώς ζήτημα ερμηνείας, ποιά πράγματα χαρακτηρίζονται κοινά σε όλους 16. Πριν να τεθεί σε ισχύ ο Αστικός Κώδικας, κοινά σε όλους (res communes omnium) θεωρούνταν ο αέρας, η θάλασσα, ο αιγιαλός και το νερό με ελεύθερη και αέναη ροή 17. Μετά τη θέση σε ισχύ του Αστικού Κώδικα ο αιγιαλός και τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή χαρακτηρίστηκαν ως κοινόχρηστα πράγματα (967 ΑΚ) 18. Επομένως υπό τον ισχύοντα Αστικό Κώδικα κοινά σε όλους πράγματα είναι ο ατμοσφαιρικός αέρας στην ελεύθερή του κατάσταση 19 και η θάλασσα 20 υπό την προϋπόθεση 7 Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, 2006, σ.14, όπου και τα εξής παραδείγματα : Για παράδειγμα τα όπλα είναι πράγματα απαγορευμένης συναλλαγής για την προστασία της τάξεως και της ασφάλειας των πολιτών ενώ οι ρυθμίσεις για τις αρχαιότητες αποβλέπουν στην προστασία της εθνικής κληρονομιάς. 8 Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, Ι, αρ.3. 9 Karibali Tsiptsiou Y., Property and Trust Law in Hellas, p Βλ. Ν. 3082/ Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., Νομικό καθεστώς μνημείων, σ Βλ. παρακάτω ΙΙ, β9 13 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙ, αρ Μπαλής Γ., ΕμπρΔικ, ΓενΑρχ, 203, σ.527, Αντί άλλων Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Κούσουλας Χ., ΕμπρΔ, σ Karibali Tsiptsiou Y., Property and Trust Law in Hellas, p Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.38. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙ, αρ.5. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, 55.1επ.. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Β,αρ.51επ.. βλ. όμως Καράκωστα

10 10 ότι λαμβάνονται υπόψη ως ολότητα, διαφορετικά αν περιοριστούν σε συγκεκριμένο χώρο μπορούν να είναι δεκτικά εξουσιάσεως 21. Επίσης ο ατμοσφαιρικός αέρας είναι κοινός σε όλους με την επιφύλαξη του πάνω από το έδαφος κενού χώρου αέρος ο οποίος ανήκει σύμφωνα με την διάταξη της 1001 ΑΚ στον κύριο του εδάφους 22. Πρέπει ακόμη να διακριθούν τα δικαιώματα του Κράτους στον εναέριο χώρο τα οποία αποτελούν κυριαρχικά δικαιώματα υπαγόμενα στο Δημόσιο Δίκαιο 23. Τέλος η ανοιχτή θάλασσα είναι πράγμα κοινό σε όλους, ως προς το ανοικτό και ελεύθερο τμήμα αυτής, ενώ η αιγιαλίτιδα ζώνη 24 βρίσκεται υπό την κυριαρχία (όχι κυριότητα) του Κράτους 25. Ο ατμοσφαιρικός αέρας σε ελεύθερη κατάσταση και η ανοικτή θάλασσα κατά νομική ακριβολογία δεν έχουν καν τον χαρακτήρα του πράγματος 26 και η διάταξη 966 ΑΚ δεν ακριβολογεί όταν αναφέρεται στα κοινά σε όλους, ως «πράγματα εκτός συναλλαγής» 27 αλλά καταχρηστικά αυτά αποκαλούνται ως πράγματα 28. Συνεπώς ακόμη κι αν δεν προβλεπόταν από τον Αστικό Κώδικα ότι τα κοινά σε όλους πράγματα είναι πράγματα εκτός συναλλαγής, αυτά δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιωτικής συναλλαγής ή αντικείμενο κυριότητας 29 γιατί δεν έχουν καν την ιδιότητα του πράγματος κατά την έννοια της 947 ΑΚ 30. Σύμφωνα με μια άποψη 31, που δεν κρατεί όμως στη θεωρία και τη νομολογία, θα πρέπει να περιλάβουμε στην κατηγορία των κοινών σε όλους πραγμάτων όχι μόνο τον ατμοσφαιρικό αέρα και τη θάλασσα αλλά και την ηλιακή ενέργεια, τον ήχο, τη θερμότητα, το ψύχος, τα μαγνητικά κύματα και κάθε φυσικό φαινόμενο ή ενέργεια η χρήση του οποίου είναι απαραίτητη για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Η άποψη αυτή θέτει ως κριτήριο για τον χαρακτηρισμό ενός πράγματος ως κοινού σε όλους το γεγονός ότι το συγκριμένο πράγμα αποτελεί στοιχείο απαραίτητο για την υγιή διαβίωση του Ι., Περιβάλλον και Δίκαιο, σ. 274 επ. ο οποίος εντάσσει στην κατηγορία των κοινών σε όλους πραγμάτων την άγρια πανίδα και χλωρίδα θεωρώντας πως κριτήριο για τον χαρακτηρισμό ενός πράγματος ως κοινού σε όλους πρέπει να είναι το γεγονός ότι το συγκριμένο πράγμα αποτελεί στοιχείο απαραίτητο για την υγιή διαβίωση του ανθρώπου μέσα στο ζωτικό του χώρο. Οι εξουσίες του ανθρώπου στη χλωρίδα όμως τελούν σε συνάρτηση με το ιδιοκτησιακό καθεστώς και ακολουθούν την τύχη του εδάφους. 21 Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ «Άρθρο 1001 ΑΚ : Η κυριότητα πάνω σε ακίνητο εκτείνεται, εφόσον ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά, στο χώρο πάνω και κάτω από το έδαφος. Δεν μπορεί όμως ο κύριος να απαγορεύσει ενέργεια που επιχειρείται σε τέτοιο ύψος ή βάθος ώστε να μην εξαρτά κανένα συμφέρον από την απαγόρευση». 23 Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ ΑΝ 230/1936, λωρίδα θάλασσας έξι ναυτικών μιλίων από την ακτή. 25 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.38. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Β,αρ Αντί άλλων Μπαλής Γ., ΕμπρΔικ, ΓενΑρχ, 203, Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙ, αρ Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Όπως επισημαίνεται τα κυριαρχικά δικαιώματα του Κράτους στον εναέριο χώρο και την αιγιαλίτιδα ζώνη της θάλασσας δεν αποτελούν εμπράγματα δικαιώματα αλλά πρόκειται για δικαιώματα που ρυθμίζονται από το δημόσιο δίκαιο, βλ. αντί άλλων Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙ, αρ.5. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙ, αρ.5 και 8, ΙΙ,4 αρ Καράκωστας Ι., Περιβάλλον και Δίκαιο, σ. 274 επ.

11 11 ανθρώπου μέσα στο ζωτικό του χώρο 32. Το κριτήριο όμως αυτό από μόνο του δεν είναι αρκετό για να χαρακτηριστεί ένα πράγμα ως εκτός συναλλαγής. Αφενός, πολλά κοινόχρηστα πράγματα, από αυτά που αναφέρονται ενδεικτικά στο νόμο, όπως για παράδειγμα το νερό, αποτελούν στοιχεία απαραίτητα για την υγιή διαβίωση του ανθρώπου και δεν χαρακτηρίζονται ως κοινά σε όλους και αφετέρου η άγρια πανίδα για παράδειγμα, κατά τη γνώμη μου, δεν συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά στοιχεία του πράγματος ώστε να τεθεί ζήτημα ένταξής της σε μια κατηγορία (εντός ή εκτός συναλλαγής, κοινό σε όλους ή κοινόχρηστο). Η άγρια πανίδα είναι ένα αόριστο σύνολο από διάφορα άγρια ζώα σε ορισμένο τόπο και ως τέτοιο δεν είναι ούτε δεκτικό εξουσίασης, ούτε ενσώματο αντικείμενο. Το ότι και η θάλασσα και ο ατμοσφαιρικός αέρας δεν συγκεντρώνουν τα χαρακτηριστικά στοιχεία του πράγματος, αλλά παρόλα αυτά χαρακτηρίζονται καταχρηστικά ως πράγματα κοινά σε όλους, δεν σημαίνει ότι μπορούμε αβίαστα να εντάξουμε σ αυτήν την κατηγορία και άλλα αντικείμενα τα οποία δεν είναι πράγματα με την έννοια του νόμου (αυθύπαρκτα, ενσώματα, απρόσωπα, δεκτικά εξουσίασης). Άλλωστε η άγρια πανίδα προστατεύεται και από ειδικούς νόμους, που έχουν ως στόχο την προστασία του περιβάλλοντος (π.χ. απαγόρευση κυνηγιού σε ορισμένες περιόδους ή για ορισμένα προστατευόμενα είδη). Τέλος τα φυσικά φαινόμενα όπως το ψύχος ή η θερμότητα δεν είναι δεκτικά εξουσιάσεως ούτε ενσώματα ενώ αν πρόκειται για φυσικές δυνάμεις ή ενέργειες που περιορίζονται σε ορισμένο χώρο και υπόκεινται σε εξουσίαση (ΑΚ 947 εδ.β ) δεν υπάρχει λόγος να θεωρηθούν αυτά ως κοινά σε όλους. Άλλωστε και το ηλεκτρικό ρεύμα είναι απαραίτητο για την διαβίωση του ανθρώπου αλλά σύμφωνα με το άρθρο ΑΚ 947 εδ.β λογίζεται ως πράγμα εντός συναλλαγής και δεν θεωρείται ούτε κοινόχρηστο ούτε κοινό σε όλους. Συνέπεια του χαρακτηρισμού, «κοινά της πάσι» ή «κοινά σε όλους», είναι ότι η χρήση τους είναι ελεύθερη για όλα τα πρόσωπα. Έτσι όταν παρεμποδίζεται η χρήση των κοινών σε όλους πραγμάτων συντρέχει περίπτωση προσβολής του δικαιώματος της προσωπικότητας (57 ΑΚ) του ατόμου που παρεμποδίζεται στη χρήση αυτών ο οποίος και έχει αξίωση προστασίας της προσωπικότητάς του (59 ΑΚ) 33. γ. Πράγματα προορισμένα για την εξυπηρέτηση δημόσιων, δημοτικών, κοινοτικών ή θρησκευτικών σκοπών Μια ακόμη κατηγορία πραγμάτων εκτός συναλλαγής είναι τα πράγματα που εξυπηρετούν δημόσιους, δημοτικούς, κοινοτικούς ή θρησκευτικούς σκοπούς 34. Ο Αστικός Κώδικας δεν απαριθμεί ποια είναι αυτά τα πράγματα ούτε ενδεικτικά. Αυτό συμβαίνει γιατί αφενός οποιοδήποτε πράγμα είναι δυνατόν να τεθεί προς εξυπηρέτηση αυτών των σκοπών αφετέρου δεν αρκεί μόνο να ανήκει ένα πράγμα στο Δημόσιο ή στο Δήμο για να θεωρηθεί άνευ 32 Καράκωστα Ι., Περιβάλλον και Δίκαιο, σ. 274 επ. 33 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.38. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙ, αρ.6. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Β,αρ Για αυτή την κατηγορία πραγμάτων χρησιμοποιούνται οι όροι «πράγματα που εξυπηρετούν δημοσιολογικούς σκοπούς», «δημόσια πράγματα», «δημόσια πράγματα σε στενότερη έννοια», «ιδιόχρηστα πράγματα» (Καράκωστας Ι.) και «δημοσιολογικά πράγματα» βλ. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ.57.2.

12 12 ετέρου ως εκτός συναλλαγής πράγμα 35. Τα πράγματα αυτής της κατηγορίας είναι δημόσια πράγματα που έχουν κατασκευασθεί ή διαμορφωθεί ειδικά για την αποκλειστική εξυπηρέτηση της λειτουργίας μιας δημόσιας υπηρεσίας 36. Για παράδειγμα τέτοια πράγματα είναι τα κτίρια των δημοσίων υπηρεσιών, τα σχολεία, οι στρατώνες, τα νοσοκομεία κλπ τα οποία ανήκουν περαιτέρω στην δημόσια περιουσία του κράτους 37. Από την δημόσια περιουσία του κράτους πρέπει να διακρίνουμε τη λεγόμενη ιδιωτική περιουσία 38. Η ιδιωτική περιουσία του κράτους είναι τα περιουσιακά στοιχεία του κράτους τα οποία παρέχουν δια της αξιοποίησής τους (π.χ εκμίσθωση) τα απαραίτητα οικονομικά μέσα για την επίτευξη δημοσιολογικών σκοπών 39. Αυτά τα πράγματα δεν είναι εκτός των συναλλαγών συνήθως όμως υπάρχουν ειδικοί κανόνες που διέπουν την διαχείρισή τους ενώ κατά τ άλλα η ιδιωτική περιουσία του κράτους δεν διαφέρει από την περιουσία ενός ιδιώτη 40. Τα πράγματα που είναι προορισμένα για την εξυπηρέτηση δημοσιολογικών σκοπών πρέπει επίσης να διακριθούν από τα κοινόχρηστα πράγματα 41. Τα πράγματα αυτής της κατηγορίας δεν προορίζονται για την κοινή χρήση όλων των ανθρώπων αλλά μόνο για την χρήση από ορισμένους ανθρώπους 42. Δεν αποκλείεται για τη χρήση αυτών των πραγμάτων να απαιτείται η σύναψη συμβάσεως ή η αγορά εισιτηρίου 43. Όπως εύστοχα παρατηρείται 44, το δημόσιο συμφέρον που εξυπηρετούν τα πράγματα αυτά δεν συνίσταται στην κοινή χρήση τους αλλά στην εξυπηρέτηση ειδικών δημόσιων σκοπών 45. Τα πράγματα που είναι προορισμένα για την εξυπηρέτηση δημοσιολογικών σκοπών ανήκουν στην κυριότητα του Δημοσίου ή των Δήμων ή κάποιου άλλου δημόσιου οργανισμού. Είναι όμως δυνατό να ανήκουν και στην κυριότητα ιδιώτη, όπως και τα κοινόχρηστα, αρκεί να μην αναιρείται ο εξυπηρετούμενος δημόσιος, δημοτικός, κοινοτικός ή θρησκευτικός σκοπός 46. Παρακάτω αναφέρονται παραδείγματα των ειδικών αυτών σκοπών: - Δημόσιους σκοπούς εξυπηρετούν τα κτίρια (ακίνητα) που στεγάζουν δημόσιες υπηρεσίες, σχολεία, νοσοκομεία, μουσεία, 35 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ.31. Παππάς, αρ.966 ΑΚ αρ.46 επ. 37 Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ Βλ. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ.36 όπου αναφέρεται και το εξής παράδειγμα: «αν με την εκμετάλλευση του κρατικού εργοστασίου επιδιώκεται ο πορισμός κέρδους, πρόκειται για στοιχείο της ιδιωτικής περιουσίας, έστω και αν τα χρήματα διατίθενται για την εκπλήρωση δημόσιων σκοπών (λ.χ. κρατικό εργοστάσιο ζάχαρης). Αν αντίθετα, με την εκμετάλλευση του εργοστασίου επιδιώκεται άμεσα η ικανοποίηση δημόσιων αναγκών, τότε το πράγμα ανήκει στη δημόσια περιουσία του Κράτους και άρα είναι πράγμα εκτός συναλλαγής κατά την έννοια της ΑΚ 966 (λ.χ εργοστάσιο πολεμικού υλικού για τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας)». 39 Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ.32. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Δ,αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ Βλ. Παππάς, αρ.966 ΑΚ αρ.51 επ. 42 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Μπαλής, ΓενΑρχ 210, σ.540. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ Βλ. και Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Δ,αρ Αντί άλλων Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.47.

13 13 βιβλιοθήκες, θέατρα κλπ 47. Και κινητά πράγματα όμως είναι δυνατό να εξυπηρετούν δημόσιους σκοπούς όπως είναι τα έπιπλα των δημόσιων υπηρεσιών, τα βιβλία μιας δημόσιας βιβλιοθήκης, τα πολεμικά αεροπλάνα και πλοία 48 κλπ. Με το δημόσιο εξομοιώνονται και τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου που ασκούν διοίκηση Δημοτικούς ή Κοινοτικούς σκοπούς εξυπηρετούν αντίστοιχα τα ακίνητα των Δήμων και των Κοινοτήτων που χρησιμεύουν για την στέγαση δημοτικών ή κοινοτικών υπηρεσιών, θεάτρων, βιβλιοθηκών κλπ 50. Επίσης τα κινητά που προορίζονται για την εξυπηρέτηση αυτών των σκοπών για παράδειγμα οχήματα οδοκαθαρισμού 51. Κι εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι είναι άλλο τα πράγματα που ανήκουν στην ιδιωτική περιουσία του δήμου ή της κοινότητας (περιφερειακής ενότητας) όπως για παράδειγμα κάποιο σπίτι που κατέλειπε με διαθήκη του ιδιώτης στον δήμο και ο δήμος το εκμισθώνει σε τρίτους Θρησκευτικούς σκοπούς εξυπηρετούν οι κάθε είδους ναοί 53 (ενοριακοί, εξωκλήσσια, νεκροταφείων, ιδρυμάτων κλπ). Όσον αφορά τους ιδιόκτητους ναούς υπάρχει η άποψη 54 ότι εντάσσονται στην έννοια των εκτός συναλλαγής πραγμάτων επειδή εξυπηρετούν θρησκευτικούς σκοπούς, υπάρχει όμως και η αντίθετη γνώμη 55. Θέση της νομολογίας είναι ότι οι ιδιόκτητοι ή κτητορικοί ναοί, παρότι αποτελούν εκτός συναλλαγής πράγματα (ΑΚ 966), μπορούν να μεταβιβαστούν 56 κατά κυριότητα, διότι μια τέτοια μεταβίβαση δε θεωρείται «αντιτιθέμενη στο θεραπευτέο δημοσιολογικό σκοπό τους» 57. Επίσης πράγματα αυτής της κατηγορίας είναι και τα κειμήλια, τα σκεύη, τα άμφια, οι εικόνες όχι όμως όλα (εξαιρούνται αυτά που πωλούνται στα καταστήματα) αλλά μόνο αυτά που καθαγιάστηκαν στη θεία λατρεία με την προσήκουσα ιεροπραξία 58. Τέλος τα νεκροταφεία ανήκουν στους δήμους ή τις κοινότητες και 47 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ.36. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.48. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ.36. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Δ,αρ Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ.37. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Δ,αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.49. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙV, αρ Τρωιάνος, ΝΔίκ 32,96 σύμφωνα με τον οποίο ο ιδιόκτητος ναός καθίσταται εκτός συναλλαγής απ τη στιγμή που θα μεταβιβαστεί η κυριότητά του σε εκκλησιαστικό νομικό πρόσωπο και εξυπηρετεί τη δημόσια λατρεία. 56 Δεν χρησιδεσπόζονται όμως όπως και όλα τα εκτός συναλλαγής πράγματα, βλ. ΕΦΔΩΔ 82/2007, ΝΟΜΟΣ. 57 Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Δ,αρ.96. ΑΠ 1178/2006 ΝΟΜΟΣ όπου «Επ αυτών επιτρέπεται η δημιουργία εννόμων σχέσεων του ιδιωτικού δικαίου, αρκεί να μην περιορίζει το σκοπό της θείας λατρείας». ΕΦ ΔΩΔ 82/2007 ΝΟΜΟΣ. 58 Αντί άλλων Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.49.

14 14 είναι δυνατό να παρέχονται στους δημότες ειδικά δικαιώματα ταφής (οικογενειακοί και κληρονομικοί τάφοι) 59. δ. Τα κοινόχρηστα πράγματα Τα κοινόχρηστα πράγματα είναι η κατηγορία πραγμάτων από αυτές που αναφέρονται στο άρθρο ΑΚ 966 η οποία αποτελεί και το κύριο αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Τα κοινόχρηστα πράγματα είναι μια από τις κατηγορίες των εκτός συναλλαγής πραγμάτων η οποία ρυθμίζεται εκτενώς στον Αστικό Κώδικα στα άρθρα ΑΚ 967 επ. Αμέσως παρακάτω θα παρουσιαστεί η έννοια των κοινόχρηστων πραγμάτων, παραδείγματα από την πρόσφατη νομολογία σχετικά με την κτήση της ιδιότητας κοινόχρηστου πράγματος, ζητήματα κυριότητας στα κοινόχρηστα πράγματα και ιδιαίτερων δικαιωμάτων πάνω σε αυτά ενώ στο δεύτερο μέρος της μελέτης θα παρουσιαστεί η έννοια της εξουσίας κοινής χρήσης των κοινόχρηστων πραγμάτων και η προστασία της ως δικαίωμα που απορρέει από την προσωπικότητα του καθένα (57 ΑΚ) και ως συνταγματικά θεμελιωμένο δικαίωμα στο περιβάλλον (24 Σ) και τέλος θα ερευνηθούν και τυχόν άλλες νομικές οδοί προστασίας του δικαιώματος χρήσης. ΙΙ. ΤΑ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ α. Έννοια κοινόχρηστων πραγμάτων Τα κοινόχρηστα πράγματα ανήκουν στα εκτός συναλλαγής πράγματα (966 ΑΚ). Πρέπει όμως να τονιστεί εξαρχής ότι δεν πρόκειται ακριβώς για εκτός συναλλαγής πράγματα, αλλά για περιορισμένης συναλλαγής, επειδή όπως θα δούμε είναι δεκτικά εμπράγματων δικαιωμάτων 60. Ο Αστικός Κώδικας δεν περιορίζεται μόνο στο να εντάξει τα κοινόχρηστα στα εκτός συναλλαγής πράγματα (όπως συμβαίνει με τα κοινά σε όλους για παράδειγμα) αλλά προχωρά και στην ενδεικτική 61 απαρίθμησή τους. Συγκεκριμένα στη διάταξη ΑΚ 967 αναφέρεται ότι πράγματα κοινής χρήσης (δηλαδή κοινόχρηστα) είναι ιδίως τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή, οι δρόμοι, οι πλατείες, οι γιαλοί, τα λιμάνια και οι όρμοι, οι όχθες πλεύσιμων ποταμών, οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους. Εκτός από αυτά, τα ενδεικτικώς απαριθμούμενα στον αστικό κώδικα, είναι δυνατό να υπάρξουν και άλλα κοινόχρηστα πράγματα είτε διά νόμου είτε με την ιδιωτική βούληση 62. Γενικά, ως κοινόχρηστα ή κοινής χρήσης πράγματα, μπορούμε να ορίσουμε τα πράγματα (κατά κανόνα ακίνητα 63 ) τα οποία το δίκαιο θέτει στην άμεση διάθεση του (ανώνυμου 64 ) κοινού 65 γενικά για ελεύθερη 66 χρήση, κάθε 59 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.49. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Δ,αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ Αντί άλλων Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Βλ. Παππά, αρθ. 966 αρ Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, Εκλαϊκευμένη Νομ. Βιβλιοθήκη, Γεν. Εποπτεία Σπυριδάκης Ι., 2006, σ.19.

15 15 προσώπου (ανεξαρτήτως φύλου, ιθαγένειας 67 ή και οποιουδήποτε άλλου κριτηρίου), σύμφωνη με τον προορισμό τους 68. Ο προορισμός ενός κοινόχρηστου πράγματος προκύπτει από τα κοινωνικά και τοπικά ήθη, από το νόμο ή από τις κανονιστικές πράξεις της Διοίκησης και συνίσταται στο να δοθεί στο κοινό η υλική χρήση του πράγματος 69. Χαρακτηριστικό στοιχείο της κοινής χρήσης είναι η εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος 70. Το περιεχόμενο και η έκταση της κοινής χρήσης εξαρτάται από τον προορισμό που δόθηκε στο πράγμα, την επάρκειά του και τον αριθμό των προσώπων που μετέχουν στην κοινή χρήση διότι όσο ευρύτερος είναι ο κύκλος των προσώπων που μετέχουν σ` αυτή, τόσο περισσότερο εξυπηρετείται το δημόσιο συμφέρον 71. Αν η χρήση δεν είναι η προσήκουσα και αν περιορίζεται ο αριθμός των ατόμων που μπορούν να χρησιμοποιήσουν το πράγμα, τότε, δεν θεραπεύεται το δημόσιο συμφέρον και το πράγμα δεν εξυπηρετεί τον προορισμό του, που είναι η κοινοχρησία. Για παράδειγμα, σε μια κοινόχρηστη οδό, θεραπεύεται το δημόσιο συμφέρον όταν μπορεί να χρησιμοποιηθεί και είναι προσπελάσιμη από το ευρύ κοινό, καθώς προορισμός της οδού είναι η κοινή χρήση της από αόριστο (όχι κατ ανάγκη απεριόριστο) αριθμό προσώπων με τρόπο που να προσήκει στη φύση του πράγματος (διέλευση οχημάτων, πεζών κ.λπ). Αν αυτό δεν συμβαίνει και δεν εξυπηρετείται η κοινή χρήση τότε το δημόσιο συμφέρον δεν θεραπεύεται. Άλλη χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο αιγιαλός. Στην περίπτωση του αιγιαλού το δημόσιον συμφέρον θεραπεύεται όταν ο αιγιαλός είναι προσπελάσιμος από το ευρύ κοινό. Όταν περιορίζεται η πρόσβαση στον αιγιαλό, το πράγμα δεν εξυπηρετεί τον προορισμό του, που είναι η κοινή χρήση αυτού από αόριστο αριθμό προσώπων και έτσι θίγεται το δημόσιο συμφέρον. β. Τα ενδεικτικώς αναφερόμενα κοινόχρηστα πράγματα στον Αστικό Κώδικα Θεωρία και νομολογιακά παραδείγματα β1. Τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή Τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή αναφέρονται στον Αστικό Κώδικα ως κοινής χρήσης πράγματα. Συνεπώς για να χαρακτηριστούν αυτά ως 65 Σύμφωνα με τη νομολογία βασικό χαρακτηριστικό των κοινόχρηστων πραγμάτων αποτελεί η δυνατότητα χρήσης τους από αόριστο αριθμό προσώπων, βλ. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 7 και την παραπομπή υπ αριθμ. 8 οπού και οι εξής αποφάσεις: ΑΠ 1046/2003 ΧρΙΔ 4,45, ΑΠ 190/1993 ΝοΒ 42,654 με σημ. Ρ. Λιώση, ΕφΑθ 4331/2003 ΕλλΔνη 45,251 και πιο πρόσφατα η ΕιρΜουζ 15/2010, ΝΟΜΟΣ όπου «πράγματα κοινής χρήσεως είναι εκείνα, των οποίων δικαιούται να κάνει χρήση ευρύτερος, αόριστος, αλλά όχι κατ` ανάγκη απεριόριστος αριθμός προσώπων». 66 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Μπαλής, ΓενΑρχ, 204, σ.529. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 7. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, Εκλαϊκευμένη Νομ. Βιβλιοθήκη, Γεν. Εποπτεία Σπυριδάκης Ι., 2006, σ.19. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ Παππάς, άρθρο 966 αρ Βλ. και Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ.55 όπου παραπομπή στις ΕφΛαρ 666/2004, Δικογραφία 2005, 266 και ΕφΚερκ 117/2006, ΑρχΝ 57 (2006), ΑΠ 1454/1990 ΕλλΔνη 33, 138. ΕιρΜουζ 15/2010, ΝΟΜΟΣ. Karibali Tsiptsiou Y., Property and Trust Law in Hellas, p.100.

16 16 κοινής χρήσης θα πρέπει να τρέχουν ελεύθερα και αδιάκοπα (αέναη ροή) σχηματίζοντας ποταμό (πλεύσιμο ή όχι) ή ρυάκι 72. Από τον ορισμό αυτό συνάγεται ότι δεν είναι κοινής χρήσης πράγματα τα νερά που διοχετεύονται ή έλκονται 73 με τεχνητό τρόπο (αγωγό), διότι δεν ρέουν ελεύθερα, όπως επίσης τα στάσιμα και τα όμβρια ύδατα ακόμη κι αν αυτά σχηματίζουν χείμαρρους, καθώς ο χείμαρρος δεν ρέει αέναα αλλά παροδικά 74. Τα υπόγεια νερά και η πηγή 75 εντάσσονται στα συστατικά του ακινήτου (954 ΑΚ) εκτός αν το νερό της πηγής αποκτήσει ελεύθερη και αέναη ροή οπότε καθίσταται κοινόχρηστο 76. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ζήτημα της κοίτης του ποταμού η οποία δεν αναφέρεται στο ΑΚ 967. Όπως επισημαίνεται και η κοίτη ποταμού θεωρείται κοινόχρηστη γιατί χωρίς αυτή δε νοείται ελεύθερη και αέναη ροή νερού 77. Εδώ θα πρέπει να διακριθεί προς αποφυγή σύγχυσης η κοίτη χειμάρρου. Κατά την ΑΚ 1074 «Η κυριότητα δε χάνεται αν παροδικά κατακλυσθεί το έδαφος από τη ροή των νερών της βροχής ή από έκτακτο ξεχείλισμα ποταμού». Κατά συνέπεια η κοίτη χειμάρρου που κατακλύζεται περιοδικά με τα νερά της βροχής δεν αποτελεί κοινόχρηστο πράγμα αλλά μπορεί να ανήκει στην κυριότητα ιδιώτη 78. Εδώ είναι αξιοσημείωτο όμως ότι ενώ οι χείμαρροι δεν έχουν τον χαρακτήρα του κοινόχρηστου πράγματος εντούτοις η νομολογία παγίως τους θεωρεί άξιους προστασίας ως 72 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 8. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, Εκλαϊκευμένη Νομ. Βιβλιοθήκη, Γεν. Εποπτεία Σπυριδάκης Ι., 2006, σ.19. και Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ Βλ.ΑΠ 900/1997 ΕΕΝ 65,802 όπου αναφέρεται ότι το ελκόμενο νερό δεν είναι κοινόχρηστο αλλά κινητό πράγμα δεκτικό νομής και μεταβίβασης με καθολική ή ειδική διαδοχή, βλ. επίσης Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 8, παραπομπή υπ αριθμ αντί άλλων Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40 Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ Βλ. Παππάς, αρθρ.967 αρ.8,9. 76 αντί άλλων Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ Βλ. Παππάς, άρθρο 967 αρ.5. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 8. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, Εκλαϊκευμένη Νομ. Βιβλιοθήκη, Γεν. Εποπτεία Σπυριδάκης Ι., 2006, σ.24.. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ.57, παραπομπή υπ αριθμ.69 στην ΑΠ 1731/2006, ΝΟΜΟΣ. Βλ. όμως Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40 όπου διατυπώνεται η εξής θέση : Το άρθρο 967 ΑΚ δεν αναφέρεται στην κοίτη αλλά μόνο στις όχθες τις οποίες χαρακτηρίζει κοινόχρηστες και αναφέρεται ο νομοθέτης μόνο στις όχθες των πλεύσιμων και όχι των μη πλεύσιμων ποταμών. Εξ αντιδιαστολής σύμφωνα με τον Βαβούσκο συνάγεται ότι οι όχθες των μη πλεύσιμων ποταμών δεν είναι κοινόχρηστες αλλά ανήκουν κατά κυριότητα στους κυρίους των παρόχθιων κτημάτων. Έτσι συνιστά να δεχθούμε ότι και η κοίτη των μη πλεύσιμων ποταμών κατ επέκταση ανήκει κατά κυριότητα στους κυρίους παρόχθιων κτημάτων. Η θέση αυτή όμως έρχεται σε αντίθεση με την θέση της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου 24/2001, ΧρΙΔ 2002/31, δημοσιευμένη στη ΝΟΜΟΣ και των επόμενων αποφάσεων των Δικαστηρίων (βλ. ενδεικτικά ΑΠ 391/2010, ΠΠΘ 20505/2013, ΝΟΜΟΣ, ΜΠΑρτ 117/2013, ΕΦΑΔ 2013/648, ΝΟΜΟΣ) που δέχονται πλέον ρητά ότι «ο ποταμός που ρέει με ελεύθερη και αέναη ροή, δεν είναι όμως πλεύσιμος, και το έδαφος, που καταλαμβάνεται από την κοίτη του είναι κοινής χρήσεως και εκτός συναλλαγής πράγματα και ανήκουν στο Δημόσιο, εφόσον δεν ανήκουν σε δήμο ή κοινότητα, ή ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά». 78 Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ.57, παραπομπή υπ αριθμ.69 στην ΑΠ 1731/2006, ΝΟΜΟΣ..

17 17 αναπόσπαστο μέρος του φυσικού περιβάλλοντος (αρ.24 Σ) και δέχεται ότι η προστασία για προσβολή προσωπικότητας περιλαμβάνει και αυτούς 79. Σύμφωνα με μια άποψη 80 οι χείμαρροι ή τα ρέματα δηλαδή οι πτυχώσεις της επιφάνειας της γης με τις οποίες συντελείται κυρίως η απορροή των υδάτων που πλεονάζουν προς τη θάλασσα αποτελούν επίσης φυσικούς αεραγωγούς ενώ μαζί με την χλωρίδα και την πανίδα τους είναι οικοσυστήματα με ιδιαίτερο μικροκλίμα και συμβάλλουν με πολλούς τρόπους στην ισορροπία του περιβάλλοντος 81. Προϋπόθεση όμως για να χαρακτηριστούν κοινόχρηστοι με την έννοια του άρθρου 967 ΑΚ είναι η κοίτη τους να κατακλύζεται μόνιμα κι όχι απλώς παροδικά από τα όμβρια ύδατα ή η κοίτη να έχει εγκαταλειφτεί από μακρό χρόνο στην κοινή χρήση 82. β2. Οι δρόμοι Οι δρόμοι αναφέρονται επίσης στον Αστικό Κώδικα ως κοινής χρήσης πράγματα. Ως δρόμοι νοούνται οι εθνικοί (ενώνουν πρωτεύουσες νομών μεταξύ τους ή με λιμάνια), επαρχιακοί (ενώνουν πρωτεύουσες επαρχιών μεταξύ τους ή με πρωτεύουσες νομών) δημοτικοί ή κοινοτικοί δρόμοι (ενώνουν χωριά μεταξύ τους ή με επαρχιακούς ή δημοτικούς δρόμους) καθώς και οι πεζόδρομοι 83 και οι δεντροστοιχίες επ αυτών 84. Η διάκριση των ειδών έχει πρακτική σημασία κυρίως για τον καθορισμό του αρμόδιου φορέα κατασκευής και συντήρησης της οδού 85. Όπου στον Αστικό Κώδικα γίνεται αναφορά σε «δημόσιο δρόμο» 86 εννοούνται οι παραπάνω κατηγορίες. Δεν είναι κοινόχρηστοι αντίθετα οι ιδιωτικοί 87 δρόμοι, οι δίοδοι 88 και οι δρόμοι που Βλ. Λασκαρίδη σε ΣΕΑΚ, αρ. 967, αρ.7. ΑΠ 34/2008, ΝΟΜΟΣ. ΑΠ 1731/2006 ΝοΒ 2007,353. ΕΦΠΑΤΡ 713/2007, ΑΧΑΝΟΜ 2008,181 ΕΦΛΑΡ 409/2001 ΔΙΚΟΓΡΑΦΙΑ 2001/459, Δ/ΝΗ 2004/591, ΕΦΑΘ 9613/1997 Δ/ΝΗ 1998, Καράκωστας Ι., ΑΚ, αρ. 967 αρ.9 και Βαθρακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, Τόμος Δ, Ημίτομος Α, αρ. 967 αρ Κατ αυτή την άποψη και οι χείμαρροι αποτελούν κοινόχρηστους χώρους στους οποίους απαγορεύονται επεμβάσεις τρίτων που θίγουν τη λειτουργία τους, ΑΠ 34/2008, ΕλλΔνη 2008, 1076, ΕΦΑΔ 2008, Καράκωστας Ι., ΑΚ, αρ. 967 αρ.9 83 Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40,2. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 9. Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, Εκλαϊκευμένη Νομ. Βιβλιοθήκη, Γεν. Εποπτεία Σπυριδάκης Ι., 2006, σ.23. και Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ Παππάς, αρ. 967 αρ Λασκαρίδης, ΣΕΑΚ, 967 αρ.9 86 Για παράδειγμα ΑΚ 1014 «Δε υπάρχει υποχρέωση των γειτόνων να παράσχουν δίοδο αν η συγκοινωνία του ακινήτου προς το δημόσιο δρόμο έπαψε με αυτόβουλη πράξη ή παράλειψη του κυρίου του ακινήτου» 87 Ενδεικτικά, ΑΠ 1614/2013, ΝΟΜΟΣ, ΕΦΛΑΡ 163/2012, ΔΙΚΟΓΡΑΦΙΑ 2012/529, ΕιρΑρτ 6/2008, ΑΡΧΝ 2009,695 με σημείωμα Χρ. Νικολαΐδη, όπου το δικαστήριο απέρριψε αγωγή για προσβολή προσωπικότητας για πρακώλυση χρήσης κοινόχρηστης οδού με το σκεπτικό ότι το επίδικο εδαφικό τμήμα αποτελεί ιδιωτική έκταση που έχει αφεθεί στην κοινή χρήση και δεν κατέστη κοινόχρηστο αφού ουδέποτε διαμορφώθηκε σε δρόμο που να αποτυπώνεται στο ρυμοτομικό σχέδιο 88 Βλ. Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40,2, οι δίοδοι προορίζονται για χρήση ορισμένων προσώπων μόνο, δηλαδή αυτών στους οποίους ανήκουν. Όπως για παράδειγμα συμβαίνει στην περίπτωση του άρθρου ΑΚ 1120 δηλαδή της

18 18 έχουν αφιερωθεί στην εξυπηρέτηση ειδικών δημόσιων σκοπών, όπως οι στρατιωτικές οδοί 89 οι οποίες είναι πράγματα ειδικής και όχι κοινής χρήσης. Οι αγροτικοί δρόμοι κατά την κρατούσα γνώμη σε νομολογία και θεωρία 90 είναι κοινόχρηστοι, έχει υποστηριχθεί ωστόσο και αντίθετη άποψη 91, σύμφωνα με την οποία, οι αγροτικές οδοί μαζί με τους ιδιωτικούς δρόμους και τις διόδους δεν θεωρούνται κοινόχρηστα πράγματα. β3. Οι πλατείες Ως πλατείες νοούνται οι προεκτάσεις ή συνέχειες των οδών 92, μαζί με τις οποίες αποτελούν πράγματα κοινής χρήσης 93. Ισχύει δε, γι αυτές, ό,τι και για τους δρόμους 94.Με πλατεία επίσης εξομοιώνεται και το άλσος 95. β4. Οι αιγιαλοί Αιγιαλός είναι η ζώνη ξηράς 96 που βρέχεται από τη θάλασσα από τις μεγαλύτερες και συνήθεις αναβάσεις των κυμάτων της, όπως ορίζει και ο νόμος 2971/2001 στο άρθρο 1 παρ.1 97 «αιγιαλός, παραλία και άλλες διατάξεις» 98. Όπως επισημαίνεται η λωρίδα αυτή (ή χερσαία ζώνη) έχει όριο προς την ξηρά εκείνα τα σημεία μέχρι τα οποία φθάνουν συνήθως τα μεγαλύτερα κύματα ενώ προς τη θάλασσα έχει όριο εκείνα τα σημεία μέχρι τα οποία υποχωρούν τα κύματα όταν δεν έχει ανέμους 99. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο αιγιαλός δημιουργείται και προσδιορίζεται από τη φύση 100. Όμως για να γνωρίζει η Διοίκηση ποιά εδάφη είναι οι αιγιαλοί προβλέπεται διοικητικός καθορισμός του αιγιαλού από την επιτροπή καθορισμού ορίων του αιγιαλού (αρ.3 επ. ν. 2971/2001). Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι η Διοίκηση προβαίνει σε έναν δεσμευτικό νομικό χαρακτηρισμό.ο νομικός χαρακτηρισμός του εδάφους ως αιγιαλού επαφίεται στην κρίση των δικαστηρίων 101 τα οποία χαρακτηρίζουν μια έκταση ως αιγιαλό βάσει της υπάρχουσας πραγματικής κατάστασης και χωρίς να δεσμεύονται από τον προηγούμενο διοικητικό πραγματικής δουλείας διόδου, όπου η δίοδος ανήκει στον κύριο του δεσπόζοντος ακινήτου ή όπως την περίπτωση της ΑΚ 1188 (περιορισμένη προσωπική δουλεία). 89 Παππάς, αρ. 967 αρ Παππάς, αρ.967, αρ.15. Λασκαρίδης, ΣΕΑΚ, 967 αρ.9, ΑΠ 1046/2003, ΑρχΝ 2002, 510. ΕΦΑΘ , Δ/νη 2009,604. ΕιρΧαν 669/2013, ΝΟΜΟΣ 91 Παπαστερίου, Εμπράγματο Ι, παρ.11 αρ Μπορεί δε να έχει και τη μορφή «εσοχής οδού», έτσι η ΑΠ 723/2014, ΝΟΜΟΣ 93 Λασκαρίδης, ΣΕΑΚ, αρ. 967 αρ.11. Παππάς, αρθρ.967 αρ.17. Οικονομοπούλου, ΑΚ Καράκωστα, αρθρ.967 αρ.19, Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ Αντί άλλων Μπαλής Γ., ΓενΑρχ, 204, σ.530. Από τη νομολογία βλ. ΑΠ 647/2011, ΝΟΜΟΣ 95 Βαθρακοκοίλης, ΕρΝομΑΚ, αρθρ. 967 αρ.13. Λασκαρίδης, ΣΕΑΚ, αρ. 967 αρ Βλ. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 11. Αλλιώς λωρίδα γης (Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ.61) ή χερσαία ζώνη (Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40,4) 97 "Αιγιαλός" είναι η ζώνη της ξηράς, που βρέχεται από τη θάλασσα από τις μεγαλύτερες και συνήθεις αναβάσεις των κυμάτων της. 98 Μέχρι την θέση σε ισχύ του νόμου 2971/2001 ίσχυε ο ν. 2344/1940 ενώ αναμένεται και η ψήφιση του νέου νόμου για τους αιγιαλούς. 99 Βλ. Παππάς, άρθρο 967 αρ.22. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ ΑΠ 1096/2013 ΝΟΜΟΣ 101 Ενδεικτικά ΑΠ 301/2013 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 815/2013 ΝΟΜΟΣ

19 19 καθορισμό του αιγιαλού από την ως άνω επιτροπή του άρ.3 ν. 2971/ Ο αιγιαλός, τέλος, είναι πράγμα κοινόχρηστο και ανήκει όπως λέγεται 103 στη «φυσική δημόσια κτήση». Κοινόχρηστη επίσης θεωρείται και η παραλία 104 η οποία καθορίζεται από την επιτροπή ορίων του αιγιαλού 105. Η παραλία ορίζεται 106 ως η ζώνη ξηράς που προστίθεται στον αιγιαλό και καθορίζεται σε πλάτος έως και πενήντα μέτρα από την οριογραμμή του αιγιαλού, για την εξυπηρέτηση της επικοινωνίας της ξηράς με τη θάλασσα και αντίστροφα 107. Η αιγιαλίτιδα ζώνη είναι το τμήμα της θάλασσας (και όχι ξηράς όπως είναι ο αιγιαλός) που περιβρέχει τις ακτές μιας χώρας και εκτείνεται σε απόσταση έξι ναυτικών μιλίων από την ακτή. Στην αιγιαλίτιδα ζώνη η Πολιτεία ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα ενώ σύμφωνα με μια άποψη ανήκει και αυτή στα κοινά σε όλους πράγματα 108.Κατά την γνώμη μου, η αιγιαλίτιδα ζώνη είναι όρος διοικητικού δικαίου που χρησιμοποιείται για να καθορίσει μέχρι που εκτείνονται τα όρια εξουσίας (κυριαρχικά δικαιώματα) του Κράτους επάνω στη θαλάσσια χώρα. Αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με τον χαρακτήρα του κοινού σε όλους πράγματος, ο οποίος υπάρχει και στην αιγιαλίτιδα ζώνη αφού αυτή ανήκει στην ανοιχτή θάλασσα. Τέλος από τα παραπάνω θα πρέπει να διακρίνουμε και την όχθη των μεγάλων λιμνών και των πλεύσιμων ποταμών η οποία ορίζεται 109 ως η χερσαία ζώνη, που περιστοιχίζει αυτούς και βρέχεται από τις μεγαλύτερες αλλά συνήθεις αναβάσεις των υδάτων τους. Ενώ αντίστοιχα «Παρόχθια ζώνη» των μεγάλων λιμνών και των πλεύσιμων ποταμών είναι η προστιθέμενη στην όχθη ζώνη ξηράς, που καθορίζεται σε πλάτος μέχρι και πενήντα (50) μέτρα από το προς την ξηρά όριο της όχθης 110. β5. Τα λιμάνια Τα λιμάνια 111 αποτελούν ζώνη ξηράς και θάλασσας 112 (περιλαμβάνουν γιαλό, λωρίδα γης και τμήμα της αιγιαλίτιδας ζώνης 113 ) μαζί με έργα και εξοπλισμό που επιτρέπουν την υποδοχή πλωτών μέσων, την φορτοεκφόρτωση διαφόρων φορτίων, την εξυπηρέτηση επιβατών και οχημάτων και γενικά την ανάπτυξη κάθε είδους επιχειρηματικής 102 Παππάς, άρθρο 967 αρ.31. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ Παππάς, άρθρο 967 αρ Υπό το προϊσχύον καθεστώς του ν. 2344/1940 η παραλία ορίζονταν στο άρθρο 5 εδ.1 (όπως στη συνέχεια τροποποιήθηκε με το αρ.23 παρ.5 ν. 1337/1983 ως «η κατά συνέχειαν και προς διαπλάτυνσιν του αιγιαλού αφοριζομένη ενίοτε ζώνη ζώνη ανοικοδόμητος της ξηράς μέχρι πλάτους πενήντα μέτρων από το προς την ξηράν όριον του αιγιαλού», βλ. αντί άλλων Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40,4 105 Σπυριδάκης Ι., ΕμπρΔικ, Τόμος Α, 2001, Κεφ.ΣΤ, αρ Γεωργιακάκη Ε., Κοινόχρηστα Πράγματα, Εκλαϊκευμένη Νομ. Βιβλιοθήκη, Γεν. Εποπτεία Σπυριδάκης Ι., 2006, σ Άρθρο 1 περ.β του ν. 2971/ Λασκαρίδης, ΣΕΑΚ, αρθρ. 967, αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 11. Παππάς, άρθρο 967 αρ.47. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ Άρθρο 1 περ. δ του ν. 2791/ Άρθρο 1 περ. ε του ν. 2791/ Άρθρο 1 περ. η του ν. 2791/ «Κοιλώματα ξηράς εις τα οποία εισχωρεί η θάλασσα» κατά τον Βαβούσκο Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40,5 113 Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ.63. Έτσι και ΑΝ 2344/1940 άρθρα 14 έως 16.

20 20 δραστηριότητας που συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με τις θαλάσσιες μεταφορές 114. β6. Οι όρμοι Ο όρμος είναι μέρος ακρογιαλιάς που περικλείεται μεταξύ δύο 115 ακρωτηρίων 116 και ο οποίος είναι κατάλληλος για αγκυροβόλημα πλοίων. Η διαφορά με το λιμάνι είναι ότι ο όρμος δεν έχει τα αναγκαία τεχνικά μέσα και εγκαταστάσεις 117. β7. Οι όχθες πλεύσιμων ποταμών Σύμφωνα με το άρθρο ΑΚ 967 και οι όχθες των πλεύσιμων ποταμών είναι κοινόχρηστο πράγμα. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω ως όχθη των πλεύσιμων ποταμών ορίζεται από το άρθρο 1 περ. δ ν. 2791/2001 η χερσαία ζώνη, που περιστοιχίζει αυτούς και βρέχεται από τις μεγαλύτερες αλλά συνήθεις αναβάσεις των υδάτων τους. Κατ αντιδιαστολή οι όχθες των μη πλεύσιμων ποταμών δεν είναι κοινόχρηστες αλλά ανήκουν στους παρόχθιους ιδιοκτήτες 118. β8. Οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους Μεγάλες λίμνες είναι αυτές που σχηματίζονται από το νερό που ρέει ελεύθερα και αέναα 119. Κατά συνέπεια δεν είναι κοινόχρηστες οι τεχνητές λίμνες και οι λίμνες που σχηματίζονται εντός ιδιωτικών ακινήτων από νερό που αναβλύζει 120. Ενώ σύμφωνα με το άρθρο 1 4 ν. 2971/2001 «Όχθη των μεγάλων λιμνών και των πλεύσιμων ποταμών είναι η χερσαία ζώνη, που περιστοιχίζει αυτούς και βρέχεται από τις μεγαλύτερες αλλά συνήθεις αναβάσεις των υδάτων τους». β9. Ειδικότερα η κατηγορία των Αρχαιοτήτων Ο νόμος για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι ο Ν. 3082/ Με το νόμο αυτό υλοποιείται η υποχρέωση της διοίκησης για τη λήψη κάθε πρόσφορου μέτρου για την προστασία και ανάδειξη των μνημείων ενώ εξειδικεύεται και η 114 Βλ. αντί άλλων Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ Η απόσταση μεταξύ των δύο ακρωτηρίων πρέπει να είναι ανώτερη των 20μ. για είναι ο όρμος κοινής χρήσεως (ν.δ. 1913), έτσι Βαβούσκος Κ., ΕμπρΔικ, στ Έκδ., 1986,Κεφάλαιο Δεύτερο, Ζ, αρ.40, Βλ. αντί άλλων Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ Βλ. άρ.1 παρ.4 ν. 2971/2001: «Όχθη των μεγάλων λιμνών και των πλεύσιμων ποταμών είναι η χερσαία ζώνη, που περιστοιχίζει αυτούς και βρέχεται από τις μεγαλύτερες αλλά συνήθεις αναβάσεις των υδάτων τους». 119 Αντί άλλων Μπαλής Γ., ΓενΑρχ, 204, σ Παππάς, άρθρ.967 αρ.54. Γεωργιάδης Απ., ΕμπρΔικ, 2 η Έκδ., 2010, 13, ΙΙΙ, αρ. 13. Παπαστερίου Δ. ΕμπρΔικ, Τόμος Ι, 2008, 11, VII,Γ,αρ Βλ. για το θέμα διεξοδικά σε Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., Νομικό καθεστώς μνημείων, Της ίδιας, Τα μνημεία και η κατοχή τους.

21 21 προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας 122. Η προστασία των Αρχαιοτήτων έχει ως σκοπό τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης χάριν της παρούσας και των μελλοντικών γενεών 123. Ο ν. 3028/2002 διακρίνει τα μνημεία μεταξύ άλλων σε κινητά και ακίνητα. Έτσι καθίσταται σαφές ότι ο νομοθέτης τα θεωρεί πράγματα με την έννοια του νόμου 124.Ως πράγματα εντάσσονται άλλοτε στην κατηγορία των εντός συναλλαγής πραγμάτων και άλλοτε στην κατηγορία των εκτός συναλλαγής πραγμάτων. Στην κατηγορία των εκτός συναλλαγής πραγμάτων - τα οποία αποτελούν και αντικείμενο της παρούσας μελέτης (συγκεκριμένα τα κοινόχρηστα) - ανήκουν μόνο αυτά που ανήκουν στο Δημόσιο. Ειδικότερα θα μπορούσαν να οριστούν ως εκτός συναλλαγής όλα τα μνημεία 125 που για λόγους δημοσίου συμφέροντος είτε δεν μπορούν είτε μπορούν αλλά υπό περιορισμούς να αποτελέσουν αντικείμενο εμπραγμάτων σχέσεων 126. Ο νομοθέτης δεν διευκρινίζει σε ποια κατηγορία εκτός συναλλαγής πραγμάτων εντάσσει τα μνημεία. Ωστόσο συσχετίζοντας τα μνημεία με τα κοινόχρηστα πράγματα παρατηρούμε ότι τα μνημεία υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον μέσα από το δικαίωμα ισότιμης πρόσβασης σ αυτά το οποίο διασφαλίζει ο Ν. 3028/ Περαιτέρω το δικαίωμα πρόσβασης στα μνημεία συνεπάγεται και μια ιδιαίτερη μορφή χρήσης των μνημείων η οποία περιλαμβάνει την αισθητική απόλαυσή τους, την επιστημονική μελέτη και την αξιοποίησή τους. Σύμφωνα με την πρόσφατη νομολογία, τα μνημεία και οι αρχαιολογικοί χώροι είναι κοινόχρηστα πράγματα, εκτός συναλλαγής και ως τέτοια υπάγονται στην έννοια της προσωπικότητας ως εκδηλώσεις της 128. Οι αρχαιολογικοί θησαυροί και τα μνημεία της χώρας συγκαταλέγονται στα περιβαλλοντικά αγαθά, ενώ η προστασία του δικαιώματος χρήσεως περιλαμβάνει το δικαίωμα χρήσεως υπό στενή έννοια και το δικαίωμα διάσωσής τους προς όφελος των επόμενων γενεών. Έχει ωστόσο διατυπωθεί και η άποψη στη θεωρία 129, ότι ο νομοθέτης 122 Γκατζηρούλης Αχ., Αρχαιότητες, Το δίκαιο των ακινήτων, (Δ/νση έκδοσης Τσούμας Β.) σ.325 επ. 123 Αρθρ. 1 εδ. β Ν. 3082/ Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., Νομικό καθεστώς μνημείων, σ. 31 επ. 125 Ανεξαρτήτως της διάκρισης που κάνει ο νόμος ανάλογα με το πότε χρονολογούνται, αρ.21 παρ.1 ΝΑρχ. 126 Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα μνημεία είναι ανεπίδεκτα κυριότητας ή νομής δεδομένου ότι τα εκτός συναλλαγής μνημεία ανήκουν κατά κυριότητα και νομή στο Δημόσιο. 127 Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., Νομικό καθεστώς μνημείων, σ ΠΠΜΥΤ 99/2013 ΝΟΜΟΣ όπου «Τα μνημεία και οι αρχαιολογικοί χώροι είναι κοινόχρηστα πράγματα, ως ανήκοντα στα εκτός συναλλαγής (ΑΚ 966), και ως τέτοια περιλαμβάνονται στην ευρύτερη έννοια της προσωπικότητας και αποτελούν εκδηλώσεις της. Το δικαίωμα κάθε πολίτη, που έχει ηθικό έννομο συμφέρον, στην προστασία, διάσωση και απόλαυση αυτών (π.χ αρχαιολογικών θησαυρών και μνημείων της χώρας είναι έκφανση του δικαίου της προσωπικότητας. Η προσβολή τους, επομένως, με οποιονδήποτε τρόπο συνιστά προσβολή του προστατευομένου κατ` άρ. 57 ΑΚ δικαιώματος της προσωπικότητας. Ο φορέας του δικαιώματος έχει ηθικό έννομο συμφέρον και αξίωση για άρση της προσβολής και παράλειψη αυτής στο μέλλον καθώς και για επαναφορά των πραγμάτων στην προτέρα κατάσταση. Οι αρχαιολογικοί θησαυροί και τα μνημεία της χώρας συγκαταλέγονται στα περιβαλλοντικά αγαθά, και η προστασία του δικαιώματος χρήσεώς των περιλαμβάνει όχι μόνον το δικαίωμα χρήσεως υπό στενή έννοια, αλλά και το δικαίωμα διάσωσής τους προς όφελος και των επόμενων γενεών». 129 Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., Νομικό καθεστώς μνημείων, σ. 51