ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΣΤΗΝ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΣΤΗΝ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Πτυχιακή εργασία της φοιτήτριας Γεωργίου Θέλμας Αθήνα, Σεπτέμβριος 2007

2 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Πτυχιακή εργασία της φοιτήτριας Γεωργίου Θέλμας Μέλη Τριμελούς Επιτροπής: Καρύμπαλης Ευθύμιος (Επιβλέπων καθηγητής) Παρχαρίδης Ισαάκ Χαλκιάς Χρίστος Αθήνα, Σεπτέμβριος

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΝΟΨΗ ABSTRACT ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ 1.1: Η τεκτονική εξέλιξη της Κύπρου : Γεωμορφολογία της Κύπρου.3 1.3: Χρήσεις γης στην Κύπρο : Ποικιλία εδαφών 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΣΕΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ 2.1: Σεισμικότητα του κυπριακού χώρου : Ιστορική αναδρομή των σεισμικών γεγονότων στην Κύπρο : Δομή της γης και οι κυριότερες τεκτονικές ή λιθοσφαιρικές πλάκες 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΤΣΟΥΝΑΜΙ 3.1: Γενικά στοιχεία κυμάτων τσουνάμι : Τα κυριότερα αίτια γένεσης των τσουνάμι : Τσουνάμι ηφαιστειογενούς προέλευσης : Τσουνάμι που οφείλονται σε κατολισθήσεις : Τσουνάμι που οφείλονται σε ατμοσφαιρικές διαταραχές : Κυματικά χαρακτηριστικά των τσουνάμι.29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΏΝ ΤΣΟΥΝΑΜΙ 4.1: Ιστορικά καταστροφικά τσουνάμι : Θαλάσσια κύματα που σχετίζονται με σεισμούς στην Ελλάδα : Επικινδυνότητα των τσουνάμι στην Ελλάδα 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΤΣΟΥΝΑΜΟΓΕΝΕΙΣ ΖΩΝΕΣ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΘΑΛΑΣΣΑ 3

4 5.1: Γενικά : Κυριότερες τσουναμογενείς ζώνες στη Μεσόγειο : Στοιχεία για τη δράση των τσουνάμι στη Μεσόγειο : Σύγκριση των τσουνάμι της Μεσογείου με αυτά του Ειρηνικού..54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΧΩΡΟ 6.1: Περιοχές μελέτης για τσουνάμι στον κυπριακό χώρο : Γεωμορφολογικά στοιχεία που αποδεικνύουν την ύπαρξη τσουνάμι στην Κύπρο : Ογκόλιθοι : Αναβαθμίδες από κροκάλες και ογκόλιθους : Άλλα γεωμορφολογικά στοιχεία που αποδεικνύουν τη δράση ενός τσουνάμι στο νησί της Κύπρου : Σχετική χρονολογία του γεγονότος του τσουνάμι : Λίστα από ευρήματα, η οποία διατίθεται για τα τσουνάμι και πότε περίπου έγιναν : Συμπεράσματα..71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΤΣΟΥΝΑΜΙ 7.1: Γενικά : Αντιμετώπιση των τσουνάμι, ενημέρωση, προειδοποίηση και παροχή οδηγιών προς τους κατοίκους : Συστήματα προειδοποίησης : Συστήματα προειδοποίησης ανά τον κόσμο : Ενόργανα συστήματα προειδοποίησης στην Ευρώπη και Ελλάδα 81 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 83 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.86 4

5 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Χάρτες Χάρτης 1, Κεφάλαιο 1. Τοπογραφικός χάρτης της Κύπρου Χάρτης 2, Κεφάλαιο 1.2. Γεωλογικός χάρτης της Κύπρου. Χάρτης 3, Κεφάλαιο 1.2. Μορφο τεκτονικός χάρτης της Κύπρου. Χάρτης 4, Κεφάλαιο 1.3. Εδαφολογικός χάρτης στον οποίο απεικονίζεται η ποικιλία εδαφών στην Κύπρο. Χάρτης 5, Κεφάλαιο 2.1. Επίκεντρα 674 σεισμών που καταγράφηκαν από σεισμολογικούς σταθμούς στον ευρύτερο κυπριακό χώρο την περίοδο μεταξύ Χάρτης 6, Κεφάλαιο 2.1. Σεισμικές ζώνες της Κύπρου. Χάρτης 7, Κεφάλαιο 4.3. Τσουνάμι στον Ελληνικό χώρο με βάση την κλίμακα Sieberg - Ambraseys. Χάρτης 8, Κεφάλαιο 4.3. Το Ελληνικό τόξο. Χάρτης 9, Κεφάλαιο Συστήματα προειδοποίησης Τσουνάμι στον Ειρηνικό Ωκεανό. Σχήματα Σχήμα 1, Κεφάλαιο 2.1. Σχηματική απεικόνιση της σύγκρουσης λιθοσφαιρικών πλακών και της έναρξης του σχηματισμού του Τροόδους πριν από 90 εκατομμύρια χρόνια. Σχήμα 2, Κεφάλαιο 2.1. Διάταξη των λιθοσφαιρικών πλακών στην ανατολική Μεσόγειο. Σχήμα 3, Κεφάλαιο 2.2. Καταστροφές στο χωριό Μηλιού όπου υπήρξαν 2 νεκροί από το σεισμό του Σχήμα 4, Κεφάλαιο 2.2. Θέση των σεισμολογικών σταθμών της Κύπρου. Σχήμα 5, Κεφάλαιο 2.3. Σχηματική αναπαράσταση της εσωτερικής δομής της γης. Σχήμα 6, Κεφάλαιο 2.3. Οι κυριότερες λιθοσφαιρικές ή τεκτονικές πλάκες της γης. Σχήμα 7, Κεφάλαιο Υποθαλάσσια φρεατομαγματική έκρηξη και κατάρρευση μαγματικών ηφαιστειακών τμημάτων. Σχήμα 8, Κεφάλαιο Στάδια δημιουργίας ενός τσουνάμι. 5

6 Σχήμα 9, Κεφάλαιο Εκδήλωση τσουνάμι που οφείλεται σε υποθαλάσσια κατολίσθηση. Σχήμα 10, Κεφάλαιο Μηχανισμός δημιουργίας ενός τσουνάμι. Σχήμα 11, Κεφάλαιο 3.1. Το γιγαντιαίο αρχαίο τσουνάμι που έφερε ανεπανόρθωτες ζημιές στη Μεσόγειο Σχήμα 12, Κεφάλαιο 3.1. Εικόνες από το φοβερό τσουνάμι που έπληξε την Ινδονησία το Σχήμα 13, Κεφάλαιο 5.2. Επίκεντρα σεισμών στη θάλασσα του Μαρμαρά, στο Βόσπορο και στα στενά των Δαρδανελλίων. Σχήμα 14, Κεφάλαιο 5.2. Τοποθεσίες στις ακτές της βόρειας και ανατολικής Ελλάδας στα παράλια της Μικράς Ασίας όπου έχουν παρατηρηθεί τσουνάμι και παρόμοια φαινόμενα. Σχήμα 15, Κεφάλαιο 5.2. Επίκεντρα τσουναμογενών σεισμών στο Αιγαίο, στο ελληνικό τόξο, κοντά στη δυτική ακτή της Ελλάδας, στο Ιόνιο πέλαγος και στον Κορινθιακό. Σχήμα 16, Κεφάλαιο 5.2. Επίκεντρα τσουναμογόνων σεισμών κοντά στην Κύπρο και Βόρεια Συρία. Σχήμα 17, Κεφάλαιο 5.2. Τοποθεσίες στις ακτές της Αλβανίας και Γιουγκοσλαβίας και οι ακτές της Ανατολικής Ιταλίας. Σχήμα 18, Κεφάλαιο 5.2. Επίκεντρα τσουναμογόνων σεισμών στο τόξο Καλάμπριας, στην Τυρρηνική ακτή της δυτικής Ιταλίας και στη Λιγουρία θάλασσα. Σχήμα 19, Κεφάλαιο 5.2. Τοποθεσίες της Νοτιοανατολικής ακτής της Ισπανίας και της βορειοδυτικής ακτής της Αφρικής. Σχήμα 20, Κεφάλαιο 5.2. Παράκτιες περιοχές της Κύπρου και Λεβαντίνου πελάγους. Σχήμα 21, Κεφάλαιο 5.4. Διάκριση των παράκτιων περιοχών της Μεσογείου ανάλογα με την προοπτική εμφάνισης τσουνάμι. Σχήμα 22, Κεφάλαιο 6.1. Χάρτης της Κύπρου. Σχήμα 23, Κεφάλαιο 6.1. Οι τοποθεσίες των παράκτιων περιοχών όπου έχουν αναφερθεί ιζηματολογικά και γεωμορφολογικά ευρήματα για την ύπαρξη τσουνάμι. Σχήμα 24, Κεφάλαιο 6.1. Προφίλ της μορφολογίας ενός κρημνού που επηρεάστηκε από τσουνάμι στη χερσόνησο του Ακάμα. Σχήμα 25, Κεφάλαιο Αποθέσεις ογκολίθων από τσουνάμι στον κόλπο του Ερημίτη στη χερσόνησο του Ακάμα. 6

7 Σχήμα 27, Κεφάλαιο Ο χάρτης αυτός της βόρειας χερσονήσου του Ακάμα απεικονίζει τις περιοχές που παρατηρήθηκαν ευρήματα από τσουνάμι στη δυτική ακτή της Κύπρου. Σχήμα 28, Κεφάλαιο Ογκόλιθος που μετακινήθηκε και εναποτέθηκε σ ένα κρημνό από αιολιανίτη σε 4 μέτρα ύψος, νότια του αεροδρομίου της Πάφου. Σχήμα 29, Κεφάλαιο Μεγάλος εκτοπισμένος ογκόλιθος βάρους 28 τόνων στα νότια της χερσονήσου Λάρα. Σχήμα 30, Κεφάλαιο Αεροφωτογραφία από την παράκτια περιοχή από το τσουνάμι στη χερσόνησο του Ακάμα. Σχήμα 31, Κεφάλαιο 7.2. Προστατευτικό τείχος που προστατεύει τις παράκτιες περιοχές από ενδεχόμενο τσουνάμι. Σχήμα 32, Κεφάλαιο Σύστημα Προειδοποίησης τσουνάμι αποτελούμενο από ειδική σειρήνα. Σχήματα 33 & 34, Κεφάλαιο Συστήματα ανίχνευσης και προειδοποίησης για τσουνάμι. Διαγράμματα Διάγραμμα 1, Κεφάλαιο 1.3. Χρήσεις γης στην Κύπρο Πίνακες Πίνακας 1, Κεφάλαιο 4.2. Πληροφορίες για τσουναμογόνους σεισμούς στην Ελλάδα και την γύρω περιοχή και για τα τσουνάμι που προκλήθηκαν απ αυτούς. 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στα πλαίσια της πτυχιακής μου εργασίας επέλεξα, να μελετήσω το φαινόμενο «τσουνάμι» και κατά πόσο αυτό απειλεί το νησί της Κύπρου αλλά και γενικότερα την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Μετά την πρόσφατη εκδήλωση καταστροφικών κυμάτων τσουνάμι παγκοσμίως, που συνοδεύτηκαν από εκτεταμένες καταστροφές και μεγάλο αριθμό ανθρώπινων απωλειών, το παγκόσμιο ενδιαφέρον γι αυτού του είδους τις φυσικές καταστροφές αναζωπυρώθηκε. Στις ακτές της Ελλάδας, αλλά και της ευρύτερης περιοχής έχει παρατηρηθεί ένας αξιοσημείωτος αριθμός από τσουνάμι μέσα σε μια χρονική περίοδο που εκτείνεται από την αρχαιότητα έως το πρόσφατο παρελθόν, πολλά από τα οποία ήταν ιδιαίτερα καταστροφικά. Στη μελέτη αυτή, αναφέρονται γεγονότα τσουνάμι που έπληξαν τον Ελληνικό χώρο αλλά και την υπόλοιπη Μεσόγειο και επίσης δίνεται ιδιαίτερη σημασία στα τσουνάμι που έγιναν στον Κυπριακό χώρο και πως αυτά επηρέασαν τη γεωμορφολογία των παράκτιων περιοχών. Η βιβλιογραφία που χρησιμοποίησα προέρχεται κυρίως από ξενόγλωσσα άρθρα τόσο ξένων όσο και Ελλήνων συγγραφέων και μελετητών. Επιπρόσθετα, σημαντική ήταν η συμβολή του κ.σολωμή, σεισμολόγου στο Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης στη Λευκωσία καθώς και του κ. Παναγίδη, ο οποίος μου έδωσε αρκετά στοιχεία για τα τσουνάμι που έπληξαν κατά καιρούς την Κύπρο. Κατά τους Νεότερους ιστορικούς χρόνους παρατηρήθηκαν στην Κύπρο κύματα τσουνάμι μικρής έως μεγάλης έντασης, τα οποία προκλήθηκαν κυρίως από ισχυρούς σεισμούς τόσο στην Κύπρο όσο και στη γύρω θαλάσσια περιοχή. Το νησί της Κύπρου παρουσιάζει μια ιδιαίτερα περίπλοκη γεωλογία και μια αξιοπρόσεκτη τεκτονική εξέλιξη που αξίζει να αναφερθούν στην παρούσα μελέτη, για την κατανόηση των μηχανισμών δημιουργίας των σεισμών αλλά και των κυμάτων τσουνάμι. Εφόσον η γεωγραφική θέση της Κύπρου βρίσκεται στα όρια δυο μεγάλων λιθοσφαιρικών πλακών (Αφρικανικής και Ευρασιατικής), είναι φυσικό και επόμενο 8

9 να γίνονται σεισμοί και τσουνάμι, γι αυτό το λόγο αποτελεί έναν υπαρκτό και πολύ σημαντικό κίνδυνο για τις παράκτιες περιοχές. Αν και η εκδήλωση των τσουνάμι δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο ακριβούς πρόβλεψης, εντούτοις, οι άμεσες συνέπειες τους όσον αφορά τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και ανθρώπινες περιουσίες μπορεί να περιοριστούν με τον κατάλληλο σχεδιασμό. Γι αυτό και η πιθανότητα εκδήλωσης τσουνάμι, είναι ένας παράγοντας που πρέπει να λαμβάνεται πάντοτε υπ όψιν κατά τη διαμόρφωση και ρύθμιση της παράκτιας ζώνης. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζονται επίσης, το πώς αντιμετωπίζονται οι επιπτώσεις των κυμάτων τσουνάμι και ποιες είναι οι καλύτερες στρατηγικές αντιμετώπισης και προστασίας από τα τσουνάμι μέσω της ενημέρωσης, προειδοποίησης και παροχής οδηγιών προς τους κατοίκους των περιοχών που αντιμετωπίζουν τέτοιες φυσικές καταστροφές. Τέλος γίνεται μια αναφορά για τα συστήματα προειδοποίησης τόσο ανά τον κόσμο όσο και στην Ευρώπη, κυρίως στην Ελλάδα και επιπλέον αναφέρονται οι πρόοδοι που έχουν γίνει από την Ελληνική πλευρά. 9

10 ΣΥΝΟΨΗ Το φαινόμενο «τσουνάμι» είναι ένα φαινόμενο το οποίο είναι γνωστό από την αρχαιότητα και στις μέρες μας αποτελεί σημείο κύριου ενδιαφέροντος για όλους τους επιστήμονες αλλά και των πολιτών όλων των κρατών. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες πολλοί μελετητές ερευνούν τις περιοχές που απειλούνται από την καταστροφική μανία της φύσης και κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, ειδικά μετά την πρόσφατη εκδήλωση καταστροφικών τσουνάμι στον Ειρηνικό Ωκεανό, από το 2004 και μετά. Η ανάλυση που ακολουθεί επιχειρεί να μελετήσει το φαινόμενο «τσουνάμι» τόσο στον κυπριακό χώρο όσο και στη Μεσόγειο γενικότερα. Στην Κύπρο υπάρχουν ενδείξεις για την γένεση τσουνάμι πριν από μερικούς αιώνες. Μπορεί στη Μεσόγειο να μην είναι τόσο συχνό φαινόμενο το τσουνάμι όσο στο δακτυλίδι της Φωτιάς (Ειρηνικός Ωκεανός), παρόλα αυτά, η απειλή ενός τέτοιου ενδεχομένου παραμένει ζωντανή και πρέπει να λάβουμε τα απαραίτητα μέτρα προστασίας για να μην θρηνήσουμε θύματα. Ήδη στον Ευρωπαϊκό χώρο και ιδιαίτερα στην Ελλάδα έχουν γίνει σημαντικές πρόοδοι για το φαινόμενο του τσουνάμι κυρίως σε θέματα προστασίας, ενημέρωσης αλλά και σε συστήματα προειδοποίησης. 10

11 ABSTRACT Tsunami is the phenomenon that is known from antiquity and in our days comprises a braking point for all the scientists globally. The last decades many researchers are investigating the regions that are threatened by the catastrophic wildness of nature and they are ringing the danger bell; especially after the recent exhibition of destructive tsunami waves in the Pacific Ocean since The following analysis attempt to investigate the phenomenon tsunami in Cyprus and in Mediterranean Sea in generally. In Cyprus there are indicators about the generation of a tsunami few centuries ago. Although in Mediterranean Sea, tsunami is not so frequent phenomenon as in the Ring of Fire (Pacific Ocean), however, the threat of such incident is substantial and we are responsible to take the appropriate measurements for protection so we ll avoid tragic consequences. In Europe and especially in Greece, significant progress is already been done for the tsunami, mostly in protection, informing issues and also in warning systems. 11

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ 1.1: Η Τεκτονική εξέλιξη της Κύπρου Σημαντικά τεκτονικά γεγονότα οδήγησαν στην ανάδυση της Κύπρου από τη θάλασσα. Η σύγκρουση των παρυφών της Αραβίας με την τάφρο καταβύθισης της Αφρικανικής πλάκας πάνω από την οποία σχηματίστηκε το όρος Τρόοδος είχε ως αποτέλεσμα την παύση της καταβύθισης και τη γένεση των οφιολίθων. Στη συνέχεια έλαβε χώρα η αποκόλληση του οφιόλιθου του Τροόδους και η περιστροφή του κατά 90 ο αντίστροφα προς την φορά των οφιολίθων δεικτών του ρολογιού και τέλος η τοποθέτηση του συμπλέγματος των Μαμωνιών στα κράσπεδα της γεωτεκτονικής ζώνης του Τροόδους και η συγχώνευσή τους σε μια ενότητα. Με την καταβύθιση και τις ανάλογες σχετικές κινήσεις και τοποθετήσεις, οι πλάκες κινήθηκαν βορειότερα έτσι που τα νοτιότερα κράσπεδά τους βρέθηκαν στην περιοχή όπου τελικά θα προσκολλώταν η οροσειρά της Κερύνειας. Νότια της περιοχής αυτής επικρατούσε τεκτονική ηρεμία με θαλάσσια ιζηματογένεση σε θάλασσες που προοδευτικά μειωνόταν το βάθος τους. Το Τρόοδος τελικά αναδύθηκε στο Μέσο Μειόκαινο. Ένα άλλο σημαντικό τεκτονικό γεγονός σημειώθηκε στο τέλος της περιόδου του Μειόκαινου και επηρέασε κυρίως το βορειότερο τμήμα της περιοχής που θα αποτελούσε την Κύπρο. Μια σειρά από αλλόχθονους ασβεστόλιθους επωθήθηκαν νότια πάνω στις παρυφές της ζώνης του Τροόδους πτυχώνοντας και επωθώντας όλα τα νεότερα ιζήματα που συνάντησαν στην πορεία τους. Ανατολικά της Κύπρου η Τηθύς θάλασσα έκλεισε και η Μεσόγειος θάλασσα απέκτησε σχεδόν το σημερινό της σχήμα. Ωστόσο η Αφρικανική πλάκα δεν σταμάτησε να κινείται προς βορρά. Για να εξισορροπηθούν οι δυνάμεις έπρεπε τα όρια των πλακών να αναπροσαρμοστούν και να αλλάξει η σχετική κίνηση των πλακών. Μια νέα ζώνη καταβύθισης αναπτύχθηκε νότια και δυτικά της Κύπρου. Οι δυο πλάκες ολισθαίνουν παράλληλα μεταξύ τους στα ανατολικά. Σ αυτό το γεωμετρικό σχήμα, καθώς η Αφρικανική πλάκα και ειδικότερα η Αραβική κινείται προς την Τουρκία, τη σπρώχνει και την αναγκάζει να κινηθεί δυτικά κατά μήκος δυο κύριων ρηγμάτων ολίσθησης. Με αυτό τον τρόπο η 12

13 Αφρικανική πλάκα βυθίζεται στην περιοχή νότια της Κύπρου, πράγμα που είχε καθοριστική επίδραση στη γένεση και τη γεωλογική εξέλιξη του νησιού. Ένα μικρό κομμάτι του ηπειρωτικού φλοιού που απεκόπη από την αφρικανική πλάκα πριν από 200 εκατομμύρια χρόνια, προσέγγισε τη ζώνη καταβύθισης στα τέλη του Μειόκαινου. Το κομμάτι αυτό αποτελεί ένα υποθαλάσσιο όρος γνωστό ως «Ερατοσθένης». Ο φλοιός αυτός είναι ελαφρότερος και περιέχει πολύ περισσότερο νερό απ ότι ο ωκεάνιος φλοιός του Τροόδους. Καθώς το κομμάτι αυτό κινούταν βαθύτερα κάτω από το Τρόοδος, έχασε το περισσότερο από το νερό του, το οποίο μετανάστευσε προς τα πάνω και βοήθησε τη σερπεντινίωση των υπερβασικών οφιολιθικών πετρωμάτων και ειδικότερα των πετρωμάτων της ακολουθίας το Μανδύα. Ο σερπεντινήτης κινήθηκε προς τα πάνω λόγω του μικρότερου ειδικού του βάρους και βοήθησε το Τρόοδος να ανυψωθεί πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Αυτό δεν ήταν βέβαια ο μοναδικός παράγοντας ανύψωσης. Ο υποβυθιζόμενος ηπειρωτικός φλοιός, ως πολύ ελαφρύτερος εξασκούσε μια σημαντική άνωση στο κομμάτι του ωκεάνιου φλοιού που θα αποτελούσε την Κύπρο με αποτέλεσμα και τη βαθμιαία ανύψωσή του. Η κίνηση των πλακών και η καταβύθιση της Αφρικανικής πλάκας νότια της Κύπρου αποτελούν την αιτία των σεισμών που συμβαίνουν στον κυπριακό χώρο. Χάρτης 1: Τοπογραφικός χάρτης της Κύπρου. Φαίνονται τα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών, και η κατανομή των επιφανειακών σεισμών μεγέθους Μ 5.0 που συνέβηκαν μετά το 1896 (Papaioannou, 2001) 13

14 1.2: Γεωμορφολογία της Κύπρου Η γεωλογία της Κύπρου είναι ιδιαίτερα περίπλοκη και ορισμένες πτυχές της είναι σπάνιες και μοναδικές. Το νησί της Κύπρου διαμορφώθηκε μέσα από μια σειρά τεκτονικών διεργασιών. Άρχισε με την καταβύθιση της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική πλάκα και τη γένεση του οφιόλιθου του Τροόδους, συνεχίστηκε με την αποκόλληση και αριστερόστροφη περιστροφή του κατά 90 ο και την προσκόλληση σε αυτό παλαιότερων πετρωμάτων ηλικίας 230 μέχρι 75 εκ. ετών στα νότια και δυτικά περιθώρια του (Ζώνη Μαμωνιών). Ακολούθησε σχετική τεκτονική ηρεμία που επικράτησε κατά την περίοδο από 75 μέχρι 10 εκ. χρόνια πριν από σήμερα και χαρακτηρίστηκε από την απόθεση θαλάσσιων ανθρακικών ιζημάτων και τη βαθμιαία μείωση του βάθους των θαλασσών. Η προσκόλληση της οροσειράς του Πενταδακτύλου στη βόρεια πλευρά της ζώνης του Τροόδους και η ανύψωση της Κύπρου στη σημερινή της σχεδόν μορφή αποτέλεσε το προτελευταίο τεκτονικό επεισόδιο στην εξέλιξη του νησιού. Γεωλογική το νησί μπορεί να διαιρεθεί σε 4 βασικές περιοχές: Το Οφιολιθικό Σύμπλεγμα του Τροόδους, την οροσειρά του Πενταδακτύλου (Κερύνειας), την κεντρική Πεδιάδα (Μεσαορία) και τέλος το Σύμπλεγμα Μαμωνιών. Η οροσειρά του Τροόδους είναι το κυρίαρχο μορφολογικό στοιχείο και το γεωλογικό υπόβαθρο της Κύπρου. Η γένεση και η ανάδυση του νησιού είναι άμεσα συνδεδεμένη με την γένεση και ανύψωση του Τροόδους. Η οροσειρά αυτή παρουσιάζει ένα ποικιλόμορφο ανάγλυφο, που είναι αποτέλεσμα της διαφορετικής αντίστασης στη διάβρωση και αποσάθρωση των πετρωμάτων που την δομούν. Θεωρείται ότι αποτελεί μέρος του αρχαίου ωκεάνιου φλοιού και του ανώτερου μανδύα της γης. Η σύσταση της σειράς των πετρωμάτων που αποτελούν το οφιολιθικό σύμπλεγμα παρουσιάζει ομοιότητες με τη σειρά που βρίσκεται στους ωκεάνιους φλοιούς των ωκεανών. Το γεγονός λοιπόν ότι τα πετρώματα του οφιόλιθου του Τροόδους είναι σήμερα εκτεθειμένα στην επιφάνεια της Κεντρικής οροσειράς της Κύπρου, κάνει δυνατή τη μελέτη και την ερμηνεία της σύστασης του ωκεάνιου φλοιού της γης. 14

15 Ο ωκεανός στον οποίο δημιουργήθηκαν οι οφιόλιθοι του όρους Τροόδους λεγόταν Τηθύς, και εκτεινόταν από την Ισπανία μέχρι τα Ιμαλάϊα που στην ουσία αποτελεί τη διαχωριστική ζώνη μεταξύ 2 τεκτονικών πλακών. Στην προκειμένη περίπτωση η Τηθύς διαχώριζε τις πλάκες της Ευρασίας και της Αφρικής. Οι πλάκες αυτές πλησίασαν η μια την άλλη και η βύθιση της Αφρικανικής πλάκας, που πιθανόν ήταν μικρότερη σε μέγεθος σε σχέση με τη σημερινή, κάτω από την Ευρασιατική συνέβαλε στην ανύψωση και αποκοπή τμήματος του ωκεάνιου φλοιού και μέρος του ανώτερου μανδύα. Υπήρξε μια σταδιακή ανύψωση κατά την Αλπική ορογένεση η οποία όταν σταμάτησε, η Κύπρος άρχισε να ανυψώνεται μαζί με το Τρόοδος. Μετά από αρκετά εκατομμύρια χρόνια αποσάθρωσης και διάβρωσης η οροσειρά έφτασε στο σημερινό της υψόμετρο. Λόγω της αδιάκοπης διάβρωσης της οροσειράς, βρίσκονται εκτεθειμένα στην επιφάνεια πετρώματα του ωκεάνιου φλοιού, με την παρακάτω σειρά: Χαζβουργίτης, δουνίτης, βερλίτης, πυροξενίτης, γάββρος, πλαγιογρανίτης, διαβάσης, πίλλοου - λάβες. Το κάθε ένα από τα πιο πάνω πετρώματα αντιδρά διαφορετικά στις διαβρωτικές διεργασίες. Οι δουνίτες και οι σερπεντίτες αποσαρθρώνονται σχετικά εύκολα και δημιουργούν ομαλές πλαγιές και αποστρογγυλωμένες κορυφές. Ο διαβάσης είναι ανθεκτικός στη διάβρωση και αποσάθρωση και το τοπίο που δημιουργεί είναι τραχύ και άγριο που διακόπτεται από βαθιές και στενές κοιλάδες. Οι γάββροι με τους σχετικά μεγάλους κρυστάλλους δημιουργούν ανώμαλη αλλά σχετικά ήπια τοπογραφία, που συχνά συνοδεύεται με κορήματα. Οι λάβες είναι σχετικά μαλακά πετρώματα, αποσαθρώννονται εύκολα και δημιουργούν ομαλούς αποστρογγυλωμένους λόφους, κυρίως λόγω της δομής των «μαξιλαροειδών» εμφανίσεών τους. Το κεντρικό μέρος της οροσειράς, που παρουσιάζει και το μεγαλύτερο υψόμετρο, αποτελείται από πλουτώνια πετρώματα και χαρακτηρίζεται από ομαλές πλάγιες και αποστρογγυλωμένες κορυφές. Γύρω από τα πλουτώνια πετρώματα διακρίνονται τα φλεβικά πετρώματα, τα οποία σε αντίθεση με τα πρώτα, χαρακτηρίζονται από απότομες πλαγιές, βαθιές κοιλάδες και χαράδρες. Η περιφέρεια της οροσειράς, γεωλογικά αποτελείται από 15

16 λάβες και παρουσιάζει ένα σχετικά ήπιο λοφώδες ανάγλυφο με αποστρογγυλωμένες επιφάνειες. Ένα βασικό χαρακτηριστικό του συμπλέγματος του Τροόδους είναι τα πολλά ρήγματα που συχνά δημιουργούν απότομα, σχεδόν κάθετα πρανή. Το πιο εντυπωσιακό αλλά και μεγάλο σε έκταση ρήγμα είναι εκείνο του Καλού Χωριού- Αρακαπά Επταγώνιας Ακαπνού - Βάβλας. Η περιοχή του δάσους της Λεμεσού αποσπάστηκε στα νότια και κατά μήκος της επιφανειακής γραμμής του ρήγματος δημιουργήθηκε βύθιση που επηρέασε και το ποτάμιο σύστημα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του ορεινού συμπλέγματος του Τροόδους είναι το αναγεννημένο στάδιο του κύκλου διάβρωσης που επηρέασε κυρίως τις ποτάμιες αναβαθμίδες και τις παλαιότερες διαβρωσιγενείς επιφάνειες. Τέλος το ανάγλυφο και η τοπογραφία του Τροόδους επηρέασαν άμεσα το φυσικό περιβάλλον του νησιού και αποτελούν τους κύριους ρυθμιστές των κλιματολογικών συνθηκών και ειδικότερα της βροχόπτωσης και συνεπώς των υδάτινων πόρων καθώς και της χλωρίδας και πανίδας του νησιού. Όσον αφορά την οροσειρά του Πενταδακτύλου, αναπτύσσεται ανατολικά του Κορμακίτη μέχρι Καρπασία, σε ένα πλάτος περίπου 5 km σε απόσταση 8 km από τις ακτές και αποτελεί και αυτή αποτέλεσμα της Αλπικής Ορογένεσης. Αποτελείται σχεδόν εξολοκλήρου από ημι - κρυσταλλικούς Μεσοζωικούς ασβεστόλιθους και δολομίτες, οι οποίοι έχουν επωθηθεί προς τα νότια από νεότερες ασβεστολιθικές, ιζηματογενείς και Μειόκαινες αποθέσεις και αποθέσεις φλύσχη. Η κεντρική πεδιάδα (Μεσαορία) της Κύπρου επηρεάστηκε γεωλογικά από τον Πενταδάκτυλο αλλά και από το Οφιολιθικό σύμπλεγμα του Τροόδους. Στο Βόρειο τμήμα της οροσειράς βρίσκεται ο φλύσχης της Κυθρέας με λοφώδες τοπίο ενώ στα νότια βρίσκεται η ιζηματογενής περιφερειακή σειρά του Τροόδους. Η πεδιάδα της Μεσαορίας σχηματίζει μια ελεγχόμενη από ρήγματα, λεκάνη με διεύθυνση Ανατολης-Δύσης που αποτελείται από μια μεγάλου πάχους αλληλουχία ιζηματογενών βράχων της Campanian. 16

17 Το σύμπλεγμα των Μαμωνιών, περιορίζεται κυρίως στην Πάφο αν και τμήματα του συμπλέγματος απαντούν σε περιοχές της Λεμεσού και Αμμοχώστου. Πρόκειται για αλλόχθονα, τεκτονισμένα και πτυχωμένα πετρώματα όλων των τύπων (ιζηματογενή, εκρηξιγενή και μεταμορφωμένα), που η ηλικία τους κυμαίνεται μεταξύ Μέσου Τριαδικού (210 εκ. χρόνια) και ανώτερου Κρητιδικού (80 εκ. χρόνια) Σχήμα 2: Γεωλογικός χάρτης της Κύπρου Πηγή: Τμημα Γεωλογικής επισκόπησης, 2002 Τα υφιστάμενα ρήγματα, ακολουθούν μια τοξοειδή ανατολική-δυτική διεύθυνση, παρουσιάζοντας κοίλωμα στη βόρεια πλευρά τους. Τα κυριότερα απ αυτά είναι: I. Η Ρηξιγενής ζώνη που οριοθετεί νότια το όρος Τρόοδος Είναι ένα δεξιόστροφο ρήγμα που εκτείνεται από την χερσόνησο του Ακάμα, βορειοδυτικά της Κύπρου, μέχρι τον κόλπο της Λάρνακας, στα νοτιο-ανατολικά, και πλευροκοπάει την οροσειρά του Τροόδους, στα νότια, σε μια τοξοειδή πορεία. Περιλαμβάνει επιμέρους τμήματα όπως: 1) Κοφίνου-Αγγλισίδες 17

18 2) Αρακαπάς-Βάβλα 3) Άγιος Μάμας- Αρακαπάς 4) Πέρα Πέδι-Άγιος Μάμας 5) Πέρα Πέδι- Ακάμας 6) Ρήγμα Ακρούντας 7) Λάγεια-Μελίνη-Συκόπετρα 8) Βάβλα-Χοιροκοιτία ΙΙ. Η ρηξιγενής ζώνη που οριοθετεί βόρεια το όρος Τρόοδος Είναι ένα δεξιόστροφο οριζόντιο ρήγμα που εκτείνεται από τον κόλπο της Μόρφου, στα βόρειο-δυτικά, μέχρι το Ακρωτήριο Γκρέκο, στα νότιο-ανατολικά. Ακολουθεί μια τοξοειδή τροχιά, όπως το η Ρηξιγενής ζώνη που οριοθετεί νότια το όρος Τρόοδος, και περιλαμβάνει κυρίως τα ακόλουθα τμήματα: 1) Κάτω Πύργος 2) Λουτρός-Βάβλα 3) Κάτω Μονή 4) Μιτσερό-Πολιτικό 5) Περιοχή Δάλι 6) Τρούλλοι 7) Λόφος Φάνου ΙΙΙ. Ρήγμα Ξυλιά Είναι, μάλλον, μια γεωλογική σειρά επωθήσεων, πτυχωσιγενών μετατοπίσεων, με το βυθιζόμενο τοίχος στα νότια, και με γενική διεύθυνση ανατολή-δύση. Τοποθετείται μεταξύ των χωριών Δάλι και Κόρνος, περίπου 20 μίλια νότιο-ανατολικά της Λευκωσίας. Το μέγιστο μήκος του ρήγματος είναι 4 ή 5 μίλια. IV. Τέλος υπάρχουν το ρήγμα Κύκκου, το ρήγμα Όβγου και η τάφρος Σαλαμίνας. Σχετικά με την εικόνα της δομής της Κύπρου πιστεύεται άτι τα πετρώματα της Βόρειας Κύπρου είχαν συμπιεστεί από νότια λόγω των αλπικών μετακινήσεων κατά μήκος της πυριγενούς οροσειράς του Τροόδους η οποία κινήθηκε ως ένα άκαμπτο μπλοκ. Η γενική λοιπόν δομή του Κυπριακού τόξου είναι σχετικά απλή. 18

19 Χάρτης 3: Μορφο - τεκτονικός χάρτης της Κύπρου Πηγή: Καρούζης Γ., Απλοποιημένο από τον de Vaumas 1.3: Χρήσεις γης στην Κύπρο Ως Χρήση γης ορίζεται ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται ένα κομμάτι γης. Για το νησί της Κύπρου οι κυριότερες κατηγορίες χρήσεων γης είναι η καλλιεργούμενη έκταση η χαλίτικη γη, τα δάση, η αστικοποιημένη έκταση και τέλος οι εγκαταλελειμμένες και ακαλλιέργητες εκτάσεις. Σύμφωνα με την Απογραφή Γεωργίας του 1985 η γεωργική έκταση ανέρχεται σε σκάλες, από τις οποίες είναι ακαλλιέργητες, είναι άγονη και μη παραγωγική έκταση, είναι ιδιωτική δασική γη και είναι βοσκότοποι. Συνήθως καλλιεργούνται μόνο οι σκάλες. Η ολική έκταση της Κύπρου ανέρχεται σε σκάλες αλλά με την κατάκτηση του 37% της κυπριακής γης μετά την τουρκική εισβολή του 1974, η ολική έκταση του ελεύθερου τμήματος ανέρχεται σε σκάλες. 19

20 Διάγραμμα 1: Χρήσεις γης για την Κύπρο ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ 37% 22% ΚΑΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΗ ΕΚΤΑΣΗ ΧΑΛΙΤΙΚΗ ΓΗ 8% 22% 11% ΔΑΣΗ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΕΚΤΑΣΗ ΕΓΚΑΤΑΛΕΛΕΙΜΕΝΗ Κ ΑΚΑΛΙΕΡΓΗΤΗ ΓΗ Πηγή: Καρούζης Γιώργος, 1999 Η καλλιεργούμενη έκταση υποδιαιρείται σε ετήσιες και μόνιμες καλλιέργειες και σε έκταση υπό αγρανάπαυση. Οι ετήσιες καλλιέργειες αφορούν σιτηρά, όσπρια, βιομηχανικά, κτηνοτροφικά προϊόντα, πράσινες ζωοτροφές, λαχανικά και άνθη. Οι μόνιμες καλλιέργειες αποτελούνται από αρδευόμενες και ξηρικές καλλιέργειες οι οποίες είναι τα επιτραπέζια σταφύλια, τα εσπεριδοειδή, τα οπορωφόρα, οι καρυδιές, οι φουντουκιές, οι αμυγδαλιές και οι ελιές. Η χαλίτικη γη θεωρείται η γη που δεν καλλιεργείτο και δε διεκδικήθηκε από κανένα κατά τη γενική χωρομετρία του Συνεπώς η έκταση αυτή παρέμεινε κάτω από τη δικαιοδοσία και κατοχή της κυβέρνησης. Είναι πρωτίστως άγονη και ακαλλιέργητη γη, βραχώδης, επικλινής ή ελώδης και χρησιμοποιείται κυρίως για την ελεύθερη βόσκηση αιγοπροβάτων. Μέρος της μπορεί να καλλιεργηθεί με λίγες εγγειοβελτιωτικές παρεμβάσεις, ενώ παράλληλα ένα μεγάλο μέρος της καλλιεργείται παράνομα. Το 1968 η Κυπριακή Δημοκρατία επέτρεψε την υποβολή αιτήσεων από ενδιαφερόμενους για απόκτηση χαλίτικης γης που καλλιεργείτο απ αυτούς. Τα δάση της Κύπρου είναι φυσικά και σχεδόν εξολοκλήρου κρατικά. Βρίσκονται κυρίως στις οροσειρές του Τροόδους και του Πενταδακτύλου και καλύπτουν μια έκταση περίπου 19% της συνολικής έκτασης του νησιού. 20

21 1.3.1:Ποικιλία εδαφών Τα εδάφη (Καρούζης Γ., 1997) της Κύπρου παρουσιάζουν μια σχετικά μεγάλη ποικιλία, παρά το περιορισμένο της μέγεθος, γεγονός που ερμηνεύεται από τη μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων και το Μεσογειακό της κλίμα. Ως γνωστό, το έδαφος είναι το αποτέλεσμα της συνδυασμένης αλληλεπίδρασης μεταξύ των πετρωμάτων, του κλίματος, των φυτικών και ζωικών οργανισμών, του αναγλύφου και του χρόνου. Οι κυριότεροι τύποι εδαφών που συναντώνται στην Κύπρο είναι η Καφκάλλα, Τέρρα Ρόζα, Ερυθρογή, Φαιοχώματα, Ασβεστούχα, Χουμανθρακικά εδάφη (Ξερορεντζίνες και Ρεντζίνες), Προσχωσιγενή, Πυριτούχα, Ποτζολικά, εδάφη σχηματισμού «Μαμωνιών», οργανικά ή Χουμικά εδάφη και τέλος αιολικά ή ανεμογενή εδάφη.. Χάρτης 4: Εδαφολογικός χάρτης στον οποίο απεικονίζεται η ποικιλία εδαφών στην Κύπρο Πηγή: Καρούζης Γιώργος, Καφκάλλα Η καφκάλλα δεν είναι έδαφος αλλά μια σκληρή ασβεστολιθική κρούστα, που εμφανίζεται σε αρκετές περιοχές της Κύπρου, αν και η παρουσία της είναι άφθονη σε χαμηλά οροπέδια, όπως είναι τα Κοκκινοχώρια και οι τραπεζοειδής σχηματισμοί. Εμφανίζεται σ όλους σχεδόν τους γεωλογικούς σχηματισμούς εκτός από τα πυριγενή πετρώματα του Τρόοδους. Λαμβάνοντας υπόψη τον τρόπο σχηματισμού της, η 21

22 καφκάλλα μπορεί να θεωρηθεί ως δευτερογενής ασβεστόλιθος. Η καφκάλλα είναι συνήθως σκληρή και περιέχει περίπου 80% ασβέστιο. 1.Τέρρα Ρόζα Τα εδάφη τέρρα ρόζα, που χαρακτηρίζονται από έντονο ερυθρωπό χρώμα, διακρίνονται σε εκείνα που σχηματίστηκαν πάνω σε σκληρά ασβεστολιθικά πετρώματα. Στην ουσία το τέρρα ρόζα είναι το δημιούργημα της αλληλεπίδρασης του Μεσογειακού κλίματος με τα ασβεστολιθικά πετρώματα. Αποστραγγίζονται εύκολα, είναι ευκολοκαλλιέργητα και παραγωγικά, ιδιαίτερα όταν έχουν ικανοποιητικό βάθος. 2.Ερυθρογή Τα εδάφη της κατηγορίας αυτής βρίσκονται κυρίως στους βόρειους πρόποδες της οροσειράς του Τροόδους, καθώς και στην Κεντρική Πεδιάδα, σε υψόμετρο μεταξύ 70 και 230 μέτρων. Οφείλονται στην αποσάθρωση των πυριγενών κροκαλών που μεταφέρθηκαν από το οφιολιθικό σύμπλεγμα του Τροόδους. Τα εδάφη που συνήθως είναι αναμειγμένα με ασβεστολιθικές αποθέσεις (χαβάρα), μοιάζουν με τα εδάφη τέρρα ρόζα ως προς το χρώμα, αν και διαφέρουν στα χαρακτηριστικά και τους ορίζοντες. Τα εδάφη της ερυθρογής θεωρούνται πιο ώριμα από τα τέρρα ρόζα, εξαιτίας δε της διαφοράς σε περιεκτικότητα αργίλου συστέλλονται και διαστέλλονται κατά των βροχερών ή ξηρών ημερών. 3.Φαιοχώματα Η κατηγορία των εδαφών αυτών περιορίζεται στις λάβες. Είναι αβαθή εδάφη εξαιτίας των αποστρογγυλωμένων λόφων που δημιουργούν οι λάβες, αν και σε τοπογραφικά βυθίσματα αναπτύσσονται εδαφικοί ορίζοντες. Τα φαιοχώματα δεν είναι ασβεστούχα, εντούτοις κοντά στο σημείο επαφής με τα ασβεστολιθικά πετρώματα του σχηματισμού Λαπήθου συναντώνται ασβεστούχα εδάφη. 5. Ασβεστούχα εδάφη Είναι τα εδάφη που δημιουργήθηκαν από τη μηχανική αποσάθρωση των ασβεστολιθικών σχηματισμών Λαπήθου και Πάχνας. Τα περισσότερα αμπέλια της Λεμεσού και της Πάφου αναπτύχθηκαν πάνω στην κατηγορία αυτή των εδαφών. Παρά την κλίση προς τα νότια και τη συνεχή διάβρωση, τα εδάφη αυτά επέζησαν χάρη στην κατασκευή αναβαθμίδων, που ανάγονται σε πολύ παλιά χρόνια. 22

23 Υπολογίζεται πως η περιεκτικότητα του ασβεστίου στα εδάφη αυτά κυμαίνεται μεταξύ 60% και 80%. 6. Χουμανθρακικά εδάφη Τα χουμανθρακικά εδάφη υποδιαιρούνται σε ξερορεντζίνες και ρεντζίνες. Οι πρώτες σχηματίζονται πάνω σε ασβεστολιθικές, μαργαϊκές ή άλλες ασβεστούχες αποθέσεις και παρουσιάζουν τους εδαφικούς ορίζοντες A και C. Απαντούν στον σχηματισμό της Κυθρέας, κυρίως πάνω από ψαμμίτες και μάργες. Είναι συνήθως βαριά εδάφη, χωρίς οργανικές ουσίες και έχουν γκριζοφαιό ή κιτρινοφαιό χρώμα. Η αποστράγγιση τους είναι δύσκολη, κυρίως όταν αναπτυχθούν σε επίπεδη επιφάνεια ή σε βαθουλώματα. Η κατηγορία των εδαφών «ρεντζίνες» απαντά συνήθως στο ανατολικό τμήμα της οροσειράς του Πενταδακτύλου, όπου υπάρχουν μαλακά ασβεστολιθικά πετρώματα του σχηματισμού Λαπήθου. η διαφορά των ρεντζινών από τις ξερορεντζίνες βρίσκεται στο ότι οι ρεντζίνες περιέχουν περισσότερες οργανικές ουσίες από τις δεύτερες, είναι ωριμότερα και συγχρόνως παραγωγικότερα εδάφη. 7. Προσχωσιγενή εδάφη Τα εδάφη αυτά, που οφείλονται στις προσχώσεις, βρίσκονται όχι μόνο στις κοιλάδες και τις εκβολές των ποταμών αλλά και στην κεντρική και στις παράκτιες πεδιάδες. Επειδή τα προσχωσιγενή εδάφη αποτελούν σχετικά πρόσφατες αποθέσεις, δεν έχουν ακόμη αναπτύξει εδαφικούς ορίζοντες. Στις εκτάσεις των αλλουβιακών εδαφών, όπως ονομάζονται διαφορετικά τα προσχωσιγενή εδάφη, βρίσκονται αλμυρά εδάφη και βαλτότοποι, που οφείλονται, είτε στην παρουσία υψηλής στάθμης νερού είτε στην υπεράντληση του υδροφόρου ορίζοντα που επιτρέπει τη διείσδυση του θαλάσσιου νερού. 8. Πυριτούχα Τα εδάφη αυτά δημιουργήθηκαν στα βασικά πυριγενή πετρώματα, που είναι κατά κανόνα θρυμματισμένα λόγω μηχανικής αποσάθρωσης. Οι απότομές πλαγιές και η έντονη διάβρωση έχουν αποκαλύψει τον ορίζοντα C. Ωστόσο, σε προστατευόμενες περιοχές, κυρίως σε τοπογραφικά βυθίσματα κάτω από κωνοφόρα δάση μπορεί να διακριθούν εδαφικοί ορίζοντες. 23

24 9. Ποτζολικά εδάφη Σε πολύ λίγες περιοχές του Τροόδους βρίσκονται ποτζολικά εδάφη. Έχουν χρώμα γκριζοφαιό στην επιφάνεια και διακρίνονται για τους εδαφικούς τους ορίζοντες. Ο ορίζοντας Α είναι ελαφρά όξινος, εξαιτίας της απόπλυσης των στοιχείων του, ο Α2 είναι αποχρωματισμένος ερυθρωπός, ο ορίζοντας Β έχει πιο σκούρο χρώμα και περιέχει τα αποπλυμένα στοιχεία του ορίζοντα Α, ενώ ο ορίζοντας C αντιπροσωπεύει τα σκληρά πυριγενή πετρώματα. 10. Εδάφη σχηματισμού «Μαμωνιών» Τα εδάφη αυτά έχουν σχηματιστεί πάνω στα ομώνυμα πετρώματα του γεωλογικού σχηματισμού των Μαμωνιών. Ο σχηματισμός αυτός περιλαμβάνει μια μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων, όπως είναι οι ασβεστόλιθοι, οι ψαμμίτες, οι μάργες καθώς και άλλα βασικά και υπερβασικά πετρώματα. 11. Οργανικά ή χουμικά εδάφη Τα εδάφη αυτά απαντούν στα δάση και κυρίως σε θαμνώδεις περιοχές κάτω από δένδρα και θάμνους. 12. Αιολικά ή ανεμογενή εδάφη Πρόκειται για αιολικές αποθέσεις (θαλάσσιας άμμου), συνήθως αρκετά μεγάλου πάχους, που μεταφέρθηκε στο εσωτερικό από τους ανέμους. Οι θίνες βρίσκονται στον κόλπο Μόρφου και στις παράκτιες πεδιάδες Κερύνειας, Καρπασίας, Πάφου). Είναι ασταθή εδάφη και υπολογίζεται πως αντιπροσωπεύουν το 1% της ολικής έκτασης ή το 2% της ολικής καλλιεργούμενης έκτασης της Κύπρου. 24

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΣΕΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ 2.1: Σεισμικότητα του κυπριακού χώρου Η Κύπρος βρίσκεται μέσα στη δεύτερη σεισμογενή ζώνη της γης, η οποία εκτείνεται από τον Ατλαντικό Ωκεανό κατά μήκος της λεκάνης της Μεσογείου διαμέσου της Ιταλίας, Ελλάδας, Τουρκίας, Περσίας και των Ινδιών και φτάνει μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό. Το 15% της παγκόσμιας σεισμικής δραστηριότητας εκδηλώνεται στη ζώνη αυτή. Εντούτοις η σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή της Κύπρου είναι πολύ μικρότερη από αυτή της Ελλάδας και της Τουρκίας. Ιστορικές αναφορές, αλλά και σύγχρονα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ότι στην Κύπρο έγιναν ισχυροί σεισμοί, που σε μερικές περιπτώσεις κατέστρεψαν τις πόλεις και τους οικισμούς της. Μια παραστατική εικόνα της σεισμικής δραστηριότητας στον κυπριακό χώρο παρουσιάζει ο χάρτης 1, όπου σημειώνονται τα επίκεντρα 674 σεισμών (ανεξάρτητα από το μέγεθος τους) οι οποίοι καταγράφηκαν στην περίοδο 1894 και Από το χάρτη αυτό, φαίνεται ότι η κύρια σεισμική δραστηριότητα συγκεντρώνεται στα δυτικά και στα νότια του νησιού καθώς και σε μια κατά προσέγγιση τοξοειδή διάταξη στο θαλάσσιο χώρο, επίσης δυτικά και νότια. Η σεισμικότητα της Κύπρου αποδίδεται κατά κύριο λόγο στην παρουσία στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου του «Κυπριακού τόξου», που αποτελεί το τεκτονικό όριο μεταξύ της αφρικανικής και Ευρασιατικής πλάκας στην περιοχή. Όπως φαίνεται και στο σχήμα το κυπριακό τόξο εκτείνεται από τον κόλπο της Αττάλειας, όπου ενώνεται με το Ελληνικό τόξο, νότια της Κύπρου με κατεύθυνση προς τον κόλπο, όπου συναντά το «ανατολικό Ρήγμα» της Ανατολίας. Το «Κυπριακό τόξο» αποτελεί τη ζώνη καταβύθισης της αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική. 25

26 Σχήμα 1: Σχηματική απεικόνιση της σύγκρουσης λιθοσφαιρικών πλακών και της έναρξης του σχηματισμού του Τροόδους πριν 90 εκατομμύρια χρόνια. Σχήμα 2: Διάταξη των λιθοσφαιρικών πλακών στην Ανατολική Μεσόγειο Πηγή: McKenzie, D.P & Le Pichon & Angelier,

27 Χάρτης 5: Επίκεντρα 674 σεισμών που καταγράφηκαν από σεισμολογικούς σταθμούς στον ευρύτερο κυπριακό χώρο στην περίοδο μεταξύ (Geological Survey Department, Cyprus, 2002). Μια πρώτη προσπάθεια για διαχωρισμό της Κύπρου σε σεισμικές ζώνες ανάλογα με τις εντάσεις των σεισμών που έχουν παρατηρηθεί, έγινε το Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν ήταν σίγουρα περιορισμένα, τα δε ιστορικά ήταν ελλιπή και με πολλές ανακρίβειες. Γι αυτό ο χάρτης σεισμικών ζωνών που προέκυψε ήταν πολύ γενικευμένος και διαχώριζε την Κύπρο σε 3 ζώνες με βάση τη μέγιστη παρατηρηθείσα σεισμική ένταση, που έφτασε στους 10 βαθμούς στην κλίμακα MSK. 27

28 Χάρτης 6: Σεισμικές Ζώνες της Κύπρου Πηγή: Geological Survey Department, Cyprus, : Ιστορική αναδρομή των σεισμικών γεγονότων στην Κύπρο Το αρχαιότερο καταγεγραμμένο συμβάν είναι ένας σεισμός που έγινε στο 1500 π. Χ. Μετά δεν είχαμε καμιά ιστορική καταγραφή και γενικά πολύ λίγα πράγματα γνωρίζουμε για την ιστορική σεισμικότητα της Κύπρου, πριν από το 1890 μ. Χ. Αυτό κυρίως οφείλεται στην έλλειψη πληροφοριών, παρά στην απουσία σεισμικής δραστηριότητας. Υπάρχουν ενδείξεις ότι στο διάστημα μεταξύ 26 π. Χ και 1900 μ. Χ η Κύπρος επηρεάστηκε από πολλούς σεισμούς, 15 από τους οποίους ήταν αρκετά καταστροφικοί εντάσεως I = VIII και άνω στην κλίμακα Mercalli, προκαλώντας ζημιές ή καταστρέφοντας αρχαίες πόλεις, που βρίσκονται κυρίως στις ακτές στο νότιο, νοτιοδυτικό και νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού. Εκτιμάται ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων 20 αιώνων σεισμοί με σοβαρές ζημιές συνέβαιναν με μέσο όρο, ένα καταστροφικό σεισμό ανά αιώνα (Ambraseys, 1965). Ειδικότερα, το 76 μ. Χ. η Σαλαμίνα, το Κίτιο και η Πάφος καταστράφηκαν ολοκληρωτικά για δεύτερη φορά το 332 μ. Χ και 342 μ. Χ αντίστοιχα. 28

29 Τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1350 μ. Χ. η Πάφος έπαθε σοβαρές ζημιές, το 1480 μ. Χ δυνατός σεισμός προκάλεσε τρομερές βλάβες σε κάποια κτίρια της Λευκωσίας και ένα τμήμα του καθεδρικού ναού της Αγίας Σοφίας κατέρρευσε. Τον Απρίλη του 1491 ένας καταστροφικός σεισμός έπληξε τη Μεσαορία (I = IX), στη Λευκωσία (I = VIII), τη Λεμεσό (I = VII), και προκάλεσες σοβαρές ζημιές και μέρος του κάστρου και του κτιρίου της Επισκοπής κατέρρευσαν, ενώ ένα από τα δυο κάστρα της Πάφου γκρεμίστηκε. Ένα άλλο σεισμικό συμβάν προξένησε αρκετές ζημιές στην Αμμόχωστο τον Απρίλη του 1735 μ. Χ, όπου ένα τμήμα της αγίας Σοφίας έπεσε σκοτώνοντας πάνω από 200 άτομα. Έξι χρόνια αργότερα μεγάλος σεισμός ανέτρεψε τον μιναρέ του τζαμιού το οποίο αποτελούσε τον ναό της Αγίας Σοφίας στην Αμμόχωστο. Τον Ιούνιο του 1896 μ. Χ, ισχυρός σεισμός με πολλούς προσεισμούς και μετασεισμούς, η λεγόμενη σεισμική ακολουθία, προκάλεσε μεγάλο πανικό σ όλο το νησί και επιπλέον έγινε αισθητός και στη Συρία, Παλαιστίνη και Κάιρο. Αυτή η σεισμική ακολουθία προκάλεσε σοβαρές ζημιές στο Ακρωτήρι, στη Λεμεσό, Επισκοπή και Κούριο. Ήδη από το 1896 άρχισαν να ιδρύονται σεισμολογικοί σταθμοί σε γειτονικές χώρες της Κύπρου όπου αυτό βοήθησε στην καταγραφή αρκετών σεισμικών δονήσεων στην περιοχή της Κύπρου. Τον Ιανουάριο του 1941 ένας σεισμός ενδιάμεσου βάθους, μεγέθους Μ s = 5,9 προξένησε σοβαρές ζημιές στο ανατολικό τμήμα του νησιού (Παραλίμνι). Στις 10 Σεπτεμβρίου 1953 ένας καταστροφικός σεισμός έπληξε την περιοχή της Πάφου, όπου πολλά χωριά της επαρχίας Πάφου και παλιά σπίτια είχαν καταστραφεί ολοσχερώς. Έχασαν τη ζωή τους 40 άνθρωποι και άλλοι έμειναν χωρίς σπίτι. Συνεπώς προκλήθηκαν σοβαρές κατολισθήσεις και παρατηρήθηκε ρευστοποίηση του εδάφους σε αρκετές περιοχές. Τον Σεπτέμβριο του 1961, ισχυρός σεισμός μεγέθους Μ s = 5,7 με επίκεντρο λίγα χιλιόμετρα από την ακτή της Λάρνακας προκάλεσε μεγάλο πανικό και αρκετές ζημιές στο νότιο-ανατολικό τμήμα του νησιού. Τον σεισμό ακολούθησαν πολλές 29

30 μετασεισμικές δονήσεις μικρού μεγέθους, μερικές από τις οποίες προκάλεσαν επιπλέον ζημιές. Στις 23 Φεβρουαρίου του 1995 σεισμός μεγέθους ML = 5,4 και MS = 6,0 έπληξε την Πάφο προκαλώντας σχετικά λίγες υλικές ζημιές και τον θάνατο 2 ανθρώπων. Σχήμα 3: Καταστροφές στο χωριό Μηλιού όπου υπήρξαν 2 νεκροί από στο σεισμό του Ο σεισμός του 1995 προκάλεσε εκτεταμένες ζημιές σε πολλά χωριά, ιδιαίτερα της Επαρχίας Πάφου (Γραφείο τύπου και πληροφοριών). 30

31 Η πρώτη πρακτική ενέργεια για ίδρυση και λειτουργία ενός σεισμολογικού σταθμού στην Κύπρο έγινε το 1984 με την εγκατάσταση του πρώτου σεισμογράφου επί κυπριακού εδάφους, από το τμήμα Γεωλογικής επισκόπησης στη Λευκωσία 1. Από τότε που λειτουργεί ο σεισμολογικός σταθμός στην Κύπρο, έχουμε κατά μέσο όρο κάθε χρόνο περίπου 5 αισθητούς αλλά μη επιζήμιους σεισμούς στο νησί, εντάσεως III μέχρι V στην κλίμακα Mercalli με μέγεθος 3.5 και 4.0 στην κλίμακα Richter. Σεισμοί μεταξύ 2.0 και 3.0 βαθμών Richter καταγράφονται περίπου 20 το μήνα χωρίς όμως να γίνονται αισθητοί. Το 1987 αναβαθμίστηκε το σεισμολογικό δίκτυο της Κύπρου (Σχήμα 3) με την εγκατάσταση επιπρόσθετου εξοπλισμού και σήμερα αποτελείται από τον κύριο σταθμό στο Μαθιάτη (CSS) και δυο υποσταθμούς στην Πέγεια Πάφου (PPCY) και στην Αγία Νάπα (FAM). Το σεισμολογικό δίκτυο διαθέτει 4 επιταχυνσιογράφους που είναι εγκατεστημένοι σε διάφορες περιοχές της Κύπρου, για καταμέτρηση της επιτάχυνσης του εδάφους σε περίπτωση ισχυρού σεισμού 2. Σχήμα 4: Θέση των σεισμολογικών σταθμών της Κύπρου 1 Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών πόρων και Περιβάλλοντος, Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης, Η Γεωλογία της Κύπρου,ΔΕΛΤΙΟ Αρ. 10, Λευκωσία, 2002, σελ Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών πόρων και Περιβάλλοντος, Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης, Η Γεωλογία της Κύπρου,ΔΕΛΤΙΟ Αρ. 10, Λευκωσία, 2002, σελ

32 2.3: Δομή της γης και οι κυριότερες τεκτονικές ή λιθοσφαιρικές πλάκες Το σχήμα του πλανήτη μας μπορεί να συγκριθεί με ένα αυγό διαμέτρου περίπου Km. Η γη μοιάζει με μια σφαίρα που αποτελείται από ένα λεπτό εξωτερικό κέλυφος, ένα «ασπράδι» και ένα εσωτερικό τμήμα. Το πάχος του κελύφους είναι περίπου Km κάτω από τις ψηλές οροσειρές. Συγκρινόμενο συνεπώς, με την ακτίνα της γης (6 380 Km) αυτό το κέλυφος είναι πολύ λεπτό και εύθραυστο. Όταν σπάει, εκπέμπει κύματα, τα οποία όταν είναι μεγάλα, το έδαφος ταλαντώνεται και προκαλούνται τεράστιες καταστροφές. Κάτω από το κέλυφος αυτό βρίσκεται το εσωτερικό τμήμα της γης, το οποίο έχει πάχος περίπου Km και ονομάζεται μανδύας, επειδή περιβάλλει τον πυρήνα, που βρίσκεται σε ρευστή κατάσταση, ο οποίος με τη σειρά του περιβάλλει τον εσωτερικό, στερεό πυρήνα. Ο μανδύας χωρίζεται σε ένα ανώτερο και ένα κατώτερο τμήμα. Το επάνω τμήμα του ανώτερου μανδύα είναι ένα σφαιρικό στρώμα το οποίο ονομάστηκε ασθενόσφαιρα. Η ασθενόσφαιρα είναι ρευστή. Πιθανότατα η ρευστότητα της ασθενόσφαιρας είναι η πηγή των περισσότερων γεωλογικών φαινόμενων όπως οι κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών, οι πτυχώσεις των ιζηματογενών στρωμάτων που έχουν συσσωρευτεί κατά τη διάρκεια των εκατομμυρίων ετών των γεωλογικών περιόδων, η ανύψωση των οροσειρών, οι εκρήξεις των ηφαιστείων και οι σεισμοί. Σχήμα 5: Σχηματική αναπαράσταση της εσωτερικής δομής της Γης. 32

33 Η λιθόσφαιρα δεν είναι ενιαία αλλά χωρίζεται σε διάφορα μεγάλα τμήματα. Αποτελεί ένα «μωσαϊκό» το οποίο περιλαμβάνει τουλάχιστον είκοσι τέσσερα κομμάτια που εφαρμόζουν μεταξύ τους το ένα με το άλλο. Τα κομμάτια αυτά ονομάζονται τεκτονικές ή λιθοσφαιρικές πλάκες. Οι πλάκες αυτές κινούνται πάνω στην παχύρρευστη ασθενόσφαιρα με σχετικές μεταξύ τους ταχύτητες, οι οποίες για τα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών κυμαίνονται από 1 cm/yr μέχρι 20 cm/yr. Μερικές από τις πλάκες είναι τεράστιες, όπως η Ευρασιατική πλάκα (βλ. σχήμα 6), η οποία εκτείνεται από την Ιαπωνία μέχρι την μεσοωκεάνια ράχη του Ατλαντικού ωκεανού και μέχρι τον ινδικό ωκεανό ή η Αφρικανική η οποία εκτείνεται από τη μεσοωκεάνια ράχη του Ατλαντικού μέχρι τον Ινδικό ωκεανό. Άλλες είναι μικρότερες όπως η Αραβική, η πλάκα της Καραϊβικής και οι μικροπλάκες της Μεσογείου. Σχήμα 6: Οι κυριότερες Λιθοσφαιρικές ή τεκτονικές πλάκες της γης. Οι πλάκες απομακρύνονται πάντοτε από τα δημιουργούμενα ρήγματα στις ράχες των ωκεάνιων πυθμένων. Η επέκταση του θαλάσσιου πυθμένα οφείλεται στις ατελείωτες σειρές από ανοίγματα του φλοιού της Γης που ονομάζονται ρήγματα. Τα ρήγματα διαδέχονται και συνδέονται το ένα με το άλλο σε μια απόσταση πάνω από χιλιόμετρα γύρω από ολόκληρη τη γήινη σφαίρα(haroun Tazieff 1996) Κατά την κίνηση τους οι λιθοσφαιρικές πλάκες παραμορφώνονται έντονα στις παρυφές 33

34 τους, δηλαδή κοντά στις επιφάνειες επαφής και τις περιοχές του ηπειρωτικού συστήματος διάρρηξης. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η ενεργώς τεκτονική δράση και συνεπώς και η σεισμική δράση παρατηρούνται κατά κύριο λόγο σ αυτές τις περιοχές (Β. Παπαζάχος, Κ. Παπαζάχου, 2003). Έτσι εξηγείται γιατί στις μεσοωκεάνιες ράχες, όπου η λιθόσφαιρα είναι οριζόντια, γεννιούνται μόνο επιφανειακοί σεισμοί, ενώ στο ηπειρωτικό σύστημα διάρρηξης, όπου οι λιθοσφαιρικές πλάκες βυθίζονται (καταδύονται) σε μεγάλα βάθη, λαμβάνουν χώρα σεισμοί βάθους (μέχρι 720 km). Οι εστίες των σεισμών που ακολουθούν μια πλάκα η οποία βυθίζεται μέσα στη γη σχηματίζουν μια σεισμική ζώνη κοντά στην πάνω επιφάνεια της καταδυόμενης πλάκας. Η σεισμική αυτή ζώνη ονομάζεται ζώνη Benioff. Ο ελληνικός χώρος και το νησί της Κύπρου βρίσκονται στην περιοχή σύγκλισης της Ευρασιατικής και της Αφρικανικής πλάκας. Όταν δυο ωκεάνιες λιθοσφαιρικές πλάκες συναντώνται, αυτή που έχει τη μεγαλύτερη πυκνότητα βυθίζεται μέσα στον ανώτερο μανδύα. Όταν όμως συγκρούονται δυο ηπειρωτικές λιθοσφαιρικές πλάκες, αυτή που περνάει κάτω από την άλλη είναι πολύ ελαφριά για να εισέλθει στην ασθενόσφαιρα και ως εκ τούτου γλιστράει ανάμεσα στην ασθενόσφαιρα και στην ηπειρωτική λιθοσφαιρική πλάκα που πλέει πάνω από αυτή, σηκώνοντας την τελευταία σε εκπληκτικά ύψη. Αυτός είναι ο μηχανισμός που ανυψώνει τα Ιμαλάϊα, το Θιβέτ κ.λ.π. Μικρότερα όρη όπως είναι οι Άλπεις, οι Άνδεις ή οι οροσειρές της Ιαπωνίας, δημιουργούνται επίσης από καταβύθιση λιθοσφαιρικών πλακών, αλλά αυτή τη φορά επειδή μια ωκεάνια λιθοσφαιρική πλάκα έχει κινηθεί κάτω από μια ηπειρωτική. Τα ιζήματα που προέρχονται από τη διάβρωση του τμήματος εκείνου της ηπείρου που βρίσκεται πάνω από το νερό, τα οποία έχουν συσσωρευτεί στην προέκταση της κάτω από το νερό (που καλείται ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα), αποκτούν κλίση, καθώς η καταβύθιση αρχίζει να σχηματίζει τη συνοριακή τάφρο. Τα ιζήματα τότε πτυχώνονται και μετατρέπονται σε σκληρά πετρώματα τα οποία, κάτω από πίεση, ραγίζουν, ανοίγουν και δημιουργούν τεκτονικά ρήγματα. Η κίνηση σε κάθε τεκτονικό ρήγμα προκαλεί ένα σεισμό μιας συγκεκριμένης ενέργειας, ο οποίος απελευθερώνει ορισμένη από τη συσσωρευμένη τάση. 34

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΤΣΟΥΝΑΜΙ 3.1: Γενικά στοιχεία των τσουνάμι Ο όρος τσουνάμι προέρχεται από τις ιαπωνικές λέξεις «τσου» (λιμάνι) και «νάμι» (κύμα). Το όνομα αυτό υιοθετήθηκε το 1963 κατά την διάρκεια ενός επιστημονικού συνεδρίου που ασχολήθηκε με τα κύματα αυτά, προς τιμήν των Ιαπώνων που υποφέρουν πολύ από το φαινόμενο. Στα ισπανικά η λέξη maremoto ταιριάζει απόλυτα, αλλά στην αναζήτηση μιας καλύτερης λέξης, οι ονομασίες θαλάσσια σεισμικά κύματα και τσουνάμι είναι αυτές που επικράτησαν στα αγγλικά (Bruce A. Bolt,1991). Ένα κύμα τσουνάμι αποτελεί μια σειρά τεραστίων, γιγαντιαίων κυμάτων που δημιουργούνται από διάφορους μηχανισμούς και προκαλούν τεράστιες καταστροφές στις παράκτιες περιοχές. 3.2: Τα κυριότερα αίτια γένεσης των τσουνάμι είναι Κατακόρυφες μετατοπίσεις του θαλάσσιου νερού που προκαλούνται από υποθαλάσσιους σεισμούς, οι οποίοι με τη σειρά τους προκαλούνται από την απότομη μετατόπιση κατά μήκος ενός υποθαλάσσιου ρήγματος. Τα τσουνάμι προκαλούνται συνήθως από σεισμούς μεγέθους μεγαλύτερου των 6.5 βαθμών της κλίμακας Richter και εστιακού βάθους μικρότερου από 50 km. Τσουνάμι, δεν δημιουργούν όλοι οι υποθαλάσσιοι σεισμοί Η δημιουργία τους εξαρτάται από τη φύση και το μέγεθος της μετατόπισης του νερού πάνω από το σεισμικό επίκεντρο. Οριζόντιες μετατοπίσεις της στήλης του νερού σαν αποτέλεσμα των δονήσεων του σεισμού. Υπάρχει πιθανότητα να δημιουργηθεί τσουνάμι ακόμα και από σεισμούς που συμβαίνουν στην ξηρά, αν αυτοί συμβούν κοντά σε ακτές. Μετατόπιση του θαλάσσιου νερού με σχετική βιαιότητα που μπορεί να προκληθεί από ηφαιστειακές εκρήξεις. 35

36 Τέλος, τσουνάμι μπορεί να προκληθούν από μεγάλης έκτασης υποθαλάσσιες κατολισθήσεις : Τσουνάμι ηφαιστειογενούς προέλευσης Σημαντικές είναι και οι περιπτώσεις δημιουργίας κυμάτων Tsunami από ηφαιστειογενείς εκρήξεις που λαμβάνουν χώρα είτε στην επιφάνεια της γης είτε είναι υποθαλάσσιες και εντοπίζονται στον ωκεάνιο πυθμένα. Οι ηφαιστιογενείς εκρήξεις μπορούν να δημιουργήσουν μεγάλες αναταράξεις στην επιφάνεια των ωκεανών και να οδηγήσουν στη δημιουργία κύματος Tsunami. Κατά την πραγματοποίηση μιας υποθαλάσσιας ηφαιστειακής έκρηξης απελευθερώνονται υποθαλάσσια αέρια τα οποία αποτελούνται από καπνό ηφαιστειακής προέλευσης υψηλής θερμοκρασίας, καθώς και ατμό υπό υψηλή πίεση. Τα αέρια αυτά απελευθερώνονται και διανύουν 26 την υδάτινη στήλη έως ώτου καταλήξουν στην επιφάνεια και προκαλέσουν τοπικά ανύψωση της στάθμης του νερού. Η ενέργεια που βρίσκεται συγκεντρωμένη στα αέρια μετατρέπεται σε κινητική ενέργεια του νερού η οποία συμβάλλει στην δημιουργία κύματος Tsunami. (Levin, 2005). Ο μηχανισμός δημιουργίας Tsunami λόγω υποθαλάσσιας έκρηξης ηφαιστείου, εντοπίζεται στη λόγω έκρηξης υποθαλάσσια μετατόπιση μεγάλης μάζας νερού, η οποία μεταφέρεται έως την επιφάνεια του ωκεανού και συμβάλλει δραστικά στην δημιουργία του κύματος. Σύμφωνα με αυτό τον μηχανισμό, το Tsunami σε αυτή την περίπτωση οφείλεται στην εκτόπιση μεγάλης υδάτινης μάζας η οποία προκαλείται από υποθαλάσσια έκρηξη ηφαιστείου, υποθαλάσσια κατακρήμνιση τμήματος ηφαιστείου, αλλά ακόμα πιο πιθανό ενδεχόμενο, είναι η φρεατομαγματική έκρηξη και η υποθαλάσσια κατάρρευση μαγματικών ηφαιστειακών τμημάτων. (Intergovernmental Oceanographic Commission, 2001). Στα μεγάλα βάθη τα υποθαλάσσια ηφαίστεια παράγουν τεράστιες ποσότητες ηφαιστειακής λάβας η οποία εναποτίθεται στον ωκεάνιο πυθμένα. Όταν αυξηθεί το μέγεθος των υποθαλάσσιων ηφαιστείων και προσεγγίσουν τις ζώνες των ρηχών νερών το μάγμα που παράγεται κοντά στην επιφάνεια των ωκεανών μετατρέπει τις υδάτινες μάζες σε ατμό, ενώ ταυτόχρονα ποσότητες αερίων απελευθερώνονται από το ίδιο το μάγμα. Ο ατμός και τα αέρια που παράγονται δημιουργούν συνθήκες που οδηγούν σε έκρηξη του μάγματος. Η φρεατομαγματική αυτή έκρηξη γίνεται αισθητή 36

37 στην επιφάνεια του ωκεανού, απελευθερώνει μεγάλες ποσότητες στάχτης, τμημάτων του μάγματος και ατμού και μπορεί να δημιουργήσει κύμα Tsunami. Σχήμα 7: Υποθαλάσσια φρεατομαγματική έκρηξη και κατάρρευση μαγματικών ηφαιστειακών τμημάτων (Lindsay et al) 3.2.2: Τσουνάμι που οφείλονται σε κατολισθήσεις Όταν λοιπόν, ο υποθαλάσσιος πυθμένας των ωκεανών παίρνει κλίση ή μετατοπίζεται ή ανυψώνεται ή κατακρημνίζεται κατά τη διάρκεια ενός σεισμού, ο φλοιός της Γης παραμορφώνεται στην περιοχή του κέντρου του σεισμού και αρχίζουν να δημιουργούνται μικρά αθώα κύματα σαν μικρές διαταραχές, δηλαδή δημιουργούνται στις εστίες επιφανειακών σεισμών. Αυτό συμβαίνει γιατί πάνω από την περιοχή της υποχώρησης του πυθμένα πέφτει καθώς το νερό τείνει να πληρώσει τον κενό χώρο που δημιουργήθηκε από την μετατόπιση (σχήμα). Λίγο αργότερα αρχίζουν να κινούνται σαν τα κυκλικά κύματα, ακτινικά προς κάθε κατεύθυνση με ταχύτητα που ξεπερνά κι αυτή του ήχου, ακόμα και 800 km/h. Τα κύματα αυτά διαδίδονται στο επιφανειακό μέρος της θάλασσας με ταχύτητα 200m/sec. 37

38 Σχήμα 8: Στάδια δημιουργίας ενός τσουνάμι Τα στάδια γένεσης ενός τσουνάμι που δημιουργείται από την υποθαλάσσια ολίσθηση υλικών. Αρχικά (1) προκαλείται η υποθαλάσσια ολίσθηση. Μετά (2) προκαλείται η υποχώρησης της επιφάνειας της θάλασσας πάνω από το σημείο που συνέβη η ολίσθηση. Σε ένα τρίτο στάδιο (3) μεγάλες ποσότητες νερού ορμούν για να αντισταθμίσουν την πτώση της επιφάνειας της θάλασσας. Σε αυτή την φάση είναι πιθανό στην παράκτια περιοχή να υποχωρήσει η θάλασσα και να αποκαλυφθεί τμήμα του πυθμένα. Σε τελικό στάδιο (4), η μεγάλη ορμή με την οποία το νερό τείνει να αποκαταστήσει τη θαλάσσια στάθμη προκαλεί την ανύψωση του επιπέδου της θάλασσας πάνω από τα σημείο της υποθαλάσσιας ολίσθησης που αρχίζει και διαδίδεται προς όλες τις κατευθύνσεις σαν κύμα (Smith & Dawson, 1990). Συνήθως, ένα τσουνάμι μπορεί να έχει μήκος κύματος 100 έως 200 km (η απόσταση δύο διαδοχικών κορυφών του), ενώ το ύψος του κύματος που προχωράει στον ωκεανό μόλις μισό μέτρο, φαίνεται δηλαδή στην αρχή σαν ένα αθώο κύμα. Όμως, γιγαντώνεται πολύ γρήγορα. Η ενέργεια των κυμάτων αυτών είναι συνήθως ίση με το 1/10 της ενέργειας του σεισμού που τα προκάλεσε. Όταν λοιπόν το κύμα φθάνει στην ακτή, το ύψος του μπορεί να φτάσει και τα 40 μέτρα πάνω από την κανονική στάθμη της θάλασσας. Στην ανοικτή 38

39 θάλασσα (Παπαζάχος Β, 2003) δεν είναι επικίνδυνα αλλά όταν προσβάλλουν τις ακτές προκαλούν μεγάλες ζημιές, ιδιαίτερα όταν διαδίδονται σε στενούς κόλπους. Τα μεγαλύτερα από τα κύματα αυτά παράγονται στις μεγάλες θαλάσσιες τάφρους του Ειρηνικού Ωκεανού(περιοχές σύγκλισης λιθοσφαιρικών πλακών). Κατά μέσο όρο, ένα μεγάλο τσουνάμι εκδηλώνεται μια φορά το χρόνο, κάπου στον κόσμο, και μολονότι τσουνάμι μπορούν να παρατηρηθούν σε οποιαδήποτε θάλασσα ή ωκεανό, είναι ιδιαίτερα συχνά στον Ειρηνικό, στην Μεσόγειο, στον Ατλαντικό και στην Καραϊβική. Επίσης, τσουνάμι έχουν εμφανιστεί σε μεγάλες κλειστές θάλασσες, θάλασσες «νησιά», όπως είναι η Μαύρη Θάλασσα και η Κασπία στην κεντρική Ασία. Σχήμα 9: Εκδήλωση τσουνάμι που οφείλεται σε υποθαλάσσια κατολίσθηση ( : Τσουνάμι που οφείλονται σε ατμοσφαιρικές διαταραχές Συχνά τα τσουνάμι προέρχονται από ατμοσφαιρικές διαταραχές. Τα κύματα αυτά είναι ευρέως γνωστά ως Meteotsunamis και η ταλάντωση που δημιουργείται στη στάθμη των ωκεανών οφείλεται σε μετεωρολογικής φύσης διαταραχές. Αυτού του 39

40 είδους τα Tsunamis δημιουργούνται από μεγάλες ατμοσφαιρικές αναταράξεις με τη μορφή κυκλώνων, τυφώνων και θυελλών. Η δημιουργία αυτών των κυμάτων (Meteotsunamis) οφείλεται αφενός στις συνθήκες συντονισμού των κυμάτων και αφετέρου στη σύμπτωση της ταχύτητας με την οποία εξελίσσεται η ατμοσφαιρική διαταραχή με την ταχύτητα διάδοσης του θαλάσσιου βαρυτικού κύματος. Από την έρευνα και τις επιστημονικές παρατηρήσεις βρέθηκε ότι οι ατμοσφαιρικές διαταραχές που εξελίσσονται με ταχύτητα km ανά ώρα, μπορούν να προκαλέσουν meteotsunamis ύψους κύματος μεγαλύτερου του 1 m και περιόδου λεπτών.(levin, 2005). 3.3: Κυματικά χαρακτηριστικά των τσουνάμι Καθώς ένα τσουνάμι ( αρχίζει να διαδίδεται στον ωκεανό έχει τεράστιο μήκος κύματος που φτάνει τα εκατοντάδες χιλιόμετρα. Έχουν πολύ μικρό ύψος, το οποίο φτάνει μόλις το 1 μέτρο και η περίοδος του είναι πολύ μεγάλη, σχεδόν 1 ώρα. Τα τσουνάμι μπορούν να θεωρηθούν κύματα ρηχών νερών γιατί ο λόγος του βάθους του νερού προς το μήκος του κύματος είναι πολύ μικρό (3/ και 6/ ). Όταν το κύμα χτυπήσει την ακτή δημιουργεί διάφορα κύματα με τα βαθύτερα του σημεία να είναι χαμηλότερα από την κανονική στάθμη θάλασσας. Κάθε ακόλουθο κύμα είναι υψηλότερο από το προηγούμενο. Η περίοδος μεταξύ των κυμάτων που φτάνουν είναι 10 έως 30 λεπτά. Συνήθως ο χρόνος αυτός είναι αρκετός για να διαφύγουν οι άνθρωποι σε υψηλότερα εδάφη, μετά το πρώτο κύμα. Η ταχύτητα αυτών των γιγαντιαίων κυμάτων είναι τόσο μεγαλύτερη, όσο μεγαλύτερο είναι και το βάθος της θάλασσας και υπολογίζεται από την σχέση v=(g*h) 1/2 όπου g η ένταση της βαρύτητας και h το βάθος του νερού. Γι αυτό στον ανοικτό ωκεανό τρέχουν με ταχύτητα που φτάνει και τα 1000 χιλιόμετρα την ώρα, δηλαδή προσεγγίζει την ταχύτητα του ήχου. Εν τούτοις, όταν το τσουνάμι πλησιάζει την ακτή ελαττώνεται η ταχύτητά του γιατί μειώνεται το βάθος της θάλασσας, ενώ ταυτόχρονα αποκτά ολοένα μεγαλύτερο ύψος. 40

41 Τα τσουνάμι ανακλώνται και διαθλώνται από το ανάγλυφο του παράκτιου βυθού και τις παράκτιες γεωμορφές, σαν όλα τα κύματα. Αν η άφιξη ενός τέτοιου κύματος αντιστοιχεί σε μια κοιλία τότε το νερό υποχωρεί και αποκαλύπτεται ο βυθός. Μια τέτοια περίπτωση είχαμε και την 1η Νοεμβρίου του 1755 στη Λισαβόνα. Τότε μαζεύτηκαν στο λιμάνι πολλοί άνθρωποι για να δουν το φαινόμενο και να περπατήσουν πάνω στο βυθό που είχε αποκαλυφθεί. Σε λίγα λεπτά όμως τους σκέπασε το τσουνάμι και πνίγηκαν. Αναφέρθηκαν νεκροί. Όταν το τσουνάμι πλησιάσει τις ακτές η τριβή του, με τον όλο και πιο αβαθή βυθό, προκαλεί μείωση της ταχύτητας του. Η περίοδος όμως του κύματος παραμένει σταθερή και άρα το μήκος κύματος μειώνεται, ενώ αυξάνει το πλάτος (ύψος) του κύματος. Γι αυτό και κοντά στις παράκτιες περιοχές το ύψος του νερού φτάνει ακόμα και σε ύψος 40 μέτρων μέσα σε λεπτά. Σχήμα 10: Μηχανισμός δημιουργίας ενός τσουνάμι Πηγή: Τα τσουνάμι έχουν μια απίστευτη ενέργεια λόγω του μεγάλου όγκου του νερού που μεταφέρουν. Μπορούν να σκοτώσουν χιλιάδες ανθρώπους στις ακτές και να 41

42 καταστρέψουν ότι βρουν στο πέρασμά τους. Η επικινδυνότητα των κυμάτων τσουνάμι εξαρτάται από το μέγεθος του κύματος, δηλαδή από την ποσότητα ενέργειας που μεταφέρει. Αυτό με τη σειρά του εξαρτάται από την ενέργεια της πηγής που το προκάλεσε. Ένα άλλο μέτρο του μεγέθους κύματος, είναι το ύψος του σε συγκεκριμένη παράκτια τοποθεσία. Αυτό εξαρτάται από την απόσταση από την σεισμική ή άλλη πηγή, από τη βαθυμετρία και την παράκτια γεωμορφολογία της περιοχής αλλά και από το αζιμούθιο της περιοχής, δηλαδή τη διεύθυνσή της σε σχέση με την πηγή. Το καταστροφικό αποτέλεσμα ενός τσουνάμι σε συγκεκριμένη παράκτια τοποθεσία εξαρτάται από το ύψος του κύματος, την παράκτια γεωμορφολογία που ευνοεί ή εμποδίζει την αναρρίχηση και την προέλαση του κύματος στα ενδότερα, και τα χαρακτηριστικά του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Το τελευταίο στοιχείο αναφέρεται στην ποιότητα των τεχνικών κατασκευών, στην πληθυσμιακή πυκνότητα, στην κατάσταση του οδικού δικτύου και στις άλλες υποδομές. Ακόμη σημαντικό ρόλο παίζει η ενημέρωση των κατοίκων στους ορθούς τρόπους συμπεριφοράς, η ύπαρξη ή όχι ενόργανων συστημάτων προειδοποίησης αλλά εξίσου σημαντικός είναι και ο βαθμός ετοιμότητας των τοπικών αρχών. Τα πιο καταστροφικά τσουνάμι είναι αυτά που δημιουργούνται από μεγάλους υποθαλάσσιους σεισμούς. Επειδή οι διαστάσεις της σεισμικής πηγής είναι εξαιρετικά μεγάλες, το ενεργειακό περιεχόμενο τέτοιων τσουνάμι είναι επίσης πολύ μεγάλο και γι αυτό η διάδοσή τους σε μεγάλες αποστάσεις από τον Ειρηνικό Ωκεανό, είναι ιδιαίτερα ευχερής. Τα κύματα αυτά αποκαλούνται transoceanic. Το ίδιο μπορεί να γίνει και με τσουνάμι που προκαλούνται από μεγάλες υποθαλάσσιες ηφαιστειακές εκρήξεις, όπως η έκρηξη του ηφαιστείου Κρακατόα μεταξύ Σουμάτρας και Ιάβας το Τα τσουνάμι που προκαλούνται από κατολισθήσεις δεν έχουν την δυνατότητα διάδοσης από την μια μεριά του Ωκεανού στην άλλη. Όμως στην περιοχή της κατολίσθησης συχνά αποκτούν μεγάλο ύψος, γίνονται βίαια και τοπικά αποβαίνουν καταστροφικά. 42

43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΩΝ ΤΣΟΥΝΑΜΙ 4.1: Ιστορικά καταστροφικά τσουναμι Πριν από 50 εκατομμύρια χρόνια στο Μεξικό προκλήθηκε ένα μεγάλο, φονικό τσουνάμι από πτώση μετεωρίτη, στο σημείο που βρίσκεται ο κόλπος του Μεξικού. Από την πτώση του μετεωρίτη δημιουργήθηκε ένα τσουνάμι που προχώρησε στη ξηρά 100 Km και πιστεύεται ότι η σκόνη άλλαξε το κλίμα της γης. Όσον αφορά την Ελλάδα, τσουνάμι συμβαίνουν κάθε χρόνια. Πολύ γνωστό είναι το τσουνάμι της Σαντορίνη γύρω στο 1490 π. Χ, το οποίο θεωρήθηκε και η αιτία καταστροφής του μινωικού πολιτισμού. Το τσουνάμι αυτό οφειλόταν στην έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης και είχε ύψος 120 μέτρα, το οποίο έφτασε στα βόρεια παράλια της Κρήτης. Ένα από τα πιο πρόσφατα τσουνάμι είναι αυτό που έπληξε το Αιγαίο, το οποίο δημιουργήθηκε από το σεισμό των 7,6 βαθμών στην κλίμακα Ρίχτερ, της Σαντορίνης το Η Σαντορίνη, η Ίος, η Αμοργός, η Νάξος, η Πάρος, η Κάλυμνος και η Λέρος χτυπήθηκαν από κύματα ύψους 25 μέτρων, που άφησαν πίσω τους 40 νεκρούς και τεράστιες καταστροφές. Ένα τσουνάμι που έγινε στη Συρία κατά το 2000 π. Χ αποτελεί το πρώτο καταγεγραμμένο ιστορικά τσουνάμι. Στην Ελλάδα το παλαιότερο καταγεγραμμένο ιστορικά τσουνάμι αποτελεί αυτό που κατέστρεψε τον Περσικό στόλο στην Ποτίδαια της Χαλκιδικής το 479 π. Χ. Επιπλέον πολύ σημαντικό είναι και το τσουνάμι που έπληξε την Αλεξάνδρεια τον Ιούλιο του 365 μ. Χ που προκλήθηκε από σεισμό μεγέθους 8,2 της κλίμακας Ρίχτερ, όπου ο αριθμός των θυμάτων ανήλθε στους Παράλληλα, πεντακόσιοι και πλέον νεκροί και ο αφανισμός από το χάρτη ενός ολόκληρου κυπριακού χωριού, του Kουρίου, ήταν ο τραγικός απολογισμός ενός μεγάλου σεισμού που σημειώθηκε στις 21 Iουλίου του 365 μ.x. O σεισμός, του οποίου το επίκεντρο ήταν κάτω από το βυθό της θάλασσας περίπου 30 μίλια βορειοδυτικά του Κουρίου, προκάλεσε μια σειρά από σεισμικές δονήσεις και σήκωσε τεράστια παλιρροϊκά κύματα, που έφθασαν δυτικά ως τις ελληνικές ακτές και νότια 43

44 ως την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Τα πρώτα στοιχεία ότι πιθανόν το Κούριο να πλήγηκε από σεισμό ήλθαν στην επιφάνεια το 1934 και μετά από επιστημονική επεξεργασία καταγράφηκαν οι τελευταίες δραματικές στιγμές των κατοίκων του Kουρίου. Εκτενές αφιέρωμα για τις τελευταίες στιγμές των σεισμόπληκτων κατοίκων του Kουρίου περιγράφονται στο τεύχος Iουλίου του 1988 του διεθνούς κύρους περιοδικού «National Geographic». Συγγραφέας είναι ο αρχαιολόγος Ντέιβιντ Σόρεν, ο άνθρωπος που τεκμηρίωσε τη θεωρία ότι το Κούριο καταστράφηκε από τον ισχυρό σεισμό της 21ης lουλίου του 365 μ.χ. Σήμερα γνωρίζoυμε ότι ένας ισχυρός σεισμός, του οποίου το επίκεντρο ήταν κάτω από το βυθό της θάλασσας περίπου 30 μίλια βορειοδυτικά του Κουρίου, προκάλεσε μια σειρά από σεισμικές δονήσεις και σήκωσε τεράστια παλιρροϊκά κύματα που έφθασαν δυτικά ως τις ελληνικές ακτές και νότια ως την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Οι περισσότεροι μάρτυρες του γεγονότος είναι σχεδόν βέβαιο ότι είχαν σκοτωθεί και η πόλη αποξενώθηκε από ιστορικά στοιχεία. Παρόλο που 18 χρόνια αργότερα δημιουργήθηκε στην περιοχή ένα αγροτικό κέντρο, το αρχαίο Κούριο έγινε στην πραγματικότητα μια χαμένη πόλη. Τα πρώτα στοιχεία ότι πιθανόν το Κούριο να πλήγηκε από σεισμό ήλθαν στην επιφάνεια το Ο νεαρός Αμερικανός αρχαιολόγος Ντάνιελ ερεύνησε μιαν απόκρημνη περιοχή πάνω από το λιμάνι και ανακάλυψε τα ερείπια ενός ρωμαϊκού σπιτιού. Μέσα βρήκε ίχνη που αποκάλυψαν ότι είχε σημειωθεί σεισμός. Χαλάσματα και οικοδομικά υλικά καθώς και δυο σκελετούς, που αργότερα τους παρομοίασαν με την τραγωδία του «Ρωμαίου και της Iουλιέτας», επειδή βρέθηκαν αγκαλιασμένοι (οι σκελετοί αυτοί δεν είναι οι ίδιοι για τους οποίους γίνεται αναφορά στο άρθρο αυτό). Ο Ντάνιελ έγινε αργότερα διευθυντής του τμήματος του Μουσείου του Πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας σχετικά με τη Μεσόγειο. Για την εργασία του κρατούσε ημερολόγιο, το οποίο όμως ουδέποτε εξέδωσε. 44

45 Το 1980 ο Ντέιβιντ Σόρεν διάβασε το ημερολόγιο που περιείχε τα στοιχεία για τα ευρήματα που είχαν βρεθεί στο κατεστραμμένο σπίτι με τους σκελετούς του «Ρωμαίου και της Iουλιέτας». Όταν ο Σόρεν επισκέφθηκε το μουσείο της Επισκοπής κοντά στο Κούριο για να εξετάσει τα ευρήματα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν και νομίσματα, παρατήρησε ότι τα τελευταία από αυτά χρονολογούνταν στην περίοδο του 365 μ.χ. Ο αρχαιολόγος γνώριζε από ένα αρχαίο σύγγραμμα ότι την 21ην Ιουλίου του 365μ.Χ. ένας μεγάλος σεισμός είχε πλήξει την Ανατολική Μεσόγειο, ένας κατακλυσμός, του οποίου η καταστροφική ισχύς ήταν μεγαλύτερη ίσως από εκείνην των εκρήξεων του ηφαιστείου που κατέστρεψε την Πομπηία. Ο σεισμός, του οποίου το επίκεντρο ήταν κάτω από το βυθό της θάλασσας, συγκλόνισε ολόκληρη την περιοχή. Ο Σόρεν μελέτησε ένα βιβλίο για το Κούριο που περιείχε χάρτη της πόλης. Εκεί που φαινόταν η απότομη πλαγιά υπήρχε σχεδιάγραμμα μιας ανασκαφής, που είχε ακριβώς το ίδιο σχήμα με εκείνο των ανασκαφών του Ντάνιελ. Τελικά δόθηκε στον Σόρεν η ευκαιρία να αποδείξει τη θεωρία του ότι ο σεισμός που ισοπέδωσε το Κούριο ήταν πράγματι ο περίφημος σεισμός που συγκλόνισε τη Μεσόγειο το 365 μ.x. Για εκατό χρόνια οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί προσπαθούσαν να εντοπίσουν το επίκεντρο αυτού του σεισμού. Το 1984 ο Σόρεν οργάνωσε μιαν αποστολή από 14 ειδικούς και φοιτητές της Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Αριζόνα. Έφθασαν στο Κούριο στις 2 Ιουνίου, αποφασισμένοι να ανακαλύψουν τις ανασκαφές του Ντάνιελ. Το επόμενο πρωί, ο αρχαιολόγος Τζον Χάφστοτ σηκώθηκε νωρίς και αναχώρησε για την απόκρημνη πλαγιά. Επέστρεψε αργότερα, για να αναγγείλει στον Σόρεν ότι ανακάλυψε την ανασκαφή του Ντάνιελ σε μια περιοχή δέκα λεπτά από τη θάλασσα. Το Κούριο είχε εγκαταλειφθεί μετά την τρομερή θεομηνία. Κανένας δεν είχε επιστρέψει για να μαζέψει τους νεκρούς. Η αποστολή ένιωθε σαν μια ομάδα διάσωσης, που έφθασε στον τόπο του σεισμού με καθυστέρηση δεκαέξι αιώνων. 45

46 Δυο περίπου μίλια δυτικά, μέσα στα ερείπια του ναού του Απόλλωνα, που είχε κτισθεί στα μέσα του πρώτου αιώνα, βρήκαν αποκαλυπτικά στοιχεία για το επίκεντρο του σεισμού. Στη συνέχεια ο Σόρεν παραθέτει με λεπτομέρειες τα στοιχεία που ανακάλυψε η αρχαιολογική αποστολή και με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών, τη σεισμολογία και τις γνώσεις ειδικών επιστημόνων στηρίζει τη θεωρία του ότι ο σεισμός που κατέστρεψε το Κούριο ήταν πράγματι ο ίδιος που συντάραξε τη Μεσόγειο το 365 μ.χ. Επίσης με τα στοιχεία που παραθέτει αναπαριστάνει λεπτό με λεπτό τι είχε συμβεί στο Κούριο και κατ επέκταση στην Κύπρο εκείνη τη φοβερή μέρα της 23ης Ιουλίου του 365 μ.x. Μόνο στο Κούριο, ο Σόρεν υπολογίζει ότι σκοτώθηκαν 500 άτομα, χωρίς να αποκλείει το ενδεχόμενο να είναι περισσότερα ενώ σ ολόκληρη την Κύπρο ίσως να είχαν σκοτωθεί χιλιάδες. Τον Αύγουστο του 1883, καταγράφηκε ένα από τα μεγαλύτερα και πιο καταστροφικά τσουνάμι, το οποίο ταξίδεψε τουλάχιστον τη μισή περιφέρεια της γης μετά την κατάρρευση του ηφαιστείου Κρακατόα, στην Ινδονησία. Τα κύματα τότε είχαν φτάσει σε ύψος μέχρι και 35 μέτρα που προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές κατά μήκος της ακτής της Σουμάτρας. Μετά από αυτό το νησί Κρακατόα εξαφανίστηκε. Τα υλικά που εκτοξεύτηκαν από το ηφαίστειο Αίτνα της Σικελίας (σχήμα πριν από χρόνια, πέφτοντας στη θάλασσα, προκάλεσαν ένα καταστροφικό τσουνάμι, ψηλότερο από το ύψος δέκα ιστορικών κτιρίων, το οποίο διαδόθηκε σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και χτύπησε τις ακτές τριών ηπείρων μέσα σε μερικές ώρες. Σχήμα 11: Το γιγαντιαίο αρχαίο τσουνάμι που έφερε ανεπανόρθωτες ζημιές στη Μεσόγειο 46

47 Μια νέα προσομοίωση σε υπολογιστές του αρχαίου συμβάντος αποκαλύπτει για πρώτη φορά το μέγεθος της καταστροφής και των εκτεταμένων συνεπειών της. Η έκρηξη του ηφαιστείου Αίτνα εκτόξευσε σε ύψος μεγαλύτερο των 9,5 χιλιομέτρων βράχους και ιζήματα που θα μπορούσαν να καλύψουν ολόκληρο το νησί του Μανχάταν. Αυτά έπεσαν στη θάλασσα με ταχύτητα μεγαλύτερη των 320 χιλιομέτρων την ώρα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον μετασχηματισμό του μαλακού ιζήματος στον πυθμένα της θάλασσας και την ανακίνηση λάσπης για εκατοντάδες χιλιόμετρα. Προκειμένου να δημιουργήσουν την προσομοίωση στον υπολογιστή, ώστε να αναπλάσουν την αρχαία καταστροφή, οι ερευνητές στο Εθνικό Ινστιτούτο Γεωλογίας και Ηφαιστειολογίας στην Ιταλία χρησιμοποίησαν σκάφη εξοπλισμένα με σόναρ για να εξετάσουν το ίζημα στον θαλάσσιο πυθμένα που είχε μετατοπιστεί από αυτό το γεγονός. Όπως διαπιστώθηκε, τα κύματα του τσουνάμι είχαν ύψος μέχρι 40 μέτρα και μέγιστη ταχύτητα 72 χιλιομέτρων την ώρα, γεγονός που το καθιστά ισχυρότερο από το τσουνάμι που εκδηλώθηκε στην Ινδονησία και σκότωσε περισσότερους από ανθρώπους το

48 Οι ερευνητές συνδέουν το αρχαίο τσουνάμι με τη μυστηριώδη ξαφνική εγκατάλειψη του Αλτιτ - Γιάμ, ένα νεολιθικού χωριού που βρίσκεται κατά μήκος της ακτής του σημερινού Ισραήλ. Όταν οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν το χωριό περίπου 20 χρόνια πριν, βρήκαν στοιχεία μιας ξαφνικής εκκένωσης, συμπεριλαμβανομένης μιας στοίβας ξεντερισμένων ψαριών που, όμως, είχαν σαπίσει. Σύμφωνα με την ερευνήτρια Μαρία Παρέτσι, εάν το ίδιο τσουνάμι εκδηλωνόταν σήμερα, η νότια Ιταλία θα πλημμύριζε μέσα στα 15 πρώτα λεπτά. Σε μια ώρα, τα κύματα θα έφθαναν στις δυτικές ακτές της Ελλάδας. Μετά από μιάμιση ώρα, θα χτυπιόταν η πόλη Βενγκάζη στη βόρεια Αφρική. Σε τρεισήμισι ώρες, τα κύματα θα είχαν διαπεράσει ολόκληρη τη Μεσόγειο για να φθάσουν στις ακτές του Ισραήλ, του Λιβάνου και της Συρίας. Εκρήξεις και εκτοξεύσεις υλικών συμβαίνουν στο ηφαίστειο της Αίτνα ακόμη και σήμερα, αλλά μέχρι τώρα, τίποτα δεν πλησιάζει το μέγεθος του αρχαίου συμβάντος. «Εάν το νεολιθικό τσουνάμι της Αίτνα είχε εμφανιστεί σήμερα, ο αντίκτυπος θα ήταν τεράστιος επειδή οι ανατολικές μεσογειακές ακτές είναι πυκνοκατοικημένες ανέφερε η Παρέτσι. Ένα άλλο καταστροφικό τσουνάμι, είναι το τσουνάμι της Ινδονησίας που προκάλεσε βιβλικές καταστροφές με τα κύματα να φτάνουν τα 10 μέτρα, που έπληξαν την Σρι Λάνκα, την Ινδία, την Ταϊλάνδη, την Μαλαισία, το Μπαγκλαντές και τις Μαλβίδες. Το κύμα αυτό προκλήθηκε από τον ισχυρότατο σεισμό, μεγέθους 8,9 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, που σημειώθηκε το πρωί της Κυριακής 26 Δεκεμβρίου του 2004 δυτικά της νήσου Σουμάτρα της Ινδονησίας, σε βάθος 40 Km. Οι τραγικές συνέπειες ήταν ότι οι νεκροί ξεπέρασαν τις και χάθηκαν πολλά παραθαλάσσια χωριά. 48

49 Σχήμα 12: Εικόνες από το φοβερό τσουνάμι που έπληξε την Ινδονησία το : Θαλάσσια κύματα σχετιζόμενα με σεισμούς στην Ελλάδα Διάφοροι ερευνητές ασχολήθηκαν και μελέτησαν τα τσουνάμι στην Ελλάδα και στις γύρω περιοχές όπως είναι ο Γαλανόπουλος 1957, Galanopoulos 1960, Ambraseys 1960, 1962, Αντωνόπουλος 1978, Papadopoulos and Chalkis 1984, Papazachos et al. 1985, 1986, Παπαζάχος και Παπαζάχου 1989, Οι μελέτες αυτές δείχνουν ότι ο κίνδυνος από τα τσουνάμι σ αυτήν την περιοχή δεν είναι τόσο σημαντικός όσο στον ειρηνικό ωκεανό. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις τέτοιων θαλάσσιων κυμάτων που προκάλεσαν αξιόλογες βλάβες στην Ελλάδα. 49

50 Μικρότερος αλλά υπαρκτός είναι ο κίνδυνος και στη Μεσόγειο Θάλασσα, ιδιαίτερα στην Ελλάδα λόγω της υψηλής της σεισμικότητας. Στον ελλαδικό χώρο δεν γίνονται ισχυροί σεισμοί, οι οποίοι από μόνοι τους να προκαλούν μεγάλα τσουνάμι. Το μέγεθος τους όμως είναι τέτοιο που μπορεί να ανακινήσει ιζήματα και να υπάρξουν υποθαλάσσιες κατολισθήσεις, σύμφωνα με τον καθηγητή της Υδραυλικής στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας, Κώστα Συνολάκη. "Ένας σεισμός με επίκεντρο στην ξηρά και μικρός σε μέγεθος μπορεί να δώσει αρκετή επιτάχυνση σε σαθρά ιζήματα ώστε να γίνει μια υποθαλάσσια κατολίσθηση που θα δημιουργήσει ένα μεγάλο κύμα. Ο Κορινθιακός Κόλπος είναι μία από αυτές τις περιοχές". Το τελευταίο μεγάλο τσουνάμι που έπληξε το Αιγαίο δημιουργήθηκε από το σεισμό της Σαντορίνης το Το κύμα ξεκίνησε από την περι-ηφαιστειακή περιοχή, όπου πιθανότατα να έγινε και μια υποθαλάσσια κατολίσθηση, και έφτασε στην ανατολική πλευρά της Αμοργού με ύψος μέτρων. Και συνεχίζει ο Συνολάκης: "Τα νησιά στο κεντρικό Αιγαίο ίσως να διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο όταν γίνονται σεισμοί. Προς το παρόν όμως δεν μπορούμε να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα. Για να γίνει κάτι τέτοιο, θα πρέπει να χαρτογραφηθεί με μεγάλη λεπτομέρεια ο ελληνικός βυθός. Αλλά οι έρευνες αυτές κοστίζουν και χρειάζονται πολύ χρόνο για να ολοκληρωθούν. Ως εκ τούτου, μόνο αμέλεια δεν μπορείς να χαρακτηρίσεις το γεγονός ότι δεν έχει χαρτογραφηθεί με λεπτομέρεια ο ελληνικός βυθός". 50

51 Πίνακας 1: Πληροφορίες για τους τσουναμογόνους σεισμούς στην Ελλάδα και την γύρω περιοχή και για τα τσουνάμι που προκλήθηκαν απ αυτούς (Παπαζάχος, 2003). 51

52 52

53 4.3: Επικινδυνότητα των τσουνάμι στην Ελλάδα Πιο κάτω απεικονίζεται ένας χάρτης (7) της Ελλάδας και των γύρω περιοχών όπου με βάση τα στοιχεία του πίνακα 1, παρουσιάζονται με αστερίσκους οι τσουναμογόνες πηγές. Από τη χαρτογράφηση του αθροιστικού αριθμού των τσουνάμι που αναφέρονται (Παπαζάχος, 2003) στον πίνακα σε συνάρτηση με το χρόνο προκύπτει ότι τα δεδομένα παρατήρησης είναι πλήρη για τα επόμενα χρονικά διαστήματα και τις αντίστοιχες μέγιστες εντάσεις των τσουνάμι: , Κ ο >= ΙΙΙ , Κ ο >= V 550 π.χ Κ ο = VI Ο πίνακας δίνει τις τιμές της μέσης περιόδου των τσουνάμι για τέσσερις τιμές της μέγιστης έντασης. Έτσι, τσουνάμι στην Ελλάδα και τις γύρω περιοχές με μέγιστη ένταση: ΙΙΙ ή παραπάνω γίνονται κάθε τέσσερα χρόνια (κατά μέσο όρο), IV ή παραπάνω κάθε 26 χρόνια, V ή παραπάνω κάθε 170 χρόνια και VI κάθε 1100 χρόνια. 53

54 Το σχήμα δείχνει ότι οι περιοχές της Ελλάδας που προσβάλλονται από τσουνάμι είναι κυρίως ο δυτικός Κορινθιακός κόλπος, ο Μαλιακός κόλπος, οι Κυκλάδες, η Κρήτη, τα Δωδεκάνησα, η Χίος και οι Δυτικές ακτές της Ελλάδας. Τα πιο καταστρεπτικά γνωστά τσουνάμι (Κ ο >= V) στην Ελλάδα γεννήθηκαν το 426 π.χ. στο Μαλιακό κόλπο, το 373 π.χ και 1402 μ.χ. στο δυτικό μέρος του Κορινθιακού κόλπου, το 365 μ.χ. και 1303 μ.χ. στην Ελληνική τάφρο, το 1650 μ.χ. κατά τη διάρκεια μιας ηφαιστειακής έκρηξης βορειοανατολικά της Σαντορίνης και το 1956 στην Αμοργό. Το τελευταίο αυτό τσουνάμι αποτελεί και το πιο εντυπωσιακό, το οποίο προκλήθηκε από τον πολύ ισχυρό σεισμό (Μ=7.5) στις 9 Ιουλίου 1956 κοντά στις νότιες ακτές της Αμοργού. Το ύψος του έφτασε τα 25 m στις νότιες ακτές της Αμοργού, τα 20 m στις βόρειες ακτές της Αστυπάλαιας και τα 2.6 m στις βόρειες ακτές της Κρήτης. Τα μεγαλύτερα γνωστά τσουνάμι που παρατηρηθήκαν στην Ελλάδα και στις γύρω περιοχές είναι αυτά που προκλήθηκαν από τους μεγάλους επιφανειακούς σεισμούς (Μ>=8.0) το 365 μ.χ. και το 1303 μ.χ. στην Ελληνική Τάφρο νοτιοδυτικά της Κρήτης και ανατολικά της Ρόδου, αντίστοιχα. Φαίνεται ότι αυτά τα μεγάλα τσουνάμι και οι αντίστοιχοι επιφανειακοί σεισμοί έχουν πολύ μεγάλες μέσες περιόδους επανάληψης (1000 έτη). Τα τσουνάμι αυτά προκαλούν εκτεταμένες καταστροφές σε διάφορες παράκτιες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου. Μια περίπτωση ενός τσουνάμι στην Ελλάδα που δεν προκλήθηκε από σεισμό αποτελεί το τσουνάμι που έγινε στις 7 Φεβρουαρίου 1963 στον Κορινθιακό κόλπο. Ο Γαλανόπουλος και οι συνεργάτες του (1964) απέδωσαν αυτό το τσουνάμι σε κατολισθήσεις, οι οποίες προκλήθηκαν από εντατικές βροχοπτώσεις. Στην ίδια περιοχή έγινε ένα τσουνάμι τεσσεράμισι μήνες μετά τη γένεση του ισχυρού σεισμού της 15 Ιουνίου 1995 (Μ=6.4) στο Αίγιο. 54

55 Χάρτης 7: Τσουνάμι στον Ελληνικό χώρο με βάση την κλίμακα Sieberg Ambraseys(Smith & Dawson, 1990) Χάρτης 8: Το Ελληνικό τόξο (Παπανικολάου Δ., 1998) 55

56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΤΣΟΥΝΑΜΟΓΕΝΕΙΣ ΖΩΝΕΣ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΘΑΛΑΣΣΑ 5.1: Γενικά Τα τσουνάμι στη Μεσόγειο (Soloviev S.L,1990) είναι γνωστό από την αρχή του πολιτισμού στην περιοχή. Αυτή η μεγάλη φυσική καταστροφή ήταν πολύ γνωστή, για παράδειγμα, στους αρχαίους Έλληνες οι οποίοι επιχείρησαν να την εξηγήσουν (Antonopoulos 1988). Εντούτοις, μια σοβαρή μελέτη του φαινομένου φαίνεται να άρχισε πριν 30 χρόνια, μετά από ένα καταστροφικό τσουνάμι στο Αιγαίο Πέλαγος το 1956, με την προέλευσή του να κείται στα στενά μεταξύ της Αμοργού και στα νησιά της Αστυπάλαιας. Αργότερα, το ενδιαφέρον στην εκτίμηση του κινδύνου για τσουνάμι άρχισε να διεγείρεται από την ανάγκη εξασφάλισης ασφάλειας για τις εγκαταστάσεις πυρηνικής δύναμης, οι οποίες κατασκευάστηκαν κοντά στην ακτή. Η όλη δουλειά για την εκτίμηση της επικινδυνότητας τσουνάμι για μια συγκεκριμένη ακτή αρχίζει με την συλλογή δεδομένων από τσουνάμι που έγιναν στη συγκεκριμένη ζώνη, και στη συνέχεια η μετατροπή τους σ έναν κατάλογο γεγονότων. Οι κατάλογοι των τσουνάμι για ανεξάρτητες χώρες της περιοχής της Μεσογείου και της ευρύτερης περιοχής, συνεχίζουν να επιβεβαιώνονται και να συμπληρώνονται σε αρκετές τοποθεσίες. Παράλληλα φαίνεται ότι είναι η κατάλληλη εποχή για ένα λεπτομερή και εντελώς αληθή κατάλογο των τσουνάμι που έγιναν στη Μεσόγειο έτσι ώστε να προετοιμαστεί και να εκδοθεί σε μια διεθνή βάση. Η ανάγκη για ένα τέτοιο κατάλογο πρωτοεμφανίστηκε πριν 10 χρόνια περίπου σε σχέση με τον σχεδιασμό ενός αριθμού μεγάλων κατασκευαστικών έργων στις ακτές κάποιων Μεσογειακών χωρών. Η προετοιμασία ενός τέτοιου καταλόγου έγινε στο Ινστιτούτο θαλάσσιας Γεωλογίας και Γεωφυσικής, Far- Eastern Branch of the U.S.S.R, Academy of Sciences, από τον Ch. N. Go και N. A. Shchetnikov, και βρίσκεται επί του παρόντος στο προσκήνιο της επικύρωσης και συμπλήρωσης. 56

57 5.2: Κυριότερες τσουναμογενείς ζώνες στη Μεσόγειο Για τη Μεσόγειο είναι γνωστές περίπου 300 περιγραφές για τσουνάμι και παρόμοια φαινόμενα. Σε μεγάλο βαθμό, αυθαίρετα, είναι πιθανό να αναγνωριστούν οι ακόλουθες 18 ζώνες δημιουργίας και εκδήλωσης τσουνάμι (από την ανατολή στη δύση) στη βάση σεισμογραφικών, ιστορικών και πολιτικών παραγόντων: 1. Θάλασσα του Μαρμαρά, Βοσπόρου και τα στενά των Δαρδανελίων (SM) 2. Τα παράλια του Αιγαίου της Βόρειας Ελλάδας (NG) 3. Οι ακτές της Ανατολικής Ελλάδας (EG) 4. Η Μεσογειακή ακτή της Μικράς Ασίας (AM) 5. Το Αιγαίο πέλαγος (AS) 6. Το Ελληνικό νησιωτικό τόξο (HA) 7. Κύπρος (CI) 8. Ακτή της Εγγύς Ανατολής (ΝΕ) 9. Παράλια της Δυτικής Ελλάδας (WG) 10. Παράλια της Αλβανίας (AL) 11. Οι ακτές της Γιουγκοσλαβίας ή της Δαλματίας (DI) 12. Κόλπος της Βενετίας (GV) 13. Ανατολική ( Αδριατική και Ιόνιο) ακτή της Ιταλίας (EI) 14. Το νησιωτικό τόξο της Καλαβρίας, η περιοχή της Καλαβρίας στην ηπειρωτική Ιταλία και στο νησί της Σικελίας (CA) 15. Η δυτική ακτή της Ιταλίας που βρέχεται από την Τυρρηνική θάλασσα (WI) 16. Θάλασσα της Λιγουρίας (LS) 17. Οι ακτές της Ισπανίας (Sp) 18. Ακτές της Βόρειας Αφρικής. Τα επίκεντρα των τσουναμογόνων σεισμών, σε συμφωνία με τα δεδομένα από βιβλιογραφικές πηγές, φαίνονται στα σχήματα 13,15-18 για τις ζώνες SM, AS, HA, CI, WG, AI, DI, EI, CA, WI, LS. Αυτά τα σημεία κυρίως, είναι επίσης πληθυσμιακά κέντρα και τοποθεσίες που πλήγηκαν από τσουνάμι. Οι ζώνες NG, EG, AM, NE, IS και Af, οι οποίες είναι τοποθεσίες εκδήλωσης των τσουνάμι, φαίνονται στα σχήματα 14,16 και

58 Είναι χρήσιμο να δοθούν συνοπτικά σχόλια στις ιδιαιτερότητες των ξεχωριστών ζωνών. Έχοντας, στον ελάχιστο βαθμό των παραλείψεων, γίνει απολογισμός των τσουνάμι στη Θάλασσα του Μαρμαρά (SM), πέρα από μια περίοδο από την εποχή του Κωνσταντίνου Ι, του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα που προσηλυτίστηκε στην Χριστιανοσύνη, ο οποίος το 330 μ. Χ μετονόμασε την αρχαία ελληνική πόλη, Βυζάντιο, στην πόλη της Κωνσταντινούπολης, την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας που στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Ινσταμπούλ το 1453 μ. Χ. Η επίσημη μέση τιμή των διαστημάτων (Τ) είναι ίση με 104 ± 69 χρόνια. Η εμφάνιση των σεισμών στη ζώνη και επομένως των τσουνάμι, φαίνεται να συμπίπτει μ ένα επιπλέον σχετικό εκτόπισμα της Ευρώπης και της Ασίας (σχήμα 13). Σχήμα 13: Επίκεντρα των τσουναμογενών σεισμών (κλειστοί κύκλοι) στη Θάλασσα του Μαρμαρά, στο Βόσπορο και στα στενά των Δαρδανελίων (S.L Soloviev, 1990) Τα γεγονότα που περιγράφονται για τα παράλια του Αιγαίου στη Βόρεια Ελλάδα (NG) και για τις ακτές της Ανατολικής Ελλάδας (EG) (σχήμα 14) είναι είτε τσουνάμι που προέρχονται από πηγές στο Αιγαίο πέλαγος, είτε από την άλλη, ταλαντώσεις που δημιουργούνται από ισχυρούς σεισμούς με πηγές από την ήπειρο. 58

59 Σχήμα 14: Τοποθεσίες στις ακτές της βόρειας και ανατολικής Ελλάδας στα παράλια της Μικράς Ασίας όπου έχουν παρατηρηθεί τσουνάμι και παρόμοια φαινόμενα (S.L Soloviev, 1990) Στο Αιγαίο πέλαγος (σχήμα 15), τα τσουνάμι εκδηλώνονται όχι μόνο από σεισμούς, αλλά επίσης και από ηφαιστειακές εκρήξεις. Η περιβόητη γιγαντιαία έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης (Θήρα), συνοδεύτηκε από ένα ισχυρό σεισμό και ένα κολοσσιαίο κύμα τσουνάμι περίπου το 1400 π. Χ το οποίο ήταν και η αιτία της καταστροφής του Μυκηναϊκού πολιτισμού στην Κρήτη, την εποχή του χαλκού. Στο Αιγαίο ένας ισχυρός σεισμός το 1956 εκδήλωσε ένα από τα δυο πιο καταστροφικά τσουνάμι του 20 ου αιώνα στη Μεσόγειο. Η μέση χρονική περίοδος επανεμφάνισης του φαινομένου βρέθηκε να είναι ίση με 9 ± 9 χρόνια. 59

60 Σχήμα 15: Επίκεντρα τσουναμογενών σεισμών (μαύροι κύκλοι) στο Αιγαίο, στο ελληνικό τόξο, κοντά στη δυτική ακτή της Ελλάδας, στο Ιόνιο πέλαγος και στον Κορινθιακό κόλπο(s.l Soloviev, 1990). Τσουνάμι στο Ελληνικό νησιωτικό τόξο (HA) έχουν μελετηθεί πολύ λίγο. Το τόξο ξεκινά από τα παράλια της Μικράς Ασίας, αγκαλιάζει το Αιγαίο σ ένα ημικύκλιο από τον Νότο, και καταλήγει στη Δυτική ακτή της Ελλάδας (σχήμα τόξου). Παράλληλα, τα κύματα τσουνάμι στην περιοχή πιθανότατα εκδηλώνονται από σεισμούς μεγάλου μεγέθους με μεγάλο εστιακό βάθος και κατορθώνουν να απελευθερώσουν σημαντική ισχύ. Έτσι σύμφωνα με ανεπαρκείς πληροφορίες, ένας σεισμός στο νησί της Κρήτης το 365 μ. Χ κατέστρεψε την Κνωσό καθώς και άλλες κοινότητες. Ένα ισχυρό τσουνάμι το οποίο έγινε, ήταν λίγο πολύ φανερό στην Κρήτη, στη Νοτιοδυτική ακτή της χερσονήσου της Πελοποννήσου, στον κόλπο της Βενετίας, στο νησί της Σικελίας, στη Λιβύη, στην Αλεξάνδρεια και στα παράλια της Μικράς Ασίας. Το 1303 έγινε ένας καταστροφικός σεισμός στην ανατολική Μεσόγειο (ελληνικό τόξο) το οποίο προκάλεσε καταστροφές στη Κρήτη και Ρόδο, στη χερσόνησο της Πελοποννήσου και στις ακτές της Εγγύς Ανατολής. Ένα συνοδευόμενο ισχυρό τσουνάμι προκάλεσε ζημιές στις ακτές της Κρήτης και στην 60

61 Εγγύς Ανατολή και παρατηρήθηκε στη Ρόδο, στην Πελοπόννησο και στη θάλασσα της Αδριατικής. Μια σημαντική αλλά ελλιπείς μελέτη περιορίστηκε στο νησί της Κύπρου (σχήμα 16). Η Δυτική ακτή της Ελλάδας, όπου το Ελληνικό τόξο καταλήγει, είναι μια ενεργή τσουναμογενής ζώνη (σχήμα 3). Σχήμα 16: Επίκεντρα τσουναμογόνων σεισμών (μαύροι κύκλοι) κοντά στην Κύπρο και βόρεια Συρία. Τοποθεσίες (λευκοί κύκλοι) στην ακτή της Εγγύς Ανατολής όπου παρατηρήθηκαν τσουνάμι (S.L Soloviev, 1990) Δεδομένα για τσουνάμι έχουν καταγραφεί στην περιοχή αυτή κυρίως από τον 19 ο αιώνα. Αντίστοιχη επιρροή περιγράφηκε νωρίτερα από τσουνάμι στο βόρειοδυτικό Ειρηνικό (Ivashchenko, 1972). Εκεί υπάρχει μια πιθανή συσχέτιση μεταξύ της εμφάνισης τσουνάμι στον Κορινθιακό κόλπο και των ακτών του Ιονίου πελάγους. Ο αριθμός των τσουνάμι στον Κορινθιακό κόλπο, δημιουργήθηκαν, όχι τόσο από σεισμούς αλλά από τις επακόλουθες κατολισθήσεις ή ακόμα και από μεμονωμένες κατολισθήσεις. Όσον αφορά τον κόλπο της Βενετίας, ο κατάλογος (Caputo & Faita, 1984), περιλαμβάνει τις περιγραφές των επικρατούντων δυνατών κυμάτων τσουνάμι από τον 8 ο -16 ο αιώνα. Στη 13 η Γενική Συνέλευση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Γεωφυσικής 61

62 στην Μπολώνια τον Μάρτιο 1988, ο E. Guidobon και ο S. Tinti, έκαναν κριτική σ αυτά τα δεδομένα και καθόρισαν ένα μέρος τους ως αναξιόπιστα. Κατά μήκος της ανατολικής ακτής της Ιταλίας δημιουργούνται τσουνάμι μέτριας έντασης κατά περιόδους. Το νησιωτικό τόξο της Καλάμπριας αποδείχτηκε ότι είναι μια από τις κυριότερες τσουναμογενείς ζώνες στα Μεσογειακά τσουνάμι που τείνουν να δημιουργούνται στην περιοχή σχετικά συχνά και μπορούν να επιτύχουν μεγάλη καταστρεπτική δύναμη. Μια πολύ γνωστή περίπτωση, είναι το τσουνάμι στη Μεσσήνη το 1908 που εμφανίζεται να έχει προκληθεί από σεισμοτεκτονική υποβύθιση του θαλάσσιου πυθμένα στα στενά της Μεσσήνης. Σχήμα 17: Τοποθεσίες στις ακτές της Αλβανίας και Γιουγκοσλαβίας (Δαλματική ακτή) και οι ακτές της Ανατολικής Ιταλίας όπου παρατηρήθηκαν τσουνάμι (λευκοί κύκλοι). Τα επίκεντρα φαίνονται με μαύρους κύκλους (S.L Soloviev, 1990). 62

63 Σχήμα 18: Επίκεντρα τσουναμογόνων σεισμών (μαύροι κύκλοι) στο τόξο Καλάμπριας, στην Τυρρηνική ακτή της Δυτικής Ιταλίας και στη Λιγούρια θάλασσα και τοποθεσίες όπου παρατηρήθηκαν τσουνάμι (λευκοί κύκλοι) (S.L Soloviev, 1990) Η ανύψωση της στάθμης της θάλασσας και στις και στις δυο ακτές των στενών καταφθάνει στα 10 με 12 μέτρα (Tinti & Guiliani, 1983). Τα μη επεξεργασμένα δεδομένα των διακυμάνσεων του επιπέδου της θαλάσσιας στάθμης του τύπου του τσουνάμι στη Δυτική Ιταλία, στις ακτές της Τυρρηνικής θάλασσας, αναφέρονται στον κόλπο της Νάπολι. Στη λίστα περιλαμβάνεται ένα ασήμαντο τσουνάμι το οποίο δημιουργήθηκε μετά τη διαβόητη έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ. Χ όπου κάλυψε την Πομπιία, την Herculaveum και Stadia με στάχτη. Σχεδόν μισές από τις διακυμάνσεις του θαλάσσιου επιπέδου καταγράφηκαν στην ακτή όπου δεν συνοδεύονταν από σεισμούς. Αυτές οι διακυμάνσεις θα μπορούσαν, πιθανά, να είναι είτε αποτέλεσμα μετεωρολογικής διαδικασίας είτε μεγάλων κατολισθήσεων στη χερσόνησο των Απέννινων στην υποβυθισμένη κλίση της ηπείρου. Αυτό είναι καλύτερα αποδεδειγμένο για τη Λιγουρία θάλασσα όπου, παρόλα αυτά υπάρχουν καλά καταγεγραμμένες περιπτώσεις τσουναμι που προκλήθηκαν από σεισμούς, όπως για παράδειγμα το τσουνάμι του Όσον αφορά την Ισπανία και την Αφρική, υπάρχουν πολύ λίγες ακόμη και ατελείς περιγραφές για τσουνάμι (σχήμα 19). 63

64 Σχήμα 19: Τοποθεσίες της νοτιοανατολικής ακτής της Ισπανίας και της βορειοδυτικής ακτής της Αφρικής όπου παρατηρήθηκαν τσουνάμι (λευκοί κύκλοι) (S.L Soloviev, 1990) Σχήμα 20: Παράκτιες περιοχές της Κύπρου και του Λεβαντίνου πελάγους όπου κύματα τσουνάμι έχουν καταγραφεί. Επίσης φαίνεται ο αριθμός των τσουνάμι που καταγράφηκαν σε κάθε περιοχή (Papadopoulos G, Fokaes A, 2005). Στον πιο πάνω χάρτη φαίνονται οι περιοχές στις οποίες καταγράφηκαν κύματα τσουνάμι που έγιναν στο πέρασμα των αιώνων. Τα περισσότερα κύματα 64

65 δημιουργήθηκαν μετά από σεισμικές δονήσεις τόσο στην περιοχή γύρω από την Κύπρο όσο και στην Εγγύς ανατολή. Στη συνέχεια παρουσιάζονται κάποια σημαντικά γεγονότα από σεισμούς που προκάλεσαν τσουνάμι στην περιοχή της Κύπρου αλλά και στα γειτονικά κράτη της Εγγύς Ανατολής: Το 1201 ένας δυνατός σεισμός στο Ισραήλ, στη Συρία και στην Κύπρο προκάλεσε ένα σοβαρό κύμα τσουνάμι στην Λεβαντινική ακτή, προκαλώντας προφανώς μεγάλες καταστροφές στην Άκρε (Ambraseys 1962, 1965, Galanopoulos & Delibasis 1965, Antonopoulos 1973, 1980, Ambraseys et al 1994, Amiran et al 1994) To 1222 καταγράφηκε ένας καταστροφικός σεισμός με επακόλουθο ένα τσουνάμι που επηρέασε την Πάφο και τη Λεμεσό, νότια της Κύπρου (Ambraseys 1962, 1965; Galnopoulos & Delibasis 1965; Antonopoulos 1973, 1980; Evagelatou Notara 1993) Το 1408 ένας ισχυρός σεισμός στην Κύπρο και Συρία προκάλεσε ένα μεγάλο τσουνάμι στις ακτές της Συρίας (Evagelatou Notara 1993). Το 1752 παρατηρήθηκε μια σεισμική καταστροφή στην Τρίπολη και στη Λατάκια καθώς και ένα γεγονός τσουνάμι στις ακτές της Συρίας (Antonopoulos 1973, 1980). Το 1941 ένας ισχυρός σεισμός μεγέθους 5,8 στην κλίμακα Ρίχτερ προκάλεσε σοβαρές ζημιές στην Αμμόχωστο της Κύπρου και ένα μικρό τσουνάμι παρατηρήθηκε στις ακτές της Παλαιστίνης (Ambraseys 1992, Ambraseys and Andams 1993). Το 1953 στην Πάφο της Κύπρου έγινε ένας διπλός σεισμός (M s = 6.0 και M s = 6.1)ο οποίος προκάλεσε καταστροφές στην Πάφο νοτιοδυτικά της Κύπρου. Τον σεισμό ακολούθησε ένα μικρό τσουνάμι κατά μήκος της Πάφου που ευτυχώς δεν προκάλεσε ζημιές (Havousari 1983). 65

66 5.3: Στοιχεία για τη δράση των τσουνάμι στη Μεσόγειο Μια βιαστική επισκόπηση των γνωστών δεδομένων για τα τσουνάμι στη Μεσόγειο δείχνει ότι, υπάρχει μόνο ένας αποσπασματικός αριθμός πληροφοριών για το φαινόμενο αυτό. Κάπως κατατοπιστική είναι η διασπορά του φαινομένου στο χρόνο. Από τον 1 ο μέχρι τον 13 ο αιώνα αναλογούν περίπου 3 τσουνάμι κάθε 100 χρόνια. Για τον 14 ο με 16 ο αιώνα αναλογούν περίπου 8 κύματα τσουνάμι. Για τον 17 ο αιώνα υπάρχουν πληροφορίες για 22 τσουνάμι. Για τον 18 ο αιώνα περίπου 32 τσουνάμι. Για τον 19 ο καταγράφηκαν 105 τσουνάμι και για τον 20 ο αιώνα περίπου 43 γεγονότα τσουνάμι. Μια μείωση των διαθέσιμων πληροφοριών για τον 20 ο αιώνα συνοδεύτηκε από την επινόηση και την εγκατάσταση των εργαλείων για τη μέτρηση της παλίρροιας καθώς τη συνοδευόμενη αιφνίδια απώλεια ενδιαφέροντος σε σχέση με τη συλλογή και την συστηματοποίηση των περιγραφικών πληροφοριών για τα φυσικά φαινόμενα. Η αξιοπιστία του μέσου όρου των δεδομένων για τσουνάμι είναι ίση με 3.2, με άλλα λόγια, τα γεγονότα τσουνάμι στην περιοχή είναι πιθανά. Όλα μαζί είναι περίπου 300 συμβάντα τσουνάμι. Το 75% των κυμάτων προκλήθηκαν από σεισμικές δονήσεις, το 2% από εκρήξεις ηφαιστείων, το 2% από θαλάσσιες κατολισθήσεις και τέλος η προέλευση των εναπομείναντων 21%, με μακρά διάρκειας διακυμάνσεις του επιπέδου θαλάσσιας στάθμης, παραμένει άγνωστη. Όσον αφορά την ένταση της διεγερτικής διαδικασίας ενός τσουνάμι με αναφορά στη χρονική περίοδο T και στη μέγιστη ένταση του κύματος I max, οι Μεσογειακές ζώνες μπορούν να υποδιαιρεθούν στις πιο κάτω κατηγορίες: 1. Αιγαίο πέλαγος, Δυτική Ελλάδα και το τόξο της Καλάμπριας με χρονική περίοδο t 10 χρόνια, I max =VI 2. Βόρεια Ελλάδα, Ανατολική Ελλάδα, Μικρά Ασία, το Ελληνικό τόξο, Κύπρος, Αλβανία, Δαλματική ακτή και πιθανότατα η θάλασσα της Λιγουρίας με t χρόνια, I max =ΙΙΙ VI. 3. Ανατολική και Δυτική Ιταλία (Τυρρηνική θάλασσα) και Αφρική με διάστημα t 50 χρόνια, I max =ΙΙΙ VI. 66

67 4. Η θάλασσα του Μαρμαρά, η Εγγύς Ανατολή και Ισπανία με διάστημα t 100 χρόνια, I max =ΙΙΙ V. 5.4: Σύγκριση των τσουνάμι της Μεσογείου με αυτά του Ειρηνικού Αν επιχειρηθεί μια σύγκριση των τσουνάμι που συμβαίνουν στη Μεσόγειο με αυτά που γίνονται στον Ειρηνικό, το πρώτο ευδιάκριτο χαρακτηριστικό των κυμάτων στη Μεσόγειο είναι ότι εκδηλώνονται, κατά κανόνα, από σεισμούς με λιγότερο εστιακό βάθος. Σύμφωνα με τη λίστα των 73 ελληνικών τσουνάμι, που συνέθεσαν ο Papadopoulos και ο Chalkis (1984), οι 71 περιπτώσεις οι εστίες των σεισμών προέρχονταν από τα όρια του εξωτερικού φλοιού της γης, με βάθος km. Σε τέσσερις περιπτώσεις, οι εστίες βρίσκονταν κάτωθεν του εξωτερικού φλοιού της γης σε περίπου 70 km βάθος. Για τα 27 τσουνάμι που προήλθαν από σεισμούς στο νησιωτικό τόξο Kurile- Kamchatka με γνωστό εστιακό βάθος, ο μέσος όρος εστιακού βάθους ήταν 50 km, σύμφωνα με τον Soloviev (1978). Έτσι μια διαφορά μεταξύ του μέσου εστιακού βάθους για τσουναμογενή νησιά Kurile- Kamchatka και τη Μεσόγειο ανέρχεται σε km. Ως αποτέλεσμα, τα τσουνάμι στη Μεσόγειο μπορούν να προκληθούν από σεισμούς μικρότερου μεγέθους απ ότι η ζώνη των νησιών Kurile- Kamchatka. Το μέσο μέγεθος τσουναμογενών σεισμών στη Μεσόγειο είναι M Μt = 6.80 ± 0.15 σύμφωνα με τον Soloviev (1972), ενώ για τη ζώνη Kurile- Kamchatka οι σεισμοί που προκαλούν τσουνάμι είναι ίσοι με M KK = 7.2. Έτσι λόγω προηγούμενων μεγεθών M KK M Μt = 0.4. Στον Ειρηνικό, η μέση τιμή οριακού μεγέθους για να δηλωθεί μια προειδοποίηση για επερχόμενο τσουνάμι είναι ίση με Μ=7 (Soloviev, 1972). Συνεπώς, στη Μεσόγειο, θα πρέπει να τεθεί υπό προειδοποίηση από ένα ενδεχόμενο τσουνάμι, με σεισμό οριακού μεγέθους ίσο με Μ=6.5. Με αναφορά στην ένταση, οι προαναφερθείς λεπτομέρειες των τσουνάμι της Μεσογείου, καθορίζονται κατά κανόνα, από την κλίμακα του Sieberg Ambraseys. 67

68 Το γεγονός αυτό το κάνει πολύ δύσκολο να συγκριθούν με τα τσουνάμι του Ειρηνικού Ωκεανού, τα οποία καθορίζονται από την κλίμακα του Imamura Iida Soloviev (Soloviev, 1972). Το πρόβλημα αυτό χρειάζεται άμεση μελέτη για την επίλυσή του. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των τσουνάμι της Μεσογείου σε σύγκριση με αυτά του Ειρηνικού, είναι ότι το ύψος των πρώτων μειώνεται, καθώς το κύμα απομακρύνεται από την πηγή, πιο γρήγορα απ ότι η πλειοψηφία των τσουνάμι του Ειρηνικού. Έτσι, από τις εκτιμήσεις που έγιναν από τον Papazachos et al (1986), το ύψος Η ενός τσουνάμι στην Ανατολική Μεσόγειο συνήθως μειώνεται με την απόσταση που καθορίζεται ως r Αυτή είναι πολύ ραγδαία πτώση του ύψους του τσουνάμι (Galanopoulos, 1960). Αντίστοιχα, η επιφάνεια της εκδήλωσης των κυμάτων στη Μεσόγειο είναι σημαντικά μικρότερη από τα κύματα τσουνάμι του Ειρηνικού. Εκτιμήσεις για μακροχρόνια επικινδυνότητα από τσουνάμι δεν είναι διαθέσιμες για τις Μεσογειακές ακτές. Για μια ζώνη όπως η Λιβυική ακτή, η οποία σπάνια υποφέρει από τσουνάμι (Shyrygin, 1980), η ανύψωση της θαλάσσιας στάθμης κατά 3m λόγω κάποιου τσουνάμι θα πρέπει να αναμένεται μια φορά στα 1000 χρόνια με πιθανότητα 95% και για 6m με πιθανότητα 99%. Σχήμα 21: Διάκριση των παράκτιων περιοχών της Μεσογείου ανάλογα με την προοπτική εμφάνισης τσουνάμι (Papadopoulos). 68

69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΣΟΥΝΑΜΙ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΧΩΡΟ 6.1: Περιοχές μελέτης για τσουνάμι στον Κυπριακό χώρο Το νησί της Κύπρου (Whelan F., Kelletat, 2002) βρίσκεται στην Ανατολική Μεσόγειο θάλασσα κοντά στις Τουρκικές ακτές και καταλαμβάνει έκταση περίπου τ.χλμ. Στην περιοχή της Μεσογείου έχει καταγραφεί ένας αριθμός από τσουνάμι τα οποία έχουν αναφερθεί από την αρχαιότητα (Heck 1947; Papadopoulos and Chalkis, 1984;Dominey-Howes, 1996a, Perissoratis and Papadopoulos, 1999; Soloviev et al., 2000; Matronuzzi and Sanso, 2000). Εντούτοις ο Soloviev (2000) επισημαίνει ότι το νησί της Κύπρου αποτελεί μια ενδιαφέρουσα, αλλά φτωχά μελετημένη, τσουναμογενή περιοχή. Η Μεσόγειος θεωρείται ως μια περιοχή με υψηλή ευπάθεια σε κύματα τσουνάμι, εντούτοις όπως περιέγραψε ο Dawson το 1994 «δεν υπάρχουν λεπτομερή στοιχεία για την γεωμορφολογική αποτελεσματικότητα των τσουνάμι» για την περιοχή, με την εξαίρεση των πρόσφατων δημοσιεύσεων του Kelletat & Schellman (2001) που εστιάζουν στη μελέτη των παράκτιων περιοχών του νησιού και των Matronuzzi & Sanso (2000) που επικεντρώνονται στις αποθέσεις από τσουνάμι στην Νότια ακτή της Ιταλίας. Σχήμα 22: Χάρτης της Κύπρου. Οι χάρτες Ι και ΙΙ απεικονίζουν τις τοποθεσίες που περιγράφονται πιο κάτω (τροποποιήθηκε από Kelletat & Schellmann, 2001). 69

70 Τα τελευταία 5-10 χρόνια έχουν αρχίσει οι μελέτες παράκτιων ιζημάτων να είναι πολύ αποτελεσματικές στη μελέτη των ιζηματογενών ευρημάτων σχετικά στις παράκτιες περιοχές (Dawson, 1999). Παρ ότι υπάρχουν λεπτομερείς αναφορές για ζωές που χάθηκαν, πολιτισμικές τοποθεσίες, λεπτομερείς γεωλογικές και γεωμορφολογικές μελέτες με σκοπό την μελέτη αποτελεσμάτων των καταγεγραμμένων τσουνάμι σε παράκτιες τοποθεσίες στην περιοχή της Μεσογείου θα πρέπει επιπλέον να διεξαχθούν. Οι Papadopoulos and Chalkis, (1984) αναφέρουν 119 σεισμούς με μέγεθος 6,5 Richter ή και μεγαλύτερο που συνέβησαν στην Ελλάδα από το 479 π.χ μέχρι και το 1799 μ.χ. Οι σεισμοί αυτοί συνοδεύτηκαν από 33 γεγονότα τσουνάμι. Την περίοδο από το 1800 με 1981, αναφέρθηκαν 130 σεισμοί, σε 34 από τους οποίους επακολούθησαν κύματα τσουνάμι. Από τα 67 τσουνάμι που αναφέρθηκαν τα 22 ήταν καταστροφικά και προκάλεσαν ζημιές. Ο Van Dorn (1965) αναφέρει 9 τσουνάμι μέχρι το 1500 και ακόμα 8 μεταξύ 1500 και Με βάση τα όσα λέει ο Van Dorn (1965), 6 μεγάλα τσουνάμι έγιναν στην περιοχή της Μεσογείου από το 1800 και μετά. Εντούτοις, γεωμορφολογικά στοιχεία για αυτά τα γεγονότα δεν έχουν ακόμα καταγραφεί για την Ανατολική Μεσόγειο και ιζηματογενή στοιχεία αναφέρονται από 4 μόνο πηγές. Οι Dominey-Howes et al (1998) έχουν κάνει μια μελέτη για τα ιζηματογενή στοιχεία για τα τσουνάμι στα Φαλάσαρνα (Δυτική Κρήτη). Το συγκεκριμένο τσουνάμι είναι πιθανό να συνέβηκε το 66 ή 365 μ.χ με βάση την χρονολόγηση των τρηματοφόρων ριζόποδων που εντοπίστηκαν στην ακτογραμμή. Οι Dominey-Howes (1996a-1996b) και Dominey-Howes et al (2000) περιγράφουν τα παραλιακά ιζήματα τα οποία περιλαμβάνουν κροκάλες και χάλικες σε θέσεις που βρίσκονται πάνω από 10 μέτρα από τη στάθμη της θάλασσας, για τρεις περιοχές στην Αστυπάλαια. Τα ιζήματα αυτά πολύ πιθανό να βρέθηκαν εκεί από το τσουνάμι του 1956 που σημειώθηκε στο Νότιο Αιγαίο. Οι Heck (1947) & Mastronuzzi & Sanso (2000) είναι οι μόνοι που αναφέρουν την ύπαρξη ογκολίθων ως στοιχεία που πιθανά αποδεικνύουν την ύπαρξη του τσουνάμι. Με βάση τον Heck (1947), το τσουνάμι του 1908, το οποίο έγινε στα στενά της Σικελίας, προκάλεσε κύματα με ύψος μέτρα, που μετέφεραν έναν ογκόλιθο 20 τόνων σε απόσταση μεγαλύτερη από 20 μέτρα ενώ οι Mastronuzzi & 70

71 Sanso (2000) μελέτησαν μεγάλους ογκόλιθους που βρίσκονται στην Ιώνια ακτή (Ιταλία). Σε αντίθεση με τις περιοχές του Ειρηνικού Ωκεανού, πολύ λίγες αναφορές σε στοιχεία που δείχνουν θέσεις που επλήγησαν από τσουνάμι υπάρχουν για την περιοχή της Μεσογείου. Οι Kelletat & Whelan (2002) μελετούν ευρήματα που αποτελούν ενδείξεις για ένα ή περισσότερα τσουνάμι στο νησί της Κύπρου κατά τους Νεότερους Ιστορικούς χρόνους. Αποθέσεις των τσουνάμι και άλλα στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων αποτελεσμάτων χρονολόγησης περιγράφονται σε αυτή τη μελέτη. Η έρευνα παρουσιάζει λεπτομερή γεωμορφολογική μελέτη από τα ποσοτικά και ποιοτικά αποτελέσματα που έχουν προκύψει από μεγάλου μεγέθους και χαμηλής συχνότητας γεγονότα στην παράκτια μορφολογία της Μεσογείου. Τόσο το Γεωλογικό εποπτείο του Λονδίνου όσο και εκείνο της Λευκωσίας (Dr. Xenophontos) αλλά και οι γραπτές και προφορικές αναφορές, αναφέρουν για ευρήματα των τσουνάμι στην Κύπρο πριν από το τσουνάμι της Αμοργού το Εντούτοις, αρκετά τσουνάμι έχουν καταγραφεί για την Κύπρο και την γύρω περιοχή. Η έρευνα αυτή περιγράφει τα ιζηματολογικά και τα γεωμορφολογικά στοιχεία που αποτελούν ενδείξεις για τσουνάμι στα νεότερα ιστορικά χρόνια, στην Κύπρο. Ενδείξεις για τσουναμι (σχήμα 23) έχουν βρεθεί σε μια απόσταση περίπου 60Km κατά μήκος της Δυτικής ακτής της Κύπρου, μεταξύ της Πέτρας του Ρωμιού, της Πάφου καθώς και του Ακρωτηρίου του Ακάμα. 71

72 Σχήμα 23: Οι τοποθεσίες των παράκτιων περιοχών όπου έχουν αναφερθεί ιζηματολογικά και γεωμορφολογικά ευρήματα για την ύπαρξη τσουνάμι (τροποποιήθηκε από Kelletat & Schellmann, 2001). Στοιχεία για τσουνάμι έχουν επιπλέον καταγραφεί περίπου σε μήκος 10Km της Νοτιοανατολικής ακτής της Κύπρου μεταξύ της παραλίας Nissi στην Αγία Νάπα και στο Κάβο Γκρέκο. Στις περιοχές αυτές έχουν βρεθεί πολύ σημαντικά στοιχεία για τσουνάμι. Το σχήμα 24 απεικονίζει ένα προφίλ της τυπικής μορφολογίας ενός τσουνάμι που προσέκρουσε σε χαμηλό κρημνό στη Χερσόνησο του Ακάμα. Σχήμα 24: Προφίλ της μορφολογίας ενός κρημνού που επηρεάστηκε από τσουνάμι στη χερσόνησο του Ακάμα ( Kelletat & Schellmann, 2001). Η μορφολογία των ακτών της Κύπρου είναι λοφώδης που διακόπτεται από κοιλάδες. Οι Πλειστοκαινικές παράκτιες αποθέσεις όπως οι σταθεροποιημένες θίνες, οι αιγιαλοί ή παράκτια ιζήματα είναι συχνά. Το μεγαλύτερο μήκος της ακτογραμμής 72

73 είναι βραχώδης με κρημνούς μέχρι και 50m πάνω από το ανώτερο επίπεδο της θάλασσας. Οι αιγιαλοί εντοπίζονται στον Κόλπο της Πόλις (Χρυσοχούς) στη δυτική Κύπρο και γύρω από τη Λεμεσό στα Νότια. 6.2: Γεωμορφολογικά στοιχεία που αποδεικνύουν την ύπαρξη Τσουνάμι στην Κύπρο 6.2.1: Ογκόλιθοι που βρέθηκαν Το σχήμα 23 δείχνει παράκτιες περιοχές με ιζηματολογικές και γεωμορφολογικές ενδείξεις που αποδεικνύουν την ύπαρξη τσουνάμι στην Κύπρο. Οι ογκόλιθοι και οι ράχες των ογκολίθων δίνουν στοιχεία για την γένεση ενός τουλάχιστον σημαντικού κύματος τσουνάμι στην Κύπρο. Έχουν παρατηρηθεί σε πολλές τοποθεσίες κατά μήκος της Δυτικής και Νοτιοανατολικής ακτής του νησιού, ειδικά, κατά μήκος της μεγάλης παράκτιας περιοχής μήκους 40km που εκτείνεται από τη Νότιο Χερσόνησο του Ακάμα μέχρι τα Νότια της Πάφου. Τα σχήματα 24 κ 27 απεικονίζουν την θέση που εντοπίστηκαν αυτές οι αποθέσεις στη Δυτική ακτή της Χερσονήσου του Ακάμα. Οι ογκόλιθοι αποτελούν ξένα προς την μορφολογία στοιχεία σ αυτό το παράκτιο περιβάλλον του Ακάμα. Είναι διαχωρισμένοι από τη σημερινή υπερπαράκτια περιοχή και από την επίδραση του κυματισμού και έχουν αποτεθεί σε βραχώδης επιφάνειες, αρκετές δεκάδες μέτρα μακριά από την σημερινή ζώνη δράσης του κυματισμού, και αρκετά μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Μεμονωμένοι ογκόλιθοι βάρους αρκετών τόνων που εμφανίζουν ακμές και επιφάνειες που δείχνουν πρόσφατη δημιουργία. Οι αποθέσεις αυτές βρίσκονται σε απογυμνωμένες από έδαφος και βλάστηση περιοχές. Οι αποθέσεις αυτές έχουν παρατηρηθεί μεμονωμένα και είναι διασκορπισμένες σε μια περιοχή. Το σχήμα 25 απεικονίζει μια περιοχή με μήκος μεγαλύτερο των 200 m, που αποτελείται από αιολιανίτες, που βρίσκονται κατά μήκος της ακτής στον Κόλπο του Ερημίτη στη Χερσόνησο του Ακάμα. 73

74 Σχήμα 25: Αποθέσεις ογκολίθων από τσουνάμι στον κόλπο του Ερημίτη στη χερσόνησο του Ακάμα. Οι ογκόλιθοι εναποτέθηκαν σε ύψος 5-10 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας (Kelletat & Schellman, 2001). Απολιθώματα έχουν βρεθεί 5 με 10m πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Η περιοχή μεταξύ της ράχης των ογκολίθων και της ακτογραμμής είναι απογυμνωμένη από οποιοδήποτε ίζημα και χαρακτηρίζεται από σκληρές βραχώδης επιφάνειες με ίχνη διάβρωσης. Σε αντίθεση, οι παράκτιοι χάλικες και οι αποθέσεις άμμου έχουν παρατηρηθεί στην περιοχή μεταξύ της ράχης των ογκολίθων και της παράκτιας ζώνης που δεν επηρεάστηκε από το τσουνάμι. Πολλά σημεία με βλάστηση παρουσιάζονται επίσης σ αυτή την περιοχή. Το σχήμα 26 παρουσιάζει ένα γεωμορφικό σκαρίφημα του Κόλπου του Νότιου Ερημίτη στη χερσόνησο του δυτικού Ακάμα. Μια ζώνη με λεπτή απόθεση ιζήματος και σημεία με διατηρημένη βλάστηση χαρακτηρίζει την περιοχή δράσης του κύματος τσουνάμι. Το όριο της ζώνης αυτής χαρακτηρίζει την έκταση της δράσης του κύματος τσουνάμι.. 74

75 Σχήμα 26: Γεωμορφολογικός χάρτης των αποθέσεων του τσουνάμι στον κόλπο του Ερημίτη στη χερσόνησο του Ακάμα (τροποποιήθηκε από Kelletat & Schellmann, 2001). Οι γραμμικές εμφανίσεις ογκολίθων έχουν παρατηρηθεί και σε άλλες περιοχές του νησιού, κάποιες φορές σε κατευθύνσεις σχεδόν 1km μήκος. Για παράδειγμα οι ογκόλιθοι βρίσκονται πάνω σε Αιολιανίτες ηλικίας νεότερου Πλειστόκαινου κοντά στο Nissi Beach. Ράχες ογκολίθων έχουν επίσης παρατηρηθεί στη Χερσόνησο Λάρα. Απολιθώματα ενός τσουνάμι στη Χερσόνησο Λάρα, που βρίσκονται σε μια απόσταση 100m από τη θάλασσα και σε ύψος 8,5 με 10m πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Το βάρος των ογκολίθων που είναι αποθέσεις του τσουνάμι, είναι πολύ σημαντικό. Αρκετοί ογκόλιθοι ζυγίζουν πάνω από ένα τόνο. Κάτω από τον Ερημίτη (Χερσόνησος του Ακάμα) είναι πάνω από 20 τόνους, στη Χερσόνησο Λάρα ζυγίζουν μεταξύ 2-7 τόνων και μερικοί πάνω από 20 τόνους. Δυο ανεξάρτητες αποθέσεις ζυγίζουν περίπου 50 και 55 τόνους. Κοντά στις θαλάσσιες σπηλιές ανατολικά της Αγίας Νάπας, οι ογκόλιθοι φτάνουν σε βάρος τους 10 με 20 τόνους και κοντά στο Nissi Beach φτάνουν πάνω από 30 τόνους. Η τοποθεσία των παρατηρούμενων ογκολίθων και των ράχεων των ογκολίθων βρίσκεται πάνω και πίσω και από την σημερινή στάθμη της θάλασσας και την κυματική ζώνη. Μερικές αποθέσεις βρίσκονται σε απόσταση μεγαλύτερη από 100m από την σημερινή βραχώδη ζώνη. Οι ράχες των ογκολίθων έχουν γενικά μια κυματοειδή μορφή και ακολουθούν τη μορφή της ακτογραμμής σε απόσταση 75

76 αρκετών δεκάδων μέτρων (σχήματα 25,26). Οι ογκόλιθοι βρίσκονται σε ύψος πάνω από 10 m από το επίπεδο της θάλασσας, περιοχή που δεν φτάνουν τα κύματα που δημιουργούνται από καταιγίδες. Η αφθονία των ογκολίθων, οι διαστάσεις τους, η διασπορά τους και η απόστασή τους από την ακτογραμμή οδηγούν στη διαπίστωση ότι αυτοί οι ογκόλιθοι έχουν προέλθει από κύματα τσουνάμι και όχι από κύματα καταιγίδων. Οι αποθέσεις εμφανίζονται σε μια απόσταση 40km της ακτογραμμής βόρεια της Πάφου. Μεμονωμένοι ογκόλιθοι επιπλέον έχουν παρατηρηθεί Νότια της Πάφου στην Πέτρα του Ρωμιού, σε θέση 30km νότια της Πάφου. Σχήμα 27: Ο χάρτης αυτός της βόρειας χερσονήσου του Ακάμα απεικονίζει τις περιοχές που παρατηρήθηκαν ευρήματα από τσουνάμι στη δυτική ακτή της Κύπρου (τροποποιημένος από Kelletat & Schellmann, 2001). Αποθέσεις τσουνάμι παρατηρήθηκαν επίσης στο Ανατολικό κομμάτι της Κύπρου κοντά στο Sea Cave στο δυτικό Κάβο Γκρέκο. Εκεί οι ογκόλιθοι βρίσκονται σε βραχώδη κρημνό ύψους 8m και κατά μήκος 1km στην παράκτια περιοχή του Nissi Beach και Αγίας Νάπας. Οι χαμηλοί κρημνοί εμφανίζουν μια αντοχή στα κύματα τσουνάμι και στα υλικά που παρασύρει ένα τέτοιο κύμα. Δεν έχουν βρεθεί ογκόλιθοι 76

77 σε κρημνούς υψηλότερους των 10m ούτε και σε περιοχές όπου δεν υπάρχουν χαμηλοί κρημνοί. Μερικοί ογκόλιθοι δίνουν πληροφορίες για την προέλευση τους και την μεταφορά τους. Για παράδειγμα, ένας ογκόλιθος από ψηφιδοπαγή αιγιαλό που ζυγίζει περίπου 0,5 t, βρέθηκε στα 4m ύψος σε ένα μικρό λόφο νότια του αεροδρομίου της Πάφου (σχήμα 28). Ο ογκόλιθος δημιουργήθηκε από το στρώμα του ψηφιδοπαγή αιγιαλού, ο οποίος βρίσκεται κατά μήκος και των δυο πλευρών του λόφου. Ο ογκόλιθος μετακινήθηκε τουλάχιστον 10m πλευρικά και 4m προς τα πάνω. Κοντά σ αυτή την τοποθεσία, ένα κομμάτι αιολιανίτης βάρους 8 τόνων ο οποίος προήλθε από τον βράχο μέσα σε μια απόσταση 40m σε ψηφιδοπαγή αιγιαλό. Σχήμα 28: Ο ογκόλιθος (μήκος περίπου 1m) μετακινήθηκε και εναποτέθηκε σε ένα κρημνό από αιολιενίτη σε 4 μέτρα ύψος, νότια του αεροδρομίου της Πάφου (Kelletat & Schellmann, 2001) : Αναβαθμίδες από Κροκάλες και Ογκόλιθους Την ύπαρξη τσουνάμι πολλές φορές αποδεικνύει η παρουσία αναβαθμίδων από κροκάλες και ογκόλιθους στην παράκτια ζώνη. Στην περιοχή κοντά στον Άγιο Θεόδωρο νότια της Χερσονήσου Λάρα υπάρχουν αναβαθμίδες με κροκάλες και ογκολίθους σε ύψος 3 με 3,5m πάνω από το επίπεδο της θάλασσας και 50 με 250m απόσταση, οι οποίες εμφανίζουν επιφανειακή αποσάθρωση και αραιή βλάστηση. Το υλικό του ιζήματος αυτού αποτελείται από φτωχής ταξινόμησης αποθέσεις άμμου, 77

78 χαλικιών, κροκάλων και ογκολίθων. Οι ογκόλιθοι φτάνουν το 80-90%. Τα επίπεδα τους διακρίνουν καθαρά αυτές τις αναβαθμίδες από το υλικό του ιζήματος των αναβαθμίδων της σύγχρονης παραλίας που προέρχονται από κύματα καταιγίδων. Η δράση του Τσουνάμι μπορεί επίσης να αποδειχθεί από την ύπαρξη κροκάλων και χαλίκων σε ύψος 6-7m και ξεπερνώντας τα 10m από το επίπεδο της θάλασσας. Οι αποθέσεις αυτές παρατηρήθηκαν πάνω από παλιές ακτογραμμές και στην κορυφή των αποσαθρωμένων στρωμάτων του εδάφους, όπως για παράδειγμα οι αποθέσεις χάλικων και κροκάλων πάνω σε έδαφος Τέρρα Ρόσσα περίπου 4km βόρεια του Κάβο Δρεπάνι. Από τη στιγμή που αυτές οι αποθέσεις βρέθηκαν πολύ πίσω από εκεί που φτάνουν τα κύματα καταιγίδων, η ύπαρξή τους μπορεί να εξηγηθεί με την απόθεση λόγω της δράσης ενός τσουνάμι : Άλλα γεωμορφολογικά στοιχεία που αποδεικνύουν τη δράση ενός τσουνάμι στο νησί της Κύπρου. Αρκετά γεωμορφολογικά ίχνη αποτελούν στοιχεία για τουλάχιστον ένα δυνατό κύμα τσουνάμι στην Κύπρο. Αυτά περιλαμβάνουν κατεστραμμένα και νεοδιαμορφωμένοα πετρώματα με κυψελοειδή αποσάθρωση στην παράκτια ζώνη, μερικώς κατεστραμμένες, αποσαθρωμένες επιφάνειες σε βραχώδης ακτές και επίσης από την υποσκαφή βράχων και δημιουργία εγκοπών σε παράκτιους κρημνούς λόγω της δράσης θαλάσσιων κυμάτων. Ένα κύμα τσουνάμι μπορεί να παράγει γρήγορα αρκετούς ογκόλιθους ιδιαιτέρως από τον ψηλότερο κρημνό και πάνω από παράκτιους κρημνούς που κόπηκαν, επειδή αυτές είναι οι περιοχές με την μεγαλύτερη αντοχή απέναντι σ ένα κύμα τσουνάμι. Εκεί το τσουνάμι μπορεί να εισέλθει κάτω από τον κρημνό και να σπάσει το βραχώδες υλικό που προεξέχει. Σαν αποτέλεσμα, οι βράχοι διαβρώνονται και δημιουργούνται εγκοπές. Μικρές εγκοπές δημιουργούνται μέσω της Βιο-διάβρωσης από τη δράση ασβεστοφυκών και σκωλίκων παρατηρήθηκαν σε χαμηλότερο κρημνό ο οποίος βρίσκεται στη Χερσόνησο Λάρα. Αιχμηρές άκρες σ αυτό τον κρημνό δείχνουν το σπάσιμο του υλικού. Αρκετές βραχώδης δεξαμενές σε πετρώματα κόπηκαν στη μέση κατά τη διάρκεια της δράση του τσουνάμι. 78

79 Άλλα σημαντικά ευρήματα για τη δράση του τσουνάμι στις δυτικές και νότιες ακτές της Κύπρου στους νεότερους ιστορικούς χρόνους είναι οι πλατφόρμες απογυμνωμένων βράχων χωρίς έδαφος, χώμα και βλάστηση (σχήμα 8). Στα δυτικά της Χερσονήσου του Ακάμα, μεμονωμένοι ογκόλιθοι βρέθηκαν σε μια πλατφόρμα Αιολιανίτη. Η δράση του κύματος εκτείνεται έως πάνω από 13m από το επίπεδο της θάλασσας σ αυτή την τοποθεσία περίπου 2,5km βόρεια του Ακρωτηρίου Δρεπάνι. Στη Χερσόνησο Λάρα βρέθηκαν μεμονωμένοι ογκόλιθοι που αποτέθηκαν σε ύψος περίπου 10m από το επίπεδο της θάλασσας σε βραχώδη περιοχή της χερσονήσου. Το σχήμα 29 απεικονίζει έναν ογκόλιθο περίπου 28 t που βρίσκεται στο σημερινό λόφο σε ύψος 8m από τη θαλάσσια στάθμη στη Νότια χερσόνησο της Λάρα. Μια μικρή λίμνη στο κάτω μέρος του ογκολίθου δίνει στοιχεία για την κίνηση του ογκολίθου αυτού. Ο ογκόλιθος πιστεύεται ότι μετατοπίστηκε και κατέληξε να αποτεθεί ανάποδα. Σχήμα 29: Μεγάλος εκτοπισμένος ογκόλιθος βάρους περίπου 28 τόνων στα νότια της χερσονήσου Λάρα. Προσέξτε τον άνθρωπο μπροστά από τον ογκόλιθο για σύγκριση του μεγέθους του ογκολίθου (Kelletat & Schellmann, 2001).. 79

80 Η δυτική ακτή του νησιού χαρακτηρίζεται από αυτές τις πλατφόρμες απογυμνωμένων βράχων οι οποίες εκτείνονται πάνω από 40km κατά μήκος της ακτής με πλάτος αρκετών δεκάδων μέτρων μέχρι και 100m. Οι πλατφόρμες είναι ορατές από ψηλά από περίπου 6000m πάνω από το έδαφος (σχήμα 30). Η αεροφωτογραφία (30) δείχνει την παράκτια περιοχή που επηρεάστηκε από τη δράση του τσουνάμι με απογυμνωμένους βράχους και περιοχές χωρίς βλάστηση και χώμα. Το Αργάκι της Άσπρης Βρύσης (Χερσόνησος Ακάμα) στο χαμηλότερο κομμάτι της εικόνας και δείχνει την έκταση της δράσης του τσουνάμι φτάνοντας περίπου τα 800m στο εσωτερικό της ακτής. Οι αεροφωτογραφίες χρησιμοποιήθηκαν στη χαρτογράφηση των ζωνών που επηρεάστηκαν από το τσουνάμι. Σχήμα 30: Η παράκτια περιοχή που επηρεάστηκε από το τσουνάμι στη χερσόνησο του Ακάμα είναι ορατή από αεροφωτογραφίες ύψους μέτρων πάνω από το έδαφος (τροποποιήθηκε από Kelletat & Schellmann, 2001). Φαίνεται επίσης η απογυμνωμένη από βλάστηση και έδαφος παράκτια ζώνη. 6.3: Σχετική χρονολογία του γεγονότος του τσουνάμι. Οι αεροφωτογραφίες από το 1963 απεικονίζουν τις ίδιες περιοχές απογυμνωμένες από χώμα και βλάστηση. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η διαμόρφωση του εδάφους και η επαναφορά της βλάστησης στην ακτή της Κύπρου γίνεται πολύ αργά. Γι αυτό το τελευταίο μεγάλο τσουνάμι δεν συνέβηκε πριν από λίγα χρόνια, όπως κάποιος μπορεί να ισχυριστεί με βάση την απουσία εδάφους και βλάστησης, αλλά 80

81 μπορεί να συνέβηκε πριν από αρκετές δεκαετίες ίσως και μερικούς αιώνες πριν. Σε παρόμοιες ηλικίες έχουν επίσης αποφασιστεί, αφού καινούργιες εγκοπές από κατεστραμμένους βράχους δεν έχουν διαμορφωθεί. Η χαμηλή διεργασία της καρστικής διάβρωσης και της κυψελοειδούς αποσάθρωσης, αποδεικνύουν αυτή τη διεργασία και επίσης οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα. Όπως ήδη αναφέρθηκε πιο πάνω, ούτε οι ιστορικές καταγραφές, ούτε οι υπάλληλοι των αρχών, ούτε οι προφορικές μαρτυρίες υπαινίσσονται κάποιο συμβάν του τσουνάμι στη δυτική και νότια ακτή της Κύπρου. Γι αυτό το λόγο, η χρονολογία που έγινε το τσουνάμι, πρέπει να είναι παλαιότερη από την ιστορική μνήμη του σημερινού πληθυσμού και μεγαλύτερη από τις χρονολογίες των αξιόπιστων ιστορικών καταγραφών. Ο σεισμός της Αμοργού το 1956 δεν ευθύνεται όπως και οι άλλοι χερσαίοι ή υποθαλάσσιοι σεισμοί κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα και κατά την Βρετανική κατοχή έως το Το τσουνάμι θα πρέπει να έγινε νωρίτερα. Εξαιτίας των Ελληνικών πολέμων του 1821, οι ιστορικές αναφορές είναι ελλιπείς και αναξιόπιστες. Γι αυτό το μεγάλο τσουνάμι στην Κύπρο θα πρέπει να έγινε πριν απ αυτούς τους πολέμους, οι οποίοι συνέβησαν πριν 180 χρόνια και πάνω. Εν τούτοις, η απουσία στρωμάτων εδάφους και βλάστησης, αποκλείουν το συμβάν πριν από πάρα πολλούς αιώνες : Λίστα από ευρήματα, η οποία διατίθεται για τα τσουνάμι που έγιναν (kelletat, 2002). 1) Η απογύμνωση των περιοχών χωρίς καμιά σημαντική ανάπτυξη καινούργιου στρώματος βλάστησης δείχνει ότι η περιοχή έχει πληγεί από ένα σχετικά νέο τσουνάμι. Το καφέ έδαφος είναι μόνο 20-40cm πάχους και είναι πλούσιο σε καθαρό ίζημα. Σε αυτούς τους κόλπους, η βλάστηση αποτελείται από αρχικό γρασίδι και βότανα. Κανονικά, και το έδαφος και η βλάστηση είναι πιο έντονα σε παλαιότερους κόλπους και τείνουν να μειώνονται προς την ενεργή ακτή. Η κατάσταση είναι διαφορετική για την δυτική Κύπρο. Εκεί, υπάρχει ένα ομοιογενές νέο στρώμα εδάφους και βλάστησης χωρίς διάκριση σε χρονολογίες. Λαμβάνοντας υπόψη την φτωχή βλάστηση που παρατηρήθηκε 81

82 και την ανάπτυξη του εδάφους, η δράση του τσουνάμι συνέβηκε μάλλον μόνο λίγες εκατοντάδες χρόνια πριν από σήμερα. 2) Οι συνεχείς ράχες ογκολίθων εμποδίζουν τη μεταφορά υλικού από το εσωτερικό. Συνεπώς, το πάχος των αποθέσεων πίσω από τις ογκολιθικές ράχες μπορεί να αποτελεί σχετική ένδειξη για την ηλικία της απόθεσης της ράχης. Εκεί, δεν υπάρχουν ορατές συσσωρεύσεις και παράκτιοι χάλικες που δημιουργούνται από τα κύματα επιστροφής στην περιοχή. 3) Τα τσουνάμι έχουν προκαλέσει μηχανική αποσάθρωση στο υπερπαράκτιο κομμάτι των κρημνών σε αρκετές τοποθεσίες κατά μήκος των ακτών. Αυτή η αποκοπή έχει μερικώς αλλοιωθεί μέσω διαφόρων γεωμορφολογικών διεργασιών. Αυτές οι διεργασίες περιλαμβάνουν βιο-διάβρωση και δημιουργία εγκοπών σε παράκτιους κρημνούς αλλά και βιο-απόθεση μέσω της δράσης ασβεστοφύκων και σκώλικων. Οι ρυθμοί αυτής της διεργασίας εκτιμώνται ότι είναι της τάξης των 1-5mm το χρόνο για τη βιο-καταστρεπτική διεργασία στον ασβεστόλιθο και περίπου διπλάσια για τη βιο-κατασκευαστική διεργασία (Trudgill 1987, Kelletat & Zimmermann, 1991). Λαμβάνοντας υπόψη τους χρόνους που απαιτούνται για τις διεργασίες αυτές και τις διαστάσεις αυτών των νέων σχηματισμών, η καταστροφή από το τσουνάμι πρέπει να έλαβε χώρα πριν μερικούς αιώνες. 4) Οι μεγάλοι ογκόλιθοι που μετατοπίστηκαν από τα τσουνάμι αποτελούνται είτε από ασβεστόλιθο είτε από αιολιανίτες με ψηλή περιεκτικότητα σε άνθρακα. Ο ασβεστόλιθος διαλύεται σχετικά πιο γρήγορα. Ο αιολιανίτης είναι περίπτωση σχηματισμού όπου επικρατεί κυψελοειδής αποσάθρωση. Και οι δυο διαδικασίες είναι επιπρόσθετοι δείκτες σχετικής ηλικίας. Η πρόσφατη κυψελοειδής αποσάθρωση η οποία ξεκίνησε στη βάση των ογκολίθων φτάνει μόνο σε πολύ μικρές διαστάσεις σε σχέση με την αποσάθρωση γνωστής ηλικίας η οποία παρατηρήθηκε σε αρχαία κτίρια και λατομεία πετρωμάτων της γύρω περιοχής. Πρόσφατη κυψελοειδής αποσάθρωση καταγράφηκε σε αρκετές τοποθεσίες. 5) Σε αρκετές τοποθεσίες, οι ογκόλιθοι από τσουνάμι κείτονται στο ψηλότερο σημείο νεότερων παραλιακών βράχων του Ολόκαινου, οι οποίοι ήδη υφίστανται τριβή και βιο-διάβρωση. 82

83 Αυτές οι ενδείξεις σχετικής ηλικίας, οι οποίοι βασίζονται σε γεωμορφολογικά, ιζηματολογικά, εδαφολογικά στοιχεία και βλάστηση, αποτελούν παρατηρήσεις που δείχνουν την ακριβή ηλικία που έγινε το τσουνάμι. α) Οι κάτοικοι της Κύπρου δεν έχουν καθόλου μνήμες από μεγαλύτερα κύματα τσουνάμι, εν τούτοις θυμούνται πάρα πολύ καλά έναν καταστροφικό σεισμό. Γι αυτό, μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι καταστροφικά τσουνάμι δεν συνέβησαν μέσα στα τελευταία 120 χρόνια τουλάχιστον (Τα 120 χρόνια περιλαμβάνουν την παιδική ηλικία των σημερινών παππούδων των γηραιότερων κατοίκων). β) Οι γνωστοί σεισμοί που καταγράφηκαν δεν συνοδεύονται από μεγαλύτερα τσουνάμι. Επιπρόσθετα το κύμα τσουνάμι με ύψος 30,5 m που έπληξε την Αμοργό το 1956 μετά από σεισμό, μειώθηκε μόνο κατά 2m σε μια απόσταση μόνο 100km, (Galanopoulos 1957). Γι αυτό ήταν σχετικά μικρότερο από τα συνηθισμένα κύματα που προκαλούνται από χειμερινές καταιγίδες, όταν έφτασε στην Κύπρο. Το τσουνάμι αυτό ήταν το ψηλότερο κύμα το οποίο μετρήθηκε στη Μεσόγειο θάλασσα. Εν τούτοις δεν αναφερόταν στην Κύπρο. Τσουνάμι πριν από το 1500 μ.χ τα οποία καταγράφηκαν σε ελληνικούς σεισμικούς καταλόγους φαίνονται να είναι πολύ παλιά, συγκρινόμενα με ευρήματα πεδίου. Σύμφωνα με τον καθηγητή S. Stiros (Patras, Greece pers written comm.) ένα τσουνάμι δημιουργήθηκε το 1717 στη Ρόδο, αλλά δεν αναφέρθηκε σε καμιά άλλη καταγραφή. Το συμβάν του 1717 ταιριάζει πολύ καλά στο υποθετικό πλαίσιο χρόνου για την δράση του έντονου Τσουνάμι. Μεταξύ αυτού του γεγονότος μέχρι και το 1894, μόνο λίγες δυνατότερες δονήσεις οι οποίες θα μπορούσαν να προκαλέσουν τσουνάμι συνέβηκαν το Εν τούτοις δεν έχουν λάβει χώρα στη περιοχή της Κύπρου. Δονήσεις που έχουν γίνει μετά το 1894 είναι καλά καταγεγραμμένες αλλά δεν μπορούν να συνδεθούν με τα στοιχεία για τσουνάμι που συνέβηκε, το οποίο είναι σαφώς μεγαλύτερο από 100 χρόνια. γ) Αποθέσιες από τις εκκρίσεις των σκώλικων (vermetids) και ασβεστοφυκών βρέθηκαν σε αρκετούς μεταφερόμενους ογκόλιθους που προέρχονταν από τσουνάμι. Οι αποθέσεις αυτές βιογενούς προέλευσης ήταν αρκετά κατεστραμμένες κατά τη διάρκεια της μεταφοράς των ογκολίθων. Αρκετά δείγματα χρονολογήθηκαν με τη χρήση Άνθρακα ( 14 C), εν τούτοις είναι άγνωστο σε πιο βαθμό τα εξωτερικά σημεία του υλικού καταστράφηκαν από τη μεταφορά των ογκολίθων. Σκώλικες (vermetids) από τον ίδιο ογκόλιθο χρονολογήθηκαν να είναι 2580 και 906 ετών. Η ηλικία για την 83

84 ασβεστοφύκη από ένα κοντινό ογκόλιθο υπολογίστηκε να είναι 1750 και 800 χρόνια πριν από σήμερα. Όλες οι χρονολογήσεις που προσδιορίστηκαν, δείχνουν τις μέγιστες ηλικίες. Ως αποτέλεσμα, η ανώτερη ηλικία των χρόνων υπολογίστηκε με βάση της υπόθεση ότι τα εξωτερικά επίπεδα διατηρήθηκαν και χρονολογήθηκαν. Συνεπώς, τα τσουνάμι πρέπει να έγιναν πιο πρόσφατα από ότι 500 χρόνια πριν. δ) Ρίζες από δέντρα Juniperus (Άρκευθος) και Φυστυκιάς βρέθηκαν μεταξύ των ογκολίθων που προήλθαν από τσουνάμι. Οι ρίζες αυτές μπορεί να αντιπροσωπεύουν απομηνάρια από προηγούμενη πυκνή επικάλυψη βλάστησης. Η χρονολόγηση με τη μέθοδο του Άνθρακα ( 14 C), έδειξε ότι είναι μεταξύ 155 και 118 χρόνια πριν από σήμερα. πριν από το 1950.Εν τούτοις αυτό μπορεί να δείχνει ένα χρονικό διάστημα μεταξύ με βάση το μεγάλο βαθμό αβεβαιότητας στην καμπύλη του ατμοσφαιρικού άνθρακα ( 14 C) για τους τελευταίους 2 αιώνες. Κάρβουνο από τα ίχνη των άμμων και χαλίκων βορειοδυτικά της Πέτρας του Ρωμιού, το οποίο χρονολογείται στα 237 με 125 πριν από σήμερα. Ένα δέντρο (pine) επηρεάστηκε από ένα τσουνάμι το οποίο υπάρχει μέχρι σήμερα παρατηρήθηκε στο Αργάκι της Άσπρης βρύσης, στην κοιλάδα σε ύψος πάνω από το επίπεδο της θάλασσας και σε μια απόσταση 500m στην ακτή. Δακτύλιοι από δέντρα που αναπτύχθηκαν πριν από την καταστροφή που προκάλεσε το τσουνάμι, χρονολογήθηκαν και έδειξαν την ηλικία των 82 ετών πριν από σήμερα. Τα δείγματα δείχνουν, ότι τα χρόνια με βάση το κάρβουνο και τα ξύλα βρίσκονται κοντά στις σχετικές ηλικίες, που προέκυψαν από την ασβεστοφύκη και τους σκώλικες (vermetids). Γενικά, οι χρονολογίες αποδεικνύουν καθαρά τη γένεση ενός τσουνάμι, μέσα σε λίγες εκατοντάδες χρόνια, σε μια περίοδο περίπου από το

85 6.4: Συμπεράσματα Οι καταγραφές πεδίου δείχνουν ένα θεωρητικά μεγάλο τσουνάμι κατά τη διάρκεια των 2 τελευταίων αιώνων που έπληξε την Κύπρο. Το ύψος των κυμάτων φτάνουν πάνω από 10-20m και η δράση του φτάνει περίπου στα 15-16m πάνω από το ανώτατο σημείο της στάθμης της θάλασσας. Σε ακραίες περιπτώσεις το ύψος του κύματος ξεπερνούσε τα 50m πάνω από τη στάθμη της θάλασσας και εκτεινόταν πάνω από 500m προς το εσωτερικό σε μέτριες γυρτές κλίσεις της ακτής χωρίς κρημνούς. Παρόλο που δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία από την ΝΑ - περιοχή της Κύπρου, είναι πεπεισμένο ότι τα ευρήματα προέρχονται από το ίδιο κύμα τσουνάμι με αυτό που έπληξε την δυτική ακτή: το μέγεθος και η διασπορά των ογκολίθων, το ύψος τους και η απόσταση στους κρημνούς, οι ενδείξεις αποσάθρωσης και άλλα κριτήρια δεν δείχνουν καμία διαφορά. Στα δυτικά η Χερσόνησος του Ακάμα στη Νοτιοκεντρική Κύπρο πιθανό να προστάτεψε μια παράκτια περιοχή στα ανατολικά του, αλλά το κύμα χτύπησε το μεγαλύτερο κομμάτι του Νότιου Ακρωτηρίου, διαθλώντας αμυδρά την ενέργεια στην ανατολική ακτογραμμή. Με βάση τις παρατηρήσεις που παρουσιάστηκαν, η Κύπρος αποτελεί την περιοχή με περισσότερα και ανόμοια ευρήματα από τσουνάμι, στην περιοχή της Μεσογείου και αποτελεί ένα από τα λίγα καλύτερα, επεξεργασμένα παραδείγματα για παλαιοτσουνάμι παγκοσμίως. Οι ενδείξεις αυτές αύξησαν σημαντικά τη γνώση για το φαινόμενο τσουνάμι, καθώς και την πιθανή ηλικία του. Φυσικά, ιστορικά γεγονότα δεν είναι γνωστά για μια χρονική περίοδο από το τέλος του Μεσαίωνα μέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα. Γι αυτό είναι αδύνατο να συσχετιστεί ένα τσουνάμι με ένα σεισμό ο οποίος καταγράφηκε στην Ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Μια μεγαλύτερη υποβρύχια κατολίσθηση (submarine mass) δυτικά της Κύπρου, θα μπορούσε επίσης να δημιουργήσει ένα τσουνάμι χωρίς να συνοδεύεται από κάποιο σεισμό. Γι αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι ένας συνδυασμός από καταγραφές πεδίου από τσουνάμι με καταγεγραμμένους σεισμούς θα πρέπει να μελετηθούν προσεχτικά. Οι ενδείξεις του τσουνάμι έχουν επαληθευτεί κατά μήκος μιας πλατιάς περιοχής της Κύπρου μήκους 200km, γεγονός που δείχνει ότι το τσουνάμι θα πρέπει να δημιουργήθηκε πολύ μακριά από την Κύπρο. 85

86 Η δυτική ακτή της Κύπρου έχει ελαφρώς κοίλη μορφή και είναι γενικά ομοιόμορφα εκτεθειμένη. Εν τούτοις, τα γεωμορφολογικά και ιζηματολογικά ίχνη για τα τσουνάμι διαφέρουν το ένα από το άλλο θεωρητικά στο χώρο. Μικρές διαφοροποιήσεις σε ύψη κρημνών ή κλίσεις γωνιών της παράκτιας ή της αιγιαλίτιδας ζώνης είναι αρκετά για να προκαλέσουν διαφορές σε γεωμορφικά αποτελέσματα. Γι αυτό, αξίζει να εξεταστούν οι ισχυρές πιθανότητες για να διατηρηθούν οι δείκτες πεδίου των τσουνάμι με σκοπό μελλοντικές έρευνες, ειδικά δείκτες του τσουνάμι που έχουν επιζήσει μεγάλων γεωλογικών χρονικών περιόδων. Κανένα υλικό δεν αποτέθηκε σε κρημνούς οι οποίοι είναι υψηλότεροι από 10m ή σε αμυδρά βυθισμένες βραχώδεις επιφάνειες οι οποίες δεν αντιστέκονται στο κύμα τσουνάμι. Παράκτια ιζήματα και αιγιαλοί λείπουν γενικά από αυτές τις τοποθεσίες. Σε αντίθεση, ιζήματα από γεμίσματα ρηχών κόλπων απεικονίζουν ένα σχετικά λεπτό στρώμα εδάφους και βλάστησης μετά από αρκετούς αιώνες. Εκεί, η παρατήρηση του μη ταξινομημένου ιζήματος, το οποίο εφοδιάζει μια ουρά από παλιά τσουνάμι, θα ήταν μια σύμπτωση. Οι απογυμνωμένες περιοχές που επηρεάστηκαν από τσουνάμι θα εξαφανιστούν στο εγγύς μέλλον. Επιπρόσθετα, οι φρεσκοκομμένοι κρημνοί θα καλυφτούν από διαδοχικές πτώσεις βράχων, αποσάθρωση και βιο-διάβρωση, έτσι οι ασυνήθιστα μεγάλοι ογκόλιθοι θα είναι οι μόνες ορατές, παρατηρήσιμες καταγραφές που παραμένουν. Εν τούτοις, αυτοί οι ογκόλιθοι θα καλυφτούν από βλάστηση και θα γίνει ακόμα πιο δύσκολη η αναγνώρισή τους. Ανεξάρτητα όμως παριστάνουν τους πιο σημαντικούς δείκτες των παλαιο-τσουνάμι στην περιοχή. Παρά την ασυνήθιστη αφθονία σε καταγραφές πεδίου στην Κύπρο, είμαστε πεπεισμένοι ότι μόνο πολύ λίγα τσουνάμι καθώς και τα γεωμορφικά τους αποτελέσματα έχουν ταυτοποιηθεί και καταγραφεί παγκοσμίως. 86

87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΤΣΟΥΝΑΜΙ 7.1: Γενικά Έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην πρόβλεψη και αντιμετώπιση των επιπτώσεων των κυμάτων τσουνάμι λόγω του ότι είναι ένα φαινόμενο το οποίο έχει τη δυνατότητα να πλήττει παράκτιες περιοχές σε μεγάλες αποστάσεις από τα σημεία που εκδηλώνονται. Παρά το γεγονός ότι δεν μπορεί να υπάρξει ακριβής πρόβλεψη για ενδεχόμενη εμφάνιση του φαινομένου, εντούτοις, οι άμεσες συνέπειες τους τόσο στις ανθρώπινες ζωές όσο και στις περιουσίες τους, μπορούν να περιοριστούν με τον κατάλληλο σχεδιασμό. Η πιθανότητα εκδήλωσης ενός τσουνάμι θα πρέπει να λαμβάνεται πάντοτε υπόψη κατά τη διαμόρφωση και ρύθμιση της παράκτιας ζώνης παγκοσμίως. Οι προσπάθειες αντιμετώπισης τέτοιων φαινομένων δε θα σταματήσουν την εκδήλωσή τους, αλλά τουλάχιστον θα ελαχιστοποιήσουν τις καταστροφικές τους συνέπειες, μέσω της προστασίας και της μείωσης της ευπάθειας των παράκτιων περιοχών ανά τον κόσμο. Η καλύτερη στρατηγική αντιμετώπισης και προστασίας από το τσουνάμι, επικεντρώνεται στην αποτροπή της κατοίκησης και της συγκέντρωσης καθοριστικής σημασίας δημοσίων υπηρεσιών στην περιοχή που μπορεί να πληγεί από ένα τέτοιο κύμα. Για όλες τις περιοχές που πλήττονται από τσουνάμι είναι απαραίτητη η αποτίμηση του κινδύνου, η έγκυρη και έγκαιρη προειδοποίηση, καθώς και η ετοιμότητα των αρχών και του πληθυσμού (Intergovernmental of Oceanography Commission, Unesco, 2001). 7.2: Αντιμετώπιση των τσουνάμι, ενημέρωση, προειδοποίηση και παροχή οδηγιών προς τους κατοίκους Μια από τις πιο σημαντικές πτυχές των προσπαθειών αντιμετώπισης του φαινομένου τσουνάμι, είναι παράγοντας της δημόσιας ενημέρωσης. Η δημιουργία κοινής 87

88 συνείδησης πάνω στο θέμα της επικινδυνότητας των τσουνάμι μπορεί να επιτευχθεί μέσω μεγάλης κλίμακας επιμορφωτικού προγράμματος. Οι υπηρεσίες πολιτικής προστασίας πρέπει να διευθύνουν επιμορφωτικές δραστηριότητες που να αναλύουν το σύστημα προειδοποίησης, αν αυτό υφίσταται και να παρέχουν οδηγίες για τη λήψη μέτρων κατά την εξέλιξη ενός τέτοιου γεγονότος. Οι κυβερνητικές υπηρεσίες πρέπει να οργανώσουν και να συντονίσουν τις διαδικασίες λειτουργίας τους για την όσο το δυνατό αποτελεσματικότερη ανταπόκριση τους όταν αυτή καταστεί αναγκαία (Intergovernmental of Oceanography Commission, Unesco, 2001). Τα συστήματα προειδοποίησης Tsunami και τα επιμέρους κέντρα, είναι άκρως απαραίτητα λόγω του ότι παρέχουν άμεση προειδοποίηση το γρηγορότερο δυνατό μετά την εκδήλωση του κύματος. Τα συστήματα αυτά λειτουργούν συνεχώς και παρέχουν ακριβείς και αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με την εκδήλωση κυμάτων Tsunami. Η εξέλιξη της τεχνολογίας και της επιστήμης συμβάλλει αποφασιστικά στην αντιμετώπιση των Tsunami, ιδιαιτέρως σε περιοχές που λόγο της τοπικότητας του φαινομένου δεν υπάρχει ο κατάλληλος χρόνος αντίδρασης. Η ύπαρξη υψηλού επιπέδου τηλεπικοινωνιών επιδρά ιδιαιτέρως θετικά όσον αφορά την έγκαιρη εγκατάλειψη των περιοχών που αναμένεται να πληγούν, αλλά και όσον αφορά το επίπεδο ετοιμότητας που είναι απαραίτητο να υπάρχει. Όσον αφορά την αντιμετώπιση του φαινομένου κατά την εξέλιξή του, όταν γίνει αντιληπτή μια σεισμική δόνηση, οι κάτοικοι παράκτιων περιοχών πρέπει να προετοιμαστούν άμεσα, διότι η σεισμική δραστηριότητα είναι ένδειξη πιθανού κινδύνου εκδήλωσης Tsunami, το οποίο είναι πολύ πιθανό να καταφθάσει εντός ολίγων λεπτών. Σε τέτοια περίπτωση επιβάλλεται η άμεση εκκένωση της παράκτιας ζώνης και η μετάβαση σε περιοχές που βρίσκονται τουλάχιστον δεκαπέντε μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Τα Tsunami που καταφθάνουν και πλησιάζουν μια παράκτια περιοχή, γίνονται αντιληπτά μέσω ξαφνικής ανόδου ή καθόδου του θαλασσινού νερού κοντά στην ακτή. Λόγω του γεγονότος ότι πολλές φορές τα Tsunami δεν αποτελούνται από ένα μόνον κύμα, αλλά από σειρά (συστοιχία) 88

89 κυμάτων, εκ των οποίων δεν είναι απαραίτητα το πρώτο και το πιο ισχυρό, η εκδήλωση ενός μικρού μεγέθους κύματος προς την ακτή δεν σημαίνει απαραίτητα και εξάλειψη του κινδύνου, δεδομένου ότι μπορεί να ακολουθήσουν άλλα κύματα ισχυρότερα του πρώτου και σαφώς πιο επικίνδυνα. Ακόμα και στην περίπτωση που γίνεται αντιληπτός ένας σεισμός, ο οποίος δεν είναι τοπικός, ούτε και ισχυρός, η επαγρύπνηση σε παράκτιες περιοχές πρέπει να είναι η ίδια και οι οδηγίες δημόσιας ασφάλειας να τηρούνται πιστά. Πριν από την εκδήλωση Tsunami είναι ενδεδειγμένος ο εντοπισμός και ο καθορισμός εναλλακτικών διαδρομών που θα ακολουθηθούν σε περίπτωση εκκένωσης της παράκτιας ζώνης, καθώς και χώρων μαζικής συγκέντρωσης του πληθυσμού, έτσι ώστε να αποφευχθεί ο κυκλοφοριακός συνωστισμός και το χάος που μπορεί να προκληθεί πάνω στον πανικό. Κατά τη διάρκεια εξέλιξης του φαινομένου και από τη στιγμή που θα δοθεί το προειδοποιητικό σύνθημα, κάτι που σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται μέσω ειδικών σειρήνων που τοποθετούνται σε καίρια κεντρικά σημεία παράκτιων οικισμών, απαιτείται άμεση εκκένωση της περιοχής που βρίσκεται στη ζώνη επικινδυνότητας. Η καλύτερη στρατηγική σχετικά με την αποφασιστική και αποτελεσματική αντιμετώπιση των Tsunami, επικεντρώνεται στην αποτροπή της κατοίκησης και της συγκέντρωσης καθοριστικής σημασίας δημόσιων υπηρεσιών στην περιοχή που μπορεί να πληγεί από ένα τέτοιο κύμα. Για την αποτελεσματική και ουσιαστική αντιμετώπιση των συνεπειών ενός Tsunami, είναι απαραίτητη η ακριβής και λεπτομερής προσέγγιση του κινδύνου που προκύπτει, η διαμόρφωση ενός ολοκληρωμένου συστήματος προειδοποίησης, καθώς και η χωροθέτηση περιοχών συγκέντρωσης του πληθυσμού κατά την εκδήλωση του κινδύνου. Για κάθε παράκτια κοινωνία που μπορεί να πληγεί από Tsunami, είναι απαραίτητη η εκτίμηση του κινδύνου για να καθοριστούν η ομάδα του πληθυσμού, οι ιδιοκτησίες που βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο, καθώς και ο προσδιορισμός του επιπέδου αυτού του κινδύνου. Επιπλέον, είναι άκρως απαραίτητος ο σχεδιασμός χρήσεων γης που θα στοχεύει στη χωροθέτηση βασικών λειτουργικών υπηρεσιών και υπηρεσιών εκτάκτου ανάγκης, καθώς και κτιρίων που εξυπηρετούν ή στεγάζουν μεγάλες ή ευαίσθητες πληθυσμιακές μάζες, σε περιοχές εκτός των ορίων επικινδυνότητας. Σημαντική σε αρκετές περιπτώσεις, ως προς την αντιμετώπιση φαινομένων Tsunami είναι η 89

90 δημιουργία συγκεκριμένων ειδικών προστατευτικών υποδομών και κατασκευών κατά του Tsunami καθώς και η μετασκευή και ενίσχυση των κτιρίων που βρίσκονται σε ζώνη υψηλής επικινδυνότητας. (Intergovernmental of Oceanographic Commission, Unesco, 2001) Σε αρκετές περιπτώσεις περιοχών που επλήγησαν από Tsunami οι παράκτιες δενδροφυτείες έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο περιορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τα κύματα Tsunami και εμποδίζοντας τα να εισέλθουν με την ίδια ορμή στην ενδοχώρα. 72 Σε άλλες περιπτώσεις οι παράκτιες δενδροφυτείες συνέβαλαν σημαντικά στη μείωση της διάβρωσης. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η συμβολή παράκτιων λιμνών οι οποίες συμβάλουν στην απορρόφηση των κυμάτων και τα εμποδίζουν από την επέκτασή τους σε αγροτικές καλλιέργειες και οικισμούς της ενδοχώρας. Αξιοσημείωτος είναι και ο προστατευτικός ρόλος παράκτιων θάμνων που απλώνονται κατά μήκος της ακτής, καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις σε πυκνούς σχηματισμούς και συμβάλλουν στη μείωση της ενέργειας των εισερχομένων κυμάτων Tsunami. Όταν η παράκτια γεωμορφολογία το επιτρέπει, είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική η τεχνητή δημιουργία και ανάπτυξη παράκτιων δασών, θάμνων και παραθαλάσσιων τάφρων, τα οποία σε πιθανή εκδήλωση Tsunami παίζουν ιδιαίτερα σημαντικό προστατευτικό ρόλο. Παρόμοιο σκοπό εξυπηρετεί και η δημιουργία κυματοθραυστών και τεχνητών αποικιών από κοράλλια, όπως και η ανάπτυξη της αποκαλούμενης Bio-ασπίδας, μιας στενής παράκτιας ζώνης με άκρως προστατευτικό ρόλο που θα λειτουργεί κάτω από αυστηρούς κανόνες και όρους. Η Bio-ασπίδα μπορεί να διαμορφωθεί ως ένας χώρος (καταφύγιο) διευθέτησης της παράκτιας καταστροφής (Saroj, 2005). 90

91 Σχήμα 31: Προστατευτικό τείχος που προστατεύει τις παράκτιες περιοχές από ενδεχόμενο τσουνάμι Όσον αφορά τις στρατηγικές που πρέπει να ακολουθηθούν στα πλαίσια της ρύθμισης του χώρου, δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην κατασκευή των κτιρίων. Οι κατασκευές σε τέτοιες περιοχές πρέπει να είναι ιδιαίτερα ποιοτικές και ανθεκτικές, ενώ καλό είναι να κτίζονται σε εδάφη μεγαλύτερου υψομέτρου από το επίπεδο της στάθμης της θάλασσας. Τα κτίρια καλό θα ήταν να είναι υπερυψωμένα με μεγάλους ανοικτούς χώρους στο ισόγειο, ειδικά διαμορφωμένους για προστασία απέναντι στα κύματα. Όσον αφορά τη δόμηση, οι μηχανικοί, οι σχεδιαστές και οι αρχιτέκτονες, πρέπει υποχρεωτικά να λαμβάνουν υπόψη τις ενδεχόμενες συνέπειες από την εκδήλωση Tsunami και να ενσωματώσουν τέτοιους παράγοντες στον σχεδιασμό των κτιρίων, με σκοπό την μέγιστη δυνατή ανθεκτικότητά τους. Οι πληροφορίες και η γνώση σχετικά με την ένταση και τη σφοδρότητα των Tsunami που εκδηλώνονται στις εν λόγω περιοχές, θα πρέπει να μελετηθούν, να εξετασθούν και να ενσωματωθούν στους όρους και τις τεχνικές της παράκτιας δόμησης. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η ενίσχυση της υπάρχουσας κτιριακής υποδομής (Saroj, 2005). 91

92 7.3: ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗΣ 7.3.1: Συστήματα προειδοποίησης ανά τον κόσμο Ήδη από το 1940 έχει δυνατή η ενόργανη παρακολούθηση των Τσουνάμι στον Ειρηνικό ωκεανό. Το κεντρικό σύστημα του Ειρηνικού εδρεύει στη Χαβάη και αφορά στην έγκαιρη προειδοποίηση για επερχόμενο τσουνάμι τύπου transoceanic, δηλαδή τσουνάμι που απειλεί μακρινές περιοχές και συνεπώς εξασφαλίζεται επαρκής χρόνος προειδοποίησης. Για τοπικά Tsunami λειτουργούν τοπικά συστήματα στην Ιαπωνία, τη Χιλή, τις δυτικές ακτές των ΗΠΑ 78 και σε άλλες περιοχές του Ειρηνικού Ωκεανού. Τα τοπικά συστήματα αποτελούνται από δίκτυο σεισμογράφων, δίκτυο παλιρροιογράφων και πιεσόμετρων βυθού και υποστηρίζονται από πιθανοτικά μοντέλα γένεσης Tsunami, από μοντέλα αριθμητικής προσομοίωσης των κυμάτων και από 24ωρη επιφυλακή επιστημονικού και τεχνικού προσωπικού. Άρχισε και στην Ευρώπη μια προσπάθεια με τα Ευρωπαϊκά προγράμματα GITEC (Genesis and Impact of Tsunamis in the European Seas, ), και GITEC-TWO (TWO = Tsunami Warring and Observations, ), στα οποία συμμετείχε ενεργά το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. (Papadopoulos, 2005). Οι παρούσες τεχνικές που αφορούν την πρόβλεψη των Τσουνάμι είναι ιδιαιτέρως περιορισμένες, παρόλα αυτά όμως ο μόνος τρόπος ακριβής προσδιορισμού, του αν μια σεισμική δόνηση συνοδεύεται από τσουνάμι, είναι ο εντοπισμός του σεισμικού επικέντρου και ο χρονικός προσδιορισμός της άφιξης του κύματος μέσω παρακολούθησης από σταθμού μέτρησης της διαταραχής της θαλάσσιας στάθμης. Το σύστημα προειδοποίησης για Tsunami (Tsunami Warning System), βασίζεται στη λογική ότι τα Tsunami διαδίδονται με πολύ μικρότερες ταχύτητες (0,20 χιλιόμετρα ανά δευτερόλεπτο), σε σύγκριση με τα σεισμικά κύματα (6-8 χιλιόμετρα ανά δευτερόλεπτο). Με δεδομένο ότι τα Tsunami κινούνται και μεταδίδονται 30 με 40 φορές πιο αργά σε σχέση με τα κύματα που προκαλούνται από σεισμούς, ακριβώς 92

93 μετά την πραγματοποίηση ενός καταστροφικού σεισμού και τον άμεσο προσδιορισμό του επικέντρου, ακολουθεί ένα χρονικό διάστημα που επεκτείνεται από λίγα λεπτά έως 2 με 3 ώρες, του οποίου το ακριβές μέγεθος εξαρτάται από την απόσταση της ακτής από το επίκεντρο και προσφέρεται για την παραγωγή προειδοποιητικών μηνυμάτων κινδύνου. Η προειδοποίηση περιλαμβάνει πρόβλεψη του χρόνου άφιξης του Tsunami, σε επιλεγμένες παράκτιες περιοχές εντός της γεωγραφικής περιοχής που καθορίζεται 79 από τη μέγιστη απόσταση που θα μπορούσε να διανυθεί από το Tsunami σε λίγες ώρες (Saroj, 2005). Η Ιαπωνία κατέχει ένα δίκτυο θαλάσσιων και επίγειων αισθητήρων που καταγράφουν την παραγόμενη σεισμική δραστηριότητα και τροφοδοτούν με συνεχείς πληροφορίες μια εθνική υπηρεσία της οποίας ο ρόλος είναι η έκδοση προειδοποιητικών σημάτων εκκένωσης, αμέσως μετά το σεισμικό γεγονός. Τα προειδοποιητικά μηνύματα που εκδίδονται από την Ιαπωνική Μετεωρολογική Υπηρεσία μεταδίδονται δορυφορικά στις τοπικές αρχές των παράκτιων περιοχών και ακολούθως ανακοινώνονται στους κατοίκους μέσω ειδικά τοποθετημένων μεγάφωνων ή σειρήνων. Το αντίστοιχο σύστημα προειδοποίησης Tsunami του Ειρηνικού ωκεανού (TWS), το οποίο συστήνεται από 28 διεθνή κράτη - μέλη, έχει τη δυνατότητα σεισμολογικής παρακολούθησης αλλά και την ύπαρξη πληθώρας επιμέρους σταθμών μέτρησης της στάθμης του θαλασσινού νερού σε κάθε σημείο του Ειρηνικού Ωκεανού, για τον εντοπισμό και την εκτίμηση σεισμών που μπορούν να προκαλέσουν Tsunami, αλλά και την παραγωγή και διασπορά απαραίτητων πληροφοριών σχετικά με αυτό. Το κέντρο προειδοποίησης Tsunami του Ειρηνικού Ωκεανού (PTWC), αποτελεί το κέντρο επιχειρήσεων του TWS που προαναφέρθηκε, εδρεύει στη Χαβάη (Χονολουλού) και παρέχει προειδοποιητικά μηνύματα στις τοπικές αρχές των παράκτιων περιοχών όλου του Ειρηνικού. Περιλαμβάνει σεισμομετρητές, σεισμομετρητές ωκεάνιου πυθμένα καθώς και μονάδες μαγνητικής μέτρησης. 93

94 Χάρτης 9: Συστήματα προειδοποίησης Τσουνάμι στον Ειρηνικό Ωκεανό (Απεικόνιση των εγκατεστημένων σταθμών μέτρησης). Σχήμα 32: Σύστημα προειδοποίησης Τσουνάμι αποτελούμενο από ειδική σειρήνα (Papadopoulos, 1998). 94

95 7.3.2: Ενόργανα συστήματα προειδοποίησης στην Ελλάδα Το ενδιαφέρον για τα συστήματα προειδοποίησης στην Ελλάδα εντοπίστηκε στο Νότιο Αιγαίο, όπου πέρα από το μόνιμο εθνικό δίκτυο σεισμογράφων, εγκατέστησε, και σε πειραματικό στάδιο δοκίμασε, πρόσθετο ενόργανο σύστημα αποτελούμενο από ψηφιακούς σεισμογράφους και παλιρροιογράφους (Papadopoulos, 1998, 2001). Ο Οργανισμός Αντισεισμικού Σχεδιασμού και προστασίας ( ) ενίσχυσε πρόγραμμα, με το οποίο εξοπλίστηκε το δίκτυο σεισμογράφων με σεισμόμετρα ευρέως φάσματος. Η ερευνητική και τεχνολογική πρόοδος που επετεύχθη στα θέματα των Τσουνάμι κατά την τελευταία 12ετία στην Ελλάδα υπήρξε εξαιρετικά σημαντική χάρις στις συνεχείς προσπάθειες του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου του Εθνικού Αστεροσκοπείου και λόγω της συμμετοχής στα προγράμματα GITEC και GITEC - TWO αλλά και στη συνεχή δεκαετή συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Tohoku, στην Ιαπωνία η οποία πρωτοπορεί διεθνώς στα θέματα αυτά. Διαμορφώθηκε ένας νέος, ενοποιημένος κατάλογος για την αποδελτίωση των τσουνάμι όλης της Ευρώπης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Μπήκαν οι βάσεις για τη δημιουργία και λειτουργία του ενόργανου συστήματος GITEC παρακολούθησης των τσουνάμι. Επιπλέον, αναπτύχθηκαν μέθοδοι για τον μικροζωνικό καθορισμό του τρόπου κατανομής του κινδύνου από τσουνάμι στις ακτογραμμές και ήδη εφαρμόζονται με επιτυχία (π.χ Ρόδος). Όσον αφορά τα παλαιοτσουνάμι, εισήχθησαν και εφαρμόζονται με επιτυχία γεωλογικές μέθοδοι αναζήτησης και ταυτοποίησής τους και αναπτύχθηκαν περισσότερο οι μαθηματικοί κώδικες για την αριθμητική προσομοίωση των Τσουνάμι σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Στο διεθνές πεδίο της επιστήμης των τσουνάμι η ελληνική παρουσία αναγνωρίστηκε και καθιερώθηκε ως εξαιρετικά υπολογίσιμη. Παρόλα τα επιτεύγματα, εξακολουθεί να κυριαρχεί η επιστημονικά αβάσιμη και κοινωνικά επικίνδυνη αντίληψη ότι στην Ελλάδα δεν έχουμε τσουναμι και συνεπώς δε χρειαζόμαστε έρευνα στο πεδίο αυτό (Papadopoulos, 2005). 95

96 Σχήματα 33 και 34: Σύστημα ανίχνευσης και προειδοποίησης για τσουνάμι 96